БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Якуб Ермаловіч

Чорны

— Пастукайце там. Мне тут злазіць.

Нехта з тых, што сядзелі на перакавой лаўцы паўз самую кабіну, забарабаніў кулаком у фанерны купал кабіны, і грузавік, збочыўшы з магістралі, спыніўся.

Так, калісьці гэта была магістраль, роўна выкладзеная дзе бітым, а дзе нябітым дробным каменнем, пасыпаная жарсцвяком, і машыны па ёй каціліся з лёгкім шархаценнем, не дрогаючыся, не пятляючы ў бакі. Можна было цешыцца яздой па такой дарозе, і цешыліся, пакуль не пачалася вайна.

Мар’я цераз задні борт злезла на дарогу і, трымаючы ў руцэ свой хатуль, падышла да кабіны:

— Ну, шафёр, вялікае дзякуй. Плаціць няма чым, бо еду я ўжо казала адкуль. Во! — яна развяла ў бакі рукамі і з іроніяй глянула на ўсю сваю апратку, ад грудзей і да ног.

Шафёр, малады і бесклапотны, штосьці сказаў, усміхнуўся, ляснуў дзверцамі кабіны і крануў грузавік.

Мар’я развітальна памахала рукой пасажырам, якія ехалі далей, яны ёй памахалі.

Жанчына прагна аглядала наваколле. Яна прыехала дамоў! З душагубкі, з пекла. Шчасліва вам даехаць, дабрацца, дайсці! У кожнага свой парог, свае думкі, свае планы.

Мар’я яшчэ раз паглядзела, стоячы на пясчанай узбочыне шашы, у той бок, куды пайшла машына. Там было прыгожа — луг, масток цераз невялікую рэчку, сасновы лес, дарога паднімалася ўгору, быццам каб не заблудзіць у бары, і прападала за ўзгоркам.

У той бок, адкуль ехала, не глянула. Так, кінула вокам, каб не трапіць часамі пад машыну, перайшла на свой, левы, бок дарогі і зноў спынілася. Усё. Яна дома. Кут мой родны, лясочкі вы мае зялёныя, травічка мякенькая! І як жа... як жа ўсё гэта так атрымалася?.. Суджана ёй жыць і вярнуцца дамоў, убачыцца з роднымі і аднавяскоўцамі. Што яны ведаюць пра яе, яна пра іх? Нічога. Нібы яна была на тым свеце, яны — на гэтым.

Яна пачала пільна ўзірацца вакол сябе, кагосьці шукаць вачыма, упікаючы сябе за сваю няўдумлівасць — як гэта яна не разабралася дасюль, што яна ўжо ў сваёй, як кажуць, мясцовасці? Павінен жа хто-небудзь знаёмы сустрэцца ёй?

З шашы сышла на добра ўезджаную калёсамі дарогу, не надта пясчаную, але без глыбокіх каляін. Грунт тут быў цвёрды, не праразаўся коламі, акутымі ў жалезную шыну. Такой гэтую дарогу Мар’я памятае з дзяцінства. Злева — уплясканая нагамі, як гладкі гліняны ток плескачом, сцяжынка, ліпкая на цяньках, трошкі шорсткая на сонцы, але ўсюды аднолькава гладкая і роўная, зусім добра і лёгка ісці па ёй улетку босымі нагамі.

«Трэба разуцца»,— падумала і паглядзела вакол — дзе лепш прысесці. Напалавіну ўросшы ў зямлю — плоска-пакаты, пакрыты шызым кароценькім мохам камень, вакол — мурава, акурат як босыя ногі паставіць. І тут жа востра, неяк адразу, адчула, што яны ў яе, ногі, сапрэлі, здушкаваліся, іх бы выслабаніць і праветрыць, добра пагрэць на сонцы. Села на камень, палажыўшы на зямлю хатулёк, разбэрсала сырамятны шнурок аднаго юхтавага чаравіка, тады другога, здзела адзін, тады другі.

Шкарпэткі, перавернутыя пятамі ўгару, на пальцах папрадзіраліся, змакрэлі. Мар’я садрала іх з ног і, глянуўшы ўжо на выкасаныя, шыбанула ў кусты, далей ад дарогі, каб не псавалі нічыйго вока. Цяпер яна пойдзе босая, навошта ёй такія шкарпэткі? Чаравікі — не, чаравікі кідаць не будзе. Яны яшчэ добрыя, мяккія, толькі цяжкаватыя. Праўда, ношаныя.

Хто іх насіў? Эт, бог ведае, хто насіў іх. Цяпер не дойдзеш, чыя на кім вопратка. На станцыі, дзе пагружалі іх, гэта значыць такіх, як Мар’я, людзей, наш лейтэнант абвясціў: «Таварышы, хто мае патрэбу ў абутку і вопратцы, ідзіце і падбірайце сабе»,— і паказаў пальцам у той бок, дзе ляжала куча розных чалавечых апратак. Там Мар’я знайшла сабе такія чаравікі і ўсё астатняе, што зараз на ёй (мужчынскі пінжак з плісавым каўняром, велікаватая сукенка і пад ёй цёмныя, да самых костачак, штаны).

Ногі абрадаваліся свежаму паветру і сонцу. А сонца было добрае, ласкавае, рахманае, сваё. І ні адна хмурынка на блакітным небе не перашкаджала яму грэць сваю зямлю. І паветра было не менш прыемнае — пахла сасновай ігліцай, гаркавым лісцем, якімісьці краскамі. Дзіва што, пачынаўся чэрвень, пара самага бурнага росту расліннасці.

Мар’я падкасала штаны вышэй каленяў і з асалодай выцягнула перад сабой голыя ногі — хай адпачываюць, загараюць.

Машыны па шашы ішлі, але не спыняліся, каб высадзіць каго на гэтым перакрыжаванні, дзе высаджвалася яна, Мар’я. Што ж, пойдзе адна. Да Восаўкі адсюль, ад шашы, тры кіламетры, а там — пяць кіламетраў да Бярозаўкі, і Мар’я дома.

Ногі яе прыемна ўгрэліся, цеплыня ад іх пайшла ў плечы, у шыю, вочы пачалі самі прыжмурвацца, каб адпачыць ад дарожнага пылу і доўгага ўглядання. «Прылягу на мінутку. Калі і задрамлю, дык невялікі страх, аўчарак не напусцяць»,— падумала. І стала з каменя на ногі, здзела і паслала падкладкай угору пінжак на траву, адкруціла з галавы мультановую, карычневага колеру хустку і, падлажыўшы пад патыліцу хатулёк, выцягнулася на спіне.

Падняла павекі і ўбачыла: нейкія босыя ногі мільгалі па сцежцы. Не шлёпалі і пе шархацелі, нібы не датыкаліся да зямлі. «Жанчына»,— паспела скеміць: матлялася на нагах няпэўнага, якогась шэрага колеру спадніца.

Не палягчэла, не. Наадварот, галава пацяжэла, не хацелася нічым кратаць. У вачах стала рэзацца.

Колькі ж яна спала? Нехаця павярнула ўбок галаву, каб глянуць, ці знізілася сонца. Здаецца, не знізілася. Адкуль грэла, адтуль і грэе. Можа, ледзь трошкі схінулася з таго месца, дзе было.

І раптам у лесе, зусім недалёка ад дарогі, такое выразнае, круглае, мяккае: ку-ку, ку-ку, ку-ку... Мар’я страпянулася ўсім нутром, усміхнулася, нібы глядзела ў вочы такому знаёмаму, якога рада ўбачыць. «Зязюля...» — паўтарала яна ў думках. Колькі ж разоў?.. Э-э-э, не палічыла Мар’я, не дайшло да галавы, што трэба лічыць. Трэба было лічыць. Падцягнула ногі, села. Падумала: «Навошта лічыць? Нічога не задумала, не загадала, не папрасіла зязюлю, каб яна ёй палічыла. Жыць колькі? Цяпер пра гэта ніхто не скажа. Жывая — і дзякуй богу». У Нямеччыне не чула зязюлек, не ведае, ці ёсць яны там. Не да зязюлі было.

Нешта як працяла Мар’і мазгі, сэрца, і яна зараз жа падхапілася на ногі, абсоўваючы штаны на лыткі, скалачваючы на сабе плацце, быццам упікаючы сябе за тое, што зрабіла сабе гэты прывал.

Палажыўшы на левую руку пінжак і хустку, а ў правую ўзяўшы хатулёк і чаравікі, пайшла памаленьку босымі нагамі па той сцежцы, па якой толькі што прайшла якаясьці жанчына. Бок дарогі быў ценявы, і ісці было прыемна.

Тая самая зязюля, якая толькі што кукавала амаль над самай Мар’інай галавой, цяпер ужо кукавала ўперадзе, цераз дарогу справа. Тая самая. Мар’я была ў гэтым пераканана. Кукуй, зязюля, кукуй, лічы гады маладым, зыч ім шчасця...

Калі браць па гадах, дык і яна яшчэ пе старая. Што гэта: якіх пяць гадоў, як замуж ішла. А ішла маладая, семнаццаць гадоў было. Ды двое дзяцей закапала, вайна, Германія. Не верыцца, што былі тыя вясёлыя дзявочыя гады, вечарынкі і танцы да зморы, песні летнімі купальскімі вечарамі, прыпеўкі пад гармонік, жніво на калгасным полі, сенакосная пара каля рэчкі, дзе авадні і жабы, але дзе і шыракалістыя гладышыкі, белыя лілеі, пах аеру. Усяго, калі адкінуць якіх пяць гадоў, калі не было вайны і калі ніхто пра яе і не думаў, што яна магла быць. Маладыя і не ўяўлялі нават, што такое вайна. Чулі ад старэйшых пра яе жахі, але чуць і перацярпець далёка не адно і тое. Ды і што верыць старэйшым? Яны часта згушчаюць фарбы, каб напалохаць маладых і трымаць пад страхам. Маладым жыццё — свята, а праца — гульня на гэтым свяце. Праца для маладых не перашкода для весялосці, наадварот, яна гуртуе людзей у адно месца, каб яшчэ весялей было ім праводзіць сваё свята.

Ішла, ішла і не заўважыла, задумаўшыся, масток. Ды і які масток: два палены-брусы цераз ручай, а на іх паложаны плашкі. Называецца гэта месца Воўчы Лог. Гушчэча паўз ручай, вада, і тут людзі часта бачылі, як ваўкі перабягаюць дарогу.

«Воўчы Лог»,— падумала Мар’я і спынілася на мастку. Вада пад ім цякла чыстая, пясочак і каменьчыкі на яго дне былі відаць, як у люстэрку, і зажадалася напіцца з яго, хоць пра ніякае пітво да гэтага ёй не думалася. Яна збочыла з дарогі, лягла жыватом на зямлю, абапіраючыся рукамі, каб напіцца. П’ючы, памачыла не толькі губы, але і лоб, і кончык носа. Вада была сцюдзёная, прыемная на смак, з пахам не то парэчак, не то якіх іншых ягад. «Крыніца»,— уголас вымавіла Мар’я, нібы ўпершыню адкрыла для сябе яе, гэтую крыніцу, хоць яшчэ да вайны добра ведала, што бруіцца яна тут, піла з яе ваду, мыла рукі, ногі, калі даводзілася ісці гуртам па гэтай дарозе і была патрэба асвяжыцца ў спёку. Закасала па локці рукавы сукенкі, памыла ступні ног, рукі, твар і шыю, нават пагладзіла мокрымі рукамі коратка стрыжаныя валасы. Выцірацца не было чым, стаяла з растапыранымі рукамі і адчувала, як сцякае вада па іх, а таксама па носе, шчоках і барадзе і як пабегла з шыі па голым целе. Спачатку было нібы зябка, нават уздрыгнулі плечы, але зябкасць умомант знікла, і Мар'я адчула ў сабе пруткасць. У хатульку якраз ручнік быў сярод сякой-такой нескладанай і выпадковай жаночай пераменкі, ды не хацелася развязваць яго, нямыты, запылены, забруджаны за некароткую дарогу.

Адкуль ні вазьміся, засквярліся ў кустоўніку шпакі. Крыкі неміласэрна рэзкія, хрыпліва-вострыя, патрабавальныя. Было ясна, маладыя, якія толькі што абраслі і пакінулі гняздо, просяць у бацькоў яды. Стары шпак нешта даваў з сваёй дзюбы маладому, а той, шырока разявіўшы свой жоўты рот, дрыжэў растапыранымі, яшчэ не чорнымі, а хутчэй бурымі крылцамі.

Шпакі прывялі сваіх дзяцей сюды, далей ад шпакоўняў, каб паказаць, навучыць іх самім здабываць ежу, карміцца. Сквірчанне сціхла, але чамусьці засталося ў Мар’інай свядомасці, выклікаючы пэўныя асацыяцыі.

Канешне, дзеці і ў яе былі. Двое. Але ці паспела яна з імі па-сапраўднаму адчуць, зведаць сілу мацярынства? Ці шкадавала яна іх? Ці ведалі яны, што яна іх маці? Ці расстаўлялі яны перад ёй вось так рукі, як маладыя шпачаняты развіналі крылцы і разявалі дзюбы перад старым шпаком?

І Мар’я зразумела, што толькі нарадзіць — гэта яшчэ не мацярынства. Яна толькі нарадзіла была сваіх дзяцей, можна сказаць, ані не гадавала іх, тым больш не выгадавала, і не магла ўдыхнуць ім сваю чалавечую навуку, зрабіць іх нейкім чынам працягам у жыцці самой сябе. Віны тут яе, можа, і няма, але засталося ледзь улоўнае, незадаволенае трапятанне душы, нябачнае для людзей, вечна шчымлівае для яе самой. Нейкая асечка, нейкая прамашка, няўдача лёсу.

Зорак на небе многа, а адна ўпадзе і патухне. Астатнія свецяцца. Свецяцца, і ніякай ім справы няма да той, што ўпала. Але надыдзе час, і яны пагаснуць, памруць...

І яна, Мар’я, памрэ, як паміраюць усе людзі, хто раней, хто — пазней. Але ж во пакуль што яна жыве, вырвалася з сцен той вар’яцкай фабрыкі, дзе выраблялі адну смерць. Дзіўна, чаму яна там ніколі не думала пра смерць? Нават пераступаючы цераз мёртвых, сплючы побач з халодным целам чалавека, які ўжо нічым не кране. Глядзела з надзеяй на ўсход, адкуль узыходзіла сонца, і верыла, што выжыве.

Выжыла, дыхнула родным паветрам.

Цяпер родная зямля вяртае яе да звычайнай чалавечай годнасці. У душы, у галаве пачынаецца абуджэнне...

Рукі, ногі, твар пасля мыцця абсохлі, шпачыная сям’я не вярталася (хацелася, каб яна зноў аб’явілася дзе-небудзь паблізу), і Мар’я, узяўшы ўсё, што ў яе было, на руку і ў руку, пайшла.

Сцежка была роўная, часамі ліпкая для босых ног, і ісці па ёй памаленьку, пасля доўгай дарогі на цягніках і машынах амаль цераз усю Еўропу, было проста прыемна. Тым больш нікога не боязна. Праўда, яна зрання нічога не ела, але гэта апошні яе галодны дзень. Цяпер жа ўжо яна будзе есці кожны дзень колькі захоча і чаго захоча — хлеб, бульбу, малако, сала, шчаўе, гуркі, капусту, буракі... У-у-у, колькі ўсякай яды!

Сала, малако? Ну, сала, малака, можа, і няма, а астатняе ўсё ёсць. Абы было астатняе і была соль, каб можна было яго пасаліць, аздобіць цыбуляй, часнаком. А можа, і малако ёсць, і здор які вядзецца — тут людзі другі год жывуць без немцаў. Не сядзяць жа яны склаўшы рукі? Варушацца і нешта за гэты год прыдбалі. Толькі ці жывая хоць маці? Ці стаяць хаты, ці не згарэла Бярозаўка? Ці ўцалела яе, Мар’іна, хата? Як свякруха?

Дарогу пераляцеў вялікі пярэсты дзяцел і чамусьці, сядаючы недалёка ад дарогі на высокую сухабокую сасну, зачырыкаў, быццам папярэджваючы кагосьці, што ў ваколіцы чужы і невядомы чалавек. Калі Мар’я перайшла тое месца, дзе пераляцеў дарогу дзяцел, пачула ззаду: дзяцел тукае дзюбай-кляўцом у дрэва, глуха, але рытмічна і прыгожа: тук-тук, тук-тук-тук.

Не маглі не заўважыць свежага чалавека і сарокі. Яны некалькі разоў перапырхвалі дарогу злева ўправа і наадварот, то вешаючыся ў густым вецці прыдарожнага буйналістага бярэзніку, то качаючыся ніжэй сучча сасонніку па імшыстай зямлі.

Раптам злева высветлілася палянка. Круглая, засеяная жытам. Мар’я пазнала яе, яна памятае гэтую палянку. Яе кожны год засявалі леснікі. То аўсом, то бульбай, калі — грэчкай. Вакол палянкі на заваротах было шмат сунічніку, і, калі ішлі сюдой, на тройцу, пад тройцу, а калі трошкі пасля тройцы, у залежнасці ад цёплай ці няцёплай вясны, елі суніцы. Чырвоныя, салодкія, са сваім сунічным пахам, яны смачней былі за самыя салодкія цукеркі. Іх было не наесціся. Цяпер на палянцы — жыта. Колас у колас, сіняе, пруткае. Ні адна сцяблінка не зламалася, не нахілілася. Дзіва што: тут зацішак, лес. Вецер ідзе вунь угары, па вершалінах дрэў.

Мар’я спынілася і дзівілася з палянкі. «Ды яно красуе ўжо!» — зразумела, убачыўшы на каласах лёгкія жаўтаватыя махорчыкі. І прыкінула ў думках: «Два тыдні красаваць, два налівацца, два спець, і можна жаць. Будзе новы хлеб».

Новы хлеб. Ён пахне краскамі, але смачны-смачны. Не нямецкі эрзац, спечаны бог ведае з якой брыдоты. У нас гарбузнік свінні не хочуць есці, а немцы яго ў бляшанкі і ў якасці пайка выдаюць. О-о-о, такая гародніна, самая спажыўная, не гаворачы пра вітаміны ў ёй!

Мар’я звярнула з дарогі і пайшла памаленьку паўз жыта вакол палянкі, высока паднімаючы босыя ногі і ўважліва выглядаючы, дзе ступаць, каб не накалоцца на якую патарчаку. Паўз сухі пень каўзанулася гадзюка. Прапаўзла метры два ў траве і спынілася, чакаючы, што далей будзе, каб потым, калі чалавек пойдзе, зноў вярнуцца на ўгрэў каля сухога пня, ад якога тхнула цеплынёй.

«Можа, і ўкусіць»,— падумала Мар’я і пачала стоячы надзяваць на босыя ногі чаравікі. Потым адышлася назад, павесіла на сук хатулёк і пачала выглядаць палку, каб забіць гадзюку. Адзін доўгі канчар — прыціснуць, другі, карацейшы,— каб біць гадзюку. Калі знайшла палкі і вярнулася назад, убачыла, што гадзюка трошкі змясцілася ўбок і ляжала, стаіўшыся. Толькі Мар’я пачала цэліцца ў яе палкай, як шэрая пляцёнка каўзанулася і знікла ў бярэзніку.

Так, сунічнік тут быў. Каторы яшчэ цвіў белым цветам, каторы адцвіў — на ім завязаліся ўжо зяленухі. Суніцы сяголета будуць. Трошкі пазней, акурат як Мар’я адпачне, крыху ўсталюецца дома і адчуе, што да яе вярнуліся ранейшыя сілы.

А кветкі, бог ты мой міласэрны! Што ж гэта такое? Паўз самае жыта і на яго ўскрайку — васількі, баранчыкі, званочкі, чырвоныя галоўкі дзікай канюшыны, белагаловая махрыстая дзяцеліна! А колькі дробнай жаўцізны! Як на падбор! Стаяла і любавалася. Як жа ўсё ў суладдзі з жытам, якое ўжо красавала, з лесам, які з усіх бакоў абступаў палянку, было прыгожым!

Зрабіць букет і паставіць дома ў гладышык з вадою? Не, не трэба. Хай усё расце і цвіце, як расло і цвіло. Навошта парушаць лясную прыгажосць? Можа, і гладышыка дома няма, можа, і хаты...

Сашчыкнула васілёк і пачала парамі вышчыкваць пялёсткі кветачкі.

Пара, дзве, тры, чатыры — адзін лішні. І так некалькі разоў: чатыры пары — адзін пялёстак лішні. Закон? Хто яго ведае.

У баранчыкаў пялёсткі пераважна парамі. Трапляецца адзін лішні, але радзей, чым парамі. Па восем, па дзевяць, па дзесяць пар. Вакол жоўтага сонцайка белыя, зманліва прывабныя пялёсткі, часамі ў два паверхі — адзін круг, а тады яшчэ адзін.

Званочкаў не чапала. У іх зусім не было пялёсткаў. Зубчастыя кубачкі з пералівамі ў сіні, з кволенькімі песцікамі ўсярэдзіне, у якія ледзь трошкі было дамешана сонца.

Сашчыкнула галоўку канюшыны, вышчыквала з яе трубчастыя, мяккія шыпулькі і высмоктвала з іх мёд. Мёду там было хіба толькі пчале на хабаток, але ўсё ж такі язык адчуваў яго, і ў роце было прыемна.

Раптам ёй захацелася есці. Пагнала сліну. Так, яна згаладалася, трэба было нечага перакусіць. Праўда, галава не кружылася, у целе не было нямогласці, дайсці да Бярозаўкі дойдзе, уранні ж ела. Не трэба было смактаць канюшыну, не захацелася б есці, пра яду не падумала б.

У Восаўцы родная цётка. Зайсці да яе, пасядзець, пагаварыць? Яна, пэўна, ведае ўсё і пра Бярозаўку, і пра Мар’іну маці, і пра свякруху. Ніхто ж во на дарозе не трапляецца. Можа, пагарэлі Восаўка і Бярозаўка?

Мар’я схамянулася, сцепанулася плячыма, нібы была да гэтага ў забыцці, і пайшла да дарогі, дзе віселі на сасне на суку яе хатулёк, пінжак і хустка.

Неўзабаве лес расступіўся, і перад ёй адкрылася поле, усё засеянае жытам. Жыта было, як і на палянцы, роўнае, не патаптанае, не паламанае, з адлівам у сіні, з высыпаным на кожнай сцябліне калоссем. На калоссі матляліся махрынкі: красавала!

Што ж гэта яна? Вунь і хаты, вёска. Не згарэла Восаўка.

 

* * *

Цётка Юстына пазнала Мар’ю, як толькі тая пераступіла парог у вялікія сенцы, застаўленыя розных памераў дзежкамі і скрынкамі.

— А Мар’ячка мая, дзіцятка маё, нябожчыца, з таго свету!.. Не думалі і не чакалі, што ты жывая. Колькі ж ён, гад, людцаў нашых пагубіў і памарыў,— загаласіла роўным пявучым сваім голасам цётка, ідучы да Мар’і і ўважліва ўглядаючыся ў яе твар.

— Жывая, цётка, вярнулася во,— адказала Мар’я і абшчапіла цётку за худую, усю ў супіках, але цёплую і такую мяккую шыю, і пакаціліся з вачэй слёзы, і стрымаць іх нельга было.

Цётка Юстына сабе заплакала, дзелячы радасць сустрэчы з пляменніцай.

Доўга не выціралі мокрыя ад слёз твары, стоячы адна перад адной, нібы не ведаючы, што далей рабіць, пакуль старэйшая, цётка, не ачомалася першая:

— Чаго ты, Мар’ячка? Не трэба. Цяпер ужо не трэба плакаць. Вайне канец. Усе людзі радуюцца. Дзякаваць богу, вярнулася. Адгаравала сваё. Усе нагараваліся. І нагаладаліся. Калекамі парабіліся. А ў цябе і рукі, і ногі. Толькі худзенькая. Змарнела. Хадзі на лаўку. Сядай к сталу сюды бліжэй. Я табе есці дам. З дарогі ўтамілася.

Цётка Юстына закасала на палавіне стала абрус і паклала на стол хлеб. Бохан быў шырокі, плоскі, і Мар’я пачула яго пах. Даўно яна не ела такі, свой, з чыстага зерня хлеб.

Потым паставіла місачку малака, тварог, забелены пастаялкай. Паклала на стол і кавалак каўбуха. Ён быў, відаць, нядаўна пачаты, свежы, бо мяса ў ім яшчэ не паблякла, было прыгожае, чырвонае, прыправа ў ім (кмен, пятрушка, часнок) востра пахла, і Мар’і яшчэ больш захацелася есці.

— Сядай жа,— цётка адцягнула ад лаўкі стол і пасадзіла Мар’ю на покуце, як садзілі ў Восаўцы гасцей і наогул чужых людзей, калі была патрэба іх пакарміць.

— Можа, яшчэ табе што?..

— Што вы, цётка? Гэткая яда, ды і мала? Я і есці дужа шмат баюся.

— Не хворая?

— Не хворая, цётка, не. Калі б была хворая, даўно б на свеце не было. Але так, з дарогі. Яда там не такая.

— Пачакай мінутку,— цётка Юстына паставіла перад Мар’яй далонь рукі, каб не бралася за яду,—ёсць у мяне, ёсць,— і пабегла ў сенцы.

Адтуль яна прынесла бутэльку, заткнутую драўляным коркам, і шукала вачыма па хаце, у што б уліць. Ні чарачкі, ні шклянкі не было, а кубак, алюмініевы, якім пілі ваду, быў занадта вялікі.

— Глыні з рыла, колькі табе трэба. І раз, і другі глыні,— рашыла цётка і аддала ў рукі пляменніцы бутэльку, трымаючы заткала ў правай руцэ і чакаючы, каб потым хуценька зноў заткнуць гарэлку.

— Свая? — здагадалася Мар’я.

— Гналі,— адказала цётка Юстына.— Ляксея чакаем.

— Ён у салдатах яшчэ?

— Можа, прыйдзе ўжо. Кажуць, што будуць распускаць ужо такіх.

— Жывы?

— А, дзякуй божачку, жывы. Пісьмы піша. Раніла было, пісаў, у руку, ды не дужа. Доўга не ляжаў. Ён гэтым, што раненых падбіраюць. Санструктарам, во. Глытай, глытай. Во-во. Яшчэ разок глыні, Мар’ячка. Нічога, не бойся. Гарэлка чыстая. Нічога не мяшалі, сабе рабілі, не на продаж. Цяпер яна ў цябе пойдзе па жываце, і добра табе зробіцца, і ты пад’ясі ў ахвоту.

— Дзякуй.

— Цяпер еш. Каўбухом закусі спачатку. Чарвей няма ў ім, не прыглядайся.

— Я не чарвей гляджу, цётка. Я гляджу: такі ён добры.

— Ага, добры, Мар’ячка. Кабанчык быў невялікі, і каўбушок сам невялічкі, ды во ўлетку хоць у роце ё чым пасаліць. Мяска пакрышылі без плевак, пасалілі, прыправілі і крэпка-крэпка натапталі. Дык ён во такі акуратненькі.

— І смачны, цётка.

— А чаму ж, смачны. Чаму ж яму быць нясмачнаму? Не будзеш болей піць?

Цётка Юстына, заткнуўшы бутэльку, занесла яе ў сенцы.

— А Вера дзе?

— Нявестка? На рабоце. У сярэднім полі лён полюць. Цяпер у калгасе работы! Мужчын, можна сказаць, няма, дык усё робяць бабы. Дыхнуць ім, бедным, некалі.

— У вас хлопец, здаецца, быў?

— Хто? Едзька? Пабег. Будзе ён, ведама, дома сядзець! Не сядзіць. І страшна, каб дзе не падарваўся. Цяпер жа Аўдоцці, што ў Каменцы, сына на кавалачкі разнесла.

— Цяпер?

— Не, тады, як вайна пачалася.

— А-а-а, чула, — успомніла Мар’я.

— А то другой маёй дачкі, што жыла недзе аж за Слуцкам, у нейкіх Дарогах, як забралі бацьку немцы, сын павесіўся.

— Вялікі?

— Малы. Гадоў дванаццаць яму было. Ты кажаш, дзеці! Страшна. Набраў нешта во ў галаву сабе.

— Максіма забралі немцы?

— Забралі, зязюлька, былі. Аж у Магілёў былі ў лагер завезлі. Але яны ўцяклі. Забілі часавога і далі драла. Да нас заходзілі, як прабіраліся дамоў. Дома — за Ганну, за двух малых сыноў, і ў партызаны ўсе. І Едзька во недзе бегае, а ты пра яго думай. Прывяжаш?

— Гэта колькі яму ўжо?

— У спасаўку будзе сем.

— Сем. А здаецца, нядаўна жаніўся Ляксей. Колькі ў вас, цётка, усіх дзяцей было?

— Многа, любачка, чатырнаццацера.

Мар’я крутнула галавой.

Цётка Юстына працягвала:

— Што дзеці! Каб жа яны жывы былі. Два сыны ў тую вайну, маладыя, здаровыя, як дубы, ляглі. Мікіта і Міхей. Якава ў гэтую вайну забіла. Гарасіма ў Амерыцы ў шахце задушыла. Ганна, Аўдоцця, Ляксей — усе мае дзеці. А малыя як уміралі? Помню, як у аднаго правалілася горла. Кроў свішча ўгору, а ён глядзіць на мяне вочкамі, глядзіць, каб я яго ратавала. Я хустку з галавы і яму на горла. Шкода, шкода было.

У цёткі Юстыны пасыпаліся з вачэй слёзы. Выціраючы іх, яна села на лаўку побач з Мар’яй.

— Як пачую зязюлю, дык плакаць-плакаць хочацца. Не жартачкі: сямёра пахавала, можна сказаць, маленькіх, а траіх войны забралі. А тады, наверх, і мужык памёр, удавой засталася. Дваццаць пяць гадоў адна жыву. Аляксею шэсць гадоў было. Куды было дзецца? Гаравала. Дзякуй богу, не забілі во, гаспадар мне на старасць. І ўнучыка гадую. Пацешны такі хлопец, як уюн, туды-сюды, ані не сядзіць дома, кажу. Прыйдзе дамоў, яшчэ дзеці будуць. Маладыя яшчэ.

— Ой, цётка, галава закружылася.

— Нічога, пройдзе. Гэта што ты галодная. Колькі ты там глынула?

Мар’я ела са смакам і неяк адразу адчула, што вочы яе сталі бачыць лепш. Хлеб чысты, добра замяшаны, ніводнага белага мучнога жвалка ў ім. Наздрынкі ў ім былі маленькія, свяціліся гладзенькай жаўцізной. А скарынка з глянцам, вязкая на зубах, з асаблівым пахам. Так, яна ўспомніла: іменна так пахла скарынка хлеба, спечанага ў сваёй печы, добра напаленай, з добра падмеценым сасновым памялом подам. Тады выгарнуць у чалеснік кожны бохан качаргой і разложаць парадачкам на слон або на лаўку і абліюць злёгку халоднай вадою, і разгладзяць ваду голай рукой па ўсяму бохану, і ўвесь хлеб запаруе, запахне, і скарынка зробіцца вязкай і бліскучай. Такі хлеб ела зараз Мар’я.

І ўбачыла кожнае бервяно ў сцяне хаты, мох у пазах паміж бярвеннямі, зляжалы, спрасаваны ў камень цяжарам усёй хаты, гэткага ж жаўтавата-цёмнага колеру, як і само бярвенне, падобнае тут, у хаце, хутчэй на цьмяныя цвёрдыя косці, чым на мяккае дрэва. «Гэта яны такімі зрабіліся ад духу, які заўсёды стаіць у хаце»,— падумала Мар'я.

І во толькі цяпер убачыла, у што апранута была цётка: мужчынская шэранькая сарочка, увабраная ў саматканую зрэбную пафарбаваную ў балотнай гразі спадніцу. І ўявілася балота, Клеюха, дзе бралі гэтую фарбавальную гразь — у вёдры, у цабры, у што хто мог. Афарбоўка была не вельмі моцная, пад колер сівалезага багунніку, але куды зручней, чым нефарбаванае, белае.

— У Клеюсе гразь бралі? — чамусьці спытала ў цёткі, паказваючы на яе спадніцу, хоць добра ведала, што нідзе тут паблізу няма больш такой гразі, апроч Клеюхі.

— У Клеюсе,— адказала цётка.

— Не спалілі, бач, Восаўку, як адступалі?

— Зязюлька, не было калі. Я дома была, усё бачыла. Нявестка з унукам у лесе начавалі, а я не ўцякала. Бог ведае, думаю, заб’юць дык заб’юць. Некаторых і ў лесе пабіла. Уведай, дзе тая куля ў цябе трапіць. Чуць стала на дзень займацца, застралялі, чую, у тым канцы, дзе школа. Я к акну. А яны, нашы ўжо, бягуць-бягуць па лагу, па сенажаці ў той бок, пад школу. Немцы ў школе былі атабарыліся. Машын там, казалі, сваіх кругом наставілі. Школа згарэла, а сялу пашанцавала. А ў вашай Бярозаўцы зусім не былі.

— Не згарэла? — абрадавалася Мар’я.

— Не, любка, нічога не згарэла.

— А мама як там? Не чуць было?

— Калі б памерла, пачулі б. А твайго ж, казалі, няма жывога.

Цётка Юстына глянула на Мар’ю спакваля і доўга не спускала з яе вачэй, гатовая на дапамогу, калі ў пляменніцы здарыцца абмарока.

Не было абмарокі. Што муж, Павел, загінуў, яна дапускала ў думках даўно, калі яшчэ была ў Германіі і чакала вызвалення, бо ў баях ён з першых дзён вайны, калі немцы ўсё і ўсіх знішчалі на сваім шляху і не разлічвалі, што акрамя іх яшчэ нехта павінен жыць на зямлі. Але то былі толькі думкі, здагадка, у якой верагоднасць занадта агульная (б’юць, а ён што: шчаслівае выключэнне?), а цяпер, глянуўшы ў вочы цётцы,— амаль тое, што ўбачыла яго смерць. Не, смерці мужа яна не ўбачыла, як не ўбачыць таго месца, дзе ён загінуў, не ўведае часу — уранні, увечары, удзень, уночы, зімой, летам, вясной, увосень, у якім годзе? — але адчула, як колішняя няясная думка, у сваёй няспыннай і неадольнай раскрутцы, зрабіўшы ўрэшце свой апошні круг, з разгону сцебанула яе ў грудзях у самае балючае месца. Цётка была з ёй, з насупленым і худым тварам, з сінімі, запалымі, але спагадлівымі і цёплымі вачыма, у старамодным чапцы, з-пад якога вытыркаліся зусім ужо сівыя валасы, радня, яна выдумляць не стане. Ды і што тут выдумляць, калі было з ваенкамата паведамленне? Канешне, шчаслівыя выключэнні бываюць. Хаця б яна сама. Колькі людзей яе лёсу паўміралі, а яна вось засталася.

Іншая думка, што паведамленні аб смерці салдата бывалі памылковымі (гэта яна ўжо чула за час вяртання з Германіі), мільганула ў галаве слабенька, як ледзь улоўная вокам знічка у начным небе, і зноў адсунулася кудысьці ўбок і не вярталася больш, пакуль Мар’я сядзела за сталом, адчуваючы боль у душы.

— Не бяры да галавы. Трэба жыць. Маладая яшчэ. Ты не адна такая. Можа, чалавека знойдзеш. Дзеці будуць,— загаварыла цётка.

«Ты не адна такая». Не адна, канешне. Але ці ім, не адным, лягчэй ад гэтага, што яны не адны ў сваім лёсе?

І чалавек, і дзеці, і другое жыццё — усё гэта не тое. Нешта істотнае адсеклі ад яе і адкінулі далёка ўбок. І яго не знойдзеш, і яно не прырасце, калі б і знайшоў, як не можа прырасці адсечаная нага або рука, таму і дажываюць такія людзі сваё жыццё калекамі.

— Цётачка, колькі табе было гадоў, як дзядзька памёр?

— Пяцьдзесят сем. Ды я была яшчэ дужая.

— А замуж чаму не пайшла?

— Ты што, Мар’ячка, здурнела? Як я магла пайсці? Меншаму было шэсць гадоў. А яшчэ большыя былі. Ад сваёй сям’і, калі б хто і браў?.. Ты ж адна, і на руках нікога. Як дзеўка.

«Чужое, чужое...— думала Мар’я.— І нават калі б дзеці былі, чужыя былі б».

Першае яе дзіця было ад Паўла — сваё, другое — чужое. Яно плакала есці, а яе душа крычала: «Чужое, чужое, чужое!» Яна нарадзіла яго нехаця, выпадкова, ад свайго ворага. Пераканалася ў гэтым тады, калі нарадзіла і глянула на яго твар і вочы. Гэта было савянё ў чужым гняздзе, таму і чужое. Чужое было дзіця! Да нараджэння яшчэ думала: «Можа, ад Якава?» Тады б была і бяда і не бяда. У вайну нарадзіць дзіця, ды яшчэ не ад свайго мужыка, было б таксама вар’яцтвам. Ды душа была б на месцы. Яно было б сваё. А гэта — чужое.

— Цётка!..

Так павышаюць голас, калі хочуць сказаць нешта значнае і апошняе, пасля чаго ўсякія няпэўныя і раздвоеныя гаворкі губляюць усякі сэнс. Яе абурэнне вось-вось павінна было вырвацца на паверхню, тут, у цётчынай хаце. Цётка свая, яна нікому нічога не скажа. А калі і скажа... Не, не скажа. Цётка мае права ведаць, якая яна, Мар’я. Свае, радня, усё павінны ведаць пра сваіх, пра радню. Тады радня становіцца яшчэ бліжэйшай і раднейшай.

Між іншым, цётка не сказала Мар’і: «Што?!» Не хацела разжальваць пляменніцу ці не звярнула ўвагі на незвычайную інтанацыю яе голасу?

— Дзе вы там спалі? — запыталася цётка, быццам гэта было галоўнае ў Мар’інай няволі, а не тое, што звязана з небяспечным балансаваннем паміж жыццём і смерцю.

Мар’я была адразу выбіта з свайго цяжкага настрою і нібы абрадавалася такому простаму цётчынаму пытанню. Тут ніякіх сакрэтаў, гавары, што было, а што было — усе ведаюць.

— У свінарніку на столі, цётка, спалі. Пад намі свінні, а мы — над імі.

— Свінні? — здзівілася цётка і глянула бокам у акно на вуліцу.— Воўк бы іх паеў, яны ж пшыкаюць. Як гэта вы там дыхалі? — Зноў глядзела на Мар’ю, шкадуючы, што павінна была спаць на столі ў свінарніку.— Не смярдзела вам там?

— Смярдзела ці не смярдзела, не было калі прыслухоўвацца. Пякнеш, як сноп, за дзень нарабіўшыся, і нічога не чуеш.

— А зімой дзе жылі?

— І зімой там сама.

— Печ якая была?

— Ніякай печы.

— Калелі?

— У іх не хапала зімой, каб у сваіх хатах паліць, а то нас будуць грэць. Мы былі рабы. Шкадаваць нас будуць?

— А кармілі трохі?

— Трохі кармілі. Мы ж бы не рабілі, калі б не кармілі. Калі конь прыстане, яго падкормяць збольшага і далей паганяюць. Так і нас. Але яда не наша, цётка. Абед без хлеба. І вячэра без хлеба. А якая яда без хлеба? Усё праскоча праз цябе, што з’еў, і зноў галодны.

— Праўда. Я і сама: каб хлеб і скварка. Тады яно ў жываце трымаецца.

— Ого, каб скварок сала далі! Уранні быццам адрэжуць скібачку хлеба, нават маслам пэцнуць для вока. І кава. Без цукру. А калі хутка з’ясі, крыўляюцца і кажуць: «Гунд». Гэта па-нашаму — сабака.

— Сабака?

— Ага. Хутка ясі, дык сабака.

— Ад’ясіся дома, не бядуй. Цяпер ужо ў людзей парасяткі завяліся. У таго-сяго кароўкі. Хлеб ё, бульба. У нас тут дзед Юрка жыве. Яму ўжо шмат гадоў. Ён старэйшы за мяне.

— А табе колькі, цётка?

— Болей як восемдзесят. Дык ён адразу сказаў: «чужынец». «І не будзе іх тут»,— гэта пра немцаў.

— Дзякуй богу, тым яно і скончылася. Але слухайце далей, цётачка. Было ў іх, бюргераў, сем кароў, два кані, свінні, малатарня, сячкарня, сеялка, касілка. Работы — па вушы. А глядзелі, каб мы бруччыны не вырвалі, не з’елі морквіны, бульбіны. Не дай бог, скупыя, цётка. А як пачулі, што іхняй арміі капут, што хутка нашы будуць у Германіі, палагоднелі. Бульбы наварым сабе асобна — маўчаць. Наадварот, нават загуткаюць, як удоды: гут, гут, гут. Гэта: добра, добра, добра. Во, цётка!

— Не бядуй, кажу. Абы жывая во вярнулася. Сыты галоднаму не спагадае. Яны думалі, што іх верх будзе, аж не.

У хату ўбег Эдзік і, не зачыняючы за сабой дзверы, закрычаў:

— Баба!

А тады, убачыўшы за сталом незнаёмую цётку, засаромеўся, схіліў на бок стрыжаную з квадратным лобікам галоўку. Шэрыя вочкі нібы прасілі ў чужой цёткі прабачэння — так ён абы-як уварваўся перад чужым чалавекам у хату, хоць хата была свая, а цётка — чужая.

— Не бойся, Едзька, не бойся. Цётка свая, радня нам,— супакойвала яго баба.— Хадзі сюды. Дзверы зачыні, а то мухі наляцяць у хату. Хлеба хочаш?

Ён хітнуў зверху ўніз галоўкай.

Баба адрэзала яму ладную скібку хлеба, ён вертануўся з ім у руцэ, бразнуў дзвярыма і затупаў босымі нагамі па цвёрдым двары на вуліцу.

— Гэтак во: ухопіць хлеба — і на вуліцу. Ладны кавалак з’есць.

— Жвавы,— сказала Мар’я.

— О, ён гэткі,— пацвердзіла Юстына.— А сарамлівы... Як хто чужы, тады адразу абвяне.

Сонца села за лес, прыемны летні змрок ахінаў хаты, агароды, лажкі, лажыўся на пыльную, стаптаную капытамі кароў, коней і самімі людзьмі вуліцу. Дрэвы, якія былі паўз вуліцу,— дзе ліпа, дзе таполя,— сцішыліся, не кратаючы ніводным сваім лістком, ніводнай галінкай, нібы разумеючы, што хутка людзі пасля шчырай дзённай працы будуць класціся спачываць.

Прыйшла з паствы карова. Сустракаць яе выйшла Юстына і разам з ёй — Мар’я. «Якая карова?» — цікава было Мар’і. Кароў яна бачыла там, у Германіі, кожны дзень, але для яе былі яны як за нейкай высокай загародкай, і не было ніякага задавальнення, глядзіш на іх ці не глядзіш. Чырвонасветлыя, белыя ногі да самых кален, белая пыса, белы канец хваста, рогі кружком угору, вушы не вельмі вялікія. На людзей глядзелі даверліва. У шкляных пукатых вачах ніякага перапалоху. Ад іх пахла не толькі поўсцю, але і сырадоем. З напятага вымя цыцкі тырчалі прутка, і было падобна, што з іх пырсне малако, калі жывёліну зараз жа не падаіць.

— Хай трошкі ачахне,— сказала цётка і загнала карову ў пуню, вялікую, накрытую кулявой саломай.

Цётка Юстына павінна была ісці даіць карову, і Мар’я сказала:

— Ну, цётка, я пайду. Цяпер ужо будзем бачыцца часта.

— А можа, начуй, Мар’ячка? — і цётка глянула цераз невысокі плот у той бок двара, дзе садзілася за лес сонца.

Мар’я не магла начаваць. Бо дом ёсць дом, куды заўсёды і ўсе спяшаюцца, хаця спраў пільных у яе там не было пакуль што ніякіх.

— Забягу яшчэ завідна, цётка,— адказала яна.

— Тады шчасліва, Мар’ячка. Ваўкоў цяпер, здаецца, не чуць.

— Што ваўкі! — засмяялася Мар’я. Яна ўспомніла недзе ўжо чутае: «Бойся не ваўкоў, а чалавека».

 

* * *

Пачалося вунь адкуль здалёку, калі яна з дзяўчынкі пачынала станавіцца дзеўкай, крадком ад мацеры ложачы сабе на нос пудру, замазваючы на твары, перад люстэркам, пахучым жаўтавата-белым крэмам такія-сякія недасканаласці скуры, ну, і тым болей спачатку ў святыя дні, а потым і кожны дзень пасля работы, перад тым як ісці ўвечары на вуліцу, мыцца ружова-малінавым мылам. Сказаць, што ў сям’і яна была на якіх выключных умовах, нельга. Быў яшчэ большы брат, потым брат пад ёй, гэта значыць маладзейшы, сястра была самая меншая ў хаце. Ды вылузвацца ў людзі, калі на цябе пачынаюць звяртаць увагу і нават пранікацца пашанай, першай пачала яна.

Неяк так атрымалася, што Мар’я, адціснуўшы ўбок большага брата, стала ў сям’і як бы старэйшая. А раз старэйшая, ёй больш павагі з боку мацеры, веры больш і волі.

Іван быў не з брыдкіх вясковых хлопцаў: рослы, ёмкі ў плячах, і касец, і араты, любую работу, калі ўзахвоціцца, зробіць умомант. Спачатку пачаў паглядаць уважліва на Мар’ю, тады — усміхацца ёй пры сустрэчах, а потым спыняць і прытрымліваць за руку.

Маці ўведала і адрэзала дачцэ:

— Хіба пераступіш цераз маё мёртвае цела? Як ты думаеш?

— Ты пра што, мама? Гаворыш нешта страшнае.

— Во, страшнае, дачушка. Яны забілі твайго бацьку. Ды як забілі! Жывёлу так не забіваюць. А ты з ім балясы точыш. Можа, і цалуешся ўжо? Скажы, цалаваў ён цябе, не? — Маці, трымаючы ў правай руцэ тонкую драўляную качалачку, якой качала на стале локшыну, уставілася злоснымі вачыма на Мар’ю, ссупіўшы ў гармонік лоб, і Мар’я разгубілася. Сапраўды: стукне ў гневе гэтай сухой палянякай.

— Мама! Чаго ты? Я нікога не ведаю. З кім я цалавалася? Я ні з кім не цалавалася. Хлопцы абы з кім цалуюцца. Чмокне ў шчаку сам, агледзецца не паспееш.

— Не гавары, вочы твае суччыны. Бачу, што цалавалася,— маці пачала стукаць качалачкай па стале.— Каб на гэтым канец! Хлопца знайшла. Ён і старэйшы за цябе на цэлых дзесяць гадоў, жаба жаўтаротая. Сказала: хіба цераз мяне нежывую пераступіш.

Мар’я не ступала цераз цела нежывой сваёй мацеры. Як можна? Іванаў дзядзька забіў Мар’інага бацьку.

— Хочаш, ідзі за Паўлу, калі ўжо табе так не церпіцца замуж. Ён у мяне пытаўся, казаў — узяў бы. Канешне, маладая, можна было б пачакаць. Але дзеўцы так: ідзі тады, калі бяруць, не капаюць нагой, як тую трухлую бабку ў лесе.

— А ён жа за Івана старэйшы?

— Старэйшы? То і добра, што старэйшы. Разумнейшы. Ён ведае, за што цябе бярэ. Жыць будзе. Памагаць табе будзе, работу рабіць.

— Іван на два гады за яго маладзейшы.

— Пра Івана мне ні слова! Хай Паўла прысылае сватоў. А то яшчэ пуза сабе нагуляеш. Я што тады буду рабіць? Без гаспадара, удава. Вось так, усё,— і маці, раскачаўшы апошні блін локшыны, палажыла качалачку па печ за комін.

Павел не пытаўся ў Мар’і, пойдзе яна за яго ці не, ніколі не праводзіў яе, не расчульваўся перад ёй, не выстаўляўся закаханым іменна ў яе, а проста, як і сказала Мар’іна маці, прыслаў сватоў. Сам у хату са сватамі не пайшоў, застаючыся недзе паблізу на двары, каб потым, калі сватам не адмовяць і скажуць: «Дзе жаніх і маладуха?», быць тут як тут.

Неўзабаве іх паклікалі. Гаворка была кароткай. Сват пытаў:

— Маці?

— Аддаю,— адказала яна як на якой знаёмай рэпетыцыі.

— Маладуха?

— Іду.

— Жаніх?

— Бяру.

— Вазьміцеся за рукі і хадзіце сюды, да стала,— гаварыў галоўны сват.

І адбыліся заручыны. Пілі гарэлку і закусвалі сырым, парэзаным на тонкія скрылікі салам. Застолле набралася поўнае. А пад вокнамі гарэзіла моладзь.

Пасля заручын маці сказала:

— Не ідзі дамоў, пачуй у нас. А то яшчэ той дурань з-за вугла чым-небудзь стукне.

Было б яно так ці не было, але Павел ахвотна застаўся начаваць у цешчы. У першай палавіне хаты стаяў шырокі драўляны ложак, ужо запасны пасля пахавання гаспадара, маці сама высцеліла на ім пасцель, падбіўшы не толькі дзве падушкі, але і сяннік у палатняным мяшку, і сказала:

— Лажыцеся тут.

Маці чула, як жаніх пачаў капошкацца ў той хаце, апранаючыся, як рыпелі галяшкі хромавых ботаў, калі ён іх надзяваў, і як на дыбачках пайшоў да дзвярэй. Калі ж хада яго пачулася ўжо на двары, за вокнамі, яна выйшла ў сенцы, каб яшчэ раз заперці іх засаўкай. «Іван дзе-небудзь дома ўжо»,— рашыла яна ў думках.

Аднак Павел не кінуў Мар’ю і, як ёй здалося, не ўсердзіўся. Наадварот, стаў яшчэ больш абыходлівым і кожны дзень хадзіў да іх у хату, выгляду не паказваючы, што ён калі-небудзь хоча застацца начаваць у іх на адным ложку з ёю.

— Прывыкнеш,— сказала ёй маці.— А я, думаеш, як ішла за твайго бацьку? Любіла? Так дзіка было! Во, дзякуй богу, і жылі добра, і вас чацвёра нарадзіла. І жылі б, калі б... Чалавека любіш за што? Калі ён добры. Табе зычаць добрага. Вот пабачыш, які будзе гэты твой Іван-балван. Яны, ой...

Павел сваю работу дома рабіў (без бацькі ж быў, а большы брат даўно аддзяліўся, збудаваўшы сабе сваё гняздо і завёўшы сям’ю ў ім), на калгасную хадзіў і, як толькі выдарыцца вольная хвіліна, бег, каб памагчы цешчы. Там капу сена скласці, там палена дроў раскалоць, з якім не мог справіцца па-мужчынску яшчэ досыць жыдкі большы ў сям’і Мікола.

Вяселле было няскора, у канцы лета, пасля спаса, калі і ў калгасе, і ў сябе дома людзі ўсё пажалі і пакасілі, але надвор’е стаіць добрае, пахне лісцем багатай расліннасці, і гуркамі, і бручкай, і зусім спелымі яблыкамі-жытнікамі. І ноч была цёплая і зорная, і прыемна было з сянец, дзе танцавалі, выйсці на двор і праветрыцца.

Гармонік і скрыпка. Што ж яны выраблялі, як жа суладна бралі любы танец, любую мелодыю, і падымаючы так высока і мілагучна, аж дух займала. І людзям было весела-весела ад такой музыкі, ад такога мноства людзей, ад іх святочнай вопраткі і гоману, ад песень, якія спяваліся, вясельныя і невясельныя, ад добрага надвор’я, ад таго, што ў высокім цёмным небе міргалі зоркі, як бы памагаючы з такой вышыні весяліцца людзям на зямлі. Бадай, і застаўся б ад вяселля такі ясны настрой, калі б не павялі яе перад тым, як аддаць жаніху, на могілкі развітацца з бацькам і папрасіць блаславення. Першая не вытрымала маці — загаласіла. І раптам, пачуўшы матчына галашэнне і ўбачыўшы яе слёзы, адчула і зразумела Мар’я, што жыццё — гэта не адна музыка, што нешта ў ім абрываецца і адыходзіць, каб ніколі не вярнуцца, як ніколі не ўстане з-пад горкі зямлі, абкладзенай дзёранам, не вернецца бацька, толькі і будзе крыж з белым фартушком і шэры камень каля крыжа на грудзях у бацькі. І нешта зараз абарвецца ў яе жыцці, пасадзяць яе на чужы воз і прывязуць у чужую хату, і там будзе, замест мацеры, свякруха, яго маці, і трэба будзе называць яе мама, хоць яна ён ніякая не мама, і жыць з ёй, не ведаючы яе звычак і характару. Спачатку Мар’я пастаяла крыху перад магілкай бацькі, гледзячы на камень і крыж, потым апусцілася на калені, не зважаючы на белае вясельнае плацце, нарэшце ніцма ўпала на земляную горку, абшчаперыўшы яе з абодвух бакоў рукамі, нібы гэта была не халодная зямля, а жывы яе бацька, такі цёплы і блізкі, якім яна памятае яго з дзяцінства. Кветкі вянка тыкаліся ў пясок, парослы рэдкай травой, пружынілі і згіналіся, губляючы сваю недатыкальную прыгажосць, а слёзы сыпаліся і сыпаліся ў яго, нібы павінны былі прасачыцца да дамавіны.

Калі Мар’ю паднялі, трымаючы пад рукі, убачылі, што плацце яе было ў зеляньках і ў пяску. Пясок асцярожна стрэслі дзе хусцінкай, дзе рукамі, а з зелянькамі так нічога і не рабілі. Што ты зробіш з імі? Іх можна толькі з цягам часу адмыць, і то не вельмі.

І калі ішла ў натоўпе людзей ад бацькавай магілы, заўважыла адным вокам убаку, воддаль, Івана, і яе скаланула, нібы ён, насуперак падсвядомаму жаданню Мар’і, ніколі не павінен быў быць тут і наогул на яе шляху, а ён тут і глядзіць у яе бок. Ёй хацелася крыкнуць на яго, зняважыць, калі б не людзі, але яна сцялася, сціснулася ўся і больш не хацела глядзець па баках, каб не ўбачыць яго. «Што ж ён... Адкуль? Чаго?»

А дома старыя жанчыны заспявалі:

 

 

Кожны радок паўтаралі яшчэ раз, апошняе слова цягнулі доўга, на адной ноце, і здавалася, што гэтай адной самотнай ноце не будзе канца і будзе гучаць вечна, нават тады, калі жанчыны перастануць спяваць. Песня была нагэтулькі шчырай, і галасы спявачак нагэтулькі чыстыя і пранікнёныя, што не далучыцца да яе, асабліва таму, каму яна спявалася, нельга было. У Бярозаўцы такія песні спявалі маладухам-сіротам.

Дагэтуль, да вяселля, Мар’я ніколі не думала, тым больш не адчувала, што яна сірата. Бацькава смерць даўно адсунулася ў далёкае мінулае, нібы і не было ні бацькі, ні яго пахавання, ні тых людзей, якія вінаваты былі ва ўсім. Раптам усё гэта вярнулася, аднавілася, зрабілася вастрэйшым і большым, каб навечна легчы мяжой паміж Мар’яй і тымі, другімі, чужымі. Як жа яна дагэтуль?..

Тады, на могілках, калі Мар’я ішла ад магілкі бацькі ў вянку і вясельным плацці і заўважыла яго ўбаку, воддаль, ён быў чорны. Занадта чорны і, як выдалася ёй, страшны... «Можа, са злосці пачарнеў?» — падумала яна, бо нечым вылучаўся ён сярод людзей, і не заўважыць гэтага, асабліва таму, хто яго ведаў, нельга было.

Во, гадзіны дзве таму назад, ідучы ад шашы цераз Воўчы Лог, мыючы ногі ў крыніцы і любуючыся шпачынай сямейкай, не ўспамінала, што ў гэтым Воўчым Лозе, у хмыразе, зусім недалёка ад дарогі, ён забіў двое яўрэйскіх дзяцей. Мар’я бачыла іх, гэтых дзяцей. У горадзе немцы дабівалі ўжо ўсіх яўрэяў, а ім, брату і сястрычцы (яму было гадоў дванаццаць, а ёй менш), нейкім чынам пасчасціла выскачыць з смяротнага кола і, мінуўшы не адну вёску на сваім шляху, зімой, апранутым так-сяк, у нейкае рыззейка, у растаптаным абутку, дабрацца да Бярозаўкі. Яны шукалі паратунку, яны так даверліва глядзелі сваімі яўрэйскімі, шырокімі рыжаватымі вочкамі на людзей, калі гэта былі не немцы, што не пашкадаваць іх, не дапамагчы ім, маючы душу і сэрца, нельга было. Іх прывяла ў хату да сябе Мар’іна маці, каб пакарміць і параіць, што ім рабіць далей. Мар’я пачула, што яе маці павяла да сябе яўрэйскіх дзяцей, і сабе пабегла паглядзець іх. Яны елі за сталом, са смакам, як, можа, ніколі не елі дома. Тварык у хлопчыка быў прадаўгаваты, носік худзенькі, з невялічкім гарбячком. Дзяўчынка была з непрычасанымі, незаплецепымі валасамі. Калі пад’елі, ім сказала маці:

— Лезце на печ, пагрэйцеся.

І яны ахвотна палезлі, высока, як на якое неба, у рай, і здавалася, што іх ніхто не кране, бо не дастане, і сядзець ім там, спачываючы, колькі захочацца.

— Разувайцеся,— сказала маці, і яны паздзіралі з ног свае змакрэлыя ад доўгай хады па снезе башмакі і мокрыя на ступнях, дзіравыя шкарпэткі і панчохі. Ногі іх босыя ад доўгага судатыкання з вільгаццю былі чырвоныя.

— Лажыце ўсё гэта сваё абуванне на чарэнь, сушыцеся. Куды вам сказалі ісці?

Ім сказалі ісці ў Цераболь, яшчэ далей за Бярозаўку, дзе немцы яшчэ ніколі не былі, а паліцыя сваімі невялікімі сабачымі збежкамі даставаць не асмельвалася.

— У вас ёсць хто-небудзь там?

Дзіўна: хто ў дзяцей мог там быць? Нікога ў іх там ці знаёмага, ці свайго не было. Людзі, якія раілі ім ісці ў Цераболь і паказалі дарогу, ведалі, што ў Цераболі яшчэ савецкая ўлада, няма ні нямецкіх камендантаў, ні іх упраў, ні паліцэйскіх гарнізонаў.

Сагрэўшыся на печы, дзеці вельмі хутка заснулі, і людзі, якія былі сабраліся ў хату падзівіцца на іх, ціха, не тупаючы нагамі, не стукаючы дзвярыма, разышліся.

— Хай начуюць,— сказала Мар'іна маці, бо час быў пасляабедзенны, а дзень у снежні які? Куды ім супраць ночы? Яшчэ з дарогі саб’юцца, заблудзяць, замерзнуць у лесе. На дварэ, можна сказаць, ужо сутонілася, неба было хмурае, мог з мінуты на мінуту пайсці снег.

Назаўтра ўранні не паспела Хадора ўправіцца па гаспадарцы, як каля двара спынілася фурманка, вараны конь у высокай дузе, карафашка.

— Іван,— убачыла Хадора ў акно.— Чаго б ён так рана?

А тады ёкнула сэрца: «Няўжо ўведаў?»

Дзверы ў хату расчыніліся, і ўвайшоў ён самы, Іван, у кажусе, з паліцэйскай павязкай на рукаве, у вушанцы. Не прывітаўшыся, ён пратупаў кованымі нямецкімі ботамі ад дзвярэй да заполку і, глянуўшы на печ, сказаў, хіхікнуўшы:

— А, во, галубяты мае. Апранайцеся, апранайцеся. Хуценька! А то мне няма часу з вамі важдацца. Мне-такі кажуць: начуюць у Хадоры. Праўда.— Ён махнуў левай рукой, каб дзеці злазілі з печы.

— Іван, ты здурнеў? Што яны табе? Гэта ж дзеці. Во паснедаем, і хай ідуць. Яны ідуць некуды. У іх там свае. Можа, іх пераправяць цераз фронт. Не іменна табе больш за ўсіх трэба,— пачала ўгаворваць яго, не баючыся, як свайго аднавяскоўца, Хадора.

Ён паставіў перад ёй рукі, аддаляючы ад сябе і ад печы, ход на якую жанчына загароджвала.

— Хай ідуць... Ты ведаеш, куды яны ідуць? Яны ўцяклі і, калі ты іх будзеш хаваць, табе па ваеннаму закону будзе тое самае, што і ім. Сваіх во пільнуй, не згубі, глядзі,— і паліцай павёў тварам на малых Валодзю і Галю, якія стаялі тут жа на падлозе, выйшаўшы з другой палавіны хаты.

— Хай хоць пад’ядуць...

— Нельга. Мой участак. Не павінны яны быць тут. Я іх зразу ж дастаўлю, як паложана, куды трэба. Хай іх там кормяць, пояць, апранаюць. Маё дзела служба.

Ён павёз іх у свой гарнізон, у Восаўку, а адтуль — у Вяззе, з Вяззя — у Воўчы Лог і расстраляў.

 

* * *

22 мая Мар’я радзіла, а праз месяц пачалася вайна, і Паўла забралі ў армію. Малое было ў сповілках, хоць на двары стаяла лета і было цёпла. Спавівалі дзеля таго, каб не акрывелі ногі, не вырас горб, не скрывіўся бок. Бацька глянуў на яшчэ чырвоны тварык, на якім, акрамя маленькага, як гузічак, носіка і сініх-сініх, як дзве крынічкі, вочак, нічога не было, і сказаў Мар’і:

— Гадуй сына. Пакуль прыйду, каб вялікі вырас,— быццам чула душа, што прыйдзе няскора. Па выгляду ж твару — звычайны жарт мужчыны перад жанчынай.

Мар’я не плакала ніколечкі, нібы гаспадар ішоў на якую работу з невялікай адлучкай з дому. Наогул на яе памяці ў Бярозаўцы не плакалі, калі хлопец ішоў у армію або на летнія ваенныя зборы ў лагеры. Чаго? Ён жа прыйдзе. Не ведала яна, як усе маладыя людзі яе ўзросту, што такое вайна і што яна нясе з сабой чалавеку, нават калі гэты чалавек не салдат, не на фронце, а стаіць далёка ўбаку. Трошкі збянтэжылася, трошкі разгубілася, быццам толькі з-за таго, што цяпер трэба будзе самой хадзіць з вёдрамі вады ў калодзеж, несці ў хату, калі паліць печ, ахапак дроў... А сена карове хто накосіць? На яе плечы цяпер ляжа ўся работа па гаспадарцы. Свякруха старая. Ну, карову ў хлеў зачыніць, ну, з дзіцем пабудзе, пакалыша яго. А колькі тая вайна працягнецца?

Паўла быў як конь. Што яму ўзваліш на плечы, тое і панясе: мяшок жыта, бульбы, капусных качаноў! Мар’я ані ніколі не каялася, што пайшла за яго — ёй было добра з ім і на рабоце і дома. Ён як клапатлівы бацька, які і пашкадуе, і ўсё зробіць за цябе, і за якога можна схавацца ў выпадку якой небяспекі, як за каменную гару.

Для бярозаўцаў, якіх не ўзялі ў салдаты, для старых, дзяцей і баб вайна пачалася на які тыдзень пазней, чым яна пачалася на граніцы. Самалёты, скідаючы бомбы, наводзілі на людзей жах, і трэба было выбірацца ў лес.

Да Мар’і прыйшла маці.

— Мікола пабег запрагаць каня, паедзем, збірайся. Чаго чакаць? Людзі вунь, як мурашкі, забегалі. А ты, свацця, што будзеш рабіць?

— Во гэтак, гаворыш. Чаго гэта я куды пайду? Хату сваю кінуць? Тут і куры, і свіння, і карова, і дабра якога трошкі. А тады як будзем жыць? — гаварыла Мар’іна свякруха, жанчына з выгляду досыць мажная, але якую ўжо прыгнула старасць, павыпіраўшы скулы на твары, каля вялікіх пальцаў косткі на босых нагах і нязграбна адтапырыўшы назад клубы.

— Свацця, а калі перадавыя часці заб’юць? Яны ж, кажуць, ідуць як дурныя. Страх!

— Можа, захінуся дзе, калі калатніна начнецца. У пуні хованка ў нас ёсціка пад зямлёй. Так ужо і заб’юць. А заб’юць, дык мой ужо век усё роўна кароткі. Усіх не паб’юць.

— А як бомба пападзе ў хату? На кавалачкі ўсё разнясе.

— Не іменна ёй пападаць у нашу хату.

— Як хочаш, свацця, каб тады не наракала на нас, што самі ўцяклі, а цябе пакінулі.

— Не буду, свацейка, не.

— Яды не бяры, мы ўсё возьмем. Кароў пагоняць сёння туды, на Востраў. Малако будзе там. Сягоння, свацця, каровы дамоў не прыйдуць,— закрычала Хадора, быццам свацця была зусім-зусім глухая. «Хай добра пачуе, а то яшчэ будзе ўвечары цягацца па вёсцы, шукаючы, чаму карова з паствы не прыйшла»,— падумала яна.

— А калыску?..— не ведала Мар’я, браць з сабой у лес калыску ці не браць. На руках з дзіцем і ў любым хмыразе прадзярэшся, а з калыскай?

— Вазьмі,— сказала маці.— На воз — і паедзем. На сук пачэпім. Як жа яно засне без калыскі? Камары, авадні, мухі... Не наадганяешся. А так вопінкай запнём, і ніхто не ўкусіць. Кінем тады, калі трэба куды бегчы будзе. Наўда вялікая — калыска.

Зрання, як выгнатая, вёска рушыла ў лес. Такога перапалоху і такога перасялення ніхто з яе жыхароў не помніў. Былі ў 1918 годзе немцы — не тое. Ніхто нікуды не высяляўся, не ўцякаў. У небе было ціха. Былі ў 1920 годзе белапалякі — таксама нельга параўнаць з цяперашняй вайной, якая пачалася. Хапалі дабро, сала, іншы набытак тыя і другія. У Восаўцы забілі матроса. За тое, што агітаваў за савецкую ўладу. Ён уцякаў, але немец палажыў вінтоўку на калена і папаў з другой ці трэцяй кулі. Некаторыя вёскі белапалякі папалілі — там былі свае партызаны і рабілі засады на ворагаў. Але дух, дух вайны быў не той.

Зараз загудзе ў паветры «драбіна» — дзве палкі побач і дзве накрыж — і будзе кружыць і кружыць над палямі, лясамі і дарогамі, а потым выплывуць на чыстую гладзь неба звычайныя самалёты, зусім не высока, і недзе нешта засвішча, закалоціцца і задрыжыць, аж зямля ўся пад нагамі скаланецца. Як жа не хавацца ад такога пасланыя, ад такой нерварэзкі?

Дарога, якая вяла з вёскі ў лес у напрамку Вострава, прапусціла была ўжо асноўны напор людзей і фурманак, ды не вымерла яшчэ зусім, той-сёй ішоў па ёй, той-сёй ехаў, хто ў лес, а хто ўжо з лесу, каб забраць, што не паспеў або не мог за адзін раз забраць. І гэтага невялікага, рэдкага руху па ёй зусім было дастаткова, каб скінуць на яе некалькі бомб, прашыць некалькі разоў уздоўж кулямётнымі чэргамі. На полі нікога не забіла, толькі тры глыбокіх лупкі недалёка ад дарогі, у жыце, засталіся на гады, пакуль людзі, устаўшы на моцныя пасляваенныя ногі, не засыпалі іх бульдозерам. А кулі? Кулі ў зямлі, іх там не адшукаць. Ды і навошта яны каму?

А адна... адна куля, калі ўжо былі ў лесе, трапіла ў галоўку Мар’інага дзіцяці. Яна трымала яго на руках, седзячы на біле калёс і звесіўшы ногі. З галоўкі не выйшла. Калі б выйшла, магла б трапіць Мар’і ў руку або ў бок. Калі самалёт, скаланаючы паветра, гуў над лесам і трашчаў кулямёт, здавалася, што тут чалавеку няма чаго баяцца, што ўсё на сябе прыме лес, нават разрывы бомб і іх асколкі. Спачатку Мар’я, пачуўшы ў руках торгат і невялікі трэск, падумала, што аб яе, аб дзіця і біла калёс шархануўся якісьці сасновы сук, павярнула галаву назад і пачала шукаць вачыма, дзе той сук, а не знайшоўшы, глянула на тварык хлопчыка. На лобіку была кроў. «Чым жа? — падумала яна.— Камара, які напіўся крыві, расціснула?»

Які сук? Які камар? Вочы дзіцяці не міргалі, закаціліся над лоб, зрабіліся вялікія, з аднымі бялкамі.

— Мама! Звярні, Мікола, набок, стой! Паглядзіце, што з ім такое.

Яна яшчэ не плакала, не зразумеўшы, што з сынам. У душы здрыганулася: душа заўсёды з хуткасцю маланкі падае чалавеку сігнал аб нядобрым, а розум, сляпы кот, нічога яшчэ не бачыў, таму нічога і не гаварыў.

Мікола звярнуў з дарогі на невялікую лясную прагаліну і спыніўся. Самалёт гуў недзе ўжо далёка, несучы ў сабе пад крыламі тоны смерці ў новыя месцы, новым людзям. З калёс злезлі маці, меншыя дзеці. Мікола, трымаючы ў руках лейцы, каб конь, матаючы мордай перад камарынай чмурой, не пайшоў.

— Пакажы.— Маці ўзяла дзіця на свае рукі.— Дачушка, хіба ты не бачыш? Ён мёртвы. Куля яму лоб прабіла. Не бачыш? — Яна дакранулася пальцам на лобіку вакол таго месца, куды трапіла куля, а сама паступова касцянела, нямела, нібы можна было моцным напружаннем думкі прыдумаць нешта, каб дзіця аджылося.

Іх абкружылі людзі, якія ішлі па дарозе недзе ззаду або былі ўжо ў лесе, але не спяшаліся на Востраў.

Сапраўды: што было рабіць? Назад ехаць у вёску, каб пахаваць дзіця на могілках? У вёсцы цяпер нікога няма. З кім цяпер там будзеш правіць хаўтуры?

Параілі ехаць, як і ўсе, далей, на Востраў. Уперадзе дзень. Там будзе відаць.

Коней выпрагалі, не даязджаючы да балота. На калёсах праз балота не пераедзеш. Коні, каровы яго пераходзяць часамі, вязнучы амаль па пуза, а воз не павязеш, хай і не цяжкі, калясо ўтопіцца з трубкай. На сабе неслі людзі на Востраў у мяшках або ў ношках такую-сякую вопратку, патрэбную для жыцця пад адкрытым небам, вёдры, чыгуны, кацельчыкі, запас харчоў, рыдлёўкі, тапары.

Дзед Міхалка, пахаджваючы каля замаскіраваных у ельніку, каб не відаць было з неба, калёс, улагоджваў мужчын:

— Дзеці, бабы хай ідуць. А нам, мужчынам, чаго на той Востраў? Ён, калі абмацае, дык і там і тут будзе адна пайка. Пяхота сюды не пойдзе. І машыны не пойдуць. Яны вунь па вялікіх дарогах, як шаша. Яны гарады будуць браць, станцыі. Навошта ім гэты лес?

Дзед сеў на вывараціну, дастаў з кішэні курыва, дыміў піпкай і час ад часу, задзіраючы галаву ўгору, усё паглядаў з-пад навісі яловых сукоў на сінія прасветы неба. З зямлі неба відаць, а з неба ці можна ўбачыць людзей у лесе?

— Тут каб толькі нічога не было белага і дыму. Дым ён далёка бача. Коней папутаем у нізіне, на травяной мякаці, а хто захоча, хай сабе нанач на Востраў вядзе. Эт, папрывязваем каля вазоў,— дзед махнуў уніз, сам сабе, рукой.— За ноч збрысці могуць. Жывёліну ў ночы цягне да поля, да чалавечага жытла.

Дзед зняў быў кепку, але на лысіну пачалі садзіцца камары і ліпкія маленькія сляпні, і ён, шаргануўшы левай далонню па галаве, вярнуў кепку на сваё месца.

— А з дзіцем я не знаю, Мікола, трэба было неяк пахаваць. У вас дома якія дошкі ё? Каб на дамавіну.

Мікола ціскануў плячыма. Ён ніколі не думаў, ёсць у іх дошкі, з якіх можна зрабіць дамавіну, ці няма.

— Увечары з’ездзім. Знойдзем дошку. Палена на крыж. Струмент вазьму. Зробім тут, у лесе. Колькі яму дошкі той трэба?

Назаўтра зрання рабілі дамавіну. Дзеду памагаў Іван, і памагаў шчыра, спачувальна, нібы памёр нехта з яго радні. Дзед толькі замалёўваў і паказваў, а ён і габляваў, і адразаў, і цвікі забіваў. Мікола адно глядзеў, а калі ў чым і мог памагчы, дык спазняўся і быў як звязаны.

Дамавіна выйшла маленькая, кароценькая, як на малюнку, але сапраўдная, з сухіх сасновых дошак (дошку знайшоў дзед у сябе на гары, ведаючы, што яна там ёсць, там былі яшчэ дошкі сабе і бабе на выпадак смерці і кавалкі смалістага стрыжня на крыжы). І крыж зрабілі добры і напісалі на ім дзедавым сталярскім алоўкам, хто пахаваны, калі нарадзіўся і калі памёр.

— Ідзі скажы бабам, хай аббіваюць труну, калі ёсць чым, і дзіця хай нясуць сюды, увечары павязём схаваем,— сказаў дзед Міколу.

Так пахавала маці, некага і нечага баючыся, сваё першае дзіця. Здавалася, калі яно было жывое, ёй было яго і не шкада: ну, дзіця, і ўсё тут. Давала яму грудзі, пераспавівала, мяняючы мокрыя полкі на сухія, аглядаючы прэласці пад пашкамі і паміж ножкамі. Быў, здавалася, адзін клопат аб ім, ад якога нельга было пазбавіцца, калі б нават і хацеў, ці перадаць цалкам другому чалавеку. А гэта — грудзі ў яе распёрла, баляць, малако з іх яна павінна была штохвіліны сцыркваць на якое лайно або проста на лясную зямлю, на траву, на лісце, галава цяжкая, не падняць, не павярнуць, у вачах рэзь, дзіва што: ноч не задрамала. «Вот, выгадавала, вот і пахвалюся, як прыйдзе Павел дадому»,— думала яна. Яна ведала, адчувала, што ў нечым яна вінавата. Яна не даравала сабе, але ў яе не было пэўнага бачання гэтай віны. Прынамсі, у чым канкрэтна была яе прамашка? Можа, каб яна не паехала, рассеўшыся паненкай на калёсах, у той час як магла лёгка бегчы з малым на руках? Так, падвода — большая мішэнь, іменна ў падводу ляцела куля, і калі б Мар’я ў гэты час была не на калёсах, куля б не папала ў дзіця. І была злосць на мацеру: чаго яна яе, Мар’ю, прыспешвала іменна ехаць? Немцаў пакуль што няма, пажару не было. Чаго было?..

Іван нібы сапраўды перажываў яе гора. Не толькі дамавіну памагаў рабіць, а ўзяў рыдлёўку і паехаў разам з імі на пахаванне дзіцяці. Маці, дзед Міхалка, брат Мікола і ён. Толькі гаворыцца — паехалі. Усе ішлі за возам, на вазу была дамавіна. Кіраваў канём, трымаючыся за лейцы, Мікола. Такі быў рытуал: за нябожчыкам трэба было ісці. Крыж нёс дзед, ступаючы за самым возам, за нябожчыкам. Потым, побачкі, ішла Мар’я і маці. Іван быў задні, трошкі воддаль, каб не надта напіраць на пярэдніх і не выклікаць у іх хоць якой незадаволенасці. На плячы ў яго была рыдлёўка. Ён будзе капаць дол.

Дзед казаў:

— Палажы на воз.

Але Іван не палажыў, быццам баючыся, што нехта можа перахапіць у яго гэтую работу. Ямку павінен капаць ён, як самы дужы з усіх тых, хто тут ідзе.

Спачатку Мар’я быццам і не заўважала яго. Ён быў ззаду, а яна ў прыцемку летняй ночы глядзела сабе пад ногі, каб не наступіць на што, а тады, як прыехалі на могілкі і сталі выбіраць месца і яна пачала бачыць яго перад сабой з рыдлёўкай на плячы, ёй пачало здавацца, што ён тут лішні. Ён капаць узяўся спрытна, адразу, каб не марудзіць ніводнай хвіліны, і не марудзіў, бо час быў вунь які, ваенны, калі не наляцяць самалёты, дык што-небудзь іншае, зусім непрадбачанае можа здарыцца.

Дзед толькі яму сказаў:

— Чорную зямлю ў ногі, а жоўтую сюды і сюды, на бакі.

«Ён рады, што маё дзіця памерла...» — падумала Мар’я. Можа, быў і рады, хто яго ведае. Дзіця ж не яго, Паўлава, суперніка. Бадай, шкадаваў ён Мар’ю, хацеў хоць трошкі ўлагодзіць яе, дагадзіць ёй.

Ён быў цяпер амаль да пояса ў ямцы, і Мар’я пачала добра бачыць, як яго пастава то разгіналася, шыбаючы з рыдлёўкі пясок, то зноў нагіналася ў яму, выстаўляючы вышэй за ўсё горб. Абрыс яго галавы з чорнымі валасамі, цёмная скура на твары і чорныя вочы амаль цалкам зліваліся з ноччу, і толькі калі галава пачынала рабіць шлях з ямкі і ў ямку, можна было бачыць яе. «Хто яго прасіў?» — далей думала Мар’я, хоць на хаўтурах ніколі не адхінаюць таго, хто памагае хаваць нябожчыка. Смерць людзей мірыць, як бы гаворачы: «Усе памром», і Мар’я павінна была маўчаць.

— Э-э-э, хопіць. Што тут ужо капаць,— сказаў дзед Міхалка і выцягнуў руку, каб памагчы Івану вылезці з ямкі.

Іван тым часам, спачатку высунуўшы рыдлёўку, падцягнуўся на руках і, нібы падкінуты спружынай, выскачыў з ямкі. Калі ж стаў закопваць спушчаную на вяроўках дамавіну і зямля моцна забубнела аб яе, Мар’я здрыганулася і ледзь не крыкнула: «Звер, што ты робіш?» Ёй здавалася, што неяк больш акуратна можна было згарнуць пясок на дамавінку, а не з такой сілай і не такой злосцю. «Я ведаю, ён злы на гэтае дзіця. Вядома, дзіця не яго. Ён рады, што яно памерла». Мар’я не хацела верыць, што дзіця забіта. У яе свядомасці стаяла звычайная чалавечая смерць ад якой-небудзь хваробы. Тым больш — дзіця. Дзеці ўміралі толькі сваёй смерцю, іх ніхто ніколі не забіваў, ва ўсякім разе, яна не памятае, каб у іх вёсцы хавалі забітых дзяцей.

Пасля Івана горку над зямлёй падпраўляў дзед, і свяціў у начной цемнаце над гэтай жоўтай горкай белы невялічкі крыжычак. Мар’я разжалілася, пачала глыбока ўсхліпваць, а тады ўздрыгваць, гатова была зараз жа загаласіць на ўсю сілу, як галосяць на пахаванні над нябожчыкам, але маці ўзяла яе за падпашку і пацягнула ад могілкі, гаворачы:

— Не трэба, пе падымеш. Ён яшчэ малы. Ноч. Бог ведае, хто пачуе...

Назад усе ехалі на кані. Конь ішоў роўнай ступой, ніхто яго не паганяў і не цургаў за лейцы — дарогу ён сам ведаў. На небе неспакойна міргалі зоркі, наўкола стаяла цішыня. І маці, і Мар’я, і дзед Міхалка, Мікола і Іван — усе маўчалі, нібы асцерагаліся, каб ніхто не пачуў іх галасоў, не спыніў, не ўбачыў, адкуль яны едуць, і не ўведаў, што яны рабілі.

На полі ж, за вёскай, дзе была субалаціна, і такісякі хмыраз, не моўкла жыццё. Там дралі глоткі жабы, абы-як, карава, непрыгожа, няўлад адна адной, толькі б перакрактаць сяброўку. Час ад часу квакала качка. Змоўкне — зноў рэзка заквакае. Ясна, у яе былі малыя дзеці, і нават уначы яна берагла іх, не спала і не адпачывала, каб толькі яны не распаўзліся, не чуючы голасу маткі. І недзе ў цемнаце падаваў камусьці сваё бляянне бяссонны бякас.

— Мала ім дня,— сказаў дзед Міхалка, седзячы на біле драбінкі, услед за Міколам. На супрацьлеглым біле сядзеў Іван, за ім Хадора. Мар’я сядзела на голым пасцельніку, спусціўшы ногі ўніз, назад па ходу калёс.

Дзед зноў загаварыў:

— Хто яго ведае: можа, яны сюды і не прыйдуць, але ж уласць будзе іх, і зробяць што захочуць.

Ён ведаў, што такое ўлада. Ён жыў пры царскай уладзе, пры нямецкай у 1918 годзе, пры белапольскай у 1919—1920 гадах. Не ведаюць гэтага Мар’я, Мікола. Мар’іна маці тое-сёе помніць. Іван нічога, можа, не помніць, малы ён яшчэ тады быў, бясштонька.

— Чаму, дзядзька, не прыйдуць? — загаварыла Хадора.— У раёне нікога ўжо няма, ніякай улады. Вакуіравалісь. Хто ж іх не пусціць?

— Я не кажу, не. Яны ідуць. Я кажу толькі пра фронт. Ён, можа, пойдзе міма нашай вёскі. А парадкі свае наводзіць будуць пасля.

Маладзейшыя, акрамя дзеда Міхалкі і Хадоры, не гаварылі нічога: яны нічога не ведалі ні пра іншую, акрамя савецкай, уладу, ні пра войны, якіх не бачылі, не перажылі, не перанеслі.

Мар’я толькі падумала: «Паўла пайшоў, а ён, во, Іван, дома. Разам позвы з ваенкамата давалі, і ў адзін дзень ішлі ў ваенкамат. Гэты дні праз два вярнуўся. Як ён вярнуўся? Хто яго адпусціў? Казалі, што быццам яго часць разбілі. Дзе разбілі? Калі? Ні ў якім баі ён не быў. Як ён не папаў у армію?» Мар’і незразумела было, чаму Іван дома. Шчаслівы?

— Падцягні ногі,— сказала ёй маці, калі канчалася поле і пад’язджалі да лесу.

Мар’я зразумела, што сказала маці. На дарозе магло што-небудзь такое цвёрдае валяцца — карчавежына, камень — і можна было стукнуцца аб іх пятамі. А ёй добра было так, спусціўшы з пасцельніцы калёс ногі і трымаючыся рукамі за біла, бачыць, як памаленьку адплывалі са сваім цёмным узнёслым бярэзнікам могілкі, як пераязджалі лажок ад іх (калёсы па лажку каціліся мякка) і выехалі на вясковую вуліцу, мёртвую, з мёртвымі, цёмнымі вокнамі хат, як звярнулі недзе на сярэдзіне вёскі ўправа, у вулку, выгараджаную жардзяным плотам, якая выводзіла на вялікую дарогу, што ішла у лес, як кончыліся гароды, засеяныя пераважна бульбай, якая ўжо цвіла дзе сінім, дзе белым цветам (Мар’я помніла гэты цвет і зараз, уночы, нібы бачыла яго), як уехалі ў жыта, якое пахла сваім моцным жытнёвым пахам... Тут недзе ўпалі бомбы. Во тут, з левага боку. У нос тхнула не адной глыбокай зямлёй, а як бы нечым гарэлым, непрыемным.

Падцягнуўшы ногі, Мар’я наставіла іх на пасцельнік калёс, абшчапіла рукамі, сцішылася і, схіліўшы к каленям галаву, сабралася ў адзін камяк, заснула. Лес пачаў вярнуцца набок, зараз зусім перавернецца, зямлёй угору, вершалінамі ўніз, і яна адарвецца ад зямлі і, бог ведае, паляціць у пустэчу, чорную і бязмежную. Яна пачала чапляцца пальцамі за траву, за папараць, тады за колкую ігліцу не то хвой, не то елак, за кончыкі бярозавага лісця, але ні за што не магла ўхапіцца моцна, трывала, каб утрымацца, і не ўтрымалася...

— О-о-ой... — глыбока прастагнала яна, нібы ўздых яе быў апошнім.

— Што з табой, Мар’я? — першай адгукнулася на яе стогн маці, паднялася з біла і апусцілася на пасцельнік, на якім сядзела Мар’я.

Тая прачнулася, быццам яе спалохалася, а не чаго іншага.

— Што з табой, дачушка? — перапытала маці, думаючы, што першага пытання яна не чула.— Ты стагнала. Табе дрэнна?

— Стагнала?

— Ну.

— Ой, мама! Які я страшны сон бачыла. Зямля перавярнулася. А я адарвалася і лячу ў цемнату.

 

* * *

Павольна ішла Мар’я па вёсцы ў другі яе канец, дзе будзе дарога на Бярозаўку. Пінжак апранула, хатулёк — у левай руцэ. Хустку завязала не пад бараду, а на патыліцу. На нагах — юхтавыя чаравікі. У Восаўцы яна ведае ўсе хаты, і яны глядзяць на яе, знаёмыя, сваімі вокнамі, акенцамі ў шчытах. Глядзіць вёска на яе платамі, лажкамі, агародамі, ліпамі, таполямі, клянамі, рабіннікам паўз вуліцу. Глядзіць як свая, як на свайго чалавека, і на душы становіцца не страшна, можна сесці на любую лавачку, на любы валун на вуліцы, зайсці ў любую хату і папрасіцца нанач, калі б трэба было, і пусцяць. Пусцяць! Пра гэта і думаць не трэба.

Людзей на вуліцы было мала, даілі кароў, мылі рукі, ногі, рыхтаваліся вячэраць, вячэралі. То абмінуць Мар’ю, кудысьці спяшаючыся, то не дойдуць да яе, звярнуўшы ў які-небудзь двор.

Вось дзядзька вядзе на повадзе каня, глянуў на Мар’ю зверху ўніз, тады зноў ёй у вочы. Мар’і здалося, што ён заўважыў у ёй нешта знаёмае і нешта смешнае. Яна сказала яму:

— Добры дзень, дзядзька. Што вы так на мяне пазіраеце? Смешная?

Дзядзька спыніўся, наставіўшы руку каню, каб і конь стаў.

— Чаго: не, не смешная. Я гляджу: чалавек наш і не наш. Апратка не такая.

Вусы амаль белыя, твар паголены, загарэлы на сонцы, але ж не бледны, а ружовы, вочы глыбокія, сінія, дабрадушныя, уважлівыя, на галаве — пакамечаная, вынашаная кепка-наплёшка.

— Адтуль, дзядзька.

— Адтуль?

— Адтуль.

— Я і бачу, што не тое. Не наша. Рабства, мілая. Што ж ты думала. Трэба панімаць. Э-э-э, схуднела ты, схуднела. Толькі па вачах і пазнаў. Мікітава ты, з Бярозаўкі. Дубалевічы ваша прозвішча? Праўду я кажу?

Голас яго быў — чысты тэнар.

— Праўду кажаш, дзядзька. І тое, што рабства, і тое, што я Мікітава з Бярозаўкі. Вы бацьку майго ведалі?

— Чаму, ведаў, мая мілая. А каго я там не ведаю? Усіх ведаю. З бацькам разам на польскім фронце былі. Ён тады ў партыю ўступіў. І лесніком яго пасля паставілі. Членам сельсавета быў. Дамоў ідзеш?

— Іду, дзядзька.

— Добра, што жывая засталася. Магла і не выжыць.

— Магла, дзядзька, магла. І не выжывалі.

— Ведаю,— хітнуў дзядзька зверху ўніз галавой.— Можа б, заначавала? Куды табе? Можна сказаць, дома ўжо.

— Дома, ды не ў сваёй хаце,— адказала Мар’я прымаўкай, як старая, бо гаварыла са старым чалавекам.

— Яно так,— згадзіўся дзядзька.— Хочацца хутчэй у сваю хату. Можа, да Юстыны заходзіла?

— Заходзіла.

— Перакусіла?

— Пад’ела.

— То і добра. Думаю, можа, галодная ідзеш. Я во бульбу на гародзе абганяў і вяду каня на канюшню. У другіх калгасах паразбіралі ў вайну, а ў нас — не, не разабралі. Я і казаў: не чапайце, прыгадзіцца. Во і прыгадзілася. Ё дзе коней паставіць.

Конь быў у хамуце, з падгузамі, аброць — вяровачная.

— І клуб ваш цэлы?

— Цэлы.

— Антэна, гляджу?

— А як жа. Радыё. Толькі тут зараз не клуб, а школа. Школа наша згарэла. Новую будуем. Будзеш ісці — убачыш: зруб новы паставілі. На тым самым месцы, дзе была тая, што згарэла.

— Змяшчаюцца? — гаварыла Мар’я, кінуўшы на будынак клуба, насупраць якога яны стаялі.

— Як змяшчаюцца,— схіліў дзядзька на плячо галаву, быццам перад ім была якая задача.— У тры змены. Уранні, а тады ўдзень, а тады ўвечары нейкія класы займаюцца. Туляцца неяк, але ж вучыцца трэба. Хай ужо мы выраслі сляпымі.

Клуб быў на лужку, на значнай прагаліне паміж дзвюма хатамі. Вакол была трава і пні. Убачыўшы іх, Мар’я сказала:

— Прысады пассякалі?

— Яны,— адказаў дзядзька, маючы на ўвазе паліцэйскіх.— Тут жа была іх казарма.

— А ў школе не?

— Бачыш, школа з краю сяла, і яны, мусіць, баяліся. Канешне, баяліся. А тут — у сяле. Калі ўшчаць партызанам страляніну, людзі пацерпяць. Хаваліся за людзей, калі табе ад душы сказаць.

— Ну, дзякуй, дзядзька, пайду, а' то позна будзе, ноч.

— Праўда, ноч. А то начуй,— яшчэ раз прапанаваў ён Мар’і абначавацца ў Восаўцы.— Усё бывае.

— Было ўжо, дзядзька. Перажылі. Хужэй не будзе. Бывайце.

І яна пайшла, быццам апамятаўшыся, што трэба было ісці, а яна колькі во прастаяла з незнаёмым чалавекам, ведучы амаль непатрэбную гаворку.

Ды не: ёй і не патрэбна было спяшацца. Яна знарок вытрымлівала час, чакаючы прыцемку, каб стаць за вёскай на калені.

У канцы вёскі, направа, на тым месцы, дзе была школа, сапраўды стаяў новы зруб. Ён як бы свяціўся ў вячэрнім прыцемку, і Мар’і здалося, што на полі было святлей, чым у вёсцы. Зялёны авёс, якім было засеяна поле, відаць быў аж да лесу. «У-у-у, яшчэ зусім рана,— падумала яна.— Калі б махануць як след, можна было б да сапраўднай цемнаты быць у Бярозаўцы».

Яна абышла зруб вакол. Ад яго яшчэ пахла свежым сасновым бярвеннем, пакораным вясной, яшчэ ані не ўчарнелым. Будыніна была зрублена вельмі акуратна, наколькі магла зразумець Мар’я, палена ў палена, на гладкі вугал, з вялікімі праёмамі вокан і дзвярэй. Вакол параскідана было шмат нескарыстанага лесу, але ён, відаць,— падумала Мар’я,— пойдзе: брусы на падлогу, на асадку вакон і дзвярэй, па кроквы. Ляжала некалькі куч камення, большага і меншага. «На падмурак»,— здагадалася Мар’я.

Зайшла ўсярэдзіну. Так, калідор будзе збоку. З яго — ход у кожны клас. Колькі ж класаў? Раз, два, тры, чатыры і адзін пакой маленькі. Гэта настаўніцкая. «Чатыры класы — мала,— падумала Мар’я.— Зноў будуць заняткі ў дзве змены. Сямігодка! А бібліятэка дзе будзе? У школе павінна быць бібліятэка».

Месцамі на сценах слёзкамі пазасыхала смала, зрабіўшыся жоўтай. Мар’я дакраналася да празрыстых пухіркоў шыпушкамі пальцаў,— яны, пухіркі, акасцянелі ўжо.

Дзіўна: што ёй было да школы? Яна ў яе хадзіць не будзе ўжо, хоць калісьці хадзіла ў восаўскую, скончыла там чатыры класы, тым не менш штосьці прачнулася ў ёй ад тых далёкіх гадоў, і яна, як малая, абрадавалася, убачыўшы новы зруб для школы, быццам таксама разам з дзецьмі пойдзе ўвосень вучыцца.

«І мае дзеці ў яе не пойдуць. Маладой аддала мяне мама замуж. Навошта гэта было? Во вайна, і ўсё, усё маё зламалася, і ні мужа, ні дзяцей, і як жыцця самога маладога не было»,— і ёй стала сумна.

Яна выйшла на дарогу, зноў глянула на зруб, але ўжо без захаплення і дзіцячага замілавання. Калі б чалавек мог вяртацца назад, у свае пражытыя гады, у дзяцінства, і зноў пайсці ў школу... Ніхто не верне таго, што было, не пераробіць таго, што адбылося.

Яна яшчэ раз глянула на Восаўку, ці не ідзе, ці не едзе хто адтуль, можа, нават у самую Бярозаўку. Стаяла над полем маўклівая прадначная цішыня, той час, калі дзённыя жыхары, птушкі, казяўкі, людзі лажыліся спачываць, а начныя яшчэ не пачыналі свайго жыцця. Толькі купал неба колеру жалезнай акаліны ледзь прыкметна дрыжэў над зямлёй, ад чаго, здавалася, і мігалі не зусім яшчэ яркія зоркі.

Мар’я апусцілася на калені, перахрысцілася.

...Чамусьці наплыло, насунулася, нібы кашмарны сон, не такое ўжо і далёкае... Карціны мяняліся адна за адной...

...Прыехаў верхам на кані, у сядле і прывязаў каня на вуліцы каля плота. Конь вараны, блішчасты. Сам у хромавых ботах, у сініх галіфэ, у рудым фрэнчы, з наганам пры боку, з партупеяй цераз плячо, з паліцэйскай павязкай на левым рукаве. «Якая ж шапка была ў яго?» Не памятае Мар’я яго шапкі.

— Добры дзень,— і казырнуў, як ваенны, дакрануўшыся кончыкамі пальцаў да шапкі.

Во, цяпер Мар’я ўспомніла: шапка ў яго была з цвёрдым стаячым аколышкам, цёмна-бурага колеру.

Спачатку хадзіў па хаце, заглядаючы на печ, на палаткі, дзе была пасцель свякрухі, на Мар’ін шырокі двухспальны ложак і пад ложак, нібы шукаючы нейкіх прыкмет або нават прычэпак, каб ёй, Мар’і, выгаварыць, ускінуць на вочы, паставіць яе ў нялоўкае, залежнае ад яго самога, становішча. Свякруха сядзела на прывалку каля зачынка і ўсё сачыла за ім, акідаючы вачыма: ён пакуль што нейкая ўлада, раз яму далі зброю і апранулі досыць шыкоўна, а таму і маўчала. Яна памятае: баяліся стражнікаў і ўраднікаў, валаснога старшыні баяліся, паноў, упоперак нічога ім не гаварылі. І гэтай новай улады трэба баяцца і асцерагацца, бо ідзе яна не ад свайго народа, а чужая, хай сабе нават перад ёй Сцяпана Карнача сын. Са Сцяпанам яна была амаль роўная па гадах, гады на тры, можа, ён быў старэйшы, але разам гулялі на ігрышчах, адначасова зрабіліся старымі. «Як жа бацьку цяпер глядзець на яго?» — падумала яна, і ёй зрабілася шкода свайго равесніка, а не Івана, не, які тупаў высокімі абцасамі хромавых ботаў па хаце і нешта важнае, а можа, нават і страшнае меўся сказаць ім, ёй і няестцы, калі зайшоў да іх і не спяшаецца выходзіць з хаты.

Нарэшце сеў на лаўку, палажыўшы руку на засланы белым вышываным настольнікам стол.

Мар’я сядзела на лаўцы таксама каля самага стала.

— Богу верыш? — спытаў ён не то жартам, не то ўсур’ёз, глянуўшы ў кут на ікону, пакрытую доўгім, з вышыванымі канцамі ручніком.

— Богу? — усміхнулася Мар’я.— Веру. Бачыш, ікона ў хаце.

— Дык кажы праўду, калі верыш, дзе твой палонны?

— Мой палонны? — не адразу зразумела яна.

— Ну, гэты, як яго... Узяла ж ты сабе?

— А-о, во ты пра што! Што табе да мяне, узяла я сабе каго ці не ўзяла? Ты — хлопец, я — баба. Шукай сабе дзевак.

— Ты не круці мне туды і сюды,— ён памахаў у паветры ўправа-ўлева рукой.— Я — хлопец, ты — баба. Я не жартую. Я павінен ведаць, дзе што робяць гэтыя вашы прымакі. Баба, дзе ён спіць? З ёй? — кіўнуў галавой на Мар’ю.

— Во там на лаўцы за сталом, дзе ты сядзіш. Галавой у кут.

— Не маніш, баба? — Ён углядаўся ў твар Мар’інай свякрухі, ці не адаб’ецца на ім хоць якая-небудзь няшчырасць.

— Маню? — з вытрымкай глянула старая жанчына на смаркача, які так бесцырымонна мог гаварыць з ёй.— Ты не пытай мяне, калі ведаеш, што я буду маніць. Навошта ён ёй? У яе ёсць свой гаспадар. Прыйдзе, і будуць жыць як людзі.

— Баба, думаеш, што прыйдзе? Не прыйдзе. Магу аб заклад, што не прыйдзе. Я разам з ім быў. У ваенкамаце далі старшага, спіс яму ў рукі і сказалі, каб вёў па шашы да наступнага ваенкамата або якой-небудзь ваеннай часці, якая першай нам сустрэнецца. Ні абмундзіравання, ні вінтовак не давалі. А тады, за Вочапам, як наляцелі самалёты, дык я і не бачыў больш ні свайго старшага, ні Паўлу, ні тых, з кім ішоў. Што ж я, думаю, панясу свае косці на свет? Каля дому зручней, смялей, ведаеш, дзе захінуцца, дзе вады напіцца, дзе ноч пераспаць. Няма ўжо на свеце вашага Паўлы, а вы, хочаце верце, а хочаце — не.

Старая махнула рукой, выказваючы думку: «Гавары!»

— Ты ж яго смерці не бачыў. Ты толькі думаеш так. Цябе ж не забіла? — пачала разважаць Мар’я. А сама сабе падумала: «Уцёк з арміі і во сушыць мазгі другім».

— Не бачыў, але і бачыць няма чаго. Там каша, лямант, плач. Падводы, машыны, людзі, коні. Рэчка там, пераправа. Не верыце, не трэба. Баба, а ўночы ён з лаўкі на ложак да нявесткі не прыходзіць на пальчыках, каб ты не чула? — і засмяяўся.

Старая нічога не адказала зубаскалу. Ёй было не да жартаў. Склаўшы рукі на грудзях, яна глядзела ўніз, на падлогу, зусім, мусіць, дапускаючы ў думках, што дзе-небудзь, калі не ў тым месцы, дзе быў Іван, дык у другім, сын сапраўды мог загінуць. Вось так: пахавалі ўнука, і яна не бачыла, як пахавалі (хоць бы свечку запалілі, і яна пасядзела б каля яго мёртвага), і можа не ўбачыць смерць сына і не ўведаць, дзе і калі загінуў, калі ўжо загінуў, і дзе пахаваны. А можа, і не будзе нікім пахаваны, калі было так, як яна зразумела Івана, пакуль не расклююць птушкі, не расцягнуць звяры.

— Ну вот што табе да мяне? А калі б і перайшоў, дык варту паставіш? — імкнулася Мар’я захоўваць выгляд бесклапотнай салдаткі, не паказваючы ні свайго сапраўднага пачуцця, ні сваіх думак перад чалавекам, якога яна павінна была толькі ненавідзець.

— Варту? Варту магу паставіць. Толькі не тут, у другім месцы. Сам стану, калі трэба. Я, Мар’ячка, жартую, але ведай: магу! А хто я табе, ты ж ведаеш. Калі б не твая старая ведзьма, маці, вадалаз гэты брыдкі, мы б пажаніліся з табой і жылі б як людзі, і была б ты цяпер маёй жонкай, і не трэба б было глядзець нам адно на аднаго здалёку, як цяпер глядзім, і не думаў бы я, ці не спіць з табой нейкі чорт з свету, якога ты ўзяла ў хату. Ну, скажы: навошта ты яго ўзяла? Навошта ён табе спатрэбіўся? Ты ж замужам і верыш, што Паўла жывы і прыйдзе дамоў і табе трэба будзе з ім жыць. Што ты скажаш тады свайму законнаму мужу, калі ў цябе быў прымак? Не ведаем, чаму адзінокія бабы бяруць у хату розных валацуг, не пытаючы ў іх ні імя, ні адраса? Бяруць! І ты ўзяла.

— Няпраўда, я не ўзяла. Брыгадзір прывёў... «Сям’і,— кажа,— няма, хай пабудзе ў цябе. Будзе хадзіць у калгас на работу. І табе што-небудзь паможа. Увосень выпішам якіх прадуктаў». А ты чаўпеш, што ўзяла. Ён мне трэба, як ты.

— Я?

— Ты.

Ён пакруціў галавой. Яго і каб яна так не прызнавала?!

— А можа, калі прызнаеш?

— Не радня, і раднёй не будзем.

— А калі дзеці нашы парадняцца?

— Далёкая песня, салдацік. Іх можа не быць ні ў мяне, ні ў цябе.

— Іш ты яе: салдацік. Заб’юць, думаеш?

— Лепшы?

— Не лепшы. Ды ты паслухай. Пра майго дзядзьку, што бацьку твайго забіў. Твой бацька знайшоў у лесе іх зямлянку. Ну, і падвёў міліцыю. Іх акружылі і забралі. Уцякаць некуды было. Пасадзілі на параход і павезлі ў барысаўскую турму. Ён з парахода ныр у ваду, а пакуль канваіры агледзеліся ды зразумелі, ён выплыў на бераг і — у лес. Во смелы быў!

— Не хваліся. Лепш не прызнавацца к такой радні.

— Цяпер можна. Ён быў супраць савецкай улады. Але я да яго што? Якія адносіны я маю да яго? Яму бацька нічога не мог зрабіць. Я насіў яму тады-сяды яду ў лес. Скажуць занесці, я і занясу. Вінтоўкай дадуць мне паплаваць, затворам паклацаць. Вось хацелася мне застацца ў лесе з імі! Праганялі.

— Бач, сам прызнаўся: дух у табе такі нядобры змалку.

— Мар’я! Кажу, не тапчы,— і ён пастукаў костачкамі пальцаў па стале.— Пакінем. Дзе ўсё ж такі сёння твой гэты самы?

— Арыштуеш?

— Як трэба будзе, тады. А сёння — не. Мне проста трэба было пабачыць яго, пагаварыць. Як-ніяк — супернік. Каб занадта не распасціраўся. Можа, каб к мацеры лепш ён перайшоў жыць? Ты, Мар’я, падумай. У гарачцы ўсё можа быць. Я хацеў яго папярэдзіць. Як яго завуць? Якаў?

— Якаў.

— Якаў — мякаў. Глядзі, каб не заплакаў. Дзе ён?

— Сказаць табе праўду, пайшлі з Міколам у Пойму сена касіць. Што нашым, а што мне.

Іван падпёр падбародак рукой, пастаўленай локцем на стол, і вывернутымі чорнымі сваімі вачыма пачаў вадзіць па досыць ужо счарнелай за доўгі свой век столі. Мар’я да гэтага часу не бачыла такімі яго вачэй. Зараз яны, вывернутыя ўгору і павернутыя ўбок, здаліся ненатуральна вялікімі, з непрыгожымі, у чырвоных прожылках, бялкамі, здольнымі налівацца ад злосці (так ва ўсякім разе здалося Мар’і) крывёю.

— Сена, кажаш, пайшлі касіць? — Ёп прыняў руку — падстаўку з-пад падбародка, палажыў яе на стол і забарабаніў злёгку костачкамі пальцаў.— Дурная, навошта табе сена? — Вочы яго зрабіліся звычайнымі і ўважліва, нават крыху спагадліва і зайздросна глядзелі на Мар’ю, якая была зусім блізка ад іх, усяго за другім канцом стала. «Мы даруем табе ўсё, ты нам падабаешся, ты толькі дай нам магчымасць заўсёды глядзець на цябе, і нам нічога болей не трэба, ні тваёй біяграфіі, ні радні і іх непрыязні да нас, ні твайго палоннага Якава»,— такое, здавалася, гаварылі вочы.

— Разумны: навошта сена? А карову чым карміць? Ты мне накосіш? Мне ж не дадуць нямецкага пайка, як табе. Есці чалавеку трэба? І яна во сядзіць. Старому, як малому, малако трэба,— сказала Мар’я пра свякруху.

— Накасіць? — спахапіўся Іван.— Чаго ты: я прывязу табе сена.— І, не ўпэўнены, што Мар’я яму верыць, пачаў, ківаючы галавой у такт кожнаму слову, паўтараць сказанае: — Прывязу табе гатовага сухога сена. І зімой буду вазіць. Разумееш, я магу! — Апошняе слова ён вымавіў падкрэслена, з расцягам.

— Адчапіся ты! — сабе абурылася Мар’я.— Ён мне будзе вазіць сена. У старога бацькі возьмеш? Каб людзі на мяне абы-што гаварылі? Хочаш мяне абняславіць?

— Уночы прывязу, ну? Бачыць і ведаць ніхто не будзе. Што табе, дзе я вазьму?

Гаварыў ён быццам сур’ёзна. Быццам хоча зрабіць Мар’і незвычайны падарунак, дапамагчы ёй, раз яна засталася без гаспадара і мае патрэбу ў мужчынскай дапамозе.

А можа, толькі выхваляецца? Паказаў ёй сваю вопратку, узброенасць, каня пад сядлом, трошкі пастрашыў, трошкі пашкадаваў на словах, зноў тым самым падымаючы сабе цану (ведай, за каго не пайшла, а ён прыгожы, багаты і моцны) і паедзе, зыбаючыся ў сядле, упіраючыся нагамі ў жалезныя страмёны. Аднак Мар’я сказала яму, каб не думаў, што яна рада яго абяцанням:

— Не падумай нават, што ўночы будзеш мне нешта вазіць, стукаць-грымець, страх на людзей наганяць. Што гэта іголка, што ніхто не ўбача? Мы ў Пойме стог будзем кідаць. Там сена навалам. Толькі скасі. Заўтра з мамай пойдзем сушыць. Хлопцы будуць касіць, а мы насушым. На пагодзе во стала.

Ён недружалюбна, крыва і, як здалося Мар’і, з’едліва ўхмыльнуўся.

— Хлопцы,— паўтарыў ён.— Быццам і той і другі вашы, свае, значыцца. Так хутка прысвоіла? А можа, і той і другі ўжо даўно нашы? Нашы, Мар’ячка. Во! Абы мы толькі захацелі. Як трэба будзе. Табе ясна? — І ён падняўся з лаўкі, высокі, моцны ў плячах, чорны не толькі вачыма, валасамі і брывамі, але і думкамі.

Мар’ю нібы скаланула, нешта мільганула ў яе галаве бліскучае, імгненнае, нібы маланка ў цёмным надхмар’і, пасля якой, як правіла, калатне зямлю і наўколле ўсеўладны і ўсемагутны, сіле якога няма меры, гром.

— Мура ўсё гэта, Мар’ячка. Хадзі ў сенцы, я табе там нешта прывёз.

«Так раптам ачах?» — падумала Мар’я.

 

* * *

Перахрысціўшыся, яна неяк машынальна рушыла ў бок Бярозаўкі...

У калені, хоць яна была ў штанах, пачаў пранікаць ад травы халадок: на зямлю лажылася раса. Да рання яе ападзе шмат, на кожнай травіне будзе вісець буйнымі халоднымі кроплямі.

Азірнулася на Восаўку. Што Восаўка! Яна напрацавалася за дзень і зараз спакойна спіць — каб які агеньчык. Трошкі ўбаку заржала тонкім сваім хліпкім галаском жарабя. Яму гучна, не зважаючы на ноч, адгукнулася яго маці-кабыла. «Коні на начлезе»,— падумала Мар’я.

«Тур-тур-тур...» — заскрыпеў палявы мядзведзік. Ён жыве ў ямачках, у невялікіх вымоінах. Мар’я яго бачыла, карычневы, бухматы, нечым падобны на рака, толькі куды меншы. Мусіць, за колер і няўклюднасць людзі назвалі яго мядзведзікам.

Злева на небе бліснуў і раз і другі — пражэктар. Мар’і памроілася, што недзе нешта гудзе. Не, нікога няма. Нямецкія самалёты даўно ўжо не былі ў нашым небе, бог ведае чаго ўздумалася гарэзліваму пражэктарысту ўскінуць пук сваіх зеленаватых праменняў на такую вышыню.

А зоркі пачалі свяціць дружней і весялей, і не дрыжэла ўжо неба, было высокае і напяленае, і на ім ясна вызначаўся шырокі Млечны Шлях, па якім ляцяць увосень птушкі ў вырай.

А ад лесу, правей дарогі, якая вяла ў Бярозаўку (там была субалаціна, Мар’я ведае яе), пачуўся драны голас дзікай качкі. Зусім такі, як тады, у пачатку вайны, калі яны ехалі з могілак, пахаваўшы яе дзіця. Спачатку Мар’і здалося, што гэта была нават тая самая качка, толькі, мусіць, перабралася з бярозаўскага ўзлесся да восаўскага поля, гэта не так ужо і далёка, толькі цераз лес, для птушак такая адлегласць — дробязь. «У яе дзеці»,— падумала. Час быў амаль такі, як тады. Не, тады было амаль на месяц пазней. Але дзеці ў птушак могуць з’явіцца на свет і раней і пазней, гэта ў залежнасці ад вясны, цёплая яна, ранняя і дружная або нехіцавая. Лес быў ужо блізка, ён яшчэ не пах, але чарната яго была ўжо відаць.

Мар’я паволі пайшла наперад. А куды, урэшце, ёй спяшацца? Ніхто ж не ведае пра яе вяртанне. Дык хоць вось так, уволю наслухаецца родных гукаў, надыхаецца родным паветрам...

...Ён паклікаў яе ў сенцы, выходзячы з хаты, але Мар’я сказала:

— Гавары тут.

І свякруха давала знак вачыма, каб Мар’я не ішла яго праводзіць. Старая нібы асцерагалася: а раптам нявестка звяжацца з ім?

— Не гаварыць. Я сказаў, што меўся сказаць. Баяўся б я тут вас.— Мелася на ўвазе старая, сведка.— Ідзі, кажу,— і шырока расчыніў дзверы ў сенцы.

Мар’я выйшла.

— Во,— паказаў ён на плоскі, загорнуты ў руды брызент пакунак, які ляжаў на веку дзежкі.

Мар’я не паспела запытаць, што гэта і навошта, як ён зачыніў знадворку дзверы сянец і пайшоў на вуліцу. Яна была памкнулася ўслед за ім, але ён паехаў ужо.

Калі развязала і разгарнула пакунак, аж сумелася. Там было ўсё добрае і дарагое: капы з узорамі, прасціны, камбінацыі, адрэз шарсцяны чорны, адрэз бэзавага шоўку. «Як злодзей або бандыт, прынёс дабытае сваёй палюбоўніцы і з гонарам кінуў». Што ж ёй рабіць з усім гэтым? І што наогул рабіць далей?

Па хаце, пачула Мар’я, затэпала свякруха. Зараз можа выйсці і ўбачыць усё гэта. Запытае і можа абы-што падумаць. Ды і падумае!

Калі свякруха бразнула клямкай, Мар’я хуценька, не паспеўшы як след загарнуць, кінула пакунак у дзежку пад вечка і пачала хадзіць па сенцах, быццам чагосьці шукаючы.

— Што ты ходзіш? — спытала свякруха, ціхенька зачыняючы дзверы з сянец.

— Нічога. Так... — няпэўна адказала Мар’я.

— Як жа: ходзіш, бачу. Дзежкай ляпала. Шукаеш што?

— Трэба мне было...

— Што? Можа, я бачыла?

— Ды не ведаеш ты... — пачынала злавацца Мар’я, дакладна вытрымліваючы формулу, што свякруха і нявестка — чужыя людзі і між імі ні даверу, ні праўды.

— Як гэта так, каб дома і нічога не ведала? Што ён табе казаў?

Пытанне было яшчэ больш нечаканым. Што ён казаў — ён нічога не казаў. «Вот табе». Сказаць гэта свякрусе і паказаць гэтае самае «вот»?

— Ды нічога ён не казаў, мама. Ён, мусіць, ці не самагонкі хацеў, а я сказала, што няма ў мяне, а на сяло шукаць не пабягу, бо людзі ўсе на рабоце і самой трэба бегчы на ток, да малатарні.

Зманіла ці, вярней, амаль зманіла. Вось так, калі на чалавека націснуць як мае быць, ён таксама штонебудзь выцісне патрэбнае з сябе.

— Ён табе свой? За што ты яму павінна самагонку ставіць? Ды яшчэ бегаць па сялу, напастыляцца. Во гэтак!

«Паверыла»,— падумала Мар’я.

— Ну, я пайшла. Малаціць.

Калгас малаціў у вялікім таку складанай малатарняй жыта на насенне, і абслугоўваць яе трэба было шмат людзей. Мар’я працавала каля самага падавальшчыка ў цапы — лажыла яму на столік з разрэзанымі вёзьмамі снапы, і было толькі ўпраўляйся, арэчы замарудзіў, як цапы пачыналі на высокай хуткасці высвістваць непрыемную ноту, і падавальшчык моршчыўся і нешта крычаў ёй, але разабраць яго голасу ў тлуме і пыле нельга было. Работы было па горла, і тым не менш часамі мільгала ў галаве думка: а чаму яна не перахавала скрутак у другое месца? Старая, ад лішкаў часу, можа нікнуць і над тое века, дзе скрутак, і тады ад яе не адчэпішся, не ўдзяўбеш і не растлумачыш, што, адкуль і як. Нешта прыкрае выплыве на паверхню і будзе плаваць, плаваць перад табой, як рэшткі мыцця на вадзе ў копані, дзе вада не цячэ, а стаіць на адным месцы.

І сапраўды так атрымалася. Не паспела Мар'я пераступіць парог у хату, як свякруха пачала хітра шукаць моманту, каб затрымаць нявестку на некаторы час каля сябе і распачаць з ёй непатрэбную гаворку. І хто ў цапы падаваў, і хто салому адграбаў, хто адцягваў, хто таптаў, хто...— словам, пра ўсё і ўсіх, хто быў на малацьбе, пытала свякруха. Спачатку Мар’я нават не скеміла, чаго так актывізавалася свякруха (не то што актывізавалася, нават падабрэла і павесялела). Праяснілася ўсё, калі селі вячэраць.

— Можа, за гэта, што ў дзежачцы пад вечкам, ён хацеў самагонкі? — паглядзела свякруха ў твар Мар'і.

«Знайшла, старая ведзьма»,— адзначыла Мар’я. Непрыемна зрабілася на душы, і нават зазвінела ў вушах. Свякруха перабрала, мусіць, усё, што ў скрутку, і як бы зрабілася часткай гэтага брыдкага, зусім непатрэбнага шкуцця.

— Не чуеш? — чакала адказу свякруха.

— Не глухая, чую. Але каб і ты дзень пакружылася каля малатарні, то аглухла б.

— Рабіла, як маладзейшая была. Яшчэ не гэтак. Сваімі рукамі, бывала, дабро ўсё памалоцім. А гэта — малатарня. Бухаць цэпам не трэба. Толькі падавай гатовае.

Мар’я і сама ведала, што малатарняй малаціць лягчэй, чым сваімі рукамі, гэта значыць, цапамі, але ёй хацелася нейкім чынам адцягнуць увагу свякрухі ад скрутка, які і зараз ляжаў у сенцах у дзежачцы пад вечкам і не выходзіў з галавы, ціснуў на думкі, і яны былі нейкія клычаныя, нібы авёс на ніве, калі па ім паходзяць каровы.

— Навошта яно табе? — не адставала свякруха, упэўненая, што шкуцце прынёс Сцяпанаў сын за самагонку, па якую яшчэ ці раз прыйдзе.

Мар’я, знешне зусім спакойная, быццам нічога не адбылося, наадварот, усё было так, як ёй жадалася, адказала:

— Як навошта? Адзежа кожнаму патрэбна. Ды калі яшчэ добрая. Сукенку пашыю шаўковую. Сарафан чорны шарсцяны на белую блузку надзену. Прыгожа! Камбінацыю... Ложак добрай капай накрыю. Прасціну белую крамную, не ўсё на саматканым спаць. А ты кажаш, не трэба. Кожны на маім месцы ўзяў бы. І рад быў бы, што так лёгка ўсё дасталося.

— Колькі?

— Чаго?

— Самагонкі.

— А-а-а, бог ведае. Колькі захачу, столькі і дам. У суд падасць? У кухры сваім узяў? Яно яму дармовае.

Свякруха пакруціла галавой. Лёгка ўсё выходзіла ў Мар’і. Не тое яна гаворыць. Чаму гэта ёй адной такая воля? Лепшая за ўсіх на свеце?

— Глядзі, дзеўка. Паўла прыйдзе...

Гэта было папярэджанне. Свякруха не такая дурная, каб паверыла не вельмі прыкрытым жартам нявесткі. Ёсць на свеце праўда, і ад яе ні адзін чалавек і ніколі не схаваецца, якую б маску на сябе не нацягваў.

На душы было неспакойна. Яна разумела, на што разлічваў Іван, везучы ёй згортак. Узяць і нічога не сказаць, значыць, прыняць яго ясную, як божы дзень, прапанову. Яна павінна стаць яго палюбоўніцай, нягледзячы на тое, што замужам і павінна па ўсіх законах чалавечага жыцця цярпліва чакаць мужа, а не блытацца з розным пазаддзем, паліцэйскім, якога ніхто не любіць і гатоў пракалоць за яго здраду, дурное зубаскальства і выхваленне ў такі сумны для ўсіх час, як вайна. Што свякрусе! Яна збоку. Сваімі гадамі, выглядам, становішчам яна выключаная з падзей і вадавароту людскіх адносін, яна толькі суддзя, а ты падсудны. Суддзя не адказвае ні за адно злачынства, ён толькі вызначае сацыяльную вагу яго і выбірае пакаранне. Ёй, старой, лёгка. Мар’я не вытрымала і заплакала, не хаваючы слёз ад свякрухі.

— Мама, ён хоча, каб я зрабілася яго!.. — Яна пракрычала гэтае сваё прызнанне свякрусе, каб тая добра пачула і пераканалася, што віны тут Мар’інай ні на капейку, што іменна ён робіць заходы, разлічваючы на жаночую слабасць і спадзеючыся на сваю сілу, якую яму дала новая ўлада. На свякруху падзейнічаў крык аб дапамозе. Нельга пакінуць яго без увагі, не рвануцца туды, дзе чалавек у бядзе, і не дапамагчы яму. Нават муху і тую шкода, хочацца дапамагчы, калі яна трымціць у павуціне і павук набягае на яе, каб працяць сваім вострым джалам. Старая выцерла тыльным бокам рукі рот, каб не засталося на губах рэштак яды, павадзіла далоняй па грудзях, каб і на вопратцы нічога не прыліпла з таго, што елі, і, сур’ёзная, злая, абураная, гатовая любому чалавеку ўсё, што трэба, сказаць і зрабіць, паднялася з-за стала.

— Не плач! Не можа быць такога. Я зараз пайду да Сцяпана, раскажу. Чаго яны хочуць ад нас? І ў нас сіла ёсць, калі трэба будзе. Калі яго сын стаў царам.— І пачала вадзіць вачыма па хаце, шукаючы сваю хустку, якую завязвала, калі ішла з хаты, і стары сынаў пінжак. На дварэ сутонеў ужо вечар, і трэба было ўскінуць што-небудзь на плечы.

Пакуль свякруха шукала хустку, укручвалася ёй і пакуль апранала пінжак, Мар’я нібы нічога не разумела. А як старая ўзялася за клямку, каб адчыніць дзверы і пайсці, схамянулася:

— Пачакай! Куды ты?

— Як куды? Я ж табе сказала: пайду да Сцяпана. Хай уйме трохі свайго сына. Мы — людзі.

— Мама, як ён яго ўйме? Ён яго не ўйме. Бацька сам не ведае, што рабіць: сын пайшоў у паліцыю.— Угаворвала Мар’я свякруху.— Па сяле пачнуць абы-што гаварыць. Не іменна, каб мяне языкамі мылі. Я тут што — вінаватая? Я не вінавата, што ён дурань і чэпіцца да мяне. Вярніся, мама, сядзь. Распранайся. Будзем спаць лажыцца. Я толькі на хвілінку скокну да мамы. Што нам гэтае шкуцце! У печ укінем, згарыць, і ніхто ведаць не будзе, прывозіў што ці не прывозіў.

Старая адвяла ад клямкі руку, павярнулася тварам на хату і ўважліва паглядзела на нявестку. Нявестка ўжо не плакала. Не да слёз было і не да плачу. Трэба было, каб не пайшла па сялу пагалоска, што Іван пачынае тое-сёе падкідаць ёй з яўрэйскіх ці чыіх трафеяў. Яна чэсная, яна з ім ніколі нічога не мела і мець не будзе. Мала што калі, да яе замужжа, ён спрабаваў заляцацца да яе. Дзеўка не вінавата, што нехта кіне на яе вокам, пазайздросціць, ушчыкне, прытуліць да сябе і нават пацалуе і дадому правядзе.

Свякруха вярнулася ад дзвярэй, але яшчэ не распраналася. Уклаўшы рукі ў кішэні пінжака, нібы абапіраючыся на гэтыя кішэні, яна спынілася насупраць Мар’і і пачала даводзіць сваё, упэўненая, што яна зробіць правільна, гатова нават занесці пакунак у хату да Сцяпана і кінуць там на падлогу. «Наце, ваша. Накраў ці награбіў. А нам крадзенае ці награбленае не трэба. Жарыце і давіцеся ім, калі не можаце жыць як людзі. У нашай хаце каб нага яго не была. Мы яму не радня, і ён нам. Абчапаўся, абвешаўся цацкамі і думае, што і ўправы на яго няма».

Гэта была звычайная мужнасць старой жанчыны ў думках, калі чалавек сам-насам з імі, калі яны пачынаюць дыктаваць яму і наступныя паводзіны і ўчынкі.

Мар’я ж дапускала іншае. Ад узброенага дурня, калі балюча ўкалоць яго самалюбства, можна было чакаць страшнага. «Не сёння, дык вунь праз які час, калі складуцца адпаведныя абставіны. Ён знойдзе іх, створыць і наблізіць». Мар’я гэтага баялася і пакуль што не хацела выстарчаць сябе, хай нават ахвяруючы на час чалавечай годнасцю і гонарам.

— Не, не, не ідзі, мама. Распранайся, кажу. Мне няма часу. Мікола з Якавам начуюць у Пойме, сёння касілі і заўтра зрання будуць касіць. Мы з мамай пойдзем заўтра туды сена сушыць, дык трэба пагаварыць, што браць з сабой, што ім з яды несці. Распранайся, я зараз вярнуся.

Маці раздвоілася. Несці да Сцяпана? Не. Хужэй будзе. Бацька сыну не закон, тым больш такому сыну, які супраць волі бацькі пайшоў у паліцыю.

— Добрае? — пытала яна ў Мар’і.

— А чаму не добрае? Добрае.

— Можа, каб схавалі?

— А пасля?

Маці не ведала, што будзе пасля. Гаспадар знойдзецца? Бог ведае, на якім свеце той гаспадар, на тым ці на гэтым. Ды і ці да шкуцця будзе яму.

Назаўтра ўранні, палячы ў печы, Мар’я шыбнула па дровы, калі яны ўжо добра ўгарэліся, скрутак і адчула, што ёй адразу на душы палягчэла. Ён гарэў доўга, выпінаючыся то ў адзін бок, то ў другі, то ўгору, нібы быў жывы і ўхінаўся ад гарачага полымя. Мар’я доўга глядзела ў печ, зларадна святкуючы перамогу над ім, як першабытныя людзі над ідалам чужога бога, ад якога ішло ўсё іх гора. Вось так, спаліла. Пра яго не будзе больш думкі, як забывае чалавек пра вырваны зуб, што доўга балеў.

Свякруха, чуючы, што нешта доўга нявестка без руху стаіць каля печы, паднялася з прывалка, на якім яна ўлетку спала, і памаленьку падышла да Мар’і, каб глянуць, чым яна, не стукаючы ні чыгунамі, ні віламі, занята. І зразумела, глянуўшы ў печ. Паліць!

— Ты што?! — закрычала яна на нявестку і ўхапілася ў качарэжніку за качаргу, каб хоць што-кольвечы выратаваць, хоць учора ўвечары збіралася несці да Сцяпана і кінуць яму пад ногі.

Мар’я перагарадзіла ёй рукамі дарогу да печы і некалькі груба і зняважліва сказала:

— Баба, ідзі, ідзі адсюль, а то...

Так, яна магла штурхануць старую, калі б тая палезла ў печ з качаргой, хоць ратаваць не было ўжо чаго.

У Мар’і на свякруху была немалая злосць: чаго яна палезла ў дзежку пад века і зрабіла ёй, Мар’і, такую непрыемнасць? Мар’я не паспела падумаць, азірнуцца вакол сябе, параіцца з маткай. А можа б, і мацеры нічога не гаварыла. Вырашыла б сама, і ніхто б нічога не ведаў. А ўведала старая баба, уведае, лічы, усё сяло. «Марозу на іх няма, на гэтых старых. Бач, пачула, што я ў сенцах ляпнула вечкам, і, улучыўшы момант, нікнула ў дзежку».

Старая апусціла на падлогу качаргу і адразу не то прыбяднілася, не то пакрыўдзілася на нявестку. «Баба, а не мама...» — падумала старая. А, уласна, калі была для нявесткі свякруха мамай? Нідзе і ніколі. Толькі дзеля чалавечага прыліку нявесткі называюць свякрух мамамі. А па крыві яны зусім не радня, і думкі ў іх і меркаванні розныя.

— Адзежу паліць,— сказала сама сабе свякруха і паставіла качаргу ў куток каля печы.

— Спаліла — і правільна зрабіла. Прывязе — яшчэ спалю. І буду паліць і паліць, колькі ні прывязе. Яно мне не трэба, і на вочы ніхто не будзе ўскідаць, пакуль я буду жыва. Мяне ён не купіць. А ты каб язык трымала за зубамі, і нікому не гавары, што я спаліла і што буду паліць. Ясна?

Ёй было не ясна, за што ж нявестка так усердзілася на яе, быццам свякруха сапраўды была ў чым-небудзь вінаватая. Патэпала чорнымі падэшвамі босых ног на свой прывалак, лягла на правы бок, скурчыўшы ногі, і заплюшчыла вочы. І ёй уявілася, як кола жыцця, памаленьку круцячыся, падымала яе вышэй і вышэй, і быў час, калі яна была па коле жыцця ў самым зеніце, пад самым сонцам, і было весела, вакол было відаць далёка-далёка, аж пад лыжачкай казытала, і вось яна ўжо на ніжнім баку гэтага кола і зараз плячыма цірнецца аб зямлю, і, мусіць, будзе балюча... Яна дрыготка расплюшчыла вочы, бо здалося, што нешта яе кружыць, і ўбачыла, што перад вачыма была сцяна зачынка, з гліны, у якім былі невялічкія ямачкі, зусім маленькія, адшліфаваныя да бляску, каменьчыкі, і пахла чымсьці сухім. Так пахла сухая гліна, з якой зроблена печ, самаробная цэгла-сырэц. Печ не кружылася, не. Старой прымроілася, што яе нешта кружыць, адтаго, што заплюшчыла вочы, і адтаго, што нявестка з непавагай рухнула на яе. Тым не менш, ёй чамусьці захацелася зараз жа памерці, на злосць нявестцы і, можа, нават Сцяпанаваму сыну, усім, хто ёй чужы і хто яе не любіць, каб яе не бачылі і яна нікога не бачыла, раз памёр яе муж, апора і моц, і сын бог ведае ці жывы. Яна зноў заплюшчыла вочы, і ёй зноў здалося, што яна нібы кружыцца, і падумалася, што, можа, вось так людзі і паміраюць. Яна б рада была памерці, толькі вось так, ціха. Яна яшчэ мацней сплюшчыла вочы, каб не расплюшчыліся, калі часам памрэ, бо вельмі страшна і непрыгожа, калі нябожчык ляжыць на лаўцы, а нерухомыя шкляныя вочы яго нібы глядзяць.

 

* * *

Вось і лес. Пацямнела, але і ўтульней зрабілася. Спачатку было нібы страшнавата, ноч, і нікога з людзей побач, а потым — нічога. Лес знаёмы, свой. Мар’я ведае, дзе які куст, дзе якая сасна або алешына ці бярэзіна паўз дарогу.

З дарогі стала бачыцца: каляіны, конская сцежка, узбочыны, па якіх ходзяць людзі. Тут трава, але не такая высокая, каб перашкаджала Мар’і ісці.

У лесе цяплей. Хоць ветру і на полі не было, але ўсё роўна тут цяплей. Мусіць, дрэвы нагрэліся за дзень на сонцы, а цяпер аддаюць у паветра сваю цяплынь. І пах свой пускаюць. Кожнае дрэва мае свой пах. Нават каб завязаў вочы, і то пазнаў бы па паху, дзе сасна, дзе елка, дзе бярэзіна, дзе асінка, дзе куст лазы або крушыны. «У лесе ўночы зусім не страшна, калі не паддаваць сабе страху»,— падумала Мар’я.

І раптам, калі яна толькі гэтак падумала, пачула перад сабой паўз дарогу нейкі шоргат і дзіўныя, нязвыклыя для вуха гукі, падобныя на рохканне свінні. «Мусіць, дзікія свінні»,— падумала Мар’я, і па целе прайшоў мароз, хоць, здавалася, япа зусім не спалохалася. Чаго? Яна бачыла іх у гэтым лесе не адзін раз. Пабягуць і нават не глянуць у твой бок. Воўк, ліс, хоць галаву павернуць, а яны не павернуць. Праўда, яна чула ад людзей, што калі ў дзікоў парасяты ды стары сякач у чарадзе, яны могуць быць небяспечнымі. Але ў Бярозаўцы не было выпадку, каб дзікі напалі на каго, разарвалі або пакусалі чалавека.

Не, дарэмна Мар’я супакойвае сябе: на лбе ў яе халодны пот. Шоргат не вельмі аддаляецца, рохканне быццам на месцы. Яна спынілася, наструнілася. Нешта кратаецца, шэрае.

Маладыя дзікія парасяты гэткага колеру, тым больш у цемнаце, калі не відаць ні іх ног, ні вушэй, ні нават іх белаватых палос на шчацінні. Во зараз выскачыць на дарогу сякач або маці, а ў яе, Мар’і, у руках нават ніякай палкі. Чаму гэта яна не ўзяла яе дзе-небудзь на дарозе, калі было відно, было б зручней ісці, папіралася б ёй...

Мар’я плюнула сабе пад ногі і адчула, што ўсё напружанне ў яе целе знікла. І рукі і ногі зрабіліся сваімі, зусім расслабіліся. Во так! Ён, шэры камяк, коўзаўся туды-сюды паўз дарогу і па-свойму рохкаў, не звяртаючы ўвагі на тое, што недалёка чалавек. І толькі калі Мар’я амаль дакранулася да яго наском чаравіка, скруціўся ў клубок, схаваўшы ў свае калючкі ногі і свіную пыску, і нібы знік са свету, памёр. «Вожык,— думала з палёгкай Мар’я.— Што ж ён тут робіць?» Нагнулася і ўзяла яго на рукі, падняўшы да самых грудзей, як бяруць кацянят, сабачанят, птушак. Хатулёк пасунула на локаць рукі. Вожык быў надзіва мяккі. Каб не калючкі, так і расплыўся б на ўлонні, як блін з сырога цеста. І вага ў ім была нейкая такая, як у сырым цесце. Толькі ў ім білася жыццё, тахкала сэрца. «Ад страху»,— падумала Мар’я. Канешне, быў страх у яго. Хто і дзеля чаго бярэ яго? Разарваць або расціснуць? Мар’я, каб не пакалоць рукі, зноў апусціла яго на зямлю.

Чакаючы, пакуль вожык раскруціцца і пойдзе на сваіх кароткіх нагах у лес, Мар’я пачала ўглядацца ў дрэвы, якія былі насупраць яе. І ўсміхнулася сама сабе. А калі б і свінні? Каля самай дарогі стаяла елка, сучча нізка, лезь па іх, як па лесках, да самага неба. І ні свінні, ні ваўкі, нават калі б іх тут была цэлая чарада, ніхто не дастане. Чаго яна, дурная, так спалохалася? У лесе кожнаму жывому стварэнню — сваё месца. Ёй стала лёгка і, больш таго, весела. На чорта яна марудзіць з хадзьбой! Возьме і пойдзе подбегам, з падскокам, па начным халадку, і праз якіх дваццаць мінут будзе дома.

Пачула, што ў грудзях моцна б’ецца сэрца. Не часта, рэдка, але моцна, з гулам. «Не вожыкава, не. Маё білася сэрца. А я думала, што вожыкава».

... І зноў неадчэпным сном наплыло, навалілася тое далёкае і зусім нядаўняе...

...У вёсцы паднялася страляніна. Мар’я ў акно. Стралялі ў адным канцы вёскі, тады ў другім, тады недзе пасярэдзіне вёскі ў полі. Так заўсёды было, калі прыязджала паліцыя. Яна нібы абкладала вёску, каб ніхто нікуды не ўцёк, не выйшаў, не ўхіліўся ад сустрэчы з новай уладай і тым самым ад абавязкаў, якія яна будзе ўскладаць на людзей.

Не паспела Мар’я, як кажуць, агойтацца, каб паправіць на галаве валасы, паглядзець, дзе хустка і што на нагах, каб у выпадку чаго хутка апрануцца і захінуць сябе дзе-небудзь ад вачэй гэтых людзей без сумлення, як бразнулі веснічкі і паўз вокны ў двор прайшоў ён, у бела-жоўтым кажуху, з вінтоўкай на плячы. Мар’я адразу пазнала яго, нешта ўсярэдзіне ў яе тарганулася, і яна толькі і паспела глянуць на свякруху, якая, наставіўшы ногі на прывалак, сядзела на зачынку. Ён адчыніў дзверы ў хату, стаў каля парога і, не выпускаючы з рукі клямку, кіўнуў галавой і сказаў не надта голасна, быццам яго маглі пачуць з вуліцы (а гэтага якраз і не трэба было):

— Хадзі сюды. Забіраем людзей у Германію. Надзенься і бяжы ў пуню, у сена. Я там цябе прыкрыю, сядзі і маўчы, ні гуку.— І ўважліва глянуў на яе ногі ў старых пантоплях, з голымі лыткамі.

Мар’я хуценька вызваліла іх з пантопляў і ўсунула, босая, у валёнкі, якія стаялі каля прыпечка, накінула на галаву рудую цёплую хустку, не завязваючы канцы ні пад бараду, ні ззаду на шыі, прасунула рукі, горбячыся, у рукавы ватоўкі і моўчкі пайшла ў хованку. Яна ўжо чула, што людзей пачалі хапаць і адпраўляць на розныя работы і ў Германію, маладых, як яна, толькі гэта было пакуль што ў другіх месцах і вёсках, не ў Бярозаўцы і не ў Восаўцы, і яна зусім не думала, што могуць схапіць яе і павезці зімой чорт ведае куды, на голад і калеліцу, на здзекі і, можа, смерць. Было страшна, і было такое брыдкае адчуванне, быццам стукнулі па галаве даўбешкай.

Старая злезла з зачынка і, шкрэбаючы лапцямі па падлозе, пачала глядзець у вокны то на вуліцу, то ў двор. Яна бачыла, як пайшоў з двара нялюдскі Сцяпанаў сын, у кажуху, з вінтоўкай на плячы, у нейкай вушанцы, хутка пайшоў, прыгорбіўшыся, пазіраючы сабе пад ногі, а нявесткі Мар’і не відаць было. Дзе яна? У сенцах не чутна. Старая не зразумела, чаго і куды клікаў яе паліцыянт і навошта яна так імгненна і ціха пайшла за ім, нават добра не апрануўшыся, як на які пажар, і во няма, як утапілася. Адчыніла сенцы і гукнула:

— Мар’я!

Нявесткі не было.

«Прывёз што? Панесла хаваць, каб я не ўбачыла?» — падумала. Вечка ў сенцах не ляпала, не чутна было.

Па вуліцы праехала адна падвода, другая. На санях былі з вінтоўкамі, чужыя, незнаёмыя, надзьмутыя. Зноў пачуліся стрэлы. Старая глянула ў кут, пад столь, дзе вісеў на сцяне «бог», і зноў пайшла на свой зачынак.

Схаваўшы Мар’ю, Іван пабег з двара, нават свякруха магла пацвердзіць у думках, што ён не затрымаўся ў іх, але гэта была або хітрасць, або звычайная збянтэжанасць, калі намер ёсць, а выканаць яго...

Ён выканаў! Дакладна, як і задумаў. Толькі вярнуўся да Мар’і ў пуню не з вуліцы, а з гарода, каб ніхто не бачыў, у якім двары апошнюю хвіліну быў, дзе яго, калі спатрэбіцца, шукаць.

Мар’я чула, як нехта, топчучы снег, ішоў на агародзе паўз пуню, як адшчапіў варотцы і ўвайшоў у двор, потым адчыніў пуню, зачыніў і зашчэпліваецца ў ёй на кручок. Спачатку яна падумала, што яе знайшлі і зараз забяруць, уся сцялася, затаілася і перастала дыхаць, наколькі можна на некаторы час не дыхаць. Калі ж вароты ў пуню з сярэдзіны зашчапіліся, рашыла, што гэта ідзе нехта, як і яна, хавацца, бо навошта б было, калі б гэта была паліцыя, зашчэплівацца? Наадварот, яны б шырока расчынілі дзверы, каб відней было шукаць яе.

Карова, у другой палавіне пуні, засапла ў ноздры, перастаўшы есці трушанку.

— Ну, жывая? — пачула Мар’я яго голас і ўсё яшчэ не верыла, што голас іменна яго, бо чаго б яму зашчэплівацца, калі небяспека мінула і ён прыйшоў сказаць ёй аб гэтым.

А ён паставіў к сцяне вінтоўку і палез да яе на сена, у самы кут, шамаючы сенам. Яна ўсё яшчэ не разумела, чаго ён лезе, яна б сама злезла далоў. І не разумела нават яшчэ і тады, калі ён, згарнуўшы з яе туды-сюды сеннае покрыва, пачаў расшпіляць у сябе на пузе кажух.

А тады зразумела, калі ён з босых яе ног садраў валёнкі і закрыў увесь белы свет, наваліўшыся на яе ўсім цяжарам свайго ўкормленага, сытага цела і разгарачанай кажухом цеплынёй. Яна не магла павярнуцца пад ім, бо з боку яе было сена, яна была нібы ў ямцы, якую ніяк не рассунеш, і не магла крыкнуць, бо крык яе, акрамя каровы, ніхто тут не пачуе і не прыйдзе на выратаванне.

Пасля цалаваў яе ў вочы, у лоб, у шчокі, у шыю, лез рукамі па грудзях да голага цела (рукі яго пахлі вінтовачным маслам), гаварыў, гаварыў. Нічога з таго, што гаварыў, Мар’і не трэба было, нібы яе закавалі і везлі ў Германію і жыццё яе, звыклае, у Бярозаўцы, сярод родных і знаёмых, абарвалася.

І толькі калі зноў па вёсцы пачуліся стрэлы, ён спахапіўся, саскочыў з сена, ухапіў вінтоўку і пабег, пакінуўшы расчыненымі дзверы ў пуню.

Мар’я некаторы час ляжала ў сене, пазіраючы ўгору, бачыла латы пад саламяным дахам, тонкія лазовыя вітачкі на іх, якімі прымацоўваўся паплёт, крокву, па якой ішлі ўгору лаціна за лацінай, да самай верхняй, што завяршала сабой вільчык. І салома-правіца, якой была пакрыта пуня, і латы былі амаль як новыя, жоўтыя, хоць знадворку і пуня і дах на ёй былі счарнелымі і старымі. Але Мар’я глядзела ўгору, у дах, і вільчык пуні без усведамлення таго, што бачыла, без думкі аб прадмеце, які трапляў на вока. І, мусіць, доўга ляжала б так, дагары, тупа ўтаропіўшыся ў плашчакі неабдымна вялікай, з мноствам лат, страхі, калі б у поле яе зроку не трапіла прылепленае да кроквіны ў самым вільчыку ластаўчына гняздо, зробленае з гразі, высланае пер’ем. Мар’я помніць, як гэтыя дзіўныя, занадта вёрткія ў паветры, жывыя і хуткія птушкі, з доўгімі пёркамі ў хвасце, увесь дзень віліся над іх дваром і будынкамі і якія ў іх тоненькія і прыемныя галасы і як яны, часамі, прыгожа спявалі-чырыкалі, хоць на песню ў іх часу было вельмі і вельмі мала. І помніць іх дзяцей, іх камарыны піск высока пад вільчыкам, калі яны толькі-толькі выводзіліся, і іх распырсканы на голым, з цёсаных жэрдак памосце пуні (сена ўлетку ў ёй не бывае) белы памёт. Там, у вільчыку, не забіта ў шчыце апошняя трохвугольная дошчачка, і праз яе лёталі птушкі, лепячы гняздо і кормячы дзяцей.

— Дзе яна, тая дзірка? — сказала Мар’я ўголас сама сабе і павярнулася на локаць, каб глянуць на шчыт у самым вільчыку, кудой лёталі грацыёзныя белапузенькія ластаўкі.

Пры думцы аб птушанятах яна раптам схамянулася і пачала шукаць у сене, дзе яе валёнкі, і ўбачыла. Ён за іх браўся рукамі, і яны пахлі вінтовачным маслам. Са злосцю шыбнула з сена ўніз — іх трэба мыць, калі не ў шчолаку, дык у цёплай вадзе абавязкова.

Мар’і зрабілася не проста непрыемна, а страшна. Можа завязацца дзіця! Чаго ж гэта яна ляжыць, як якая паненка, бяздумна ўтаропіўшыся вачыма ў зусім не патрэбны ёй дах, мроячы пра нейкіх там ластавак і іх дзяцей? Тады — куды? Ад каго панясе пуза і будзе выстаўляцца ім перад людзьмі, калі свайго мужыка, можа, і на свеце няма? Што скажа мацеры сваёй? Як гляне ў вочы брату Міколу, палоннаму Якаву? Што ён падумае пра яе, хаця віны яе тут ні на капейку? Так атрымалася. Так атрымалася! Што ж яна магла перамяніць тут, калі б і здагадвалася? Не пайшла б у пуню хавацца? А тады — ехаць з дому ў Германію? А ці была б жывая, паехаўшы, чорт ведае на якой рабоце гібеючы? Чалавек ішоў, паваліўся і зламаў нагу. Так і ў яе: выпадак. Яна нічым, нічым не магла яго прадухіліць або папярэдзіць, бо не магла прадбачыць таго, што здарылася. Яна ведала, што ёсць мужчыны з жывёльнай прагай да жанчын, заўважала гэтую прагу ў ім, па яго вывернутых вачах, калі ён першы раз быў у іх і прывёз няпрошаны пакунак са шмуццем, але тут былі такія абставіны, калі падумаць аб усім тым, што ён зрабіў, проста не было ніякага часу. «Калі б любіў, не зрабіў бы так»,— падумала Мар’я. Ён ніколі не любіў яе і, мусіць, нікога не любіў. У ім жыла проста зайздрасць да яе, зайздрасць і прага самца, як жыве ў жывёліне прага да зялёнай травы. Бі, хвашчы яе па вачах, а яна павінна скубануць гэтай травы.

Мар’я ўстала з сена, разгарнуўшы яго туды-сюды рукамі, і каўзанулася па ім уніз, на падлогу.

Паехалі яны ўжо з вёскі ці не паехалі? Быццам пацішэла. На вуліцы нейкая жанчына гаворыць з жанчынай, голасна і смела. Мусіць, паехалі.

Мар’я пайшла ў хату.

Свякруха глянула толькі, хто прыйшоў, і зноў утупілася, седзячы на зачынку, у свае лыкавыя лапці. Яна не бачыла, ішла нявестка з вуліцы або не ішла. Яна чакала яе з вуліцы.

— Дзе ты была? — запытала такім голасам, быццам Мар’я не мела права ісці, а вось пайшла, парушыўшы немаведама кім устаноўлены парадак, і цяпер вось вярнулася і не просіць ніякага прабачэння.

Ходзячы ў парозе каля печы, нявестка пакуль што маўчала. Паляпала чыгункамі, распаліла на комінку і пачала грэць на трыножцы ваду.

— Чай грэеш? — спытала свякруха, седзячы на зачынку і павярнуўшы галаву на хату, каб нявестка лепш чула яе.

— Чай,— адказала Мар'я, і свякруха на мінутку абрадавалася, што нявестка нарэшце з ёй загаварыла і цяпер можна будзе паступова ўведаць, дзе яна была, што на сяле рабілася, чаму нялюдскі Сцяпанаў сын удзень бег цераз іх двор, як апошні раз тры разы стрэлілі на вуліцы?

Нічога не высветліла свякруха, і радасць яе была вельмі кароткай. Бралі людзей на работу, людзі хаваліся, а дзе хавалася і не папала на вочы паліцыі нявестка, так і не ўведала. Калі пілі чай з чарніцамі, упікнула Мар’ю:

— Чаго ён тут быў?

— Ідзі запытай у яго,— груба адказала нявестка, і свякруха зразумела, што настрой у Мар’і не вельмі добры, і перастала выпытваць у яе, адчуваючы, што нявестка можа зусім замкнуцца.

Мар’і было не да свякрухі і не да яе пытанняў. Свякруха сваё аджыла. Яе не павядуць у сена і не забяруць у Германію. Пра яе людзі нічога ўжо не скажуць, акрамя таго, што старая, дурная, сляпая, глухая. А Мар’і? Гора можа быць яшчэ большае. Цяпер яна толькі хвалюецца, а тады як пачне расці жывот? Свякруха з хаты выгане. Ну, а калі і не выгане (як яна яе, старая, выгане?), то ўсё роўна яны стануць, дзве жанчыны ў адной хаце, ворагамі. Людзі будуць на баку свякрухі, і ўсякі назаве яе, Мар’ю, сучкай.

Мар’я ж, і маці, і Мікола прывыклі да сціплага, русявага і светлага, як неба, хлопца, шчырага да працы, непераборлівага ў ядзе, простага і непрыкметнага ў абыходжанні з людзьмі. Куды адправіць яго насупраць зімы, калі кругом чужыя і мясцовасць невядомая, калі ён адзін як палец, і ніякай у руках зброі?

Сёння Мар’і яшчэ больш зрабілася шкода Якава, гора людзей збліжае, Мар’і пагражае ўсяго нядобрае слова, яму ж — смерць.

Паліцыя пахапала знячэўку людзей і пагнала з тапарамі і рыдлёўкамі не куды-небудзь, а ўсяго ў Восаўку даводзіць да ладу і ўмацоўваць сваю крэпасць — клуб, дзе жылі паліцэйскія. Мікола з Якавам былі там, працавалі. Ім сказалі і назаўтра, самім, не чакаючы паліцыі, з’явіцца ў Восаўку на тую ж працу, з тымі ж тапарамі і рыдлёўкамі, і хадзіць столькі дзён, пакуль не будуць выкапаны і абшыты дошкамі траншэі з памяшкання ў чатыры кулямётныя гнязды. Не ісці пакуль што нельга было, бо магло быць хужэй, маглі прыпісаць, што ўздумаецца, і пакараць, як захочацца.

Мар’я зразумела цяпер адно: Іван нахабна ашукаў яе.

— Дзе ты была? — папытала маці.

— Дзе была? Дома была. А чаму?

— Чаму? Я была ў вас. Не было цябе дома. Забралі хлопцаў на работу, думаю, можа, і цябе пагналі. Старая кажа... «Заходзіў гэты, і яна некуды пабегла».

— А-а-а! Я ў сене была. Схавалася. Ён сказаў, што ў Германію будуць людзей браць.

— У Германію?

І маці задумалася. Чуткі даўно ходзяць, што будуць браць у Германію, і ўжо, казалі, у Заходняй бяруць.

— Хлопцы, а што вы думаеце, калі-небудзь пахапаюць, як сёння, і вас, і яе і пагоняць.

Мікола і Якаў, памыўшыся, сядзелі за голым сталом, над якім гарэла вісячая лямпа, і чакалі вячэры. Яны маўчалі, і ўсе ў хаце маўчалі, нават двое малых на печы, услухоўваючыся ў гутарку дарослых і чакаючы, што далей яны, дарослыя, будуць гаварыць. Чутна было, як сіпела лямпа, і нялоўка было ўсім, бо гэта была цішыня страху, а пазбавіцца яго, разагнаць не так проста.

Маці дастала з печы чыгун, адцадзіла ў цэбар праз анучу ваду з яго і вывернула на стол бульбу ў шалупайках. Ад яе ўгору пайшла густая пара, і запахла смачным у хаце.

— Вячэрайце. І ты еш,— сказала яна Мар’і.

Дзеці злезлі з печы і занялі таксама месцы за сталом, на шырокім, дзве дошкі ў кучу, услоне.

Паставілі на стол вялікую міску з белай кіслай капустай.

 

* * *

Старшыня калгаса Савайтан быў малады камуніст, да таго ж — камандзір запасу, хоць і не надта высокай рукі, але камандзір, таму, як толькі пачалася вайна, яго прызвалі ў армію, даўшы яму ці ўзвод, ці нават, казалі, роту. Калгас быў невялікі, намеснікам старшыні, брыгадзірам і загадчыкам гаспадарчай часткі быў адзін чалавек, ужо немалады, зняты з ваеннага ўліку, бывалы, удзельнік імперыялістычнай і грамадзянскай войнаў Мікіта Полаз. Вядома, калі ў вёску з’явіліся чырвонаармейцы, схуднелыя і ўчарнелыя, падкошаныя, мусіць, нялёгкай дарогай, выпадковым харчам і недасыпаннем, і папыталі ў людзей, хто тут галоўны з калгаснага начальства, да каго можна было б звярнуцца па такіх-сякіх гаспадарчых пытаннях, ім паказалі на Полаза, адчуваючы і верачы, што салдаты ёсць іменна чырвонаармейцы, а не хто-небудзь іншы, не паліцэйскія і не пераапранутыя немцы. Хада, гаворка, як ляжала на іх вопратка, у якой яны былі,— усё было сваё, іменна іх, сталае, заўсёднае, чырвонаармейскае. Слоў няма, былі выпадкі, калі цераз Бярозаўку ішлі людзі не такія, да якіх ляжыць душа, тады ім адказвалі прыкладна так:

— Начальства? Якое цяпер начальства? Вайна. Няма ў нас ніякага начальства. Жывём кожны сам па сабе і чакаем — не ведаем чаго.

Полаз уважліва глянуў на кожнага чырвонаармейца паасобку, тады на ўсіх разам (гэта было на вуліцы) і сказаў:

— Галодныя?

— На сваіх нагах ідзём, бацька.

— Бачу, што не на самакаце. Але пайшлі ў хату.

Хата ў яго была новая, на гладкі вугал, крытая дорам, прасторная, калі зайсці ў яе, як мора, без пераруба і не пабітая на розныя каморкі і бакоўкі, таму, калі праводзіўся ў вёсцы сход, дык абавязкова ў Полазавай хаце. Лавак паўз сцены не было, як вялося ў старых бярозаўскіх хатах, за сталом стаяў адзін услон, паўз перакавую сцяну, і другі паўз падоўжную. Гэты быў даўжэйшы, амаль на паўхаты. Абодва былі шырокія, з дзвюх дошак, змацаваных плінтусамі, упушчанымі ў каню. Ножкі-растапыркі трымалі іх моцна і прыгожа. Паўз другую падоўжную сцяну, ад печы і да перакавой сцяны, стаялі два шырокія драўляныя ложкі з пасцелямі, засланымі саматканымі пярэстымі пасцілкамі.

Як толькі зайшлі ў хату, гаспадар сказаў гасцям:

— За стол, хлопцы,— і пачаў адсоўваць так, каб можна было залезці за яго,— Ганна...— сказаў толькі жонцы, і тая зразумела, што трэба людзей пакарміць.

Пакуль гаспадыня хадзіла па хаце, у сенцы і ў стопку, шукаючы да хлеба такі-сякі не сухі харч, хлопцы паказвалі гаспадару свае дакументы і расказвалі пра сябе, адкуль ідуць. У палоне яны не былі, у калоне пад канвоем не ішлі, сабакамі іх не цкавалі, на кішэнях не мацалі. Часць іх разбілі, амаль ад самай граніцы давялося вось так нялюднымі дарогамі і цянькамі ісці на ўсход, спадзеючыся, што недзе некага сустрэнуць, да некага далучацца. У лесе яны, пяць чалавек, пакінулі тры вінтоўкі, з сабой у кішэнях два пісталеты, паказалі іх Полазу.

Пасля яды гаспадар палажыў на стол паперу з алоўкам, і кожны запісаў у спісе сваё прозвішча і ўсё астатняе і свой адрас. Полаз на ўсякі выпадак прыхавае спіс. У вайну ўсё бывае.

— А цяпер у пуню на сенавал. Адпачніце як мае быць, а я тым часам падумаю, што з вамі зрабіць.

Сонца звярнула на паўвячоркі, калі Мікіта, сустрэўшы на выгане Хадору, пачаў з ёй гаварыць.

— Ты што тут робіш?

— Цялушку навязала і іду во. Мухі не даюць супынку, дык яна як пачне повадам торгаць, даўбялежку вырве і дамоў.

— Даўбялежка кароткая, ну, а зямля мяккая, дык і вырываецца.

— Забі доўгую, тады сам не вырвеш.

— Ды яно так: не вырвеш. На зіму думаеш пакідаць?

— Цялушку?

— Ну,— і Мікіта глядзеў у той бок, дзе на лугавіне, на зялёнай мякаці, пасвілася навязаная за шыю бела-чорнай масці Хадорына цялушка-сяголетка.

— Думала. У Мар’і ж маёй карова, можна сказаць, за вала. І жарэ, яды не набрацца, і целам, як слівень, блішчыць, а малака няма. Ёй, думала, адгадую ад сваёй каровы.

— Ды яно, калі карова занадта тлустая, малака не будзе. Яда ідзе ў лой. Адкуль тое малако возьмецца? А з сенам як у цябе? Жыдкаваты твой гаспадар, здаецца?

— Мікола? Дзе ж ты бачыў, каб не жыдкаваты быў. Малады яшчэ. Але косіць троху. На адну карову, можа, як і насабіраем. Мар’іну, можа, збудзем. З цялушкай застанецца. Ды і збывай каму, за што, як? Зарэзаць толькі ды з’есці?

— Карова не свіння. Косці. Які з яе наедак?

— А куды ж дзявацца?

— Во што, Хадора, я табе скажу: жывы пра жывое думае. Не забягай наперад. Ніхто не ведае, як што яно будзе, рабі, як рабілася. Наша дзела працаваць. За нашу працу ніхто нас не ўпікне. У нас ёсць...— і Мікіта паглядзеў вакол сябе, ці не падслухоўвае хто-небудзь іх гаворку.— Людзі ў нас ёсць... чырвонаармейцы... пяць чалавек. Ім пакуль што няма дзе дзецца. Іх трэба адкарміць, даць ім трохі адаспацца, і яны будуць працаваць. Божа мой, маладыя. Усё ўмеюць, і сена, калі трэба, пакосяць, і калгасу, пакуль во столькі работы, не лішнія будуць. Можа, ім што выпішам потым на іх працадні. І Мар’я твая хай аднаго возьме. Не аб’есць. Я ж кажу, як памалоцім, і ім што-небудзь выпішам.

Хадора ўбок, угору, уніз заміргала вачыма, быццам не было перад ёй ніякага Мікіты, а толькі сказанае ім, і трэба было разабрацца, што яно значыць. А разабраўшыся, адказала, не то ўспамінаючы, не то сярдуючы:

— Мая Мар’я? — і глядзела Мікіту ў вочы, абкладзеныя сівалезым мохам брывоў і веек, разумныя і хітрыя, чалавечна-спагадлівыя.

— Вядома! А чыя ж яшчэ можа быць Мар’я? Свякруха не чалавек ужо, яе саму, як дзіця, глядзець трэба, нікога ў хаце, месца для чалавека хапае, чаго ты ўпіраешся?

— Я не ўпіраюся. Чаго мне ўпірацца? Але ж яна маладая. Мужык ёсіка. Што ён падумае, калі вернецца? А людзі? «Сучка,— скажуць.— Не паспелі сляды астыць, а яна прымака ўзяла ўжо?» Што ты, Мікіта? Перахрысціся!

Мікіта ўзяў і перахрысціўся. Перад самым носам у Хадоры склаў тры парэпаныя ад працы і сонца пальцы ў кучу, дакрануўся імі да лба, жывата, правага і левага пляча, тады ўсміхнуўся.

— Цяпер верыш мне?

— Чаму мне табе не верыць? Набеглы які, ці што? Веру.

— Ну дык што табе яшчэ трэба? Што яшчэ загадаеш?

— Не загадаю. Ані не загадаю. Малады ён, гэты самы твой прымак?

Мікіта зноў усміхнуўся.

— Ніякі не прымак, кажу табе. Ты гэта выкінь з сваёй бабскай галавы. Яму не да прымаў. Кажуць, калі ў кабылы відаць рэбры, жарабок ёй не патрэбны. А ці малады? Вядома, малады. У салдаты старых не бяруць. Кадравік. Ты ўжо думаеш, калі мы тут з табой гамонім, дык і ў кусты зараз пойдзем? Пакінь, Хадора. Эй-эй-ей, Хадора! Людзі не жывёла. У чалавека галава на плячах. Яна не малая, твая Мар’я, і ён не малы. І не дурны, скажу табе. Разумныя хлопцы! Ім трэба дапамагчы! Яно, калі табе праўду сказаць, можа, і трэба, каб ён перад нямецкай уладай лічыўся яе прымаком. Ты цяпер мяне зразумела? Во!

Такім чынам, пакуль хлопцы спалі на сенавале, Полаз усіх іх уладкаваў у «прымы». Хай так думаюць усе, хто можа па тых ці іншых прычынах хаваць у сабе недавер і падазронасць да новых жыхароў Бярозаўкі.

А спалі яны так моцна, нібы скончылася вайна і яны вярнуліся з яе дамоў і нікуды не трэба ім, акрамя аднаго: без страху адаспацца. Калі ўвечары, ужо прыцемкам, Полаз увайшоў у пуню, каб расказаць ім, што ён зрабіў для іх, і паклікаць на прыгатаваную для іх жонкай, на гэты раз вараную, вячэру, яны былі як мёртвыя. Шкода зрабілася трывожыць такі сон. «Хай спяць,— падумаў брыгадзір.— Хто ведае, ці будзе ў іх другі момант так выспацца?»

І зачыніў за сабой вароты, надзеўшы на прабой клямку і ўткнуўшы ў яго драўляны калок, прывязаны аборачкай да прабоя. Ступіў крок і вярнуўся... «А як жа на двор каторы захоча?» — падумаў. Выняў з прабоя калок і зняў клямку. «Можа такое здарыцца, што трэба будзе ўцякаць з пуні. Вайна».

Уранні, снедаючы, дамовіліся: сёння ўдзень яны сходзяць у лес, у грыбы, туды, у лес, падскочыць да іх Полаз, там яны, усе разам, добра схаваюць сваю зброю, тую, што была ў іх з сабой, і што захінулі ўжо ў лесе, ну а заўтра брыгадзір павядзе іх на калгасны ток, на малацьбу, каб там маладыя адзінокія жанчыны маглі ўпадабаць іх за доўгі працоўны дзень.

Увечары Якаў быў ужо ў Мар’і.

Свякруха, тэпаючы ўслед за нявесткай, злавіла яе ў сенцах і шэптам запытала:

— Хто гэта?

— Салдат. Начаваць будзе.

— Не пэўна ў нас. Людзей другіх няма?

— Хаты табе шкада? Хату не панясе. Можа, і твой сын дзе-небудзь вось так просіцца пачаваць, а яго гэткая во, як ты, крыватослівая баба не пускае.

Свякруха апусціла ўніз вочы і задумалася. У яе ёсць сын, ён зараз недзе сярод людзей, і спіць і ўдзень з імі, і ад таго, як гэтыя людзі будуць адносіцца да яго, будзе залежыць не толькі яго пастрой, а і жыццё.

— Дзе ты паложаш яго?

— На лаўцы.

— Мулка будзе.

— Дык са мной на ложку.

— Здурнела? Сяннік мой падсцялі. Во што.

— А ты?

— Я перасплю.

— І ён пераспіць. У яго косці маладыя. Заўтра сяннік натопчам. Чысты. Навошта яму твой?

Нічога не адказала свякруха нявестцы, зразумеўшы, што салдат і заўтра будзе ў іх начаваць. А можа, не зразумела, а ўсяго толькі пачула, але не асэнсавала.

Якаў сярод «палонных», як іх пачалі называць у Бярозаўцы, быў самы малады, як здалося Мар’і, самы кволы, самы бялявы, самы сціплы і самы сарамлівы. На жарты маладых жанчын каля малатарні ён не адказваў вострымі жартамі, быццам нічога падобнага не чуў, паглыбляючыся ў працу. Чужыя людзі, паспрабуй уладзіць, каму што сказаць, тым больш пажартаваць. Вілкамі, граблямі валодаў ёміста, не ўхіляўся ад вялікага пласта саломы, ад цяжкага ўшчэпу на вілках. «Але ж жыдкі, кволы, як наш Мікола»,— зрабіла вывад Мар’я.

Калі ж уведаў, што да Мар’і чэпіцца, жадаючы ўзяць уладу пад ёй, паліцэйскі, сказаў, ужо жывучы ў Мар’інай мацеры:

— А калі яго...— і махнуў перад сабой кантам далоні, імітуючы зрэз або скос.

— Як? — запытала Мар’я, пільна глянуўшы на яго твар, сур’ёзны, як у дарослага.

— Як? — на Мар’ю глядзелі з-пад белага лба зусім непадробна смелыя сінія вочы (Мар’і чамусьці хацелася засмяяцца з таго, як яны глядзелі).— Падпільнуем дзе-небудзь з Мікалаем.

— З Міколам? — пачула маці, заціраючы на пасудніку зацірку і з мукою на закасаных рукавах павярнулася тварам да стала, за якім сядзелі хлопцы і Мар’я.— Ты што, Якаў, маленькі? Усім нам будзе канец. Божа цябе барані, не блытай мне Міколу і сябе, пакуль у нас жывеш. Чуў, што ў Каменцы было? Раскажыце яму,— і павярнулася да пасудніка, канчаючы заціраць зацірку.

Па Каменцы ехаў на матацыкле немец, а нехта з-за вугла стрэліў і забіў яго. Усіх, хто быў у вёсцы, перабілі, а будынкі спалілі, і засталося ляда з абгарэлымі печамі.

— Яго без нас заб’юць,— сыпала маці ў вар на прыпечку левай рукой зацірку, мяшаючы лыжкай, якую трымала ў правай руцэ. Уставіўшы вілкамі чыгун у печ, заключыла: — Будзе ж нейкі канец.

— А калі без Міколы? — стаяў на сваім Якаў.— І не ў Бярозаўцы, а ў іншым месцы?

— І не думай абы-чаго! — Хадора падняла ўгору голую да локця руку і закалаціла ёй у паветры.— І не з Міколам, і не ў другім месцы не думай. Ты цяпер тутэйшы, пра людзей падумай!

Яна зноў сагнула шыю, пазіраючы ў печ, каб не пабегла з чыгуна на под печы зацірка, якая пузыркамі пачынала ўжо закіпаць...

«...Дзе ён цяпер? Ці жывы хаця? А Мікола? Пра свякруху і матку сказалі ў Восаўцы, а пра Міколу чаму не папытала, пра брата? Ён жа быў у партызанах»,— думала Мар’я, памаленьку перастаўляючы ногі па роснай ужо ўзбочыне лясной дарогі...

...Сярод белага дня прыехалі ў Бярозаўку на трох падводах немцы, пабралі ўсіх палонных і павезлі некуды. І гаворкі быццам нашай не разумелі — адзін нешта гергатаў па-нямецку, другі перакладаў яго гаворку на нашу мову. Людзі знямелі былі: страшна. Не паліцыя прыехала, а самі немцы. З імі не пажартуеш. Ніякай пагрозы, хаця б ускосна, не выкажаш. Тут ні бацькоў іх, ні родных. Чужыя людзі на чужой зямлі, для іх тутэйшыя людзі — мухі.

Былі ж гэта на самай справе не немцы, а партызаны, пераапранутыя ў нямецкую вопратку. Ці ведалі палонныя, што іх забіраюць не немцы, а партызаны,— хто яго ведае. Можа, ведалі, а можа, і не. Маўчалі, як без’языкія, і ўсё.

І нічога не ведала Мар’я і яе маці. Да Якава былі прывыклі, і было шкода, што яго забралі і давядзецца яму маладому і нават трохі нягегламу зноў гараваць — калець, галадаць, цярпець здзекі.

Адны казалі:

— У лагер.

Другія:

— Могуць і расстраляць. Палонныя яны? Палонныя. Уцяклі з лагера.

— Калі не расстраляюць, дык і ў лагеры не мёд. З голаду ўміраюць. Ніхто не помніць, каб марылі голадам палонных. Чортава нацыя!

— У тую першую вайну хоць як, ды кармілі. Вот табе і тая самая нацыя.

— Тая, ды не тая. Фашысты!

І не ведалі ні Мар’я, ні яе маці, ні Мікола, дзе іх Якаў, бо куды пойдзеш, дзе запытаеш, і хто табе што адкажа, калі б не ён сам. Вясной, у маі месяцы, калі ночы ўжо цёплыя, толькі занадта кароткія і светлыя, нехта пастукаў у шкло акна.

Хадора, скінуўшы з сябе лёгкую пасцілку, у адной зрэбнай сарочцы, як спала, на пальчыках, каб не будзіць дзяцей і Міколу, падышла да акна, ладзячыся праз шкло пазнаць, хто там і чаго хоча. Невысокі, нятоўсты, без вінтоўкі на плячах — хто гэта такі?

Якаў хутчэй адчуў, чым убачыў, і сказаў прыглушана ў рамку акна, у якое стукаў:

— Адчыніце. Гэта я, Якаў.

— Якаў? — усхапіўся з пасцелі Мікола і пайшоў за маткай у першую палавіну хаты, куды зараз ступіць цераз парог ён, іх салдат.

Усе ўтраіх стаялі пасярод хаты, не ведаючы, як гэта бывае ў такіх выпадках, што рабіць і з чаго пачынаць гаворку.

— Есці хочаш? Сядай за стол, хоць хлеба з малаком перакусіш. Нябось галодны. А можа, яйцо спячы? Агонь можна запаліць? Тады раскладу на комінку,— пытала Хадора.

— Ні есці, ні агню не трэба. Я не галодны. Не бойцеся, я зараз пайду. Я ў партызанах. Мы перамяшчаемся ў другое месца, далёка адсюль. Прыйшоў развітацца, бо, можа, і не ўбачымся ніколі. Калі не буду жывы, тады напішаце маім родным па тым адрасе, што я даў вам.

— Пачакайце,— і Хадора пайшла ў тую хату, дзе спалі, каб ускінуць на сябе што-небудзь з вопраткі. Хоць і ноч, але відаць, што чалавек голы, і няма чаго перад маладымі свяціць сваёй белай сарочкай, голымі рукамі і голай шыяй.— Сынок мой,— гаварыла Хадора, вярнуўшыся да хлопцаў апранутая.— Ты ў партызанах. А немцы тыя дзе, што вас бралі?

— Немцы? Гэта былі не немцы.

— Вы баяліся?

— Мы ведалі, што нас забяруць, а як забяруць — не ведалі. Думалася і тое, і другое, пакуль, выехаўшы з вёскі, пе адкрыліся хлопцы.

— Дзе вы там?

Якаў хмыкнуў, але не сказаў, дзе яны: тайна.

— Не кажы, калі нельга. Яно і праўда: любы чалавек можа прагаварыцца. Галэ-балэ, і пайшло па сяле. А тады ў другое сяло перамесціцца і да іх дойдзе. Не трэба,— зразумела Хадора.

Яна яшчэ хацела запытаць, ці далёка і куды яны пойдуць, але тут жа стрымалася: нельга. І гэта партызанская тайна — Якаў не скажа.

— Хлопчык, раз ідзеш, і, мусіць, не блізка, я табе дам майго гаспадара плашч. Тоўсты, з брызенту. Яго ні дождж, ні вецер не прабівае. З хахлом на галаву. Спяцоўку яму, як быў лесніком, давалі. Аддадзім, Мікола?

— Мы дома, ты ў лесе. Трэба.

Мікола пайшоў у тую хату і вярнуўся з плашчом у руках.

— На, памер.

— Што вы! Выдумалі плашч мне аддаваць. Дзе-небудзь у фрыца забітага здзяру. Не плашч, дык палатку якую ці цырату абкрыцца. Не было вам бяды.

— Нічога, возьмеш. Пакінь ламацца. І мерыць не трэба. Добра будзе, калі трошкі і велікаваты. Дзе пад кустом паляжаць, дык і галаву і ногі можна схаваць. Выгадная адзежына. Сала дам. Хлеба вазьмі.

Хадора пайшла ў сенцы і вярнулася адтуль з брусам сала памерам з цагліну. Ён відаць быў на голым стале, вочы прызвычаіліся ўжо да сіцянай летняй ночы і амаль усё бачылі, акрамя драбкоў солі на скіцеры, якая сваім белым колерам злівалася з ім.

— Што вы, цётка! Нічога мне не трэба. Не вазьму. Мы не галодныя. Адтуль — адсюль, і яда. Думаеце, што я прасіць есці да вас прыйшоў? Я прыйшоў пабачыцца, падзякаваць вам, што прыгарнулі і трымалі ў сябе столькі.

— У цябе ніякага мяшэчка ці торбы няма?

— Ёсць у лесе. Без мяшка нельга.

— Перакладзеш у яго. Мяшок гэты, што паясы на два плячы?

— Салдацкі.

— То і добра. Перакладзеш. Торбачку табе дам. З гайтаном. Можна цераз галаву на плячо надзець, а можна на вузел гайтаном закруціць і ў руцэ несці. Як табе зручней.

Хадора ведала, дзе была торбачка, хутка знайшла яе і апусціла на яе дно цяжкі кавалак сала і бохан хлеба.

— Во,— сказала яна, палажыўшы на стале перад Якавам.

Якаў здаўся, згадзіўся з тым, што яду трэба ўзяць, ужо ведаючы, што ў лесе, сярод бязлюддзя, яна ніколі не будзе лішняй, наадварот, яна будзе цябе, як кажуць, і несці, і весці. Ён паспрабаваў падняць торбу над сталом і, сказаўшы: «Цяжка»,— сабраў яе хахол у кучу, абхапіўшы пальцамі, абкруціў разы са два гайтаном, прадзеўшы апошні праз вуха, якое ўтварылі гайтан і хахол торбы.

— Дзякуй, цётка. А дзе Мар’я?

Мар’я? Пра яе забыліся, быццам і няма на свеце. А між іншым, навошта было яе тут помніць? Зайшоў, пагаварылі, узяў, што маглі даць, і пайшоў. У Мар’і свая хата, цераз выган, яна цяпер спіць, як спяць уночы ўсе людзі на свеце, не толькі ў Бярозаўцы, і хай спіць на здароўе.

Тым не менш, яе тут трэба было ўспомніць, і Хадора абрадавалася, што ўспомнілі. Ён, гад, натварыў, Якаў! Бач, пытае. А ці пытаў ты тады, як пачынаў тварыць. Баялася, казала старому чорту, Мікіту Полазу. Так і выйшла.

— Мар’я? — У голасе цёткі Хадоры Якаў пачуў нешта нядобрае, новае, чаго ніколі не чуў ад яе. З чаго б гэта? — Сабакі! Вайна, а яны вунь што! Тваё дзела, Якаў? Што рабіць? Пуза во, няма ўжо куды хаваць, сляпому відаць, што раджаць будзе. Ну, што ты скажаш, зяцёк? А калі няпраўда, што Паўлу забілі і ён вернецца, ён жа з ёй жыць не будзе. Куды ёй з дзіцем? Ты во возьмеш?

Якаў некаторы час маўчаў, думаючы, што адказаць цешчы, раз яна назвала яго зяцем. Усё стала на сваё месца і звязалася ў адзін ланцуг: калі Мар’я была ў дзеўках, Іван заляцаўся да яе, потым прымусіў яго, Якава, перайсці жыць ад Мар’і да яе мацеры, цёткі Хадоры, у якой ён зараз сядзіць за сталом. Ясна, вінават не ён, Якаў, а здраднік, чалавек брыдкі, з якога боку ні падыдзі да яго. Але адмовіцца, што не ён, а нехта іншы, Якаў не мог. Яму шкода зрабілася Мар’і, яна — ахвяра абставін, не іначай, Якаў быў у гэтым упэўнены. Таму, шкадуючы і Мар’ю, і яе маці, і Міколу, і іх дзяцей, якія зараз спалі ў той палавіне хаты, сказаў:

— Вазьму.

— Калі не прыйдзе Павел, возьмеш?

— Вазьму! — яшчэ раз пацвердзіў сказанае, цвёрда і голасна, здзівіўшы цётку Хадору сваім шчырым прызнаннем, чаго яна ад яго чамусьці не чакала.

Яна расчулілася. Пачала смаркаць у руку і выціраць яе аб спадніцу. Потым загаварыла:

— А я думала, ты разумны. Бог ведае які разумны. Як мой Валодзя. Не ведаеш, сам ці будзеш жывы, а гаворыш, што забярэш. А калі і цябе заб’юць, што ёй тады рабіць з дзіцем? Цяпер во і цябе, гаротнага, шкадуй. Ці ж у мяне дзяцей сваіх няма? Жыву век у слязах.

Мікола маўчаў. Яму аднолькава было шкода і Мар’ю, і маці, і Якава, з якім паспеў здружыцца і не лічыў за чужога, тым больш, каб выклікаць у сабе якую б там ні было варожасць да яго. Патаемныя адносіны Мар’і і Якава, з-за чаго маці плакала, не даходзілі ні да душы, ні да розуму Міколы, і ён не мог па свайму малалецтву паставіць сябе ў такое становішча, каб рэагаваць на іх, тым больш абурацца.

— У вайну любога могуць забіць, і я не святы. Варажыць не будзем, хто застанецца, а каго не будзе. Мне трэба было развітацца з ёй, падзякаваць. Магчыма, здарыцца так, што і заб’юць. Я схаджу да яе,— і Якаў пачаў вылазіць з-за стала.

— Ты? — пераняла яго Хадора.— Там баба. Бывае, пагалоскі пойдуць, што быў ты. Не ідзі.

— А як? — стаяў Якаў на сваім.

— Я лепш сама схаджу і прывяду яе сюды. Мала чаго трэба. Старая не здагадаецца.

...На развітанне Якаву захацелася пацалаваць яе, Мар’ю, каб яна не думала, што ён ваўкаваты, не ўдзячны і абыякавы да яе лёсу. Ды чамусьці нязручна было рабіць гэта на вачах у яе брата і маці. Тады ён пацалаваў маці, Міколу і яе, сказаўшы:

— Дзіцяці не бойся. Будзем жывыя — пракормім.

«Што ён гаворыць?» — падумала Мар’я, і ў яе каля вушэй зашугала так, нібы яна раптоўна трапіла ў полымя.

 

* * *

...Замаруджана перастаўляючы ногі па золкай роснай траве, Мар’я ўсё ўспамінала Якава.

Казаў, калі будзе жывы, напіша. Вайна скончылася. Можа, і ляжаць ужо ў мацеры лісты яго? Мар’і хацелася, каб ляжалі. І каб ён папытаў пра яе, хоць яна зусім не пара яму, баба, у якой было ўжо двое дзяцей. Канешне, па гадах яна не старэйшая за яго, але ж ён хлопец. І, можа, дзеўка дзе засталася, якую кахаў і абяцаў жаніцца, як вернецца дамоў? Дзіва што ёсць — такі акуратны і добры, хоць у вуха кладзі.

Не, спадзявацца на што-небудзь грунтоўнае Мар’я не можа. Было б дзіка і нетактоўна з яе боку квапіцца на такога чалавека, як Якаў, хоць мужа ў яе цяпер няма, дзяцей — таксама, і нічым не звязана ні па руках, ні па нагах. І тым не менш, ёй жадалася, каб дома, у Бярозаўцы, куды яна вось-вось прыйдзе, было яго пісьмо. І каб ён быў не толькі жывы, але і цэлы, з рукамі і нагамі, відушчы і неабпалены, іменна такім, якім яна ведае яго, калі ён быў у яе. Яна проста хоча ведаць пра яго. І хоча, каб ён таксама ведаў, што яна, як і ён, пагаравала за вайну, была ў Германіі, працуючы ў баўэра ад цямна да цямна, але вярнулася і цяпер дома. Цяплей, калі па нялёгкай жыццёвай дарозе, скрозь змрок і сутонне, відаць, хай і не блізка, агеньчык і ёсць хоць маленькая вера ў тое, што каля яго, пройдзе час, можна будзе прысесці і пагрэцца.

Ці магла Мар’я спадабацца яму? Як сказаць. І не ўведаеш. Яна і дасюль грунтоўна не ведае, падабалася яна калі-небудзь каму ці не. Іначай: прыгожая яна ці так сабе, адзін бот і другі бот — два. Няважна, што ўзяў яе старэйшы за яе чалавек замуж, такім чынам адсекшы ад усіх хлапечых вачэй. Мар’я так і не ўведала, загараліся, пазіраючы на яе, чые-небудзь, акрамя Іванавых, вочы ці не загараліся? І ўсё ж, мусіць, яна была звычайная, без якой-небудзь асаблівай прыгажосці, як звычайнымі бываюць дрэвы ў лесе, трава пад нагамі, нават кветкі ў лузе. Хай: пісьмо ад Якава яна хацела б мець. Казаў: «Выгадуем дзіця». Няма яго! Няма ніякага дзіцяці! Быў выкідыш.

Маці аддала яе замуж, не папытаўшы нават, падабаецца ёй жаніх ці не падабаецца. Вось і слухай пасля гэтага старэйшых, разумныя яны ці неразумныя. А яны, старэйшыя, мелі калі-небудзь сваю волю ці не мелі?

Недзе далекавата ў лесе трэснуў пад нагамі ў некага сук. Пачуўшы, спынілася і насцярожылася.

Не, нікога не чутно. Сэрца забілася, але нічога больш не чутно. У лесе бывае і ўдзень і ўночы, калі сам па сабе народзіцца нейкі гук, быццам выкліканы блізкай прысутнасцю ці звера, ці чалавека. Гук-самастрэл, нікім не выкліканы. Ён не паўтараецца.

Не, Мар’я не памылілася. Гук узнік не сам па сабе. Сук трэснуў у іншага пад нагой. І не пад якой нагой, а пад ботам. А можа, пад капытом лося? Воўк так не трэсне. Міне гэтая небяспека Мар’ю ці не міне?

У грудзях зрабілася цяжка. Тут, у лесе, дзе паветра чыстае, як звон, ёй не стала хапаць яго, нібы яна была ў глыбокім каменным мяшку-склепе. Мінут колькі таму назад сук трэснуў у лесе не выпадкова. Хутчэй целам сваім, скурай на патыліцы, чым вушамі, яна чуе, што за ёй нехта назірае, памаленьку, на адлегласці. Калі звер, то які? А калі чалавек? Ясна адно: нячысты. Чаго б іначай хадзіць яму ўночы па лесе?

Можа, карова ўдзень згубілася, і чалавек шукае, каб выпадкова звяры не разарвалі? А можа, які збродлівы конь выбіваецца на дарогу і выбіўся, пасецца на ёй, трымаючыся за Мар’яй у бок Бярозаўкі? Хатняя жывёла ўночы ў лесе баіцца і імкне бліжэй да вёскі, да чалавека, калі дзе такі паблізу акажацца.

Азірнуцца ці не азірнуцца, перамагаючы страх у сабе? Лепш сустрэць небяспеку, калі яна сапраўды ёсць, у вочы, не чакаць, калі наваліцца на плечы і прадухіліць яе будзе позна. Мар’я выкінула адну нагу ўперад, прутка павярнулася тварам назад, дзе, па яе адчуванні і цвёрдаму перакананню, нехта быў. Справа, злева, вышэй, ніжэй загуляў вакол яе пук праменняў кішэннага ліхтарыка, пакуль не напаў на твар і не асляпіў Мар’ю. Яна машынальна закрыла вочы далонямі рук і апусціла галаву ўніз, каб нейкім чынам ухіліцца ад святла.

— Мар’я, ты? — пачула сваё імя.

Голас быццам знаёмы і быццам чужы, толькі вельмі падобны на чыйсьці знаёмы. Галасы падобныя бываюць, Мар’я гэта ведала. Чый гэта голас? Што за чалавек, калі яе ведае?

— Ну, не буду свяціць у вочы. Не закрывайся. Не пазнаеш? Ці пазнала? — чуўся той жа голас, толькі больш акрэслена, чуты дзесьці і калісьці, але ледзь трошкі сарваны, нібы чалавек быў моцпа прастуджаны, а цяпер вось папраўляецца.

Ён падышоў да Мар’і ўпрытык, абшчапіў адной рукой за плечы і прыціснуў да сябе. Мар’я пачула на яго вопратцы пах вінтовачнага масла, пачула так, як чула тады, у сене... Божа мой, няўжо ён? Адкуль? Чаму яна не засталася начаваць у Восаўцы ў цёткі Юстыны? Няўжо той дзядзька, што вёўся з канём і гаварыў з ёй, што-небудзь ведаў? У Мар’і падкасіліся ногі. Рукі апусціліся ўніз, як якія вяровачныя, яна не магла імі крануць, вочы, нядаўна аслепленыя ліхтарыкам, нічога не бачылі, хоць мінуту таму назад адрознівалі дрэва ад дрэва і зусім нармальна ўспрымалі абрысы дарогі.

— Ты жывы,— не хавала яна свайго здзіўлення ці шкадавання, што ён, паліцэйскі, якому трэба было даўно быць на тым свеце, жывы.

— Ды і ты ж, паланянка: жывая-здаровая, а? — Ён паблажліва паляпаў яе даланёю па плячы.— Я і павінен жыць. Чаго мне ўміраць, чорт ведае за каго маладую галаву сваю класці? Тады нікуды з дому не пайшоў, як адступалі, і цяпер не пайшоў, як гэтыя адступалі. Няўжо мне, аднаму, на сваёй зямлі, у сваіх лясах месца мала? Лось жыве, воўк. Дзік, каза. Заяц, вавёрка. А я ж чалавек, розуму ў мяне больш, чым у іх? Пражыву. І табе магу тое-сёе падкідаць, Мар’ячка.— Ён зноў паляпаў яе па плячы і асвяціў твар і ўсю паставу ліхтарыкам. Быццам не злачынца і не быў у фашыстаў на службе і рад, што скончылася вайна, а ён жывы і будзе жыць смела і бесклапотна, як і кожны, хто заслужыў такога жыцця.

Мар’я падняла памаленьку свае вялыя рукі і адапхнула яго ад сябе.

— Не свяці. Я нічога не бачу. І не лапся. Асмялеў. Я табе ніхто, і ты мне. Забыўся, хто ты? Я там была, каму ты служыў. Ідзі бяры вяроўку, пакуль цябе не злавілі, і во на сук.

Ён быццам засмяяўся. Штучна, калі чалавек смяецца, а шчырасці ні на капейку.

— Не, Мар’ячка. Наіўная ты. З якой гэта рацыі я павінен вешацца, калі прайшло, можна сказаць, дзве такіх вайны — адна на ўсход, другая на захад? Жыць мне цяпер, жыць!

— А права?

— Права? Як і ў цябе, як і ў кожнага, каго мінула куля. Канешне, хто на тым свеце, у таго няма права. А я жывы, здаровы. Я на зямлі трэба. Каму я што зрабіў? Я служыў сабе, не ім. Чорт іх бяры разам з іх Германіяй! Здалася яна мне. Можа, і табе трэба буду, паслужу?

— А дзяцей яўрэйскіх успомні. Я ж сама бачыла. Забыў? А чаго я не бачыла. Як у мясніка: рукі па локці ў крыві.

— Ну во завяла: дзеці яўрэйскія, кроў прыпляла.— У голасе яго пачулася нездаволенасць.— Я іх даставіў на службе начальству. А што з імі зрабілі, не маё дзела.

— А табе сказалі: вывезі і пастраляй. Ты іх вывез (ведаеш куды) і пастраляў.

— Слухай, Мар’я: па шчырасці. Іх бы ўсё роўна пабілі. І без мяне. Калі б, скажам, я іх не пастраляў. Яўрэям ходу не было. Іх пабілі. Ну а калі б паставілі мяне перад судом, ты б даказала, што я іх пастраляў?

— Я? Хы, пры чым тут я? Усе ведаюць, што ты. Людзі жывы.

— Людзі. Я ведаю, што жывы. А сведкі? Суду трэба во, ва ўпор.

— Можа, і ва ўпор табе будзе. Не ведаю. Не ад мяне гэта будзе залежаць. Ад усёй тваёй біяграфіі. Сведкі будуць, не сумнявайся. Знойдуцца.

— Твой, твой верх, Мар’я. Бабскі. Бабскі павінен быць верх. А я ж чуў, што ты задушыла дзіця, якога ад салдата радзіла. Успомні? Ёсць закон і за гэта. Няма, думаеш? Сам пайду ў сведкі і дакажу, што дзіця ў цябе было і ты яго задушыла. Калі ў цябе хоць трошкі ёсць чалавечага сумлення. Як гэта кажуць? У чужым воку ўсё навідавоку, а ў сваім? Тады роўныя мы з табой злачынцы і пайшлі са мной у лес, назаўсёды. Як ты вочы свае пакажаш у Бярозаўцы? Квіты? — Ён нагнуўся над Мар’яй і дыхнуў ёй у самы твар. Быццам і не смярдзела, але ёй чамусьці не хацелася, каб ён яшчэ дыхаў ёй у твар.

Яна задушыла дзіця, якое нарадзіла ад салдата? Сказаць ці не сказаць яму, што салдат да яе нават не дакранаўся? Навошта? Што гэта, прынамсі, дасць Мар’і? Паспачувае? Дапаможа чым-небудзь? Папросіць прабачэння, зменіцца і стане чалавекам?

— Радзіла і задушыла. А табе што да гэтага? Не тваё.

— Слухай, а магло быць і маё, калі б ты была да мяне больш лагодная і цёплая. Няпраўда?

— Магло б, канешне, калі б ты да мяне часцей ездзіў, больш вазіў. Шнапсу б нямецкага, каўбасы. Не ведаеш, што жанчыны любяць? Падарункі ды пачастункі.

Ён памахаў перад носам у Мар’і незапаленым ліхтарыкам.

— Гадзюка крывадушная! Яны ж мяне ўсе гэтыя самыя твае сцераглі, каб адкруціць мне галаву. Не разумеў, думаеш? Але я не хадзіў тудой, дзе яны сцераглі. Узяць мяне было не так проста. Да цябе — не. Разумеў.

— Трус, значыць. А хацеў, каб радзіла ад цябе дзіця.

— Не трус, а з галавой на плячах. У мяне бацька ў Бярозаўцы і браты. Я паказаў бы вам тады, хто я. Пашкадаваў вас.

— І сябе.

— Ну і сябе ў нейкай меры. Бог ведае, што заўтра будзе. Адно сяло: мае — твае, твае — мае. Пачакай, што гэта мы стаім так пасярод дарогі? Давай звернем дзе-небудзь у беражок, аганёк, можа, раскладзем, пагрэемся, а то, бачу я, цябе дрыжыкі пачынаюць прабіраць, і даспяваем нашу песню. Пайшлі,— і ён узяў яе за руку.

Сілы былі не роўныя. Акрамя слоў, у якіх яна магла сябе не абмяжоўваць і не абмяжоўвала, у яе не было нічога. Мар’я гэта ведала і недзе глыбока ў душы, можа, як ніколі, адчула ўсю складанасць свайго становішча, хоць побач Бярозаўка, скончылася вайна і вярнуліся назад усе законы. Што яму законы! Ён сам па-за законам, і рукі яго ці жаданне нічым не звязаны. Хіба што толькі з адной вёскі, і там жывуць яго бацькі, і ў самога яшчэ не патухла такая-сякая надзея на такую-сякую літасць і выратаванне галавы. І тут жа зразумела, што калі нават зараз, сённяшняй ноччу, ён нічога з ёй не зробіць (гэта магло быць, і Мар’я бачыла пад сабой гэтую пагрозу), яна, пакуль ён будзе жывы і будзе хадзіць тут у ваколіцах па лесе, не засне па-людску, як дома, не пад’есць, не сходзіць да мацеры і ўсё будзе вакол сябе азірацца і азірацца. Трэба было неяк выкручвацца. Як? Бегчы? Ды ён адразу ж дагоніць — зломіць, скруціць.

— Чакай, Іван, не цягні. Бачыш, як іду? Ледзьве ногі перастаўляю.

— Ага, праўда, я і не пытаю, чаму ты так ідзеш. Я доўга думаў і не мог прыйсці да памяці, хто так паціху сунецца ўначы па дарозе. Ногі пазразала?

— Ведаеш, не пазразала, Іван, не. Саскоквала на шашы з машыны і трошкі падвярнула нагу ў ступні. Спачатку не балела. А тады пасядзела ў цёткі Юстыны ў Восаўцы, пастаяла з людзьмі, пагаварыла, выйшла за вёску — не пайсці мне, разбалелася. Эт, дайду, думаю, хоць паўзком. Назад вяртацца?

— Дык ты была ўжо ў Восаўцы?

— Была. Ішла цераз Восаўку.

— Я думаў, можа, цераз поле ішла, наўпрасткі. Там сцежка ёсць.

— Не ведаю.

Мар’і здалося, што ўпамінанне Восаўкі і цёткі Юстыны і яшчэ нейкіх людзей, з якімі яна гаварыла на вуліцы, было зусім да месца, бо калі б ён па нейкай помсце ці іншых звярыных меркаваннях і думаў зрабіць з ёй што-небудзь нядобрае, то павінен быў бы падумаць і пра восаўскіх людзей, якія пацвердзілі б, што тады і тады яны бачылі яе і ведаюць, што пайшла ўвечары ў Бярозаўку.

— Давай я цябе панясу.

Голас яго быццам змякчэў.

Мар’я зажмурыла вочы, калі ён нёс яе на ўлонні перад сабой, як дзіця, і ўсё адхіналася галавой далей ад яго шчакі, каб не дакранацца да яе, канешне, халоднай і калючай, як паяны яловы лапнік.

Недзе пад густой разлапістай елкай ён паставіў яе на ногі, задаволена прамовіўшы:

— Во, як дома.

Не запальваючы ліхтарыка, трашчэў у лесе, ломячы сухі пацапнік, дробнае яловае сухое сучча на падпалку, здзіраючы з бярэзіны бяросту.

Агонь вельмі хутка асвяціў месца, дзе яны спыніліся. Гэта быў лес, які Мар’я ведала: яліны, бярозы, вольхі і нават кусты арэшніку.

«У які ж бок дарога?» — падумала яна. Хаця навошта? Пабяжыш туды? Але ўжо такое нутро ў чалавека. Нават паміраючы, ён хоча ведаць, дзе знаходзіцца, быццам сапраўды ў целе ёсць душа, і яна павінна ведаць, куды ёй перамяшчацца.

Агонь гарэў, а ён стаяў над ім, упёршы адну руку ў бок, як бы падпіраючы сябе, каб не хістацца туды-сюды і лепш бачыць, трэба яшчэ што-небудзь, каб ён гарэў, ці не трэба. Пераканаўшыся, што ані нічога не трэба, ён адхіснуўся ад агню, глянуў угору на яловую навісь і сеў воддалі, недалёка ад ствала дрэва, сказаўшы і паказаўшы рухам твару Мар’і, дзе сесці:

— Чаго ты? Сядай. За пастой не плацяць. Будзь як дома.

Яна села. Супячыся, быццам сапраўды моцна балела нага, баючыся, каб ён не прымусіў яе ісці куды-небудзь далёка, што было зусім верагодным у такой сітуацыі. «А несці — далёка не пранясе». Села не там, дзе ён паказаў, а бліжэй да агню, каб трохі пагрэцца, бо ў яе былі мокрыя калені і холад ад іх пайшоў па ўсім целе.

— Слухай, ты пра майго брата нічога не ведаеш?

— Пра брата? Колю? Няма пахаванкі — значыць, жывы.

— А я не ведаю.

— Ты не ведаеш, а я дакладна ведаю, што няма.

«Год седзячы ў лесе і ведаць? Адкуль?» — падумалася Мар’і.

— У партызанах яго не забілі? — удакладняла яна.

— На пісталетны стрэл бачыў. Акурат у вуха дастаў бы. Гэта было, як яны ўжо з лесу прыйшлі, а я ў лес на іх месца падаўся.

— Чаму?..

— Не забіў? Нельга, Марусь, радня. Як жа біць свайго?

— Добры.

— А і не благі. Так, служыў памаленьку.

— А пра цёлку маю нічога не скажаш? Як яна тут без мяне засталася?

— Зарэзалі мы яе, можа, на трэці дзень пасля таго, як цябе ў Германію забралі.

— Як ваўкі, ірвалі? Маладое мяса, смачнае.

— Чаго як ваўкі. Варылі і елі як людзі. Нямецкім шпінатам, лічы, нашым гарбузнікам, сыты не будзеш.

Першую зіму ў яе забралі карову, як у маласямейнай. А гэта во і цялушку, што маці дала ад сваёй каровы, хутчэй схапілі.

Мар’я маўчала, быццам сапраўды задумалася пра сваю маладую жывёліну, якой нічога не заставалася без гаспадыні, як зараз жа папасці ў кацёл паліцэйскіх.

— Марусь, дык у цябе што: было два сыны?

«Іш, падла, Марусь»,— падумала яна.

— Ну, два сыны. Добра?

— Добра.— Ён пакруціў галавой.— Люблю баб, якія раджаюць сыноў.

— Любіш?

— Ну. І калі б не твая ведзьма маці, пажаніліся б.

— І ты б у паліцыю не пайшоў?

— А што ты думаеш. Можа б, і не пайшоў. Не было мне чаго рабіць без цябе, і мне хацелася нечым паказаць сябе.

— Ну і паказаў?

— Уліп. Цяпер я гэта разумею. Мацеру тваю трэба было правучыць. Не хочацца рукі мараць.

— А так яны ў цябе дужа чыстыя.

— Слухай,— ён усхапіўся на ногі і сеў на кукішках тварам да Мар’і.— Калі б не я, цябе б даўно на свеце не было.

— У Германію адправіў?

Ён прылажыў кулак да сваіх грудзей.

— Германія тут не пры чым. Жывая во вярнулася.

— А магла не вярнуцца. Усе адтуль павярталіся?

— Я ведаю, што не ўсе. І ты магла не вярнуцца. Я быў з немцамі. Як я мог папярэдзіць цябе, каб ты хавалася? Не мог я. Разумееш? Я быў у іх на вачах.

— А я сказала б, як тады: «У сена бяжы».

— Ну і што? І там жыла, а калі я раз... Адкусіў цябе? Ты паслухай, як я цябе выратаваў. То — мякіна, пра што ты гаворыш. Паслухай. Помніш, як ты ішла ў Вяззе да доктара?

— Ну.

— Помніш. Ні да якога доктара ты не ішла. Ты ішла на сувязь да Токарава. Вот, галубка. Пасля даўмеўся. І ён у хуткасці са сваімі дружкамі пайшоў у партызаны. Цябе паслалі сказаць, дзе і калі яму злучыцца з імі. Ну?

Мар’я крутнула галавой.

— Лоўка. Як вы даведаліся?

— Даведаліся, даведаліся... Ты была на валаску. Помніш паставога, які цябе затрымаў і завёў у паліцыю? Ён хлопец вушлы. Убачыў мяне і кажа: «Сувязная. Трэба яе зараз жа...» Ведае, што бацька твой — камуніст.

— Чула. Ён і мне сказаў. І ў паліцыі, мусіць, казаў.

— О-о-о, табе цяпер плюс. Хто цяпер табе што зробіць? Я толькі хачу сказаць, што цябе не было б даўно, каб не я. Дзянісам гэтага паставога звалі. З Клёнаўкі ён сам. «Суку трэба забраць»,— кажа мне і ўжо хацеў ісці да начальства. Я ўпрасіў яго. Кажу: з адной вёскі, кажу, ёй пропуск даваў, бацькі мае там жывуць, мяне могуць ублытаць. І твае ж, кажу, бацькі ў вёсцы. Партызаны могуць ім кыш-мыш зрабіць. Паслухаў ён мяне, здаўся. Во што было, а ты нічога і не ведала, год дома спакойненька прасядзела, пакуль у Германію забралі. За сваю галаву баяўся. А што, думаю: прышыюць сувязь...

— Немцаў, кажаш, баяўся. А сваіх цяпер не баішся?

— Сваіх? — Ён склаў у кучу далоні, паправіўся на адной назе, тады на другой і зусім устаў.— Не ведаю. Буду хавацца пакуль што. А там будзе відаць. Буду праслухоўваць, колькі даюць такім. Прыйду дамоў, як адседжу, а ў мяне сын во. Ты мне, Марусь, родзіш гэтага сына. А задушыш, прачую, табе галаву, як качан, адкручу.

— А я што яму скажу?

— Сыну?

— Сыну.

— Бацька прыйшоў. Так і скажаш: «У паліцыі быў. Адбыў сваё». Хочаш, каб слава табе была? Усё роўна далей Бярозаўкі нікуды не рушыш. Кругом лес. Я цябе папрашу, і ты згодзішся. Куды падзенешся. Навошта табе слава? У лесе гаспадар я.

— А не мядзведзь?

— У нас на мядзведзя ёсць...

Ён заспяваў не гучна, каб толькі чула Мар’я, нейкую песню, падымаючы не так сабе, як ёй, настрой, і пачаў распранаць сваю брызентавую, з капюшонам, з накладнымі кішэнямі куртку. Павесіў на сухі, даўно адломлены сук елкі.

Мар’я ўстала на ногі, пазіраючы ў яго бок, што ён робіць. Павесіўшы куртку, павярнуўся тварам да Мар’і і дастаў, так, каб Мар’я бачыла, з кішэні шырокіх штаноў пісталет і апусціў у ніжнюю накладную кішэнь курткі.

— А гэта што ў цябе? — запытала Мар’я, убачыўшы на паясным рэмені штаноў фінку ў чахле.

— Гэта? — ён абрадаваўся, што Мар’я ўбачыла не толькі яго пісталет, а і фінку.— Фінка, Марусь, фінка. А як жа, даводзіцца...

«Што даводзіцца: людзей страляць і рэзаць?..»

— Фін-ка-а,— зрабіла выгляд, што дужа здзіўлена, Мар’я.— Пакажы. Я ніколі не бачыла фінкі.

Ён выняў нож з чахла і падаў Мар’і, сказаўшы:

— Асцярожна. Вострая, як брытва.

Зняўшы з галавы кепку, пачаў шукаць ёй месца пад елкай, дзе ўжо вісела куртка.

У гэты час ззаду Мар’я ўдарыла яму фінкай у правы бок шыі, моцна, з усяе сілы.

Ён матнуўся ўлева, нібы ўхіляючыся ад небяспекі, некалькі часу балансуючы на адной назе, хапаўся рукамі за горла і зяўкаў ротам, быццам давячыся нечым, пакуль не чмякнуў на зямлю ўсім сваім грузным целам.

Не кідаючы фінку, Мар’я выхапіла з кішэні курткі пісталет, адступіла ад агню некалькі крокаў у лес на ўсякі выпадак, каб адтуль назіраць, калі перастане біцца ў канвульсіях яго цела.

Ён памёр хутчэй, чым дагарэў агонь, раскладзены ім, каля якога Мар’я яшчэ пагрэла рукі, склаўшы коўшыкам.

Вось так нечакана і проста здараецца ўсё: і вялікае і трагічнае.

Пісталет і фінку яна загарнула ў свой хатулёк, які везла з самай Германіі, і пайшла дадому цяпер ужо не замаруджваючы кроку і не азіраючыся па баках. Неба пачынала святлець. Спераду, ад Бярозаўкі, даносілася звонкая пераклічка пеўняў.

Наступала новая раніца.

---