Сёння 28 лістапада. Цёпла, хоць не адзін год у гэты час лажылася зіма і ўсе лічылі, што прыходзіла яна сваёй парой. Уранні плюс 2, плюс 4, удзень да плюс 10, часамі волглы туман або плывуць нізкія калматыя хмары, на выгляд дажджавыя, але без дажджу, калі не лічыць дажджом кароткачасовую, як кажуць сіноптыкі, морась. І нават калі выглядае сонца, то не калючае, а зусім лагоднае і мяккае, як летняе, і не вяшчуе марознай ночы. Даўно праплылі ў небе на цёплы поўдзень прыгожыя кліпы журавоў, дзікіх гусей, развітальна махаючы кончыкамі крылаў, як далонямі рук, роднай зямлі і балотам, у якіх вывеліся і выраслі. Пачуўшы іх галасы, камень і той гляне ўгору.
Сумна ці радасна, калі бачыш над сабой клін гэтых небывала грацыёзных і дасціпна дысцыплінаваных птушак і чуеш іх галасы, якія, як токам, б’юць у самае сэрца? Дакладна ведаеш, што яны б загінулі зімой, калі б нікуды не паляцелі з родных аселіц, і ведаеш, хоць не вельмі дакладна, што пералёт не блізкі і не з лёгкіх, што пе ўсе яны вернуцца назад, на радзіму, а толькі частачка, каб прадаўжаць свой род, нягледзячы на ўсю складанасць яго лёсу. Увосень налічыш у кліпе не адзін дзесятак птушак, бывае, да сотні і больш, вясной клін маленькі, цяжкі, нізкі. Не многа ў ім птушак, але гэтыя перамаглі і вярнуліся дадому. Вялікая цана перамогі, але нічога не зробіш, без яе не пражыць. Ведаеш, але шкадуеш, што яны ляцяць ад нас кудысьці, у нязведаныя для нас далі.
Даўно і шпакоў не відаць. Гэтыя, звычайна, перад адлётам у вырай вяртаюцца з сенажацяў і лясоў, добра там падкарміўшыся, да сваіх шпакоўняў. Паспяваюць каля іх якімсьці крэктам, зусім не так, як вясной, палазяць усярэдзіну сваіх хатак, нібы заручаючыся на доўгую дарогу блаславеннем ад іх, родных хатак, і знікаюць. Знікаюць, як і іншыя птушкі, да самай вясны, не гуляючы ў вырай і не рызыкуючы сваёй галавой, як часта робяць гракі і нават дзікія качкі.
Ды што гаварыць пра гракоў! У народзе гавораць, калі хочуць упікнуць каго-небудзь у чым: «Грак ты». Гэта значыць: неразумны, не кемлівы, абмежаваны, залішне даверлівы і іншае ў гэтым родзе.
Яны гнездаваліся ўлетку на старых бярозах могілак. Могілкі, усе, добра відаць мне ў акно. Гракі рана ўстаюць, позна кладуцца. А бывае, што і ўночы крычаць, асабліва з вясны. Клапатуюць каля гнёздаў? Пільнуюць, каб не заняў хто іх? А можа, раяцца паміж сабой у чым-небудзь?
Гуртавая птушка грак, што ні кажы. Селяцца і жывуць калоніямі. На могілках, на ўзлесках. Падыдзеш, дзе яны крычаць на дрэвах, і палічы: не адзін дзесятак гнёздаў налічыш. І гнёзды робяць усе ў адзін і той жа час, нясуць і нясуць у сваіх дзюбах сухія палкі, нібы сумесна ўзводзяць якое-небудзь адно збудаванне. Гэтак пчолы мёд носяць у вулей: адна ляціць дамоў, другая з дому.
Потым, вывеўшы дзяцей, вялікімі чародамі кружылі над полем, над сенажацямі, над блізкімі лясамі, часцей за ўсё к вечару спускаючыся да сваіх пустых гнёздаў, ныраючы ў вецці бяроз і іграючы мноствам галасоў цудоўную грачыную мелодыю, ад якой не забаліць галава, не зробіцца мутарна, пад якую салодка спіцца, хоць слухай яе кожны дзень, усё лета і з лета ў лета.
З пахаладаннем у кастрычніку, як і ўсе пералётныя птушкі, гракі былі зніклі, паляцелі на поўдзень. Але, мусіць, не паспелі далёка адляцець ад родных месцаў, як адчулі жоўтымі палкамі ног і металічным адлівам чорных пер’яў, што ў паветры нашмат пацяплела, і павярнулі назад, зноў на радзіму. Не маладыя, першымі павярнулі старэйшыя, ведаючы сваімі грачынымі галовамі, што ў прыродзе пацяпленне бывае і што гэты мяккі час восені і нават зімы зусім няблага можна правесці дома, дзе нават коршуны свае і ведаеш, як ад іх абараніцца (не выпінайся толькі з гурту). А што датычыцца яды, то ёю хоць масты масці, абы на зямлі снегу не было. Яна на бульбяных палетках, на проста ўзаранай на зіму раллі, на зялёных жытнёвых рунях, на сенажацях, на агародах, каля двароў і ў дварах (тут нават трапляюцца ў вылітых памыях ласункі), на дарогах, на дварах жывёлагадоўчых фермаў. Граку яда заўсёды знойдзецца. Гэта не бусел, якому давай жаб, гадзюк, якія пахаваліся ўжо даўно ў земляныя норы. А гракі во, быццам прайшла ўжо зіма, зноў пахаджваюць па палях, па агародах, пільна аглядаючы кожную пядзю яшчэ не замёрзлай зямлі, нават сядаючы на стрэхі будынкаў, на платы двароў, звешваючы дзюбы ўніз, ці не можна чым пажывіцца ў двары. Толькі не падымаюць такога вэрхалу, як вясной. Ведаюць: не той час, зіма на носе.
Дрэвы даўно голыя. Надзіва чыста голыя. Бывала, ужо снег, мароз, звычайная зіма, а на асобных галінках, на вяршках матляецца, як прыпаянае, сухое жоўтае лісце. І будзе матляцца хто ведае дакуль, да вясны, пакуль не пойдзе па капілярах новы сок, не пачне карміць жывую тканку, а яна ў сваю чаргу не адштурхне ад сябе мёртвае, непатрэбнае, што зацяняе сонца, не прапускае паветра. Не было маразоў, і дрэвы спакваля паспелі апусціць з кожнай галінкі кожны ліст, зацягнуўшы месца яго прыпаю тонкай плеўкай.
Цёпла да лістапада. Да плюс дзесяці. Пупышкі смародзіны і агрэсту рашылі глянуць, што робіцца ў прыродзе, чаму ім, пупышкам, заціснутым у цёмную абалонку, цесна. Натужыліся з сярэдзіны, і футлярык змілаваўся — трошкі раздаўся па шву, глядзяць праз зялёненькую шчылінку яны, пупышкі, на свет сіні. Куды вы? Рана, восень. Ды і свет не надта сіні. Цьмяны і трошкі сумны.
Во каторы дзень дзьмуць злыя вятры. Не вельмі халодныя, без снежных калючак, але рэзкія, хуткія, свішчуць у правадах, у галінах дрэў, у шчытах дахаў, і стогнуць сосны і елкі, бо кроны іх густыя, і даводзіцца моцна ўпірацца ў зямлю, напружваць бакі, грудзі, плечы, каб не паваліў лайдак-свавольнік. Але доўга ён цёплым не будзе. Недзе шарханецца аб лёд, аб снег, і панясе з сабой холад па ўсёй зямлі, і не здабраваць тады вам, дурныя малыя пупышкі,— загінеце. Сціскайцеся ў камячкі, шчыльненька лісток да лістка, бо хто ж тады першы будзе вясну сустракаць, калі не вы, не лісткі парэчак і агрэсту? Адны лазовыя коцікі? Мала. Пралескі не дрэва. Пралескі — трава, краскі. Праўда, і на іх прыемна глядзець, але век у іх кароткі, не паспееш палюбавацца, як і няма ўжо пралесак.
Вятры ўвосень хоць і злыя, ды, мусіць, трэба яны, раз дзьмуць. А як без іх было б? Над гарадамі стаяў бы ўдушлівы смог, не было б чым дыхаць, над пустынямі, над тропікам — гарачыня, над ледзянымі полюсамі — калеліца, якую не перанёс бы не толькі чалавек, а і тамашнія жыхары, як белы мядзведзь, якая-небудзь нерпа, цюлень. Пагрэе бакі на цёплым пяску, як на печы, узмакрэюць лоб, падпахі і ляціць як апантаны, каб дзе хутчэй ахаладзіцца,— на халодны лядок, на снег, пакуль не прабяруць дрыжыкі. Вось так і лётае, гойсае па ўсёй зямлі вецер, і няма яму ні перашкод, ні супынку. Над гарамі і густымі лясамі пуза падцягне, над далінамі і ўпадзінамі выпучвае. Хто яго спыніць? Навошта спыняць, калі ён не толькі перамешвае і ачышчае паветра, але і нясе з сабой, гоніць перад сабой, як кемлівы пастух статак, хмары, з якіх ідзе дождж, без якога і жыцця не было б на зямлі? Бывае, што валіць з карэннем або ломіць дрэвы, бурыць слупы з тэлеграфнай ці электрычнай праводкай, зрывае дахі з хат, нават падхопіць і шыбне ўбок такую машыну, як трактар. Ды хто пры вялікай і ўсім патрэбнай рабоце можа ўлічыць дробныя выдаткі яе? Не хадзіць, каб не стаптаць абутку? «Скачы, Мацвей, не шкадуй лапцей»,— спяваюць, злёгку жартуючы, людзі.
Калі глядзіш на вывернуты з карэннем (жоўтым, разам з жоўтым пяском на іх) сасновы краж, думаеш: якая, аднак, патрэбна сіла! Здзіўляешся і зайздросціш гэтай сіле. Толькі не паглядзіш і не памацаеш гэтую сілу. Дзе яна? Адзін розум так-сяк адказвае на пастаўленае самому сабе пытанне.
Так, сасна была крышку наводшыбе ад сваіх сясцёр, якія маглі б у нейкай меры падзяліць паміж сабой жорсткую сілу ветру. Карэнні яе, лапы, не ўпіліся глыбока ў глебу, нават не было сярод іх пастарнака, які б пракалоў сабой земляны пласт на патрэбную глыбіню...
Увечары, упацёмку ўжо заспяваў на сваім седале певень. Некалькі разоў пракукарэкаў у куратніку, глушачы прарэзлівым голасам усю сваю курыную сям’ю. Ні павагі, ні сораму: яму так хочацца.
А мне ўночы, на сваёй звыклай пасцелі і ў сваёй хаце, не так спалася, як спалася ўчора, усе гэтыя дні, калі надвор’е было ветранае. Коўдра быццам зрабілася цяжэйшай, бялізна быццам алубянела, паветра да цела не прапускае. Тапіў грубку я ўчора, не больш, а ў хаце дух.
І толькі ўранні, на дасвецці, калі выйшаў на двор, зразумеў, чаму ўвечары певень спяваў, чаму ў хаце быў дух большы, чым звычайна, і чаму сон быў не такі, якім павінен ён быць. Неба было ў зорках, паветра стаяла нерухома, а на дахах відаць была марозная шэрань.
«Вось як яно бывае,— падумаў я.— Нечакана. Кукарэкнуў певень, і ўсё перамянілася».
Калі развіднела, я паглядзеў на тэрмометр: мінус 2. Для такога часу (канец лістапада) мала. Тым не менш, з’явіліся на платах, на сценах будынкаў сініцы, смела пайшлі на прастор куры з-пад павеці, прыляцела чародка вераб’ёў і абляпіла сабой голую сліву, паглядаючы на сярэдзіну двара, ці не засталося што-кольвечы ад курынага сняданку. На немалой вышыні, хутка і імкліва, прамчаўся тупадугі эскорт галубоў. Я добра ведаў, куды яны ляцяць: да зернясховішча, да жывёлагадоўчай фермы, дзе лягчэй, чым у якім-небудзь іншым месцы, можна тое-сёе з’есці.
А ў ветранае надвор’е нікога з гэтых птушак не было відаць. Вось вам і вецер. У ветранае надвор’е коні на пашы, як правіла, паварочваюцца задам у той бок, адкуль вецер, і збрыдаюць, калі ім не перашкаджаюць, за будынкі або ў лес, гледзячы, што бліжэй. Сарока касабочыцца, і здаецца, ані не можа ляцець, калі не жартуе з ветрам, бо ад такой крывадушнай, хітрай і шкоднай птушкі, як яна, усяго можна чакаць.
Удзень неба зацягнулася не надта густой коўдрай асенніх хмар. Марозу як і не было, і я выйшаў прайсціся дзеля вока туды-сюды і падыхаць чыстым, без крупінкі якога-небудзь у ім пылу, паветрам. Хай не прападзе мой дзень, пакуль усе дарогі і сцежкі снегам не замецены і можна пятляць па зямлі ў любым кірунку, абы на нагах былі гумавыя боты, а ў руках добры кій.
Кажуць, на вялікай дарозе нараджаюцца вялікія думкі. Але я не пайшоў па вялікай дарозе. На ёй мне ўсё знаёмае. Знаёмыя людзі, трактары, аўтамашыны, радзей — конь, запрэжаны ў калёсы. Калёсы будуць з тым ці іншым дэфектам, не адно, два колы будуць выкручваць абадамі на дарозе васьмёркі, і будзе ехаць на іх, на калёсах, які-небудзь стары дзядзька, пенсіянер, у якога больш жадання праехаць іменна на кані, чым жадання прывезці або завезці што-небудзь. Цяпер увага тэхніцы, якая дае і груз, і хуткасць, і ўсё патрэбнае, з чым звязана праца і жыццё чалавека. Я адчыніў з двара варотцы на свой агарод і баразёнкай па пераараным бульбянішчы, паўз яблыні свайго невялічкага садка, памаленьку накіраваўся ў вялікі калгасны сад.
А мой сад... Які мой сад! Паўз суседаў тын справа — кустоў з пяток парэчак побач з ім, паўз гэты ж тын, столькі ж кустоў агрэсту, дзве слівы-цукроўкі. З вялікіх дрэў — груша-гнілянка, адна пепінка, дзве антонаўкі, салодкая-ранняя і салодкая-позняя, дзве жытніцы з невялікай кіслінкай, на адной яблыні чыста жоўтыя, а на другой чырванабокія.
Ледзь не напісаў: «Мне яблыкаў хапае». Смешна гаварыць у нашай мясцовасці пра яблыкі. Ходзіць паміж людзей барадаты анекдот. Запыталі ў Сібіры ў нашага беларуса:
— Казалі, у вас яблыкі на дарогах валяюцца. Гэта праўда?
— Праўда,— пацвердзіў без усякай хітрасці беларус.
— Ха-ха-ха-ха! — засмяяліся сібіракі.— І гэты такі, як той. Вось дык нацыя!
Яны не верылі, што яблыкі маглі валяцца без усякай увагі да іх з боку людзей на дарозе. Мне не тое, што хапае яблыкаў сваіх, я вельмі быў бы рад, каб у мяне хоць адно вядро набраў іх хто. Гніюць пад дрэвам. Суседу аддай? У суседа яшчэ болей іх. Каровы ядуць, але ў мяне каровы няма. Парсюкі пападаюцца кожны год на гадоўлю (вядома, на сала) такія, што глядзець не хочуць на гэтае кіслаццё. Калі яшчэ салодкія, дык з’есць два, тры, астатнія лычам пакачае і рота не разявіць. З’еў бы, калі б быў такі, як раней сяляне гаварылі пра свінню: «Худая, як засланка».
За вайну людзі нацярпеліся, нагаладаліся, таму накінуліся на зямлю з патроенай энергіяй: «Давай, матухна!» І яна дала. Дала ўдосталь не толькі хлеба, малака, сала, а і яблыкаў. Наўтыкалі ў глебу столькі фруктовых дрэў (і на сваіх сялібах, і на калгаснай зямлі), што аж занадта. Не разлічылі. Лішняе папрасілі, і прырода дала. Цяпер хоць прасі прабачэння: «Даруй, усеўладная матухна. Дужа хацелася пад’есці ўсяго».
Пад грушай маёй улетку густы салодкі пах і рой зялёных вялікіх мух і іншага крылацця, што далёка чуе салодкае. Што за дрэва! Даўней бы сказалі: «Заморскае». Кожны год, нібы акунуўшыся ў мыльную пену, абсыпаецца цветам-беллю, і, дзе была кветка, гронка пладоў. І як вытрымлівае? Яблыня не вытрымала б, паадвіхалася б сучча. Груша мацнейшая, у ёй сучча не адвіхаецца. Толькі паабвісае ўніз і ледзь дыхае пад цяжарам спачатку зялёных, цвёрдых і важкіх, нібы ўсярэдзіне ў іх нябачныя валавяныя грузілы пладоў. Ледзь пачалі жаўцець, зараз жа здымай — салодкія і мяккія. Хочаш — вары варэнне з брусніцамі, хочаш — так еш.
Ды колькі чалавеку трэба гэтага самага варэння? З груш вары. З агрэсту вары. З парэчак вары. Са сліў вары. З яблыкаў вары. З суніц вары. З малін вары. З чарніц... Навошта? Жывот не мора і не бяздонная бочка.
Так, багатая прырода-матухна!
Яблыкі быццам і не трэба, тым не менш я ўважліва аглядаю кроны яблынь, прымяркоўваючы, якія сукі вясной трэба будзе абрэзаць, каб не заміналі іншым сукам і галінкам і каб плады, якія вырастуць, былі буйныя і сакавітыя. Што ж яго, дрэва гэтае самае, раз яно вырасла, ссякаць? Трэба падтрымліваць і яго знешнюю прыстойнасць, і ўраджайнасць.
Ледзь не забыўся: у мяне яшчэ ад вуліцы паўз плот слівы і бузіна. Сукі іх цераз плот звісаюць на вуліцу. Той-сёй, ідучы сцяжынкай узбочыны, адарве прыемную для вока плод-ягаду і пакаштуе.
Я ўспамінаю свае далёкія дзіцячыя гады і думаю: як жа ласа мы, дзеці, глядзелі на фруктовыя дрэвы, на якіх сярод лісця бялелі яблыкі, гарэлі чырванню ягады-вішні, звісалі ўніз маленькімі бомбамі, цямнейшыя, чым яблыкі, грушы-дулі. Хацелася нам іх, бо не было. Сады былі як пад забаронай. Чаму людзі не садзілі іх? Дрэвы ж не трэба ні карміць, ні паіць. Зямлю высушвалі або цень на яе кідалі, і над яблыняй не расло так, як расло на чыстым месцы? Можа. Зямлі селяніну пе хапала, не хапала хлеба, і ён вымушаны быў увесь свой век глытаць сліну, зусім свядома адмаўляючы сабе ў раскошы і ласунках, да якіх адносіліся і яблыкі.
Гумавы бот я пераношу цераз баразну, якая з’яўляецца мяжой паміж маім агародам і агародам аднаго з суседзяў, і з якойсьці незразумелай асалодай іду па залужанаму загону гэтага агарода. Спачатку тут было жыта. Вясной пасеялі на ім канюшыну. Калі зжалі жыта, яна была амаль на ўзроўні ржэўніку.
Прыемны малюнак: мяккія цёмна-зялёныя лісткі яе так і просяцца ў рот цяляці, трусу, зайцу. Конь, карова таксама ахвотна хапаюць яе напоўніцу, але ж яны сталыя, ім можна абы-якой травы пад’есці, да шорсткай лугавой асакі.
Два гады касіў гаспадар на гэтым загоне густую, да палегліцы, чырвонагаловую пахучую канюшыну, стаўляючы капу каля капы, лепшую яду ці для каня, ці для каровы. Два ўкосы, як правіла, трэці ўкос меншы, хочаш — касі, а не хочаш — спасвай ці кідай як дар прыроды на асенні перыяд збродлівай ненаеднай жывёле, якая так-сяк уцякае ад пастуха і ўжо ў якасці санітара падбірае на полі ці агародзе тое, што не паспелі падабраць або пакінулі з-за дробязнасці і непатрэбнасці ўсім багатыя ўвосень людзі.
На трэці год на гэтым загоне, па канюшынішчы, пасеяў цімафееўку. Праўда, падрапаў жалезнай бараной і здобрыў зямлю белым мінеральным угнаеннем. «Соллю», як ён сам называў гэтае ўгнаенне. Трава парасла, высока і густа выкінуўшы свае белавата-бухматыя шышкі. Зноў два леты стаяла капа каля капы ядкога сена, пахучага, хоць лажыся ў капу і спі ў ёй.
А тады, на пятае лета, па гэтым жа загоне пасеяў новы сорт культурнай травы — аўсяніцу. Яна, калі высыпае, сапраўды падобна на авёс, толькі трошкі святлейшая, чым зялёны авёс.
Аўсяніцу, як і цімафееўку, трэба касіць зараз жа, як толькі яна высыпала, іначай хутка пабялее, як салома, і сена будзе неядкое.
Успамінаюцца недалёкія гады, калі сенажаці былі бедныя, дзічэлі, зарасталі, як шчоткай, нізкарослым сіўцом, якога каса не брала, слізгаючыся, як па якім дроце, па ім, і касіць трэба было з расой, а касец павінен быў мець моцны пуп і жалезны абруч на жываце.
Люблю ісці ў абутку па ржэўніку, па скошанай сенажаці, ведаючы, што нагу не праб’еш і не праколеш, і чуючы, як шоргаюць ногі аб пнюшкі зжатай або скошанай расліннасці. Адчуванне ў мяне гэтае з дзяцінства. Радасць, што ўраджай не прапаў, а прыбралі.
Пакідаючы травяную (залужаную, як кажуць аграномы) дзяжку агарода, я пераходжу невялікую палявую дарогу, са слядамі трактарных гумавых шын і звычайных конных калёс і на момант спыняюся перад шырокай і глыбокай канавай, зарослай лазняком, дробным і нават ладным бярэзнікам. З другога боку канавы роўным радам досыць высокія ўжо голыя ліпы. На камлях кара цёмная, шурпатая ўжо, угары, у кроне, гладкая, чыстая, чырванаватая, нечым падобная да цела чалавека. Можа, таму ў чалавека такая павага перад ліпай, быццам і яна, як і чалавек, здольная адчуваць непагадзь, сцюжу, мароз?
Чапляючыся рукамі так-сяк за кусты лазы, я перабіраюся цераз канаву і трапляю ў бязмежны рай саду, пасаджанага ў пасляваенны час. Вялікі сад. Вялікі па сваёй плошчы і ў сваёй шахматнай прыгажосці. Уперад глядзіш — алейка, дрэва ў дрэва, як па шнурочку, назад глянь — алейка, управа ці ўлева — алейка, наўскасяк павядзеш вокам — таксама роўнай лініяй алейка. Усе дрэвы амаль аднаго ўзросту, і ў камлях, і ў кронах. Абрэзаны пілкай-нажоўкай лішнія сукі, месцы абрэзаў зафарбаваны маслянай, не падуладнай вадзе, фарбай, каб не пачалося гніенне гэтых месцаў і гніль не пайшла згубным метастазам у ствол. О, чалавек любіць акуратнасць і зручнасць. Калі рабіць абрэзку, дык па-гаспадарску, з думай аб будучыні кожнага дрэва. Шахматна пасаджаны сад — прастор для яго догляду. Едзе фурманка, ідзе трактар па міжрадкоўі, нават камбайн. Апыляй дрэвы, апырсквай, ары і скародзь глебу пад імі.
Рай тут будзе ўлетку, калі вырасце ў калена трава, калі з’явяцца і пойдуць у рост яблыкі, драць горла будзе драч (месца яго песні ніяк нельга вызначыць: ты пайшоў на яе, а яна ўжо ззаду ў цябе або ў іншым баку), калі кішма кішаць у шапаткой гушчэчы лісця птушкі (шпакі, вераб'і, сарокі і рознае дробнае пернацце), калі шэрая зязюля пачне лічыць, колькі ж урэшце ў такім цудзе чалавечай працы дрэў, і не палічыць, пералятаючы з яблыні на яблыню,— лічыць не ўмее вышэй некалькіх дзесяткаў ці вока вузкае, каб ахапіць такую плошчу? І калі выставяць пчаляры роўнымі радкамі сотні дзве рамачных вуллёў, сініх, зялёных, карычневых, блакітных, белых, і калі з іх ляткоў пойдзе ў працу нястомная пчала, напаўняючы сваім голасам і васкова-мядовым пахам усё наўколле. І пачынаеш сумнявацца: гэта пчаляр Міхей у белым халаце і ў зялёнай сетачцы на твары, добра знаёмы табе чалавек, ці трапіў ты ў казку, і гэта ніякі не Міхей, а чараўнік з той жа зялёнай, знаёмай з дзяцінства, казкі? Так, тут улетку рай.
Цяпер тут голыя дрэвы, вельмі падобныя адно на адно, выстраеныя ў радкі, нібы на прадзімовай паверцы: ці ўсе яны, ці ў належнай форме, ці няма на каторай непатрэбнага ўзімку як лішняга грузу лісця, ці не засталіся па каторай учэпістыя, чытай — па нейкіх прычынах недаспелыя яблыкі. У форме. Гэта ім гавару я, чалавек, іх дарадчык, які ўсё-ўсё помніць аб іх, аб яблынях, з моманту пасадкі — і якія былі ямкі з кучачкамі пяску каля кожнай, і як пасадзілі жывыя, расахатыя дубчыкі ў гэтыя ямкі і кожны прывязалі саломай да калка, вышэйшага, чым любы дубчык. І як кожную восень абвязвалі кожнае дрэўца яловым лапнікам, каб заяц у снежную і марозную бясхлебіцу не абкаціў на іх кару.
А ўвесну развязвалі лапнік, і ён знямогла абвальваўся на сырую зямлю, і дрэўцы рады былі, што дачакаліся пары, калі скінулі з іх шубы і стволікі пабялілі чымсьці белым, нібы надзелі белыя сукеначкі, зусім лёгкія, не футры з лапніку, і сонца не так пякло ў стволікі. І ўсміхаліся зялёнымі лісткамі сонцу, вясне, людзям, жыццю, і красаваліся так некалькі год без клопату і на выгодзе, пакуль людзі не сказалі:
— Малады сад цвіце.
Саду зрабілася цяжэй. А як жа. Ён і павінен быў стаць тым, чым стаў, узваліўшы на свае зялёныя плечы мармуровую бель квецені, суцэльны, нібы з вялізнага паднябеснага купала, звон і гуд пчол і чмялёў, потым на ўсё лета тоны яблыкаў. Кожнае дрэва, кожная маленькая галінка паасобку.
І вось ён цяпер даў столькі яблыкаў, што ніякія бочкі, ніякія машыны, ніякія закуткі і скрынкі магазінаў, ніякія фруктасховішчы не могуць умясціць іх.
Знялі вартаўнікоў. Ідзіце, бярыце, людзі, каму колькі патрэбна. А кучы іх як ляжалі, так і засталіся ляжаць. Доўга ляжалі, пакуль не пусцілі на асеннюю атаву ў сад жывёлу і тая не даела іх.
Цяпер сад пусты. Ні яблыкаў, ні атавы, ні жывёлы, ні пчаліных вулляў, якія звезлі на зіму ў памяшканне. Праўда, часамі апануюць яго шырокім заходам птушкі, сойкі не сойкі, ладныя, шэрыя, галасы, як у соек, папішчаць, палётаюць, ці няма дзе яшчэ якога яблыка, і паляцяць у другое месца. Снегіры паціўкаюць, шукаючы на дрэвах ежы.
Летам, калі кроны ў лісці, відаць толькі агульны іх абрыс. Зараз жа кожная галінка навідавоку, і зразумела, чаму і куды яна нахілена. Да сонца, на паўднёвы ўсход. Зрання, калі яно толькі падымаецца над зямлёй, схапіць яго першыя праменні, іх першую цеплыню, першую прыгажосць. Усе дрэвы быццам трошкі скасабочаны на паўднёвы ўсход. Рэдка каторае не паддаецца гэтай агульнай сонечнай настальгіі, стаіць, нібы адлітая з металу, у строга вытрыманай форме, не зважаючы, з якога боку свеціць сонца, не дазваляючы сваім сукам выстарчацца туды, куды яны не павінны выстарчацца, незалежна ад таго, ценявыя яны ці не ценявыя.
У дрэў, як і ў людзей, таксама свой характар. І свае рысы ў кроне, калі ўважліва прыгледзецца. Аднойчы я ішоў садам са сваёй малой дачкой, у пяты клас яна хадзіла.
— Бачыш? — сказала яна, паказаўшы на адну з яблынь.
— Што?
— На кітайца подобная.
Я спачатку сумеўся. Дрэва, падобнае на кітайца. У якой меры гэта магчыма?
— Чым? — пытаю ў дачкі.
Яна нібы ўсердзілася на мяне і рэзка адказала:
— Нічога не разумееш.
Яблыню гэтую называюць у нас кітайкай. На ёй растуць маленькія яблычкі памерам з вішнёвую ягаду, смуглыя. З іх робяць варэнне, дарэчы са сваім пахам, смачнае.
Мне хацелася, каб дачка нейкім чынам аргументавала сказанае. Яна не аргументавала. Не аргументавала, праўда, перада мной. У душы ці ў галаве яе была гэтая аргументацыя. Іначай яна б не сказала, што яблыня нагадала ёй кітайца.
Я зразумеў дачку. Абрыс кроны, размяшчэнне на ёй сукоў, лініі галінак, прасветы паміж імі (яблыня толькі напукнулася і не накінула на сябе лісцяное покрыва) стваралі пэўнае падабенства твару чалавека мангольскай расы і нават выклікалі асацыяцыю смуглявага колеру. Але чаму дачка не захацела размаўляць са мной, чаму ў яе з’явілася такое ўражанне?
Летам не адзін раз праходзіў паўз яблыню, на якой цяпер, увосень, убачыў вялікае, як вавёрчын хаўлук, згароджанае з галля сарочае гняздо. Каля дарожкі, якая ішла праз самую сярэдзіну саду. Хавала яго ад людскога вока пышная лістота. Не скажу, што гэта было для мяне навіной. Я часта бачыў гнёзды сарок і галак на дрэвах прысад людных дарог і тлумачыў сабе гэта адным: чалавек зрабіўся лагоднейшым, перастаў разбураць птушыныя гнёзды, з якіх наедак не надта (а былі часы, калі ён карыстаўся гэтым наедкам, нават гнаўся за ім), і птушкі паціснуліся ад сваіх лясных ворагаў пад абарону чалавека. Навіной для мяне было толькі тое, што гняздо было іменна тут, на гэтай яблыні, каля гэтай дарожкі, на якой я часта хадзіў, і я нібы ў нечым пабагацеў, падабрэў, быццам у збудаванні гэтага канкрэтнага сарочага гнязда і я прымаў удзел, шчэпліваючы галінку з галінкай, высцілаючы сухой травой дно.
Дзіўнае несуладдзе: сарок не любіў і не люблю, а гнязду быў рады. А можа, гэтая нелюбоў да іх — толькі адно чалавечае жаданне выправіць у нечым такую прыгожую, вёрткую, нястомную і разумную птушку, як сарока? Алах яе бяры, мы да яе яшчэ вернемся, і я тады пакажу вам, якое ўсё ж такі гэта недарэчнае стварэнне — сарока. А пакуль на голай яблыні пустое яе гняздо, і я радуюся, што яно тут ёсць, быццам даўно не хапала яго тут.
Яблыні бачылі вакол сябе бульбу, кармавыя буракі, капусту, моркву, бабовыя сумесі, ячмень, авёс. Урэшце зрабілі, як кажуць, залужэнне, з году ў год падсяваюць травы, рассяваючы ўвесну па іх фосфарна-калійныя ўгнаенні. Фу, шумяць і цвітуць яны, і цэлае лета сячэ іх сіласны камбайн, ядуць каровы зялёную падкормку і даюць пеністы духмяны сырадой. Чаму падкормку? Таму што ўлетку ганяюць кароў пасвіць і там іх асноўная яда.
Я перасякаю ўпоперак сад і стаю перад былым рыштам з супрацьлеглага боку. Ён заплыў і зарос драбналессем, кустарнікам. Месцамі відаць цераз яго каровіны сцежкі-пераходы. Тут быў ладны ўжо бярэзнік, не толькі прыгажосць, але і добрая зялёная сцяна-перашкода для ветру. Як вядома, вецер саду не набытак і не знаходка, наадварот, немач і згуба. Прыйшоў сквапны чалавек, пассякаў і пацерабіў бярозкі на дровы і павазіў на калгасным кані ў свой двор. Я, можна сказаць, накрыў яго на месцы злачынства, калі ён клаў воз. Высокі, магутны ў сваёй паставе, з чырвонымі далонямі рук, трошкі гарбаносы і даўгатвары, ён на момант сумеўся, калі я падышоў да яго і павітаўся. Хутчэй за ўсё яго збянтэжыла мая абыходлівасць, стрыманасць і знешняя павага да яго. Яму было б лягчэй, калі б я грымнуў знячэўку цяжкім словам, якім не скалечыш, не заб’еш, але выкажаш свае адносіны да таго, каму адрасуеш. Я доўга глядзеў на круглага гнедага, з чорнай грывай каня, які так раздабрэў за восень, на калёсы з аднымі, якія тарчаць угору, без драбіны, ручкамі, на доўгае бярозавае ўзгалоўе, па якім заднюю вось разам з коламі можна было пасоўваць далей — бліжэй, у залежнасці ад таго, якой даўжыні былі дровы, пахваліў і каня, і калёсы, а чалавек усё не ўступаў са мной у патрэбны чалавечы кантакт, нібы я быў з нейкай неіснуючай лясной аховы, а ён папаўся мне, і яму трэба было нейкім чынам выкручвацца і апраўдвацца перада мной. Ён пачаў хутчэй класці на воз дровы, доўгія, вастраверхія, з чорнай шурпатай карой на камлях бярозкі. Яны аж свісталі ў паветры, калі ён паварочваў каторую вакол сябе, каб пакласці камлём уперад, як кладуць нестандартны тапорнік. Яму не падабаецца, што я доўга стаю, не іду сваёй дарогай, якой ішоў. Ёсць людзі, якія не любяць, калі глядзіш на іх работу, на іх саміх, калі яны працуюць. Я гэта ведаў. І я б, можа, не ўглядаўся ў гэтага чалавека, калі б ён рабіў не тое, што ён рабіў, а так сказаць, законнае, што робяць усе людзі, на поўную меру свайго сумлення. У дадзеным выпадку мне трэба было яго пакараць, і я караў яго, караў доўга і неадступна, сочачы за кожным яго рухам, за паваротам галавы, шчыльна мацаючы вачыма яго замашчоленую на пузе і рукавах ватоўку, яго кірзавыя боты з досыць пабялелымі халявамі, на шапку-вушанку штучнага футра, шмат гадоў ношаную, амаль счарнелую. Нарэшце, перавязваючы воз вяроўкай, ён не вельмі прыязна глянуў на мяне, быццам часу ў яго было ў абрэз, загаварыў:
— Дровы.
А сам сабе, мусіць, думаў: «Раз, два перавяжу, за лейцы і паеду. Што ты мне! Стой сабе тут».
— Дровы,— адказаў я.
— А што тут? Дома, можна сказаць. Не ў лясніцтве. Заплаці. І асіну якую-небудзь дуплянатую дадуць. Ні жару, ні духу з яе. А гэта — бяроза. Адно — што сам насек. Пяты воз вязу. І яшчэ будзе.
Ён павёў тварам у той бок, дзе паўз канаву ляжаў пацярэблены бярэзнік.
— А розак бабам будзе на венікі! Хай ідуць і падбіраюць.
Узяў каня за лейцы і таргануў імі.
Хада яго была смешная: ківаўся ў бакі, горбіўся, нібы воз вёз не конь, а ён сам, а ногі нібы сунуў, пяты ў кучу, паскі ўрастапыр.
Праехаўшы метраў з паўсотні, азірнуўся. Не на мяне, не на тое месца, дзе браў дровы, а ўніз, на зямлю, па якой каціліся колы, на іх лінію па травянішчу, ці не крывая яна. Лінія была роўная, нібы хто яе нацягнуў. Гаспадар даў кірунак каню правільна, конь ішоў на дарогу паміж яблыння як належала ісці, і гаспадар больш не азіраўся.
«Калі ж ён сек?» — падумаў я. Учора я тут не быў. З тыдзень, мусіць, не быў. Во і хапіла часу, каб палажыць маю прысаду. Спляжыў, нячыстая сіла. А я і не думаў пра тое, што нехта можа пусціць у ход тапор. Я клапаціўся пра іншае. Пра тапор я і не думаў. Лесу людзям мала? Не ўрокам кажучы, у нас ён яшчэ ёсць. То санітарныя высечкі, то прасвятленні, то буралом (дзесяцігадовай даўнасці каладдзё ляжыць). Маленькі шэры жучок з доўгім носікам з’явіўся быў вясной. Дашчэнту аб’ядаў маладыя лісткі на бярэзніку, асінніку і перабіраўся ўжо на ліпнік, які ахінаў сад з гэтага боку, ад вёскі. На бярозках маіх нічога было не засталося, толькі тырчэлі голыя тоненькія галінкі, нават здавалася, што яны ўжо сухія. Улетку так: убачыў дрэва без лісця, значыць, ведае кожны, усохла. Прыляцеў самалёт і папырскаў пэўным прэпаратам тыя месцы, дзе сабрала нялёгкая чорныя раі гэтага самага даўганосіка. Бярозкі мае паспелі выкінуць новае лісце, густа зазелянелі і зусім паспелі набраць да восені патрэбную сілу.
Цяпер ім ніхто і нічога не дапаможа. Выклікай хоць якія самалёты, хоць колькі гэтых самалётаў, іх, бярозак, няма. Можа, каб я застаў яго з тапаром, якім-небудзь чынам не даў бы яму сячы? Цяпер позна. Скрозь паўз канаву адны розгі і белыя бярозавыя пні. Падбірайце розгі, бабы, і вяжыце венікі. Сіратліва глядзеў у неба нізкарослы хмыраз, паблытаны лазняк, ствараючы сабой хутчэй туманную, чым раслінную лінію заслоны. Не, гэта не заслона. У купе з дрэвамі хмыраз меў сілу, без дрэў ён нішто, як нішто вялікая сям’я без карміцеля.
О-о-о, я разумею. Тут ніхто бярозак не садзіў. Яны выцягнуліся ўгору самі, пасля таго як канавакапальнік прасунуўся і пакінуў за сабой свой след — шырокі і глыбокі рышт. За ім было балота не балота, а досыць немаладая нізіна, калі дакладней сказаць — субалаціна, на якой месцамі запоўненыя вадой сталёвага колеру выгары і ўлетку не высыхалі. Вакол выгароў — высокая густая асака. Па ўсёй нізіне, метраў на сто ўшыркі і, можа, на кіламетр ці паўтара, як мяркуе вока, як цягнуўся сад, з ім побач, рос лес. У ім былі на вышэйшых месцах досыць ладныя дрэвы: сосны, вольхі, бярозы, асіны, часамі траплялася елка, не гаворачы пра розны вербалознік і кустоўе лазы. Траплялася і каліна, аздабляючы ў бязлісты час года ўсё ўзлессе чырвонымі прывабнымі ягадамі. Лес быў прыроднай заслонай для ўсяго саду, не лічачы таго, што даваў месца гнездавання, як кажуць арнітолагі, для качак, кнігавак, іншага дробнага птаства. Увечары ці раніцай, ныраючы сярод пышнай і разнастайнай зеляніны, агалашаў наваколле сваім пераліўным плёскатам нястомны і ўсемагутны салавей.
Калі ён спявае, быццам нічога асаблівага і не знаходзіш у яго песні. Ну — голас, бясспрэчна, моцны для такой маленькай шэрай птушачкі, якая хаваецца ад людзей,— шчасце, знаходка, падарунак лёсу. Канечне, варыяцыі, вадаспады гукавыя. Не варона са сваім кра, не сарока, не галка, не верабей, не шпак і не жаўранак, які па песеннаму майстэрству стаіць вышэй за ўсіх названых і нават не названых птушак. Гэта калі слухаеш. А калі не чуеш? Хацеў бы паслухаць, а няма каго. Няма салаўя ў тым месцы, дзе калісьці спяваў і ты чуў яго песню. Быццам асірацела мясціна, і ты згубіў нешта ў сваім жыцці.
І пачынаеш разумець: лесу таго няма, дзе ён жыў і спяваў. Кажуць, што салаўю патрэбна каліна, калінавы пах, калінавая раса і калінавыя ягады. Дзе ж ты возьмеш тую каліну, калі ў нізіне не засталося ніводнага дрэва?
Склалася нядобрая звычка: калі дзе на калгасным полі лясок, дык яго трэба знішчыць. Па-першае, за яго ніхто нічога не спагоніць, гэта ж не дзяржаўны лес, па-другое, ён быццам замінае паляводству (аб’язджайце яго, машыны), адсякаючы ад агульнай засеянай плошчы нейкую яе частку. Тым больш калі райсельгасупраўленні часцей і часцей патрабуюць ад калгасаў: пашырыць, узараць, скарыстаць. А якія гэта ляскі? Яны не сёння з неба зваліліся на нашы палі. Ім не па гадку і не па дзесяць. Гэта тая ці іншая, як кажуць, няўдобіца, на ёй нічога не расло, і людзі пакідалі яе лесу. Лес вырас. Не сеяны, не скароджаны, дажджамі змочаны, вятрамі абвеяны. І расце, як у сябе дома, як на сваёй радзіме. Добра ў нас лясам, яй-права. Растуць у любым месцы, толькі час дайце, які патрэбен дрэву, каб вырасла.
Лясок высеклі. Ветрык усміхнуўся. «Вот добрыя і разумныя людзі»,— падумаў. Падскочыў, гайсануў і памчаўся наўпрасткі па полю, балазе нішто не затрымлівае яго бег, упірацца ні ў што не трэба, ні аббягаць, адным словам — воля. Узгорак залысіў, відаць жоўты пясок на ім, нізіну, дзе рос лясок, тым жа жоўтым пяском засыпаў.
Вучоныя паглядзелі, падумалі і сказалі па-вучонаму: «Эрозія».
У шмат якіх стэпавых месцах, дзе няма лясоў, каб зменшыць ветравую эрозію, садзяць полеахоўныя лясныя палосы. Колькі працы і сродкаў на гэта кладуць! А ў нас, дзе лес вырас сам, без капейкі выдаткаў на яго рост, людзі млеюць па гэтай самай эрозіі, быццам выпрошваючы яе ў прыроды, бо не ведалі і ніколі не бачылі, што гэта за такая эрозія, раз так прыгожа яе назвалі.
Лясок за садам высеклі. Кустарэз зрэзаў кусты, згарнуў у кучы, іх шаколінне аблілі саляркай і спалілі. Чыста стала, дзе быў лес, цяпер поле.
Не, не поле. Полем нізіна так і не стала. І ўзаралі яе вялікім балотным плугам, і прадыскавалі, і драпачамі скародзілі, але зямля не дала таго, чаго хацелі ад яе. Не звярнулі ўвагі на тое, што нізіна замкнутая, нідзе ніякіх варот, ніякага сцёку. Адзін ход вадзе — уніз, у зямлю. Ары не ары, прысмокча ўзаранае, і бубка бубку не родзіць. Нават трава не пайшла так, як спадзяваліся. Не спрачаюся, будзе час, калі чалавек з дапамогай пэўнай сістэмы дрэнажу, навучыцца ўлагоджваць такія землі, і яны парадуюць яго вока вартай увагі аддачай. А пакуль што перада мной — сапсаваны кавалак прыроды, закінуты, здзічэлы, у каровіных слядах — кадоўб’і, у купінах, пакрыты там-сям нягеглым, бялявенькім метлюгом, да якога нават жывёла не дакранецца, такі ён некарысны і нясмачны. Блішчаць цёмнай асенняй вадой выгары, берагі іх паабсованы, счэрнены капытамі, жывёла спрабуе з іх на смак ваду.
Вясной плачуць над нізінай белапузыя кнігаўкі. Сядуць, адпачнуць трошкі на ўзбочыне, зноў падымаюцца ў паветра і снуюць цэлы дзень уздоўж і ўпоперак нізіны, бо бачаць пад сабой шмат вады, і плачуць, плачуць. Выводзяць яны тут дзяцей ці не выводзяць, не ведаю. Бадай, не выводзяць. Дзе ты схаваеш іх на такой гале?
І дзікая качка часамі крычыць у раннія ці начныя часы. Далёка чуваць яе дзярготкі голас, за кіламетр і больш. І ёй тут схаваць сваё гняздо наўрад ці можна.
Салавей не вяртаецца на сваё старое месца. Голасу яго не чуваць. Нават няма куста, на які б ён мог сесці.
Я пераходжу субалаціну на другі бок, дзе пачынаецца поле, на якім раслі кармавыя травы. Іх скасілі і прыбралі на сілас, на сянаж, на сена. Травы былі добрыя, у калена. І прыбіраць іх было прыемна, бо зямля роўная, гладкая, не тое што ў нізіне. Нават калі б я не быў тут улетку, і то сказаў бы, што добрыя, бо на зрэзах відаць тоўстыя камлі іх і няма паклычанай палегліцы, якая б па сваёй нягегласці не папала пад нож уборачнай машыны. Я падумаў: «Вось тут, на такой зямлі, і трэба наводзіць культуру земляробства. Над ім ніколі не плакалі кнігаўкі. Чаго? Яно не іх. Яно — поле і належыць аднаму ўраджаю, больш нікому.
Што кінулася ў вочы мне на гэтым полі — мышыныя паселішчы. У адным месцы нарыта пяць-шэсць земляных бугорчыкаў, у другім месцы, крокаў за некалькі ад першых, тое самае. Між бугорчыкамі дзветры норкі. Зусім свежанькія, відаць, жыхары норак толькі што вылазілі з іх або ўлазілі. А з адной гэтай вёсачкі ў недалёкую суседнюю такую ж вёсачку — трошкі пакручастая, жолабападобная, вельмі добра вытаптаная мышынымі лапкамі, выкаўзаная мяккімі пузцамі, шэранькая, як і сама мыш, дарожка. Што звязвала невялікія па колькасці норак гэтыя мышыныя паселішчы? Дзве сям’і ці адна падтрымлівалі паміж сабой, мяркуючы па добра ўтоптаных дарожках, частыя зносіны?
Такіх паселішчаў было на полі не адно. Пільны, шэры велікакрылы коршун-мышалоў не бачыў з паветра, як пад густым покрывам травы снавалі па сваіх «асфальтаваных» дарогах мышы. А ўвосень яго не відаць над палямі, і мышы зусім смела, як людзі з вёскі ў вёску, снуюць з аднаго паселішча ў другое.
Вось хутка ціскане мароз, закуе зямлю ў сваё шэрае жалеза, абваліцца на палі глыбокі снег, а мыш як жыла, так будзе і жыць у сваёй норцы, маючы не бог ведае які багаты стол, не так ужо цёплае жытло, не вельмі ваўністае футра. Якая ж вялікая жыццёвая сіла закладзена прыродай у гэтым маленькім стварэнні — мышцы!
Норкі мышыныя не надта глыбокія, асабліва там, дзе поле з вясны не арэцца, як тут, дзе была трава. Фыркаючы носам і дзеручы лапамі, сабака лёгка дастае мыш. Тое самае робіць і ліс. Аднак на гэтым полі раскапаных сабачымі лапамі мышыных нор я не бачыў, хоць сляды сабак на суседнім, толькі што ўзараным на зіму полі, былі.
— Сабакі не тыя пайшлі,— казаў мне адзін дзядзька.— Другі хлеба ў рот не возьме, а ён табе будзе мыш пад зямлёй шукаць. Мая дачка казала, у Маскве ёсць такія сабакі, што не ўсякую каўбасу ядуць.
— У Маскве? — спачатку нібы здзівіўся я.
— У Маскве! — аж таргануўся дзядзька.— Жывуць у горадзе, а сабак трымаюць. У хаце! Чорт яго ведае што такое. Хочуць, каб псінай смярдзела?
Я ведаю, што некаторыя гараджане трымаюць сабак. Разумею тых, што хоць раз у тыдзень, а то і ў месяц, ускінуўшы стрэльбу на плечы, хочуць пабадзяцца па асеннім або зімовым лесе, топчучы зручным для нагі юхтовым ботам бясшумную лясную падушку, напоўненую снегам і лісцем. Забіць не заб’еш, бог з ёй, звярацінай і птушацінай, а нахадзіцца находзішся, утаміцца ўтомішся, надыхацца надыхаешся, ды якім паветрам, тым, якое пахне кіславатым яловым лапнікам, звонкай зелянінай сасновых іголак, смалой, якая і бязлітаснаму марозу не паддаецца, галінкамі бярэзніку, альхой, рабінай, багуннікам у нізінах, які ў любую пару года ап’яняе, і здзівішся філіграннасці вежачак нярослага, вечна маладога ядлоўцу, і можаш нават праваліцца, здавалася б, на зусім памёрзлым балоце, усёй нагой, да калена і вышэй, і нават адчуць, як цераз высокую халяву, нібы электрычны ток невялікага напружання, пайшла ўніз прыемная, але досыць небяспечная ў зімовы час макрынь. I ўбачыш на ўзлессі або нават у лесе дзіўнае размяшчэнне зайцавых слядоў, фігура за фігурай, узор своеасаблівай пляцёнкі: след за следам па адной лініі ўперад, два сляды ў бакі пад імі як падстаўка. І адразу зразумееш, па адлегласці фігур адна ад адной, хутка вушасты бег ці проста быў на шпацыры, выглядаючы і вынюхваючы сабе ежу (карыну якую абгрызці). Заяхкае сабака, панюхаўшы гэтыя сляды. Значыць, яны свежыя, ганчак можа падняць беляка або шарака. А бывае, што і не падыме, заяц як скрозь зямлю праваліўся, ганчак вярнуўся з высунутым языком, узбуджаны, аж калоціцца ўвесь, а зайца няма. Ты зноў паказваеш яму па зайцавы сляды, гаворачы:
— Вазьмі! Вазьмі!
Што ён возьме? Ён браў гэты след. Заяц скінуў яго, гэты след, на вялікай дарозе, дзе сотні мацнейшых пахаў ад машынных колаў, чым ледзь улоўны пах зайцавых лапак.
Заяц хітры. Ён заўсёды так робіць. Калі за ім гоніцца сабака, ён імкнецца выскачыць на вялікую дарогу, хаваючы гэтым самым свой след ад дурнога ганчака. Часамі нават урываецца ў вёску, свядома трапляе ў, здавалася б, самыя людныя месцы, як машынны двор або жывёльная ферма. Чалавека ён не баіцца, чалавек з голымі рукамі нічога яму не зробіць, а пакуль апамятаецца ды разважыць, зайцаў і след прастыў. Трэба ж урэшце неяк ратаваць сваё цёплае футра. Ды і мясам зайцавым не грэбуе той-сёй паласавацца.
Сабака асабліва хвалюецца, калі губляе зайцаў след, робіцца як апантаны, зусім не звяртаючы ўвагі на сваю знешнюю прыстойнасць. Падскочыць то задам, то перадам, пішчыць, і скуголіць, і глядзіць на гаспадара не то вінавата, не то бездапаможна.
А гаспадар? Што гаспадару? Гаспадару не трэба хвалявацца. Дастаткова таго, што ўведаў, што тут, у лесе, заяц ёсць, што можна будзе не сёння, дык хоць калі-небудзь натрапіць на яго свежы след, і сабака зноў язка заяхкае, ідучы па гэтаму следу. І загарыцца ў душы надзея і вера, што ты хоць калі-небудзь, ды ўбачыш яго жывога, гэтага самага зайца, і нават, прыцэліўшыся, возьмеш на мушку і бабахнеш са сваёй двухствольнай гарматы, ды так бабахнеш, што аж скаланецца ў мазгах, а наваколле перад вачыма засцелецца сінім, трошкі падобным на лясную зімовую сінь дымам.
Што: няма зайца? Не забіў? Трошкі збочыў. А можа, павысіў ці нават панізіў. З аднаго моманту не так лёгка папасці, тым больш у прадмет, які рухаецца з хуткасцю кулі.
Тут я хачу зрабіць маленькае адступленне ад тэмы, каб сказаць, як я аднойчы страляў у зайца. Было ўлетку, калі біць звяроў ніхто не б’е і наогул ніхто ніякім паляваннем не займаецца. Спакусіў мяне сам заяц, нібы рашыў пакпіць з мяне, што ніякі я не паляўнічы, хоць і трымаў стрэльбу, і ніколі яго, зайца, не заб’ю.
Жыў я на самым канцы вёскі, дзе адкрывалася поле, насупраць вокан лажок, за ім — лясок, і жыхары лесу зусім не звярталі ўвагі на тое, што я тут жыву, вершачы свае маршруты як і вяршылі да майго пасялення на гэтым месцы, не думаючы, што я магу ўяўляць сабой нейкую небяспеку для іх жыцця. Надвячоркам, калі сонца вялікай жоўтай кружэлкай вісела ўжо амаль над самым лесам, упіраючыся праменнямі ў маю хату і яе вокны, з ляска па лажку пракандыбаў каля самай маёй стопкі па аблогу, якая была каля агарода, шэры вялікі заяц. «Ах ты,— падумаў я.— Гэтак? Я ж табе пакажу, калі ты і не бачыш таго, што тут жыве чалавек, якога ты, звер, павінен заўсёды за вярсту абыходзіць». На сцяне ў мяне ў хаце вісела аднастволка набітая, з пістонам на цыліндэрку. Я за яе і на двор. На дарогу, за стопку, дзе павінен быў быць заяц.
Тут. Сядзіць на травяной аблозе, круглым задам ка мне, нібы грэючы яго пад апошнімі праменнямі заходзячага сонца. Я стрэльбу к плячу, мушку ў проразь і ціскануў пальцам на спускавы язычок.
Заяц не крануўся з месца, і я падумаў, што трапіў яму ў самае, мусіць, сэрца. Раз звер не паспеў нават пачуць стрэлу і адчуць прадсмяротны боль. Мяне тут жа кальнуў уласны папрок: «Навошта?»
Калі ж я стаў падыходзіць бліжэй да свайго трафея, каб паглядзець, куды я трапіў яму (я страляў крокаў з дваццаці-трыццаці, не больш), заяц не вельмі прутка пакуляўся па аблозе ў поле. Я яшчэ прайшоў па яго дарозе ўслед за ім, уважліва ўглядаючыся ў аблогу, ці няма дзе пырскаў крыві, і прыйшоў да вываду: не папаў. Так, так, не папаў. Я, мусіць, спяшаючыся, ціскануў не толькі спускавы язычок, а і стрэльбу ці ўніз, ці ўбок, а заяц не рвануўся бегчы ад майго стрэлу бадай таму, што не ўспрыняў яго як сігнал небяспекі. Нехта каля будыніны хлопнуў дошкай. Заяц гэта чуў не раз. Так яму здалося.
Мне зрабілася лёгка, што зусім бясшкодна для зайца скончылася маё паляванне. Жыве ж у чалавеку чортава жылка: стрэліць, забіць! Яна, думаецца мне, ідзе з тых часоў, калі адзіным сродкам існавання для чалавека быў забіты звер або птушка.
Не бядуй, паляўнічы, што не папаў у зайца. Ы-ы-ы, яго і біць не трэба. Скажы дзякуй лёсу, што ты пабыў у лесе і ўбачыў, каго можна было ўбачыць.
І дзякуй сабаку, які ўмее ўзяць след не толькі зайца, але і падыме ў цябе перад вачыма з снежнай пячоры рабчыка або курапатку, скрыўленым вокам заўважыць на дрэве вавёрку, і яна будзе даверліва з сука глядзець на яго, а ён, сабака, будзе рэдка, вантробна, гаўкаць на яе.
На схіле нядоўгага дня, нягледзячы на мароз, ты адчуеш, што зрабілася так цёпла і ўтульна, быццам кожнае дрэва не дрэва, а каларыфер, з якога сыходзіць цяплынь, і захочацца прысесці і добра ўгледзецца ў зімовы свет, які вакол цябе.
Дзе прысесці? Можна рукавом вопраткі згарнуць снег з пянька і апусціцца на яго. Не, на ім засталася такая-сякая намаразь, і холад праз штаны пранікае да цела. Ты ломіш сушняк, кладзеш агонь і першым чынам пачынаеш грэць змакрэлае месца, якое дакраналася да пянька. Нагрэўшы, пачуеш, што і з нагой у цябе нешта не зусімнае. А-а-а, ты праваліўся, і ў халяву папала вада. Расце агонь, каля яго шмат сухога галля і яловы лапнік на ім, ты здзіраеш з нагі бот і сушыш мокрую анучу, падстаўляеш сапло халявы полымю, каб яно сваёй гарачынёй і ўсярэдзіне крыху падсушыла бот, і грэеш босую, расчырванелую ад вільгаці нагу.
Ты з усіх бакоў сухі, твар твой і рукі чырвоныя, проста лопаюцца ад гарачыні, перад полымем, і ты далей ад агня, як на пасцелі, бокам, на локаць, лажышся на лапнік. Вунь у вецці елкі тонка піўкаюць самыя-самыя маленькія сініцы. Есці хочуць?
І ты лопаеш па кішэнях або ўспамінаеш, што ў цябе ў сумцы, каб перакусіць на паветры. І ты з апетытам ясі, як ніколі не еў дома, вярней, у горадзе, ні ў рэстаране самага высокага класа, ні ў хатнім прыгатаванні. Рыбная кансерва ў тамаце, любой маркі каўбаса, нават звычайны зельц з храсточкамі — усё перамянілася, абнавілася, пераехаўшы ў новае месца, пасмачнела, і ты толькі цяпер, тут, у лесе, пачынаеш па-сапраўднаму разумець, якія ж неразумныя тыя гараджане, што ў свае выхадныя або святочныя дні імкнуцца захапіць столік у рэстаране або ў кафэ. Што там, акрамя звону талерак і пітных стымулятараў? Яны тут, у лесе, не трэба. Смешна, што нехта знаходзіць у іх, у гэтых стымулятарах, нешта такое...
А калі ты не забыўся прыхапіць з сабой добры кавалак звычайнага свінога сала, зрабі ўласным складанікам ражончык з сырога дрэва, накалі на яго скварку і ў полымя. Як яна затрашчыць, як яна засквірчыць! Трымай у левай руцэ вялікую скібку хлеба і раз за разам вымай сала на ражончыку з агню і падстаўляй пад яго хлеб. Дзюрчом будзе бегчы з набухлай і пажаўцелай скваркі тук, толькі вадзі ёй, скваркай, па ўсім хлебе, па ўсёй скібцы. Такі пойдзе пах! Сабака зяўкне ротам і запішчыць, просячы хоць паспытаць такой небывалай ежы.
Які ж паляўнічы не пачастуе свайго адзінага памочніка і прыяцеля на паляванні — сабаку!
Так, у горадзе ёсць сабакі і ў тых, хто ніколі і не сніў пра паляванне. І трымаюць не ганчакоў і не здаравенных аўчарак, як паставых каля ўласных хатніх набыткаў, а знявечаных за доўгія гады свайго недарэчнага існавання рознай масці і фігурацый выжлікаў. Можа, чалавек створаны так, каб жыць у купе і ў суседстве хоць з якой жывёлінай? Карову ў гарадской кватэры не паставіш. І месца, і кармы, подсціл і гной... А маленькі, пакрыўджаны ад прыроды крывалапік хай жыве. У яго ж і вочкі, і вушкі, і чатыры ножкі, і такі-сякі хвосцік, і слізкі носік — чым не жывёліна? Не сімвал, вылеплены з гліны сабака.
Не скажу, што на неўзараным полі ўвосень зусім не цікава. Наадварот, на ўзараным менш цікава. Тут толькі ралля. Дзе з вывернутым жаўцяком, часцей — без яго. Можаш прасачыць па перавернутых доўгіх градках-баразёнках, роўна ішоў трактар з канца ў канец або пятляў, бо руляваў ім не вельмі клапатлівы чалавек. На неўзараным жа — сляды ўборачных машын, вышыня зрэзаў, стыкі кожнага захода пры кашэнні, сляды жывёлы, тое, што яна пакідае пасля сябе, у прыватнасці каровы ці козы, ямачкі на голых, па невядомых прычынах, месцах, дзе купаюцца дробныя птушкі, ну і мышынае разнароднае жыццё, у якіх тут, як у звяроў у лесе, сваё царства. Тут уцалела такая-сякая травінка. Касілі, граблі, каровы даядалі тое, што не ўзялі нажы, а яна сухая, зжаўцелая, нейкім чынам паднялася і стаіць, схіліўшы набок махрыстую вярхушку. На неўзараным полі можна сесці, можна нават прылегчы, абапёршыся на локаць.
І не таму, што ты стаміўся, а таму, што пад нагамі ў цябе чыста, акуратна, раслінная падсцілка, якая з вякоў прываблівае чалавека хоць на хвілінку зліцца з ёй. Ляжы, падпёршы бок локцем, і любуйся наваколлем. Той вялікі сад, які ты толькі што перайшоў, зусім не так выглядае адсюль, як з боку вёскі. Здаецца сінейшым, меншым, скразным, быццам лазовым хмыразам. А вёскі амаль і не відаць за ім, толькі і бачыш сіласную вежу, вадакачку, сушылкуэлеватар, двухпавярховы будынак школы. Самому не верыцца, што ў вёсцы, у якой ты пражыў столькі год, так шмат старых дрэў, за якімі і хат не відаць. Тут над табой праляцяць вароны, часамі крумкачы. Шастане чародка свойскіх галубоў, асцерагаючыся аднаго — коршуна з паветра. Чутна, як гудуць і гудуць на шашы машыны, мільгаюць у прасветах бярозавых прысад, і ад іх ходу, здаецца, пакалыхваецца пад табой глеба. А там — палявая дарога, у хмызняку па баках. На ёй зараз ціха, і хатка, што стаіць у полі каля яе, дзе захоўваюцца мяшкі з мінеральнымі ўгнаеннямі, адпачывае.
Не, поле — не толькі тое, якім ты яго зараз перад сабой бачыш, а галоўнае, што ты пра яго ведаеш, якім ты яго за шмат гадоў тваёй сувязі з ім адчуваеш. Ва ўсе поры года, ці на ім жыта, пшаніца, ячмень, авёс, грэчка, ці бульба, лубін, травы, яно прыгожае. Прыемна глянуць, калі яно ўзарана, забаранавана і ляжыць у маленькіх камячках, чакаючы сяўбы. А калі праб’юцца зялёныя зубчыкі ўсходаў, хто не схіліць галавы, не прыложыць шчакі да пульхнай і цёплай зямелькі за яе лагоднае і шчодрае мацярынства? А калі зробіцца скразным зялёным дываном, быццам пад гэтай зелянінай і зямлі ніякай няма, а ёсць цёплае жывое цела, у якім бурліць кроў і тыхкае сэрца, калі гэты зялёны дыван пачне мяняцца ў колеры, густа цямнець, а тады жаўцець, палівацца і спець і пойдзе хвалямі пад подыхам ветрыку з краю ў край, узрадуецца і ёкне сэрца. «Хаця б не засушыла, хаця б не пабіў град, не палажыла ніву бура і ліўні...» — пачынаеш хвалявацца кожнай жылкай сваёй душы, як хвалюецца кожным коласам, кожнай сцяблінкай поле, і думаць, і забягаць думкамі наперад, і вяртацца далёка назад, у мінулае. Полю няма канца, ні ў прасторы, ні ў часе. І няма меркі, якая б дакладна сказала, якое яно ў сваёй прыгажосці.
Ты на ім у лазовых лапціках, у падранай світачцы хадзіў пастушком, пасвячы авечак і свіней, першы раз узяўся за ручкі плуга і пайшоў босымі нагамі, высока закасаўшы штаны, па мяккай раллі за бараной, браў з сявалкі, пачэпленай на шыю, жменю за жменяй валавяных па сваёй вазе зярнят і рассяваў іх па ніве пад каманду сваёй левай нагі. Цябе палівалі дажджы на гэтым полі, рубца сухога не заставалася на табе, толькі злізваў з губ прэсныя кроплі дажджавой вады, якая цякла па твары. Над тваёй галавой грымеў гром, бліскалі маланкі і білі перуны, трапляючы часамі у людзей і коней, на якіх працавалі. Ты тут жаў, ты тут касіў, звозіў на возе снапы. І ты тут убачыў першы трактар і першы камбайн. І тваёй радасцю тут быў першы калгас і першы крык адчаю, калі пачалася вайна. Поле!..
Люблю... Не, словам «люблю» не выкажаш свае адносіны да поля. «Люблю» гавораць часта, і не толькі жанчынам. Забываюць і не вяртаюцца. Перастаюць любіць? Так? Усё свядомае жыццё не магу, каб адвярнуцца і забыць, не прыйсці і не пахадзіць па полю, не паглядзець з канца ў канец, памаўчаць і падумаць разам з ім. Не магу. Нават лес, на ўсё багаты і прыгожы, не можа параўнацца з полем. Яго не ахопіш вокам увесь адразу, ён выстаўляе табе адзін толькі бок. А поле, як можа ахапіць вока, усё перад табой. Ці ўзгорак, ці лагчына, ці глінішча, ці так які кар’ер, ці роўнядзь, якая захапляе дых, да самага схілу сіняга неба,— усё перад табой. І які ўраджай — бачыш, і колькі торп саломы пасля камбайнавага жніва — таксама можаш палічыць.
Скажам, едзеш цягніком і глядзіш у акно. Праехалі лес, хай гэта будзе нават зманлівая тайга, і ты нічога не ўбачыў. Хуценька прабеглі, прамільгалі сосны, елкі, вечна зялёныя, цярплівыя і мужныя, гулка прагрымелі рэйкі пад коламі, і ты толькі і можаш сказаць сабе ў думках: «Та-а-к». А што гэтае «та-а-к»? Захапленне, здзіўленне, таямніцы вялікага лесу, якія і за ўсё жыццё, прачытаўшы горы кніг, не раскрыеш?
Скончыўся лес, і выехаў цягнік на поле. Адразу вакол пасвятлела. І ў вагоне, і на душы. Цягнік пайшоў больш марудна, цішэй, быццам у лесе было яму чагосьці страшна, тут — не, на полі ніколі не страшна. Разглядайце, пасажыры, якое яно. Ваша, дома, такое ці не такое? Разглядайце і параўноўвайце са сваім полем. Вунь вёска, хаты. Тут ані няма чаго баяцца, гэта не ў лесе, дзе я бягу, спяшаюся, і сам не ведаю, чаго спяшаюся. Мусіць, паказаць вам новае поле.
Я пакідаю поле і, абагнуўшы нізіну, зноў вяртаюся ў сад.
Каля самай канавы пад лазовым кустом — пер’е. Тут адбылося сутыкненне супрацьлегласцей. Трагедыя для птушкі, якую з’елі, і радасць для таго, хто з’еў. Ходзячы па полі і ўзлессі, вельмі часта сустракаеш такія вось кучачкі пер’я. Аднаго не даводзілася бачыць: шкілета птушкі, якую з’елі. Мяркую, калі не памыляюся, драпежнік расправіўся са сваёй ахвярай тут, дзе валяецца пер’е, збольшага, а потым панёс здабычу ў больш зручнае для яго месца, дзе не трэба азірацца па баках, а няз’едзенае можна прыхаваць на наступны абед. Птушкі, як і многія звяры, не пазбаўлены кемлівасці рабіць такія-сякія запасы ежы, калі ёсць такая магчымасць, у прыватнасці, зоб поўны, і ніхто набытае не адбірае.
Я пачаў прыглядацца да пер’я, з якой жа птушкі было яно. Большасць белага. Сарока? Наўрад, бо сярод чорнага знаходжу шызае. Голуб. Сарочае было б адно чорнае. Іх тут у нас, свойскіх галубоў, больш чым курэй у вёсцы. Дзе якое пустое гарышча — яны і яны. Буркуюць на будынках, распускаюць крылы, дэманструючы разнастайнае сваё апярэнне, і цалуюць галубак у дзюбачкі. А па свайму апярэнню — і белыя, і шызыя, і сінія, і карычневыя, а часцей за ўсё — мешаніна розных колераў. Лясны голуб — той толькі шызы, або, як гавораць у нашай мясцовасці, сівалезы.
Зусім нядаўна было тое, калі мы ведалі толькі лясных галубоў, шызых. І вось новае: гарадскія галубы вельмі лёгка прыжыліся ў вёсках, і ім тут лепш, чым у горадзе. З ядой лягчэй, прастор, паветра. Праўда, калі б не коршун, якога няма ў горадзе.
Аднойчы я ішоў паўз машынны двор нашага калгаса, мінаючы двухпавярховы цагляны будынак, на гарышчы якога жыла ўжо досыць немалая, у некалькі пакаленняў, стракатая ў сваім апярэнні галубіная сям’я. Раптам у паветры пад названай будынінай нешта моцна лопнула, нібы нехта вялікі страсянуў вялікую пасцілку. Я ўскінуў вочы ўгору. Чарада галубоў узвілася ўгору, а задніх і крайніх з іх, кідаючыся то ў адзін, то ў другі бок, імкнуўся дагнаць коршун. Аднаго яму ўдалося адлучыць ад чарады і пагнаць у процілеглы бок, к дому, з даху якога галубы ўзляцелі. Хуткасць палёту ў коршуна была большая, чым у голуба, але калі драпежнік вось-вось насцігаў голуба і гатовы быў хапануць яго сваімі кіпцямі, голуб збочваў або кідаўся ўніз ці ўгору, і коршун не паспяваў на вялікай хуткасці манеўраваць за ім. Неўзабаве голуб юркнуў у акенца на гарышча, а коршун, злосны і незадаволены, паляцеў над домам зусім не ў той бок, куды паляцела чарада галубоў.
У думках я пахваліў голуба, што ён усё ж такі выкруціўся ад смерці (у чыстым полі, бадай, загінуў бы бедны гулька).
Што давялося мне бачыць аднойчы! Іду я гэтым самым садам, па якім зараз хаджу, не вельмі спяшаюся, але і не асабліва ўглядаюся, бо не на прагулку іду, а на работу. Раптам перад маімі вачыма цяжка, як бы з неахвоты, узлятае шэрая птушка, а з-пад яе нешта пабегла. Гляджу: курыца. Трошкі прабегла і села. Я да яе. Не ўцякае. Я бяру яе на рукі і бачу: на плячах паміж крылляў выдзяўбана вялікая ямка, яйка ўлезла б, калі б туды налажыць. Работа коршуна. Сядзеў на жывой курыцы і дзяўбаў. Есці жывую істоту. Нельга ўявіць сабе чаго-небудзь больш жорсткага. Вось гэта драпежнік! Ці можа быць да яго ў сэрцы хоць маленькая літасць? Воўк нашто ўжо грубы і бязлітасны, а жывую здабычу не есць. Задавіць, а тады ўжо, калі здабыча невялікая, з касцямі патрушчыць. Коршун жа есць птушак жывых. Крукам-дзюбай вырываючы па частачках тканку за тканкай, орган за органам, пакуль не дабярэцца да пячонкі і сэрца.
Я не ведаю чаму, але птушка, трапіўшы ў кіпці коршуна, не крычыць. Гэтая курыца, пра якую я расказваю, не надавала ніякіх прыкмет жыцця, калі ён яе еў, не крычалі іншыя куры, калі ім на плечы садзіўся коршун. Яны кідаюцца ў лёт, уцякаюць і крычаць толькі тады, калі драпежнік з’явіцца ў паветры і нападае на іх, а ўжо ў лапах яго — як мёртвыя. Што гэта: шок, калі істота перад неадольнай небяспекай губляе голас, здольнасць рухацца і нават адчуванне болю?
Аднойчы ён напаў у маім садку на маіх курэй.
Іх крык мяне насцярожыў. Я туды. Куры пахаваліся ў кусты парэчак, а ён, коршун, спусціўся на зямлю, ходзіць сваімі брыдкімі жоўтымі нагамі-крукамі паўз кусты, каб заўладаць якой. Куры, як дурныя, глядзяць на яго, не крычаць і не ўцякаюць.
Таксама бачыў я, як ён лавіў сароку. Напаў на яе ў паветры, вынырнуўшы аднекуль з-за дрэў. Колькі разоў было, што вось-вось возьме яе, тым не менш яна выкручвалася ад яго і не надта ўлягала наперад, нібы сочачы за ворагам, калі і адкуль ён будзе нападаць, каб хіснуцца ў апошнюю долю секунды ўбок або ўніз, прапусціўшы драпежніка міма сябе. Зрабіўшы новы круг у паветры, ён, добра нацэліўшыся, зноў стралой пайшоў на яе, і калі я ўжо канчаткова рашыў, што буду сведкай развязкі гэтага паядынка (так, з боку сарокі гэта быў паядынак за жыццё), сарока робіць правал, нібы пад ёй не было ніякага паветра, уніз і падае ў кусты перад садам. Коршун не вярнуўся больш і не стаў шукаць, куды падзелася сарока, зразумеўшы, мусіць, што асноўная пазіцыя, з якой можна было ўзяць ахвяру, згублена, усе іншыя пазіцыі пры лоўлі птушак, акрамя як у паветры, яму супрацьпаказаны.
Прызнацца, шкадавання да сарокі, нават у самы крытычны для яе момант, у мяне не было, наадварот, мне хацелася, каб яна зведала ў сваім жыцці і такі боль, і такі страх, і такі канец, які яна прыносіць маладым птушанятам, не гаворачы пра шкоду, што яна наносіць птушынаму свету, крадучы з гнёздаў яйкі. Такая экалогія, калі б драпежнік паядаў драпежніка, мне па душы. Ты ясі, і цябе хай ядуць, а тых — мацнейшыя.
Не магу забыць, як з высокіх бярозавых могілак коршун выгнаў на чысты прастор маленькую птушачку і як яна, просячы паратунку, адчуваючы і чуючы набліжэнне сваёй смерці, крычала. У яе была яшчэ адна магчымасць: нырнуць уніз у зялёны бульбоўнік. Яна не паспела гэтага зрабіць, вельмі мала заставалася ў няшчаснай часу, каб што-небудзь прыдумаць і ўратавацца ад гурмана свежай птушаціны. Ён яе хапнуў сваім круччам, ледзь яна пачала зніжацца ў паветры, і больш ні гуку. Тут жа каля могілак, сеўшы на шулу абгародкі, ён пачаў вышчыпваць з яе пер’е. Натуральна, яна была яшчэ жывая. Ён еў яе жывую, як еў жывымі ўсіх птушак, якіх да гэтага лавіў і еў...
Колькі часу таму назад, калі дрэвы не былі яшчэ голыя, а толькі скідалі сваё лісце, я сядзеў на беразе нашай рачулкі ў тым месцы, дзе меліяратары яшчэ не кранулі яе. Плыла яна пакручаста па сенажаці, лес з аднаго боку, лес з другога. Вада ў ёй здавалася цёмнай, нават крыху чырванаватай, больш цяжкой і густой, чым бывае ўлетку. Над сенажаццю, над прылягаючым да яе лесам даволі высока ў паветры рабіў круг за кругам адзінокі коршун і пасылаў на зямлю сваё шчымлівае «кіў». Ён не стрымліваў сябе ў сваім плачы, як не стрымлівае чалавек, развітваючыся з нябожчыкам. Аб чым плакаў коршун? Настойліва, доўга, пакуль чорная пляцёнка яго кругоў не знікла ў далёкім асеннім небе. «Якое ў яго гора?» — падумаў я тады пра коршуна.
* * *
Чалавек не любіць няпэўнасці. Яна выбівае яго з нармальнага рытму жыцця, ломячы ўсякія планы, папярэднія разлікі, надзеі. Няпэўнасць і ў клімаце, як і ў жыцці, нязручная. Бо як жа ты абыдзеш прыроду, калі ты з ёй адно цэлае? Што яна табе пасцеле, на тым ты і ляжаш.
— Бывала,— расказвае дзевяностагадовы, зусім не сівабароды і не дзед, а дзядзька на аўтобуснай станцыі нашай вёскі,— прыйдуць пакровы — пачынаюць людзі свіней калоць на сала. У адным, глядзіш, канцы пішчыць, у другім, чуеш, запішчэла.
— Пакровы? — пытаюць маладзейшыя, якія зусім не арыентуюцца ў часе па рэлігійных святах.
— Пакровы... Гы — ганарыцца дзядзька, што ведае ў перакладзе на сучасную мову, калі пакровы.— Запомніце: заўсёды ў адно і тое чысло: 14 кастрычніка.
— Кастрычніка? — зноў здзіўленне, што дата даўно прайшла, што на дварэ ўжо канец лістапада.
— Кажу: 14 кастрычніка. Свіней людзі калолі ўжо, чынілі каўбухі, каўбасы, косці секлі і салілі, нічога не псавалася, не цвіло і не пахла. А гэта во закалі, калі на дварэ як у якім калодзежы,— ён махнуў рукой у бок акна, за якім было і цёпла і вільготна і ніякіх прыкмет таго, што надвор'е ў хуткім часе пераменіцца.
— Дзядзька, я чула, што соль не такая была,— выказала сваю думку сярэдніх год жанчына.— Лепшая, казалі, соль была. Пасалі, і нічога не псуецца.
— Соль? — здзівіўся на гэты раз дзядзька.— Хто гэта табе такі разумны сказаў? Раней соль была салёная і цяпер салёная. Соль салодкай не будзе. Як раней з зямлі, з шахтаў, або з мора яе здабывалі, так і цяпер адтуль жа здабываюць. Як яна можа быць не гэткая?
— А я вас, дзядзька, ведаю. Вы з Жураўка. Пахомам вас завуць.
Дзядзька раптам пасвятлеў, павесялеў і адказаў:
— Бабы мяне далёка ведалі. На ўсю, як дастаць, ваколіцу.
— Праўда, дзядзька. І тыя, што ніколі не бачылі вас, ведалі. Вы самапрадкі рабілі.
— Во! — падняў ён угору перад сабой указальны палец і паглядзеў вакол сябе на людзей.
— Цяпер, мусіць, не робіце?
— Табе трэба яна?
— Самапрадка?
— Ну.
Жанчына павяла ўбок тварам і схіліла набок галаву.
— Во,— зразумеў чалавек, што не можа быць гаворкі ў цяперашні час пра самапрадку, як пра верацёны, пражу і кросны.— І так — кожнай. Каму ж я рабіць іх буду? А рабіў. І як рабіў! Самому не верыцца.
— Зараблялі, мусіць, добра, калі такая ахвота была рабіць,— уставіў нехта збоку.
Дзядзька ўсміхнуўся.
— Жыў, як цары даўней жылі. Цугам ездзіў.
Цяпер каб вам такія заработкі, вы б у мой бок не глянулі.— Дзядзька смыкнуў плячамі, як бы падцягнуўся, рыхтуючыся да нечага больш рашучага і важнага, чым гаварылася тут, на аўтастанцыі, і пачаў: — Далатцы ўсякіх памераў: вузейшыя і шырэйшыя, стамескі, свярдзёлкі, пілкі і такія і гэткія, такарны станок, разцы да яго. А дрэва якое трэба было! Каб бяроза, ды сухая, каб пералетавала, ды добра пад бэлькай над духам высахла. Робіш не каму, а людзям, не хочаш, каб слава пра цябе нядобрая пайшла. І ўдзень і ўночы скрыгаеш і скрыгаеш. На сябе паглядзець некалі было, не тое што каб выспацца ды ўслухацца, ці не баліць дзе што, як цяпер прыслухоўваюцца ды ойкаюць, у бальніцах парогі абіваючы.
— І нічога не балела?
— Во гэтак. Чаго яно будзе балець? Калі чалавек робіць, дык не будзе балець. У мяне і зубы свае. Жалезныя людзі ўстаўляюць. Страшна.
— Праўда?
— Глянь,— дзядзька разявіў рот і паказаў жанчыне свае зубы, праўда, жаўтаватыя, але цэлыя.
Ён быў у новай ватоўцы, у простых чорных штанах, у юхтовых ботах. Шапка-вушанка, з скразным рудым футрам.
— Куды вы едзеце?
— Куды... Трэба было на ранген (аўтобус прыходзіў, мяне дома не было), дык хвельчарыца наша праходу мне не дае. Адзін я з вёскі не прайшоў ранген, дык во еду. Баяцца, каб не захварэў.
— А праўда, дзядзька. Жывіце здаровым, навошта вам хварэць. Жыць добра.
— Што добра, то добра. Падпасачка наняць на адзін дзень, радоўку за карову адбыць, дык плоціш пяць рублёў, і гнаць ніхто не хоча. Пяць рублёў! А ведае ён, каторы, што такое пяць рублёў? Кіло хлеба ў магазіне 16 капеек. Цяпер лічы: што такое пяць рублёў. Гэта два пуды і больш хлеба. За дзень. І корміш яго, і ў торбу на абед не ведаеш, што даць, каб улагодзіць.
— Праўда,— пацвердзіла жанчына.
— Не казаў бы, каб няпраўда. Даўней такога падпасачка на ўсё лета, ад снегу да снегу, браў гаспадар за тры пуды. А цяпер за лета, ходзячы ў падпасках, колькі б можна было зарабіць? Слоў няма, добра жыць. Даросламу не сорамна б у падпасках хадзіць.
— Пастухі цяпер у дзіфіцыце. А як вы думалі. Настаўніка лягчэй знайсці, чым пастуха. Настаўніка з раяна прышлюць. А пастуха? Род іх перавёўся,— умяшалася другая жанчына, кірпатая, у вязанай сівой хустцы, у плюшаўцы, сур’ёзная. Сказала і зноў глядзела ў акно, на шашу, па якой снавалі машыны, на голыя галіны бярозавых прысад, між якіх вісеў туман. Сур'ёзны чалавек лішняе не гаворыць, такі быў выгляд у жанчыны.
— Рабіў я самапрадкі. Вы толькі пералічыце, што ў ёй: кола, стойка, ножкі, шпуля, спіц адных у коле, сабачка... А кожнае вытачы, вымайструй, высліжы, пафарбуй, давядзі, каб нічога не скрывілася, не перакасела. Тры нуды мы бралі за самапрадку. Што гэта па-цяперашняму? А каму і дзешавей аддасі. Ведаеш, што ў чалавека няма. А без самапрадкі як было жыць?
Дзядзька Пахом выцягнуў уперад галаву, убачыўшы за акном аўтобус, і падняўся з лаўкі, сказаўшы пры гэтым:
— Наш.
Ужо амаль у дзвярах, выходзячы на пасадку, дадаў як бы самому сабе:
— Зімы ў гэтым годзе да Новага года не будзе.
Я не пайшоў на двор услед за ім, бо чакаў аўтобуса ў супрацьлеглы бок, мне трэба было з’ездзіць на лесазавод, дзе можна было дабыць у любую пару года такіх-сякіх драўляных абрэзкаў на паліва, я толькі падумаў сам сабе: «Да Новага года зімы не будзе. Чаму? Адкуль такая ўпэўненасць? Сіноптыкі ў сваіх прагнозах блытаюцца, як малады заяц у канюшыне, а тут нічога пад рукамі і такая прадбачлівасць».
Я шмат сустракаў такіх дзядзькоў, дзядоў, якія метка стралялі ў надвор’е на цэлыя месяцы ўперад, і тым не менш ніколі не ўгадвалі. Я ахвотна слухаў іх, калі яны ўспаміналі мінулыя гады, і смяяўся, пацяшаўся, як з дзяцей, калі спрабавалі нешта ўгадаць наперад.
Так было. Было і тое і другое. Было, калі снягі былі такія глыбокія, што, акрамя як на лыжах, чалавек не мог ісці ні па полю, ні падацца ў лес. Як шамнеш нагой, дык і не выцягнуць яе, змяніцца няма як. А калі так-сяк і выцягнеш, дык зараз жа другой увязнеш, яе цяпер выцягвай. Бокам каціцца?
Але людзі чамусьці бокам не каціліся, не даводзілі сябе да такога выключнага становішча. Станавіліся на лыжы. Праўда, лёгкія асінавыя або кляновыя лыжы з загнутымі насамі былі не ў кожнага, пра іх трэба было клапаціцца з лета, падбіраючы, сушачы і выгінаючы адпаведнае дрэва, на што былі здольныя толькі заўзятыя паляўнічыя. Большасць жа мужчын, у выпадку неабходнасці, бралі дзве сухія дошкі, закруглялі ў іх канцы, прапякалі шылам дзіркі ў гэтых канцах, уцягвалі аборкі ў дзіркі — і лыжы. За аборку падымаўся ў момант пасоўвання нагі ўперад нос адной лыжыны, потым — другой, і едзь хоць на край свету. Шырыня і даўжыня такіх лыж магла быць любая, чалавек сам вызначаў гэтую мяжу, каб не правальвацца, а зусім спакойна і ўпэўнена перамяшчацца па снежнай роўнядзі. О, колькі я паездзіў на такіх лыжах, і за табой амаль ніякай лыжні, не тое што цяперашнія фабрычныя, на якіх ездзіць толькі па цвёрдай дарозе, а не па цаліку.
На конях у лес ездзілі толькі па самых галоўных дарогах, дзе снег убіваўся кожны дзень мноствам саней і конскіх капытоў. Такая дарога к сярэдзіне зімы падымалася значна вышэй сярэдняга ўзроўню снежнага мора і ніколі ўжо не замяталася мяцеліцай. Затое размінуцца дзвюм сустрэчным фурманкам на ёй было не проста. Конь, які павінен быў збочыць, неахвотна пагружаў пярэднія капыты, нібы ў ледзяную ваду, у калючую снежную мешаніну, потым правальваўся ў яе да самага пуза, да хамута ўвесь, плыў колькі метраў паўз крутую сцяну дарогі і нарэшце з вялікім напружаннем і спрытам, абарачваючы сані (гаспадар павінен быў трымаць іх за намаражню, каб не абярнуліся), уздзіраўся на яе, як на якую скалу.
У такія зімы дровы секлі ў лесе пераважна каля дарогі, і пераважна бярэзнік, бо бярэзіна і сырая, дробна паколаная і ўкінутая нанач у печ, добра гарэла і давала шмат жару, частку якога трэба было занесці ў стопку, каб бульба не памерзла. Сушнік з глухіх лясных месц даставалі толькі рослыя, сярэдніх год мужчыны, топчучы дарогу ў патрэбны бок самі, а потым ужо, па пратаптанаму, накіроўвалі каня, запрэжанага ў сані-дрывотні. Часамі два-тры разы трэба было траляваць адтуль звычайны воз дроў на вялікую дарогу.
Зайцы не бегалі па полю, як любяць бегаць звычайна, спісваючы яго карункамі сваіх слядоў, бо тапіліся ў снезе, а ежы ніякай так і не знаходзілі. Найбольш пранырлівыя пранікалі цераз людскія дарогі ў гумны, дзе можна было здабыць саломіну, сеніну, бадыліну канюшыны. Але і ў гумне зайца чакала непрыемнасць за непрыемнасцю. Уранні прыходзіў гаспадар калаціць каровам трушанку, браць каню і авечкам сена. У яго ў руках былі граблі, двухраговыя драўляныя вілкі, усе закуткі ў сваім гумне ён добра ведаў і аглядаў, каб не было чаго-небудзь нежаданага, і натуральна, след зайца ніяк не мог заставацца незаўважаным. Я быў малы, але добра памятаю, як мой старэйшы брат прынёс з гумна марозным ранкам шэрага беланогага зайца, забітага граблямі ў сенніку, куды ён залез з голаду. Некаторыя цягнулі за сабой у гумно не толькі саначкі, на якіх вазілі самацягам корм жывёле, але і вялі сабаку. Вот тут беднаму зайцу было хоць на месяц скачы — гаспадар, сабака, платы, вароты, у полі снег, заяц гэта ведаў, гону не набярэш, і ён ляцеў як куля, дарожкай з гумна на гаспадарскі двор, вырываўся праз якую-небудзь дзірку на вуліцу і імчаўся па вёсцы, уцякаючы ад крыкаў людзей і гаўкання сабак.
Цяжка было звярам у такія снягі. Ваўкі ўночы ішлі ў вёску і бадзяліся па ёй да самага рання, цярпліва чакаючы, калі выскача ў дзірку з-пад варот якінебудзь дурны сабака і ўляжа за адным з іх, пакуль другі не накрые бяздумнага смельчака ззаду. «Ай-яй-яй, ай-яй-яй»,— шмат у якіх хатах пачуюць праз заледзянелыя вокны сабачы прадсмяротны лямант. І шкода зробіцца гаўкі, як чалавека, ды ваўкоў не дагоніш, недзе зусім блізка за вёскай пакінуць яны ад вернага служкі невялікае крывяное качавішча і рэшткі таго, што было ў сабачым каўбуху. Ваўкі падмацаваліся і цяпер дзён колькі будуць ляжаць у густым лясным зарасніку, слухаючы прыемную густую цяплынь у жыватах і ва ўсім целе. Толькі б паляўнічыя не натрапілі на іх след, не абышлі і не абклалі з усіх бакоў, не пачалі галёкаць, свістаць, біць палкамі аб гулкія камлі дрэў. А лепш за ўсё, каб во зараз пад раніцу мяцеліца і затынкавала, загладзіла на снезе ўсе сляды і дзіркі. У вёсцы сабак шмат, гэтага, што з’елі, людзі забудуць хутка, а гаспадар выгадуе за лета сабе новага (шчанят хапае, іх нават, лішніх, топяць у копанях), якога наступнай зімой зусім будзе дастаткова на снеданне двум ваўкам.
Здаралася, што гаспадар, пачуўшы якатанне свайго сабакі, падхопліваўся з пасцелі, змахнуўшы з сябе дзяругу, хапаў на бягу кажух і паспяваў яшчэ выскачыць праз усе дзверы і запоры на вуліцу, апякаючы аб снег босыя ногі, але не было выпадку, каб воўк кідаў тое, што трапляла ў яго зубы, іначай не было б прыказкі: «Вырвеш, як у ваўка з зубоў».
Помню, як у адну з снежных зім, мужчыны, дагледзеўшы жывёлу (тады яшчэ жылі аднаасобна) і паснедаўшы вялікімі драўлянымі лыжкамі з агульных, адна на ўвесь стол, гліняных місак, сабраліся на гурбе, вышэйшай за плот, і глядзелі ў адзін бок, на поле, дзе сядзеў недалёка ад агародных платоў нехта руды, нехта ладны, воўк не воўк, сабака не сабака, і глядзеў мордай у вёску. Калі воўк, дык чаму ён не баіцца людзей, не ўцякае, калі ж сабака, дык чаго ён там — набеглы, шалёны? Мужчыны доўга варажылі, і воўк-сабака з месца не скранаўся, быццам, абліты вадой, змёрз у такой паставе і будзе стаяць усю зіму, пакуль не прыгрэе сонца і не расплавіцца пад яго праменнямі і снег, і лёд, і ўсё, што скоўваецца марозам.
Гэта быў воўк, прыкуты да вёскі голадам. Відаць, ён усю ноч хадзіў па вуліцы, але ў яго не было ні сябра-загоншчыка, ні сябра ў засадзе, і наласавацца сабачынай яму так і не пашанцавала. І вось ён, глытаючы сліну, сядзеў воддаль ад вёскі і, не зважаючы на людзей, вечных сваіх ворагаў, чакаў... Чаго? Пакуль якое-небудзь зялёнае шчаня, падбадзёранае людскім «кусі», падбяжыць да самай воўчай ляпы і застанецца толькі праглынуць яго?
Збегалі да паляўнічага Ахрэма і сказалі яму, што ці не воўк сядзіць на полі за агародамі. Ахрэм, як і ўсякі паляўнічы ў такіх выпадках, не марудзіў і, ускінуўшы стрэльбу на плячо і цягнучы лыжы на аборцы, неўзабаве быў на гурбе каля мужчын. Але як толькі ён, глянуўшы на воўка, стаў на лыжы і аддзяліўся ад мужчын крокаў на некалькі на агарод, звер падняўся на чатыры нагі, стуліўся, прыгнуўшы галаву, нібы адчуўшы ўсёй сваёй поўсцю, што ў яго зараз будуць страляць, і стулены, крыва, бокам, працуючы пярэднімі і заднімі нагамі, якія правальваліся ў снег, падаўся ў поле, далей ад вёскі.
— Порах пачуў,— рашылі мужчыны.— У яго нюх востры.
— Не порах. Дзе той порах. Стрэльбу ўбачыў. Яму ж відаць: над плячом тарчыць.
— Можа, і ўбачыў. Стары, бачна, хітры.
— Ды не. Яны пад старасць, ці воўк, ці дзік, як п’яныя. Адбіваюцца ад ганні ці чарады і цягаюцца абы-дзе, хоць паленам па галаве бі.
Быў у нас сабака Жук. З выжлаў, чорны касматы, бліскучы, бліскучы, вочкі разумныя, карыя, як у чалавека. Жывы і вёрткі, хлеб хапаў, як падкінеш угору, у лёце. Калі брэша на чужога, дык глядзіць на яго ногі і меціцца, каб укусіць за іх. Без гаспадара, гэта значыць, нашага бацькі, жыць не мог і знаходзіў яго па слядах, па паху, куды б той ні пайшоў. Спаў ён у пуні, дзе стаяў конь, на вуліцу і на двор уночы не мог выбягаць. Недзе за поўнач, пасля другіх пеўняў, бацька, як і заўсёды, пайшоў палажыць каню свежага сена. Коней раней кармілі часта. Патрошкі, але часта: увечары на прыцемку, потым перад сном, нарэшце ўночы, як я ўжо сказаў, і ўранні. Калі бацька адчыняў канюшню, Жук на некалькі часу, пакуль гаспадар перакінецца словам-другім з канём і дасць яму сена, выскачыць на двор і абнюхае яго. На гэты раз малы злюка так заліўся каля варот, што аж стаў папярхацца, нібы на вуліцы за варотамі нехта стаяў і дражніў яго. Бацька адчыніў варотцы на вуліцу, выставіў з-за шулы галаву і крыкнуў:
— Кусі, Жук!
Жук мільгануў чорным клубком між бацькавых ног на вуліцу і, адчуваючы ззаду ў сябе моцную падтрымку чалавека, з усіх ног памчаўся за тым, хто толькі што стаяў за варотамі.
Бацька не бачыў, як воўк хапаў Жука. Пачуўшы, як сабака спачатку ненатуральна піснуў, а потым тонка і баязліва заякатаў, зразумеў, што тут стаяў іменна ён, воўк, і так зладзюга ашукаў чалавечы розум, што і прыдумаць чаго-небудзь хітрэйшага нельга было.
За воўкам не пабег, стаў як укопаны, пакуль зусім не знік голас сабачкі і не перасталі брахаць па сялу іншыя сабакі. Толькі, казаў, на плячах пад кажухом выступіў пот, а па скуры галавы прайшоў калючы холад.
Пасля Жука добрага сабакі ў нас так і не было. Памятаю аднаго мутна-чорнага, вялікага, таўстамордага, цельмаватага, які на каго б ні брахаў, дык брахаў у неба, быў заўсёды падхлябісты, нібы яго ніхто ніколі не карміў, нават за катом не мог па-сабачы рвануцца. Падкінеш яму хлеб угору, дык ён правядзе яго вачыма ў паветры і потым пачне шукаць доле, дзе ён упаў. Добры і разумны сабака — знаходка. А дзе ты набярэшся тых знаходак?
Нешта прыкметнае з сабачай эліты папалася мне было пазней, калі я стаў ужо самастойным гаспадаром, меў свой двор, карову, усё астатняе, што павінен мець вясковы жыхар у сваім займішчы, каб жыць нармальным незалежным жыццём і не пабірацца па радні ці суседзях. Зрабіў з дошак добрую будку, наслаў сухога, з дымнай вясновай прэллю сена ў ёй і зачыніў мяккага рудзенькага, з кароценькай мордачкай і невялікімі вушкамі сабачку. Адлучаны ад маці, яе малака і такіх жа цёпленькіх і мякенькіх, як сам, братоў і сясцёр, ён тры дні без перапынку якатаў, спадзеючыся, што нехта павінен пачуць ні ў чым не вінаваты яго голас, зняць з яго, малога сабакі, няволю і вярнуць у сваю сабачую сям’ю. Пасля, перапудзіўшыся і добра схуднеўшы, пачаў са смакам есці і дурэць са сваім рудым хвастом, насіць у зубах розныя палкі, атопкі і рыззё і лавіць за хвасты курэй.
Сабака вырас адменны, нібы нідзе не было ў яго ніякай радзімы, акрамя майго двара, узышоў, як грыб, на ім і вырас. Поўсць кароценькая, прыемна было гладзіць яго ці па спіне, ці па мордзе, пачынаючы ад пысы і аж за вушы. Жук наш любіў лізацца са сваімі, у твар лізне, за рукі, калі яго гладзілі. Гэты — не. Не вылузваўся і не шчыраваў, калі яго гладзілі, наадварот, нібы хаваў сорам у сваіх зеленаватых вачах, што яго гладзяць, хутчэй імкнуўся вызваліцца ад таго, хто гладзіў, адыходзіў убок і не думаў, каб падняцца пярэднімі лапамі на грудзі гаспадара.
Перад суседзямі, перад знаёмымі, якія хадзілі часта да мяне, хвастом не махаў, не лашчыўся да іх, не ішоў ні на якое збліжэнне, не тое што каб выпрошваць хоць які пачастунак. Скібка хлеба ўранні, скібка ўвечары — такі быў яго паёк у мяне. А гладкі быў. У целе і ў сіле.
Чужы кот на двары не патыкайся (свайго не чапаў). Аднойчы высунуўся з часгакола якісьці шэры, з худымі каленямі ног і пачаў блізарукімі кацінымі вачыма разглядаць, куды яму ў чужым двары падацца. Руды (так мы звалі свайго сабаку) адным, як тыгр, прыжком накрыў бадзягу, і ў таго толькі косці хруснулі ў грудной клетцы.
Наступнай вясной, зрабіўшыся ўжо сталым сабакам, улёг на пасту за каровай. Ні да пастуха, ні да падпаскаў не ішоў, не глядзеў на іх і не вымальваў у час абеду яды ў іх. Пастух не мог цкаваць ім кароў, калі каторыя вярнулі ў шкоду або адбіваліся ад чарады. Руды не наймаўся і не прадаваўся. Увесь дзень ён трымаўся каля сваёй каровы, ці ляжыць, ці стаіць каля яе. Іншых кароў не чапаў, не брахаў на іх, не цургаў за хвасты, і яны не баяліся яго і не настаўлялі яму сваіх вострых рагоў.
Прызнацца, такая ўвага сабакі да каровы з свайго двара здзіўляла. Такіх выпадкаў у нашай мясцовасці я не назіраў. Бывае, што сабака здружыцца з пастухом (не свой, чужы) і дзень пры дні служыць яму. Але такі служака не хоча ведаць, чые гэта каровы, свае ці чужыя, брэша на любую, на якую пакажа пастух.
Вяртаецца ўвечары з паствы чарада кароў, чорных, рабых, сівых, каўбатых і падгалістых, таўстарогіх, як валы, і розных па сваіх вымях і хадзе, часта няўклюднай. Недзе ўперадзе чарады, з высока паднятай маленькай у параўнанні з тулавам галавой, упрыгожанай двума чырвонымі вушкамі і паднятымі над імі паўкругам тонкіх рагоў, шырокім упэўненым крокам, зусім не ляскаючы капытамі, ідзе аднамасначырвоная мая Майка. Ці трошкі ўперадзе, ці амаль побач бяжыць трухам у чарадзе Руды, з тонкай невялікай мордачкай, з закручаным хвастом, з гладкай поўсцю на круглым тулаве — карціна, а не сабака. Калі ж апярэдзіць карову, спыніцца і пастаіць хвіліну, азіраючыся, пакуль тая падыдзе.
Мне сказалі:
— Навяжы, а то заб’юць.
Забілі.
Я спрабаваў узяць яго на ланцуг, не даўся. Мне, гаспадару, не даўся. Не даўся нават папружку на шыю надзець. Шкода сабакі, з характарам быў, ды што зробіш!
Сабак у нас, можна сказаць, і не навязваюць. Рэдка хто. Людзей, якія трымаюць у сваіх дварах сабак на ланцугу, калі сказаць па шчырасці, быццам і не любяць, то жартам, а то і зусім усур’ёз называючы рознымі, не заўсёды бяскрыўднымі мянушкамі.
Я помню зімы не толькі занадта снежныя, але і зусім, можна сказаць, маласнежныя, амаль бясснежныя. Груда, калі зямля ўмацавана невялікімі марозікамі, і ні сняжынкі да палавіны студзеня. І помню студзень, калі грымеў гром і людзі, замест саней, пачыналі ладзіць калёсы, верачы у тое, што цыган пасля каляд (сярэдзіна студзеня) прадае кажух. Таксама помню часы, калі снег зусім прападаў у пачатку лютага і не лажыўся болей, хоць з дня на дзень чакалі яго, бо патрэбна была санная дарога.
Наіўны Пахом з Жураўка напэўна сам сябе за локаць шчыпаў, калі, выйшаўшы ўночы на двор 1 снежня, пераканаўся, што прыйшла зіма. Па календары, як і павінна прыходзіць. Сімвалічна-дакладна.
Кожны дзень мароз узмацняўся, кожны дзень патрошкі таўсцела снежная коўдра, і літаральна на вачах сталі рэкі, нават такія вялікія, як Бяроза, паехалі людзі на санях, падвязалі дзеці канькі і размялі сабе каўзель, набылі цану кажухі, валёнкі, рукавіцы, і ахнулі са сваімі прагнозамі сіноптыкі, бо зусім не ўгадалі ў сваім месячным прагнозе падвор’е ў снежні. Мароз узяў уладу адразу, усёй сваёй сілай, вышэй трыццаці.
Сіноптыкі апраўдаліся, тлумачачы, адкуль і чаго прыйшоў мароз, і нават глянулі ў сінаптычныя архівы за некалькі дзесяцігоддзяў і пацвердзілі, што такіх маразоў у адпаведны час не было... Уй, не было, а выскачыў і ўладарыць, і ў нашай вёсцы пазамярзалі ўсе калонкі з вадой, і людзі загрымелі круцёлкамі калодзежаў, зліваючы з іх застаялую, зрудзелую за лета і восень ваду, і кароўнік, як сярод пустыні, раптам апынуўся без вады.
Я гавару з нашым калгасным аграномам, які лепш за мяне памятае імперыялістычную і грамадзянскую войны, бо трошкі старэйшы за мяне, удзельнічаў у фінскай 1939 года і ў Вялікай Айчыннай вайне. Ён ведае зімы розныя, цяжкія і лёгкія, падводзіць пад іх свае высновы, як чыста практычныя, так і тэарэтычныя. Зіма і павінна быць зімой, сур’ёзнай і прынцыповай, як мужчына, а не плаксівай бабай, з адлігамі і непатрэбнымі перападамі тэмпературнага рэжыму. Калі адразу мароз, зямля прамярзае грунтоўна і рунь спыняе свой рост у дужым стане. Добрая ж снежная коўдра, пасланая на такую зямлю, без адліг, гарантуе выхад азіміны на вясну ў выключным выглядзе, бо яна не падапрэла пад лёдавай скарынкай, ветры на галашчоку не агалілі яе кволых карэньчыкаў, не паспела растрэскацца глеба. Як аграном ён аддаваў перавагу азімым перад усімі астатнімі культурамі. Можа, прынамсі, таму, што іменна толькі з іх, з жыта, людзі атрымліваюць сапраўдны хлеб, жытні хлеб, якому няма роўні сярод самых лепшых булак і ўсіх кандытарскіх выпечак.
— Зімовыя адлігі нічога чалавеку, акрамя шкоды, не даюць. Яны яго ашукваюць, расслабляюць і ўрэшце нясуць грып, прастуду.
Аграном за стабільную, моцную снежную зіму, да якой чалавек, не чакаючы ніякіх паслабленняў, прывыкае і па-даросламу прызвычайваецца супрацьпастаўляць сябе холаду.
Я разумею яго, ён думае пра жыта. Аграном ведае, што гаворыць, бо трэба ж некаму ведаць і быць прынцыповым у ацэнцы з’яў прыроды, зыходзячы з агульналюдскіх меркаванняў, а не з таго, што ў некага няма кажуха або валёнак.
Быў час, і ў мяне не было ні кажуха, ні валёнак, і я сядзеў усю зіму босы, голы, у адных зрэбных штанах і ў такой жа сарочцы, зрэдку прахукваючы цёплым паветрам з рота капеечную дзірачку ў акне, затынкаваным тоўстай белай намараззю.
Нам казала наша маці, малым дзецям:
— Не сядзіце каля акна, галовы забаляць.
Галовы нашы балелі, калі мы доўга сядзелі каля акон, гэта праўда. Але, як я пасля зразумеў, не ад чаду, а ад холаду, мы проста прастуджваліся, бо тэмпература каля акон была не бог ведае якая, вада ў вядры, якое стаяла на лаўцы, каля акна, насупраць печы, замярзала. Захочаш напіцца, возьмеш за вушка кубак, хоп у вядро, а там лёд. Асабліва ўранні, пасля ночы, калі і мароз большы, чым удзень, і ваду доўгі час ніхто не чапаў.
Калі ж на дварэ мароз слабеў і шыбы нашых вокнаў пачыналі ў верхніх частках праясняцца і памаленьку вызваляцца ад намаразі, я хапаў з качарэжніка шырокую драўляную лапату ў рукі і бег на двор пагарэзіць з гурбамі снегу, босы, зусім голы, як быў у хаце. І ваяваў там са снегам да таго часу, пакуль не пачынала нясцерпна калоць у ногі. Ніхто не папярэджваў мяне, што прастуджуся або захварэю, не крычаў, каб хутчэй вяртаўся ў хату. Жартавалі толькі:
— Што, пасаліў ногі?
А нагам было па-сапраўднаму «салёна», калола ў самыя косці, хоць было крычы, толькі я не крычаў, бо мяне ніхто не шкадаваў, што маім нагам сцюдзёна, ніхто мне не спачуваў, наадварот, з мяне смяяліся, быццам я выдаю сваю невынослівасць і несур’ёзнасць.
Добра помню паездку ў лес зімой па дровы са старэйшым братам. Я абуў лапці, пад анучы падвярцеў такія-сякія суконкі, каб не памарозіць пальцы ног. Світка ў мяне ўжо была свая, перашытая са старой світкі дарослых. Я яе апрануў, паддзеўшы стары матчын каптан, падперазаўся, разы два абкруціўшы вакол сябе саматканы вузкі пояс. Шапка-вушанка, старая, штаны тыя ж, зрэбныя, адны. Рукавіцы, абшытыя старой суконкай. Зімой ехаць на санях па снежнай дарозе прыемна. Застаялы доўгімі начамі ў пуні конь бяжыць і па вёсцы, і па полі ахвотна, не чуючы за сабой ні саней на кляновых палазах, ні двух седакоў на іх, мяне і старэйшага майго брата. У нас ахапачак сена, якое мы паложым каню пад морду, пакуль будзем рэзаць на дровы якую-небудзь сухастоіну, піла, тапор, уткнуты лязом у шчыліну пярэдняга воза, і вяроўка, каб увязаць потым дровы. Брат правіць канём, трымаючы ў руках звітыя ў тры столкі з пянькі лейцы, стоячы на каленях на сене, я ззаду і трошкі з боку ад яго, каб бачыць каня, як ён бяжыць, і дарогу, па якой бяжыць. Хамут са скураным вяршком на лямцы, раменныя падгузы і сядзёлка з раменным церассядзельнікам, скрыпучыя сырамятныя гужы, закручаныя на аглоблях, круглая дуга з вербалозіны ўвесь час не выходзілі з майго поля зроку, і я бачыў і разумеў, што яны добра нацягнуты, змацаваны належным чынам, і мы толькі таму і не баімся пускаць каня на ўвесь яго бегавы крок, што ў нас моцная і правільная вупраж. І разумеў, што заверты ў нас у санях таксама належныя, амаль з новых вяровак, таму не парвуцца, і аглоблі з іх не вышчаўкнуцца, брат правяраў іх, і аглоблі, і заверты, перад тым як запрагацца. Я пазіраў за братам і зразумеў тэхніку гэтай праверкі і ўвесь парадак запрагання каня. Во, бачыш, конь бяжыць, і дуга на гужах не хлямне, аглоблі не вагаюцца ўніз-угору, а што снег, зрываючыся з капытоў, ляціць на перадок саней і часамі трапляе аж у вочы нам, няважна, бо конь бяжыць хутка. А ў душы такое салодкае адчуванне, нібы плывеш на якім судне па снежнаму мору!
Стоячы каленямі на сухім сене, я чуў, што я ў адных зрэбных штанах, што праз іх лёгка пранікае холад да самай скуры маіх лытак, ікраў і сцёгнаў, і быў рад, што еду ў лес, і на дробязі не мог звяртаць увагі.
У лесе цішэй стаў бегчы наш конь. Брат відавочна стрымліваў яго, нацягваючы лейцы. Ведама, дарога тут не такая простая і відная, як на полі, тут павароты, крукі і розныя аб’езды. Тут трэба і па баках уважліва глядзець, раптам дзе сухастоіна з-за дрэў адкрыецца і трэба будзе паставіць каня, абысці яе кругом, топчучы снег, і абстукаць тапаром, як яна гучыць, цесануць, ці не гнілая. У лесе зусім пацяплела, я нават перастаў чуць, што я ў адных зрэбных штанах (а можа, кроў мая разагрэлася?). Конь быццам запараваў, над галавой і густагрывай шыяй была відаць пара. На сядзёлцы, я толькі тут, у лесе, убачыў, жоўтыя медныя дужкі, праз якія прасоўваўся церассядзельнік, і такія ж накладкі, каб сырыца шмулявалася іменна аб іх, не аб скураны верх сядзёлкі. Брат нічога мне не казаў, і я маўчаў, нічога не пытаў у яго, быццам гаварыць тут было па нейкіх прычынах забаронена, трэба было слухаць і ўглядацца ў высокія сосны з узнятымі ўгору сукамі і цёмныя, не менш высокія елкі, сукі якіх, прысыпаныя цукрыстым снегам, звісалі ўніз, утвараючы пад сабой павець. І трэба было бачыць зусім-зусім голы асіннік, і ў чорным крывым суччы алешнік, і ў пацерках пупышак, якія аж сукі нагіналі, белацелы бярэзнік. І ў гэтым лясным маўчанні я чуў часамі, як скрыпелі сырамятныя гужы у хамуце, недзе аж у клешчах і ў хамуціне, сплеценай з балотнага мячэйніку і моцна прыкручанай аборкамі да клешчаў, і як на паваротах шорхаўся белы кляновы полаз аб снег узбочыны. І трэба было бачыць пні з высокімі белымі шапкамі-стаўбунчыкамі. Варта было намаляваць ніжэй шапак вугалём вочы, нос, рот, закругліць бараду, і гатова нявыдуманая фігура, не то дзед-мароз, не то жабрак-казачнік з якой-небудзь казкі.
Брат нарэшце з калень апусціўся на сані бокам і пацягнуў за правую лейчыну. Конь нырнуў, як у якую будыніну, пад вецце вялікай елкі, і я ледзь наспеў прыгнуцца, каб не шарханула мне лапнікам па вачах.
Праехаўшы колькі лесам па цаліку, мы паставілі каня, падкінуўшы яму сена, а самі ўзялі пілу і тапор і пайшлі да дрэва, якое павінны былі зрэзаць. Снег быў не вельмі глыбокі, мне па калена, але шчыльны, ісці па ім было цяжкавата. Я стараўся пападаць у сляды брата, хоць адной нагой пападу ў яго след, а другой у цалік, і то лягчэй.
Брат абтаптаў ствол сухой елкі, глянуў угору, на яе сучча, на вышыню, тады на каня, ці не дастане яна яго, калі паваліцца, плюнуў сабе на левую руку (ён здзеў рукаўкі, каб ямчэй было трымацца за ручку пілы) і сказаў мне:
— Давай,— маючы на ўвазе пілу, якую нёс я.
Мы пачалі пілаваць дрэва з пня. Камель быў зверху сухі і цвёрды, як жалеза, піла доўга дыркала, не хацела ісці ў рэз, пакуль брат пе патрымаў яе другой рукой за палатно.
— Станавіся на калені,— сказаў мне брат, бачачы і разумеючы, што мне вельмі нязручна цягаць пілу за ручку абедзвюма рукамі, стоячы на нагах і сагнуўшыся. Мне не было чым дыхаць, закалаціліся ногі, і замлела спіна. На каленях было куды лягчэй, трэба было працаваць толькі рукамі, ногі і спіна зусім не напружваліся.
Але ўсё роўна неўзабаве ўтаміўся. Памкнуўся расперазацца. Брат не дазволіў, сказаўшы:
— Прастудзішся.
Ён узяў тапор, які тырчэў у снезе тапарышчам угору, і пачаў падсякаць дрэва з супрацьлеглага боку. Піла толькі зіўкала, яе гук як бы затухаў тут жа на месцы, каля камля дрэва, тапор жа пайшоў развінацца па зімовым лесе пошчакам, то глуха і нізка, як бугай, калі рыхтуецца рыкнуць, то порстка і тонка, адгукаючыся ў кожным далёкім і блізкім дрэве.
Я ўстаў на ногі, ступіў некалькі крокаў убок, каб трэска не трапіла ў вока, і тут жа пачуў над галавой у сябе голас дзятла. Ёп абкружыў елку, якую мы валялі, сеў на адну з недалёкіх суседніх хвой і ўсё чыркаў, пералётваючы з сука на сук, скаланаючыся пры кожным «чык-чык» усім сваім стракатым (чорным, чырвоным і белым) пер’ем, не то хвалячы нас, што мы валім сухастоіну, у якой не будуць больш пладзіцца лясныя шкоднікі, не то абураўся нашым учынкам як гаспадар усяго сухастойнага лесу, пад карой якога ён знаходзіць сабе чарвей і корміцца імі.
Мы доўга працавалі каля елкі, пакуль зрэзалі, абцерабілі і раскражылі, кожнае палена даўжынёй на чатыры тапарышчы, пакуль брат, зрабіўшы з сухіх яловых сукоў кліны, не пабіў таўсцейшыя напалам і нават некаторыя на чвэрткі (елка білася і была не задорыстая і не касая, хоць клёпкі з яе рабі), а дзяцел не пакідаў нас. Чарвякі з цёмна-карычневымі бліскучымі галовамі, белыя, тоўстыя, быццам з белай халоднай гумы, сапраўды былі ў дрэве, то пад карой, якую мы па магчымасці счышчалі, то нават у сярэдзіне драўніны, у сваіх норах-праточынах, калі расколанае палена развальвалася на палавінкі.
А можа, дзяцел разумеў, што калі ссякаюць сухастоіну, дык і яму што-небудзь высыплецца з яе і ён падмацуецца, таму прыляцеў, пачуўшы гукі нашага тапара?
Мы налажылі з братам воз, увязалі вяроўкай і паехалі. Калі выехалі на вялікую дарогу, брат сказаў:
— Сядай на воз.
Я ўскочыў на воз, сеў на дровы, спусціўшы ногі ўніз, а брат, даўшы мне ў рукі лейцы, крочыў ззаду.
Конь ішоў не так хутка, як бы мне хацелася, на полі, у адрозненне ад лесу, было сцюдзёней, вецер нейкі па ім туды-сюды час ад часу шастаў. Я пачаў кратаць рукамі, то згінаючы, то разгінаючы пальцы ў змакрэлых ад снегу ў час работы рукаўках, падымаць на дрывах то адну, то другую нагу. Пальцы маглі трываць, суконкі, відаць, хоць і сырыя, не змерзліся яшчэ, брала мяне за калені, бо штаны пабялелі і стаялі як бляха, скуры было балюча да іх дакрануцца.
— Злезь з воза і прабяжы,— сказаў брат, заўважыўшы, што я пачынаю відавочна прадаваць, як кажуць, дрыжыкі.
Брат на хаду ўзяў з маіх рук лейцы і пагнаў каня амаль трухам, сам бег побач з возам, і я бег услед за санямі.
І, трэба сказаць, я ўвагрэўся, рукі трошкі калолі толькі ў кончыках пальцаў, і за калені не брала, скура на іх зрабілася аж гарачая. Ужо ў вёсцы я зноў ускочыў на воз, каб трохі адсапнуцца, тут было цяплей і зацішней, чым на полі, і, мусіць, мне хацелася, каб мяне ўбачылі, што я ездзіў з братам у дровы і еду вось дадому, спакойны, сталы, як дарослы, на возе відаць ушчэмленая паміж двух паленаў піла і тапор побач з ёй.
— Ідзі ў хату,—сказаў брат у двары,— я сам каня адпрагу.
Распрануўшыся, я пачаў хукаць у рукі, а потым матаць імі ў паветры, каб хутчэй адарваўся ад іх холад.
— У ваду, сынок, у ваду,— гаварыла маці і зачарпнула з вядра меднай конаўкай вады, ставячы мне яе на лаўцы. Я ўсунуў пальцы рук у ваду і доўга іх трымаў там, пакуль немата не паднялася ўгору па жылах і не знікла недзе вышэй локцяў.
Калі рукі трохі адышлі, маці паўтарыла:
— Я сказала, у ваду. Цяпер лезь на печ і разувайся.
Пакуль я грэў у халоднай вадзе рукі, штаны на каленях адталі і пацямнелі, зрабіліся мокрыя і непрыемна ліплі да ног. Нічога, на печы высахну.
Разуўшыся, я павесіў на шост мокрыя анучы і вільготныя суконкі, кінуў у куток таксама вільготныя аборачныя лапці і рашыў паглядзець, чаму так шчыплюцца калені, нібы хто пацягнуў па іх драчкай, што бульбу дзяруць. Засунуўшы штаны аж на сцёгны, убачыў, што калені былі занадта чырвоныя і ў крыві. Скура ад холаду патрэскалася? Не, мёрзлымі штанамі паабдзіраў.
— А, нічога, абсохнуць і пажывуць,— махнула рукой маці, супакойваючы мяне.
Меншы брат сеў са мной побач на печы, паглядзеў мне ў твар, ці не плачу я, і, перавёўшы вочы на мае аголеныя ногі, запытаў:
— Дужа баліць?
— Не,— адказаў я, не жадаючы, каб ён думаў, што я нейкі пакрыўджаны.
— Пакажы,— і ён навёў адстаўлены указальны палец на адно маё калена.
— Парні,— адказаў я, разумеючы, што ён хоча дакрануцца да калена, каб сапраўды пераканацца, ці баліць мне.
Ён дакрануўся мяккай шыпушкай пальца раз да нагі і паглядзеў на мяне, тады другі раз, мацней, чым першы, і павесялеў, што я не войкнуў.
— Не баліць,— пацвердзіў я і пачаў глядзець у столь, быццам ног у мяне і не было, але я ездзіў у лес, перамёрз, як і ўсякі, хто зімой пабудзе ў лесе, і проста грэюся на печы.
— Ваўка не бачылі?
— Не. Ён удзень хаваецца.
— А зайца?
— Мы ехалі па дарозе.
— І вавёркі не бачылі?
— У хайлуку яна зімой ляжыць. Рэдка калі вылазіць. Калі дужа ўжо есці захоча. Дзятла бачылі.
Пра дзятла малы не хацеў гаварыць. Што дзяцел! Птушка. Вот каб звера. Птушка пыр і паляцела. Звяры па зямлі ходзяць. І бывае страшна, калі іх бачыш, як, напрыклад, ваўка. Ну, а зайца ці вавёрку вельмі хочацца злавіць. Яны такія добрыя і мяккія, хоць да шчакі прытуляй, калі б можна было іх прылашчыць, скажам, як сабаку.
Ваўка я пазней часта бачыў. І забітага і жывога. Часамі на такой блізкай адлегласці, што і не падумаў бы.
Было гэта ў 1945 годзе, вясной. Недзе яшчэ на захадзе грымела вайна, а ў нас было ўжо ціха, і мы хадзілі па сваіх дарогах, нікога не баючыся. Я ішоў з свайго раённага мястэчка дадому. Дарога пралягла праз досыць немалы і немалады лес, які быў у маёй памяці, як я яго помню, нязменным: у асноўным сасновы, пахучы, густы, з мядовымі верасамі, з мноствам кветак-сону вясной. Пераплыўшы з людзьмі на лодцы раку Бярозу, я выйшаў на патрэбную мне палявую дарогу, мінаючы вёску, якой належала поле, з выключным настроем пайшоў у бок лесу. «Хутка год, як я хаджу па гэтай дарозе, цераз гэты лес амаль перад кожным выхадным»,— падумаў я, заручаючыся нейкай унутранай падтрымкай, як гэта бывае перад кожнай, хай нават самай маленькай, дарогай ва ўсякага чалавека. «Нічога не здарылася, не? Не. Ну і цяпер не здарыцца». Гэта ўжо была, бадай, не думка, а нейкі стан душы, які і перадаць звычайнымі словамі нельга.
На полі нікога не было, і ўперадзе перада мной ніхто па дарозе не пайшоў.
Раптам, калі я быў ужо недалёка ад лесу, палахліва азіраючыся назад, трымаючы адной рукой рагі вялікай хусткі на грудзях пад барадой, быццам захінаючы сваё цела ад некага, ішла насустрач мне збянтэжанай ступой жанчына.
— Што? — паспяшаў я сваім пытаннем ёй на дапамогу.
Не без прычыны чалавек нечага баіцца. Хто-небудзь з непрыстойнымі думкамі на дарогу выйшаў? Жанчына была сярэдніх год, не брыдкая з твару, у пінжаку, ногі голыя, без панчох, але ў чаравіках з кароткімі халяўкамі, на нізкім абцасе — словам, мужчынскіх.
— Воўк,— стаяла яна на дарозе бокам да лесу, трымаючы рагі хусткі пад барадой і пазіраючы ў бок лесу, быццам воўк мог выскачыць за ёй на поле.
— Воўк? — не да канца я разумеў тое, што гаварыла жанчына.
— Воўк,— паўтарыла яна, на гэты раз падаўшыся тварам уперад, хітнуўшыся крыжам назад, не тлумачачы, чаму яна так спалохалася ваўка, якога не навіна ўбачыць у нашых месцах і сустрэчы з якім мала хто прыдае якое-небудзь важнае значэнне. На тое ён і воўк, каб, убачыўшы яго, трошкі зжагнуцца, крыкнуць ту-га, свіснуць, а ён у сваю чаргу, убачыўшы чалавека, павінен сцепануцца, зрабіць злом у сваёй дарозе і пабегчы ў іншым напрамку, чым бег дагэтуль.
— Пабег?
— Каб жа пабег. Воўк бы яго браў, хай бы бег, я б і пайшла, як ішла. Стаіць! Ляпу разявіў і стаіць на дарозе. Во гэтак, на самай дарозе.— Жанчына адпусціла рагі хусткі, махала адной рукой, тады другой, паказваючы, як і дзе стаяў воўк, падаючыся тулавам і ўправа і ўлева, быццам з гэтага і патрэбна было пачынаць, каб нейкім чынам актывізавацца і нешта зрабіць, павінен жа звер паверыць у перавагу чалавека над ім.
Я здзівіўся. Сказаць праўду, не чакаў гэтага, не чуў пра падобнае ад канкрэтных, знаёмых мне людзей, у самога не было такой сітуацыі — воўк на дарозе з разяўленай пашчай. Шалёны? Дурны? Тут можна падумаць рознае.
— У вас у руках нічога не было?
— Нічога. Так я ішла.— Жанчына развяла рукі, вывернуўшы далонямі ўгору.
— Пайшлі,— сказаў я сваёй выпадковай спадарожніцы, чамусьці не надта верачы ў яе страх. Мне здавалася, што яна не дакладна перадала сваю сустрэчу з ваўком, бо ў страху, як кажуць, вочы вялікія.
— А можа, сабака? Згубіў гаспадара і шукае, да каго б прыбіцца. Вялікі?
Жанчына на хаду завязвала рагі хусткі за шыю, ступала побач са мной лёгка, трошкі мітусліва.
— Не сабака, не. Воўк. Убачыце, што воўк.
«І ён стаіць там?» — падумаў я.
Падышоўшы да лесу, я ступіў крок у яго бераг і ўзяў з сваёй заўсёднай хованкі сваю дарожную палку, яблыневую, абкораную, белую, сухую, моцную, як жалеза, і па сваёй вазе як жалезную.
Мы прайшлі не так многа па вузкай лясной дарозе, мінулі цёмную, парослую густым сасновым падсадам сярод высокіх, даволі вынослівых галаствольных хвой лагчыну і падняліся на вышэйшую баравіну, як жанчына пачала хавацца за мяне, пераходзячы з левага на правы бок дарогі, гаворачы:
— Вунь ён стаіць. Не бачыце?
Я павярнуў галаву да жанчыны, дзівячыся яе раптоўнай збянтэжанасці, і падумаў: «Чаго яна?»
Калі ж глянуў, не спыняючы хаду, налева, убачыў не больш як крокаў за дзесяць ад сябе ваўка. Ён стаяў нерухома, прыгнуўшы галаву ўніз, зусім сабраны і падрыхтаваны, каб напасці па таго, каго ён, здавалася, чакаў. Відаць былі пярэднія ногі, шыя, галава з разяўленым чырвоным ротам, астатняя частка тулава была схавана ў нізкім маладым хвойнічку.
Я глянуў на жанчыну, усміхнуўся, падняў над плячом у сябе сваю, на гэты раз сапраўды патрэбную мне, нібы адлітую з нечага важкага і пружыніста-моцнага палку і пайшоў прамцом, як на звычайнага вясковага сабаку, на абнаглелага звера. Жанчына тулілася за мяне справа, нібы воўк чакаў іменна яе, а не каго-небудзь іншага, і мог накінуцца, калі яна хоць колькі аддаліцца ад мяне.
Я ўзяў ужо сваю палку ў абедзве рукі, падняў угору, каб во праз некалькі крокаў дзогнуць ёй па доўгаму разяўленаму лычу, як воўк вертануўся перад маім носам у сасоннік, зрабіў скачок, другі і знік у глыбіні лесу.
Некаторы час мы стаялі з жанчынай моўчкі на лясной дарозе, пазіраючы ў той бок, куды пабег воўк, і ў другія бакі лесу вакол сябе, ці няма якой небяспекі яшчэ. Было ціха.
Я падышоў да камля адной гонкай сасны і пачаў высока, вышэй сваёй галавы, біць палкай уздоўж ствала. Па лесе панесліся высокія, нібы білі ў медны звон, гукі.
— Усё, не прыбяжыць,— сказаў я сам сабе, але так, каб чула і жанчына.
— Я ж вам казала,— загаварыла жанчына.
— Палку трэба браць,— павучаў я яе, быццам і яна, як я, магла так смела і рашуча пайсці на звера.
— Ой, што вы! Страх адзін,— і яна павяла ўбок галавой, не жадаючы слухаць майго настаўлення.
Мы пайшлі. І калі ўжо прайшлі ладны кавалак лясной дарогі, не надта ўезджанай калёсамі, усыпанай паабапал сухім сасновым шыгаллем, я пачуў у нагах і нават у руках вяласць і знямогласць, нібы на некаторы час скура на ўсім маім целе змярцвела. Што я: таксама, як і жанчына, перапалохаўся? Бадай, нервовае перанапружанне.
— Ведаеце, мне гэта ўпершыню.
— Не чулі? Цяпер кажуць...
Чуў, што ёсць ваўкі-людаеды. Там ухапілі дзіця, там...
— Уй, каб вы бачылі, як яны задавілі ў нас леснікову кабылу. Летась увосень. І каля самай лесапілкі. А побач бензабаза і машынны двор. Зусім звечара. Стораж расказваў: «Чую, нешта як раўне. Я ўгору з двух ствалоў бах, бах. Пасвяціў ліхтарыкам — кабыла ляжыць».
Усю лясную дарогу (кіламетры з чатыры) мы гаварылі пра ваўкоў.
Размову нашу абарвала не толькі поле, на якое мы выходзілі, але і развілка дарогі: жанчыне трэба было ісці прама, а мне ўправа. Я занёс у бераг лесу сваю палку, паставіўшы ў гушчэчу маладой невысокай елачкі, каб з дарогі не відаць была і не павалілася, а спадарожніца мая ў гэты час пазірала мне ўслед, ці далёка я пайду.
Вярнуўшыся, я сказаў ёй:
— Буду ісці ў той бок — вазьму.
— Добра вы прыдумалі,— адказала яна. Паварочваючы на сваю дарогу, я чамусьці глянуў на чырвоныя, добра налітыя голыя ікры ног жанчыны і падумаў: «А можа, яны, голыя ногі, так раз’ятрылі апетыт у звера, што ён аж ляпу разявіў і настойліва дамагаўся ўкусіць чалавечыны, да якой, відаць, прывык за вайну?» І я, ідучы сухой палявой дарогай, адзін, пачаў успамінаць іншыя факты, звязаныя з нападам ваўка на чалавека, нават з хапаннем дзяцей.
Пазней я сам гаварыў з вучнем, якога быў ухапіў воўк, але якога ўсё ж адабралі людзі. Ён скончыў нашу школу. Вёска яго была маладворная, хат якіх з дзесяць, лес быў з усіх чатырох бакоў, а дубы раслі нават на вуліцы. На вуліцы, сярод белага дня, звер і зрабіў сваё злачынства.
— Дык як ён цябе? — хацелася мне больш дакладна ведаць, як воўк можа браць дзіця, як яго нясе, ці страшна дзіцяці, ці баліць, калі ён трымае яго за невашта зубамі, але мой субяседнік нічога гэтага не помніў, таму і не мог задаволіць чыёй бы ні было цікаўнасці. Ён толькі паціскаў плячамі і ўсміхаўся сваім адкрытым, сінявокім, трошкі пабітым шротам воспы, тварам і адказваў:
— Хто яго ведае. Малы быў, не помню. Успрыманне жыцця ў дзяцей занадта непасрэднае, нават пачатак самага трагічнага і страшнага розум іх не асэнсоўвае, таму і ў памяці з гэтага трагічнага ці страшнага нічога не застаецца.
Пасля вайны за якіх два дзесяцігоддзі ваўкоў былі амаль усіх знішчылі. Білі і труцілі, і ўжо можна было не баяцца ні за сябе, ні за жывёлу. Аднак за апошнія гады яны зноў распладзіліся і пачалі ў летнія часы, калі калгасныя цяляты начуюць дзе-небудзь пад адкрытым небам у спецыяльных кашарах, даваць ведаць аб сабе.
Пасядзелі паляўнічыя некалькі начэй каля кашары і ўбачылі, як звяры бралі цялятак. Двух ваўкоў забілі, астатнія ўцяклі. Вось так: хочаце трымаць улетку жывёлу ў лагерным рэжыме, як цяпер кажуць заатэхнікі, выстаўляйце ўзброеную варту.
Зусім нядаўна, у гэтую восень было. Злез малады чалавек, яшчэ хлопец, з аўтобуса і пакрочыў знаёмай дарогай у вёску, дзе жылі бацькі. Ужо цямнела, але які можа быць страх, калі за ўсё жыццё хлопца нічога ніколі на гэтай дарозе не здаралася.
Астатняе расказаў шафёр, які чыста выпадкова натрапіў на крывавую расправу звяроў над чалавекам.
— Я б нічога гэтага не бачыў, калі б пе затрымаўся ў гэтай вёсцы. Брыгадзір кажа: «Пачакай трошкі». Я і чакаў, пакуль сцямнела. Дачакаліся мы чалавека, які нам патрэбен быў (скажам адкрыта: кладаўшчыка запчастак для машын; я ў іх быў на ўборцы бульбы, і яны абяцалі мне, як будзе, адну запчастку), уключыў фары і памаленьку пакаціўся па дарозе, задаволены і сваім рабочым днём, і тым, той часткай, што вёз з сабой. Лесам ехаць не так і многа, кіламетры са два да шашы. Еду я, высвечваю яго, то адзін бок, то другі. Дарога грунтовая, даводзіцца то ўправа, то ўлева пятляць, аб’язджаючы горшыя месцы. Толькі я так павярнуў улева і выхапіў фарамі гэты бок дарогі і лесу, не сказаць, што занадта спалохаўся ці аслупянеў, але сумеўся нечаканасцю. Сабакі (мне здалося, што сабакі, пра ваўкоў і думкі не было) кіёўчаць некага. Я сігнал машынай. «Каго ж вы,— думаю,— чэрці, злавілі тут? Казу дзікую? Зайца?» Толькі я прасігналіў так, адзін у лес, другі ў гэты бок, цераз дарогу ўправа, а трэці задраў галаву і глядзіць у мой бок, на машыну. Пад’язджаю бліжэй, і гэты юркнуў у лес. Якія сабакі? Ногі ў іх ладныя, і самі — куды там сабаку! Ваўкі, зразумеў я. Падымаецца з зямлі чалавек. Рукі ўсе ў крыві, куртка падраная. «Ты што,— кажу,— п’яны? Можа, заснуў быў тут?» Ён яшчэ гаварыў. Спачатку яны вялі яго амаль ад самай шашы, пасвечваючы сінімі агеньчыкамі вачэй зводдаль, тады пачалі набліжацца, урэшце наблізіліся, пачалі хапаць за вопратку, за рукі, якімі ён бараніўся, і павалілі. Казаў, анямеў і не мог крыкнуць, як правалілася куды ўсё. Я пасадзіў яго ў кабіну побач з сабой і ў раённую бальніцу. Назаўтра ўранні памёр. Ці заражэнне якое, ці што, не ведаю. Каб хто расказаў, не паверыў бы. Сам, сам сведкай быў і бачыў усё гэта!
«Воўчая зграя». «Рвуць, як ваўкі». «Вырвеш, як у ваўка з зубоў». «Зубы, як у ваўка», «Воўчы апетыт», «Накінуўся, як воўк». Колькі ж у народзе ходзіць падобных выразаў, звязаных з воўчай ненасытнасцю і жорсткасцю!
«Воўча галава». Гэта ўжо не толькі пра галаву вялікую, на тоўстай шыі, паўсцістую, а пра чалавека з нядобрымі думкамі, небяспечнага, бязлітасна-жорсткага, нячыстага на руку.
Мне, малому, не раз даводзілася бачыць, як воўк хапаў з авечай або свіной чарады ягня або парася. Чыстае поле, і лес далекавата. Пасуцца спакойна рахманыя авечкі, ад якіх прыемна пахне воўнай, і пастухі сядзяць або стаяць каля іх. І раптам жывое возера калыхнулася моцнай хваляй у адзін бок, у другі, нібы сама зямля пачала гойдацца пад авечкамі і насіць іх туды-сюды. І пакуль пастухі апамятаюцца ды разбяруцца, што адбылося, ён ужо, трымаючы ў зубах закінутага на шыю баранчыка, далёка апынецца ад чарады, прастуючы з добрай здабычай у лес. Дзе ён быў? Як і калі падкраўся? З-пад зямлі вылез?
Ваўка ў народзе не толькі не любяць, але, трэба сказаць, і асцерагаюцца. Смяльчак скажа: «Ваўка баяцца?», выказваючы пры гэтым сваё зазнайства і фанабэрыю перад тымі, хто не вельмі смелы. Разважлівы адкажа: «Хто яго ведае: усяк бывае».
І я скажу: бывае.
Мне даводзілася страляць у яго. Не вельмі баіцца. Толькі гляне адкуль што, скасабочыцца, часамі падтуліць хвост, каб куля не адбіла, і не рване на ўвесь свой падцягнуты жывот, у які ў спрыяльных умовах без усякіх цяжкасцей напхае 10—12 кілаграмаў свежага мяса, не пабяжыць на ўсю расцяжку. «У мяне страляць? Глядзі, двухногі. У мяне чатыры нагі. І зубы не тваім раўня».
Я сказаў, што ваўка ў нас ужо амаль не было. Ды і, можна сказаць, не было. Калі я сказаў «амаль», дык хутчэй меў на ўвазе не самога звера, а тых людзей, якія ўсё яшчэ яго помнілі, недзе нешта пра яго чулі і не маглі, каб не напалохаць таго-сяго ім. І вось — вучоныя. Як жа так: без ваўка? Экалогія не тая. Пачнуць парушацца суадносіны ў жывёльным свеце. Ніхто нікога не будзе баяцца, не будзе ад каго ўцякаць, наступяць умовы для поўнай атрафіі мышцаў і неадольная лянота... Дзічына аслабее і пачне дохнуць. У лесе стаіць смурод, пад нагамі хвасты, капыты... Ні ў ягады схадзіць, ні ў грыбы. І выдалі ваўку індульгенцыю на жыццё. І пашпарт новы. У старым у графе «прафесія і спецыяльнасць» было напісана: «драпежнік». У новым папісалі: «санітар».
Нарадзіла ваўчыца вясной пяцёра ваўчанят. Да восені яны ўжо ваўкі. Яды не набрацца. Па пашпарту яны санітары. Але ні трухлых грыбоў, ні гнілых калод і пнёў, ні нават свежага сучча і ламачча ў дзялянках не ядуць. Шукаць у дрэвах розных чарвякоў і казявак — дзюба трэба, як у дзятла. У ваўка — зубы.
Недалёка ад воўчага логава жыла маладая ласіха. Хмыраз, побач балотца, дзе і вада, і мох. Вакол трава і лістота. Корму! «Раджу дзіця тут»,— падумала ласіха. І нарадзіла.
Ваўчыца даўно бачыла ласіху, але, пакуль была адна, не чапала, хоць ведала, што мяса ў ёй шмат і неблагога. Так-сяк здабывала сабе на жыццё, а ласіха была ў галаве, на чорны дзень. Шэрая ведала, што абродзіцца і будзе ў яе такая нявыкрутка, калі завыюць дзеці, хоць, у пошуках ежы, у вёску іх вядзі. Ды і не ўзяла б яна адна ласіху.
Асеннімі доўгімі начамі, калі сырое паветра запахла конскім гноем, поўсцю кароў, авечак, коз, бульбянішчам палёў і яшчэ бог ведае чым, ад чаго смокча пад лыжачкай, маладыя ваўкі, выпружыньваючы ўперад — пярэднія, узад — заднія свае ногі, заскуголілі, запішчэлі і высока паднялі ў паветра хор выцця, голас у голас, тады голас цераз голас, з перапынкамі і падхопамі, з дыезамі і бемолямі, з лягатамі і падбрэхамі. Ласіха, уладкаваўшыся начаваць пад навіссю яловага сучча, скаланулася і паднялі галаву. Хор быў нядобры. Не чуць бы яго ніколі. Ён рэзаў сваёй какафоніяй не толькі вушы. Калацілася душа і пачынала моцна-моцна біцца сэрца, быццам асобна існавала ад ласіхі і разумела, што вось-вось трэба будзе выручаць яе, ласіху, яна павінна будзе ўцякаць ад зграі, якая пачала свае спеўкі. Ласіха ляжала бокам, вольна, як дома, зусім не думаючы, што нехта ўночы можа пагражаць ёй. Паміж заднімі і пярэднімі нагамі, трохі сагнутымі ў каленях, як у якой загародцы, каля самага мамінага цёплага пуза, якое пахла салодкім малаком, спала маладое, вушастае і цыбатае ласяня. Яно не разумела яшчэ, чаго сярод ночы мама раптам занепакоілася і па жываце яе пайшоў ледзь улоўны, нібы бурбалка за бурбалкай, перакат. Воўчае выццё яно чула ўпершыню.
Ласіха не вытрымала, устала. Устала і малое, спінкай тулячыся да боку мацеры, час ад часу ўздрыгваючы, ці ад таго, што была ноч і яно хацела спаць, ці ў нейкай меры адчуўшы незразумелую яму небяспеку. «Калі б быў у малога бацька, было б лягчэй»,— падумала ласіха. Вясной яго задушылі ваўкі. Ён пайшоў на іх (на таго, што быў спераду) з рагамі і пярэднімі нагамі, а другі, якога ён не бачыў, як шылам, кальнуў яго сваімі зубамі ў сцягно. Знячэўку ён падаўся назад, быццам прысеў на ляжкі, хаваючы іх ад наступнага ўколу. Той жа воўк, што быў спераду, узвіўся ў паветры, нібы штурхнуты якой батутай, і замкнуў на горле лася клямар сваіх зубоў.
Ласіха доўга блукала па лесе адна, дрыготка прыслухоўваючыся да кожнага трэску сучка, шукала месца, дзе не было б ваўкоў і можна было б жыць, нікога не крыўдзячы і каб на цябе ніхто не ляскаў зубамі.
І вось абвясціліся, гудуць, зусім не саромеючыся сваіх галасоў, якія выходзяць з брыдкіх глотак. Адно толькі лета пажыла без страху, цяпер во зноў калаціся. Каб хоць не малое. Яна памятае сваіх бацькоў, калі яна сама была малая. Калі дзе забрэша які сабака, яны малое паміж сябе і павялі куды патрэбна. Траплялася, што бацька рагамі і капытамі адганяў сабаку далёка, тады зноў вяртаўся. Удваіх не адзін.
Спачатку з’елі малое, адлучыўшы ад ласіхі, а неўзабаве і яе.
Такім чынам, удава-ваўчыца (ваўка забілі з ружжа недалёка ад цялячай фермы) зусім лёгка выжыла сама, бо сярод лясных жыхароў не было мацнейшага і нахабнейшага за яе, і не толькі выжыла, а дала такі прыплод, які цяпер будзе трымаць у сваім падначаленні ўсіх чатырохногіх цэлай ваколіцы.
Я разгаварыўся аднойчы з адным паляўнічым, які не толькі мае стрэльбу і добрага ганчака, але і дыплом за вышэйшую навучальную ўстанову, асабістую бібліятэку з падборам кніг энцыклапедычнай важнасці і, я б сказаў, галаву.
— Іван Іванавіч,— пачаў я,— ваўкі...
— Ваўкі? — глянуў ён мне ў вочы.— Вы хочаце ведаць маю думку.
— Быццам.
— Быццам,— паўтарыў ён.— А я ніколі яе не хаваў і не баяўся сваіх думак. Тут можна гаварыць без ўсякага «быццам». Быццам мы з вамі не людзі і не маем права думаць і разважаць. У народзе перамагае тое, пра што думаюць (і, скажам, чаго хочуць) большасць людзей. Калі мы дачакаемся з вамі сацыялагічнага даследавання ў гэтым пытанні і ўзважым усе рэальныя факты лясной экалогіі і нават эканамічныя дадзеныя, што вынікаюць з гэтай экалогіі, мы прыйдзем да адной і адзінай высновы: усе драпежнікі павінны быць знішчаны.
Ён выцягнуў уперад свой доўгі твар з пакатым лобам і выгнутай палазком барадой і глядзеў на мяне вострымі, але светлымі і яснымі вачыма.
— Ну, задаволены?
— Ці задаволены я? Як сказаць. Чалавек, які шукае ісціну, не можа быць задаволены адным. Часамі звычайныя меркаванні важней за самую непрымірымую катэгарычнасць. Катэгарычнасць, калі сказаць вам, як гладкая каменная сцяна. Ні на яе, ні цераз яе. І не відаць перад сабой нічога. Стаіш перад ёй як сляпы.
— Разумею, вам трэба меркаванні, доказы — іначай гаворачы, тая самая сцяна, толькі з працэсам кладкі, муравання, так сказаць. Цагліна да цагліны, рад на рад, вышэй і вышэй.
— Во-во. Меркаванні прыцягваюць, ты расцеш з імі і адначасова ўрастаеш у іх, робішся іх часткай.
— Вось вам прырода,— Іван Іванавіч павёў над столікам, за якім мы сядзелі, доўгай, з тонкімі доўгімі пальцамі, рукой, зрабіўшы ў паветры круг. Воўк есць ласёў, дзікоў, коз, цялят нашых, кароў, коней, сабак, а мы забіць яго не можам. Баімся парушыць нейкую выдуманую экалогію. У некаторых краінах даўно ўжо няма яго, і нічога, не плачуць людзі. Вы калі-небудзь елі ласяціну?
— Смачнае мяса. Выключна смачнае.
— Іменна, што выключна смачнае. А мы аддаём яго ваўку. З якой рацыі? Вера ў нас такая, ці што? У Індыі існуе культ каровы. А ў нас — ваўка? Я разумею клопаты аб прыродзе. Мы ў лясах косім сена ласям, каб зімой ім лягчэй было перанесці бяскорміцу і холад. Вяжам венікі, валяем асіннік, ставім соль-лізунец, сыплем бульбу, буракі. Казулі, зайцы, ласі, дзікі, падмацоўвайцеся. І раптам — самапаяданне.
— Самапаяданне? — не зразумеў я.
— Самапаяданне. Чысцейшай маркі самапаяданне. Магчымасці, якія ў ёй закладзены і якімі можа карыстацца без страт для прыроды чалавек, яна пачынае з’ядаць сама. Ды што ж мы — слупы?
— Вы маеце на ўвазе драпежнікаў?
— Іменна. Лось сам сябе не з’есць. Яго есць воўк. А паколькі воўк — таксама прырода, дык мы сутыкаемся на справе з самым аголеным самапаяданнем. Давайце паможам прыродзе пазбавіцца ад яго. Мы ж хвалімся, што з’яўляемся гаспадарамі не толькі ў грамадскім жыцці, але і ў прыродзе. Давайце?
Вочы Івана Іванавіча чакалі майго адказу.
— Давайце,— матнуў я галавой.
Іван Іванавіч смактануў папяросу. Дыму не было, яна патухла. Ён не кінуў яе і не стаў прыкурваць, шамнуўшы запалкамі ў кішэні.
— Траваядныя па травінцы, па лісточку цэлы дзень, усё жыццё сабіраюць. Працуюць. А ён — гатовае. І працу прыроды, і працу пас з вамі. Па якіх такіх правілах? Вы скажаце, што мой падыход у адносінах да прыроды занадта меркантыльны. У наш час, пры катастрафічным росце насельніцтва, на планеце, якая ў сваім аб’ёме не павялічваецца, трэба ўмець лічыць. Калі я быў школьнікам, кітайцаў было шэсцьсот мільёнаў. Цяпер іх удвая больш. Некаторыя вучоныя сцвярджалі, быццам адзін сусветны акіян, не лічачы сушы, можа пракарміць трыста мільярдаў людзей.
— Цяпер у нас?
— Цяпер у нас недзе пад чатыры. Параўнайце дзве гэтыя лічбы! Чытаю апошнія выказванні досыць нядрэннага акіянолага: «Акіян — пустыня, дзе на тысячы кіламетраў ніякіх умоў для жыцця». Усе жыхары вады кормяцца планктонам. А планктон — каля сушы, вакол астравоў. Да чаго я хілю? Мы залішне аптымісты і кідаемся вялікімі кавалкамі. Калі створыць прырода што-небудзь лішняе, акрамя таго, што яна можа тварыць кожны дзень, дык давайце мы возьмем у яе гэта самі. Не іменна карміць розных тыграў, ваўкоў і ўсю мясажэрную брыду.
Іван Іванавіч дастаў з кішэні запалкі, чыркануў адну аб драла і паднёс да папяросы.
Я расказаў яму, што адзін наш вучоны выявіў у адной мясцовасці мыш не мыш, звярка не звярка, вельмі старажытную па свайму роду і далёкай ад нас геалагічнай эпохі. Мясцовасць абвясцілі запаведнай і пачалі вывучэнне гэтай мышы.
Іван Іванавіч зацягнуўся дымком, выдыхнуў яго і ўсміхнуўся.
— Мыш?
— Мыш,— сказаў я.
— Гэта, мусіць, выхухаль. Выхухаль?
— Можа.
— Мінулыя геалагічныя эпохі ніхто не верне. Ні маманта, ні іхціязаўра, ні яшчараў-гігантаў, ні той расліннасці. Практычна знікаюць сланы, вярблюды. Пад небяспекай конь. А што датычыцца імкнення захаваць на зямлі ўсё, што на ёй было і ёсць, рабіць бачнасць неўмяшання ў законы прыроды, дык яны па меншай меры абсурдныя. Давайце не будзем чапаць пустазелля. Хай буяюць асот, сабакарнік, блёкат, крапіва, свірэпка, адуванчык, дзядоўнік, драсён, гугаль. Раз іх стварыла прырода, дык яны патрэбны. Нашы культурныя расліны, авёс, жыта, ячмень, пшаніца, грэчка павінны вытрымаць не лёгкую барацьбу з імі. Тады яны будуць сапраўды ўстойлівыя. Хай каларадскі жук да цурак аб’ядае лісце бульбоўніку, ляціць за Урал, на Каўказ, куды яшчэ, прайшоўшы з захаду на ўсход усю Еўропу, не паспеў дабрацца. Не так важна, што ў нас не будзе хлеба, бульбы, мяса, затое мы будзем... О-о-о, мы будзем! З’явіцца з космасу які-небудзь Гуманоід, жыхар не нашай планеты і скажа: «Зямляне! Паляцелі са мной. Я знайшоў вам планету, дзе на дрэвах растуць каўбасы, хлеб — з зямлі, гатовымі боханамі, як у вас каменне на полі». Вас задавальняе такая перспектыва? — глянуў ён на мяне і ўсміхнуўся.
Я сабе ўсміхнуўся, адказаўшы:
— За такім Гуманоідам можна было б ляцець.
Ён расставіў у бакі рукі і замахаў памаленьку далонямі, імітуючы лёт птушкі.
— Паляцелі,— і пайшоў, а на вуліцы дадаў без усякіх жартаў:
— Гняздо ваўчыцы ведаю. Магу звадзіць і паказаць. Трэба будзе пабраць. Вы часамі не маеце патрэбы ў ваўчаняці?
— Як?
— Як. Маглі б узяць і гадаваць. Воўк! Вялікага выкармілі б. Ішлі б з ім, а людзі б глядзелі, а сабакі ўцякалі б у свае двары і захліпаліся б ад брэху. Такая футра была б на ім! Вы б яго часалі. Шкрабніцу купілі б, што коней чысцяць.
— Канечне, такая рамантыка! Толькі, Іван Іванавіч, навошта яна ўжо мне ў маіх гадах? Я спрабаваў трымаць маленькую вавёрку, зайца маладога. Пажывуць і здыхаюць. А ў суседа ў скрынцы разам з трусамі заяц вырас як конь. Шарак такі. У рукі не даваўся. А пра ваўка кажуць: «Колькі ні кармі, у лес глядзіць».
— Што ж вы хочаце: крыважэрная істота. На ўсё жывое ён глядзіць як на кроў і мяса, якімі добра можна падсілкавацца. Якое ў яго можа быць прымірэнне ці абыходлівасць ці з чалавекам, ці з жывёлінай? Свая псіхалогія, да скону.
Мы трохі ўхіліліся ўбок. Нічога. Быў у нас такі клопат, і мы з чалавекам параіліся. Дзякуй, Іван Іванавіч, што адказалі на наша пытанне. Хай адказалі па-свойму, не так, можа, як каму бачыцца і думаецца. Ды нейкая добрая макавінка ўсё ж ёсць у вашым адказе. Добрага вам здароўя!
Вось і тая наша дарожка, на якую мы былі выйшлі. Добры дзень, дарожка! Неабыякавыя мы да цябе. Хто не марыў ва ўсе часы і вякі пахадзіць, праехаць па табе і ўбачыць зіму не з акна хаты, а іменна ў полі, у лесе, праз якія ты пралягаеш.
Так, зіма... Не адзін дзесятак гадоў запісваў я тры разы на дзень надвор’е і не паразумнеў. Тэмпература плюс-мінус, напрамак ветру, ападкі, хмарна або ясна. Быццам не толькі каму-небудзь, а нават мне самому не трэба была гэтая работа. Нічога не магу сказаць, якая будзе ні гэтая, ні наступная зіма. Ні калі пачнецца, ні якія будуць маразы, снягі. Якія будуць вятры, з якога боку. Ці будуць гурбы. Роўнае будзе снежнае покрыва ці паздзірае, пазганяе яго з палёў у лясы і вёскі і будзе горбіцца рабое поле ад марозу, распранутае і безабароннае. У лепшым выпадку, што я магу сказаць пэўна, дык гэта прачытаць у сваіх запісах, якая была зіма ў такім і такім годзе. Калі вымерзлі ў нас і ўсохлі амаль усе сады, кляны і арэшнік. У якім годзе пабаяліся марозу толькі адны слівы, не развінуўшы на тонкіх галінках пупышак, гэтыя галінкі і паўсыхалі. Даўно ці нядаўна былі зімы, як у нас кажуць, сіроцкія. Гэта значыць цёплыя, калі капае і капае са стрэх і куры маглі напіцца гэтай вады кожны дзень. Калі былі завейныя зімы, машыны буксавалі на дарогах, толькі і цягалі іх трактарам, а сцежку з двара на вуліцу раскапвай ці не раскапвай — дарэмна, на вачах, як з якой помпы, задзімае. Зімы бываюць розныя, мала падобныя адна на адну, як не падобны сваімі характарамі і густамі людзі. З самага снежня пачне круціць, ціснуць, сярдзіта шпуляцца калючым, як металічныя іголкі, густым і цяжкім, як пясок, снегам, жорстка і ўладна запануе не толькі на зямлі, але і ў паветры. І рэдка калі ўбачыш сонца, і не здымеш з рукі рукаўку, і не падвяжаш угору на шапцы вушы. Іншая ж і снегу дасць не менш, чым тая вар’ятка, і высцеле гэты снег роўна і па-гаспадарску як у полі, так і ў лесе, каб усёй зямлі было цёпла, не павымярзала ні канюшына, ні жыта, пі карнявыя пупышкі лугавых траў. Не ўзвіхраецца смерчам вятроў, не запаляе марознай чырванню неба ні на захадзе, ні на ўсходзе. Лагодна ўсміхнецца з-за бялявай рэдзі воблакаў мяккім і жоўтым, як жаўток варанага яечка, сонца.
Мне даспадобы такая зіма. Прыйдуць да самага двара дружнай чародкай курапаткі, парыюцца ў смецці, якое высыпалі на агарод, нешта патрэбнае знойдуць у ім і з’ядуць і далей пададуцца ў сваім дзённым маршруце. Ясна і ціха, далёка відаць любая небяспека, і мароз зусім не такі, каб хаваць птушкам у пер'е свае лапы і галовы.
Чорны цецярук умясціўся ў голым вецці бярозы і, нібы якіх казявак, клюе і клюе нешта. Што? Ён клюе бярозавыя пупышкі. На галаве ў яго гарыць чырвоны агеньчык шышкі. Цёпла і радасна. І цецеруку, і таму, хто глядзіць на яго.
Чаго ён прыляцеў на гэтую бярозу, якая каля ідарогі ў полі? У лесе дрэў мала? Пупышкі на ёй смачнейшыя, чым на лясных бярозах?
Не здзіўляйцеся і не імкніцеся разгадаць паводзіны ўсіх птушак і звяроў. Вось ланцужок мышыных слядоў. З палявой дарогі прабегла метры тры ўбок і знікла пад снегам. Норка відаць. Што трэба было мышцы на гэтай дарозе, па якой трактары, грузавыя машыны ўвесь дзень не сціхаюць? Чым-небудзь паласавацца? Пацярушаная салома, камочкі тарфакрошкі...
Чаго зайцы саслядзілі ўвесь касагор паўз дарогу? Нарада якая ўночы ў іх тут была?
Чаго было хадзіць тут лісу? Вунь дзе ён выйшаў з кустоў, доўга ішоў па шляху і павярнуў з яго роўненькага, як струна, у кусты. Слядкі яго невялічкія, трошкі большанькія, чым у ката, акуратненькія, ні абвалаў, ні восыпаў. Ліс не заяц, не пятляе туды-сюды, не вынюхвае кожную купіну, кожны пень і куст. Ідзе ціха, пільна, хітра, наўпрасткі, калі куды намеціў.
Во, гэты след успрымаеш іначай. Нешта здрыганулася ў табе, усе мышцы твайго цела быццам хуценька ўзбударажыліся і занялі новыя пазіцыі. Гэта не мыш, не заяц, не ліс. Лапа з чалавечую далонь. Адна пята яе з лісаў след. Воўк. Выхад на дарогу ёсць, а дзе звярнуў з яе?
Цёмны сасоннік здаля нібы ў дыме. Бярэзнік выглядае святлей. У ім больш прасветаў, бо сучча без лісця, голае і не можа стварыць шчыльны скразны фон.
А вунь і горад, адкуль усю зіму, з самага рання і да цёмнага вечара, возяць тарфакрошку. Горад. Як назваць іначай гэтае месца? Не капцы, не торпы, не кучы, не сцірты — дамы. Дом за домам. Чатырохвугольныя, шырокія, прадаўгаватыя, з двухскатнымі дахамі, прыцярушанымі снегам, як і ўсякія дахі. Паміж іх снуюць, як у самым людным горадзе, машыны розных марак і трактары. Кожная ідзе сваёй дарогай, кожная падстаўляе сябе пад разумны коўш пагрузчыка. Дамы гэтыя — тарфакрошка, нарыхтаваная ўлетку. Яе вязуць ва ўсе калгасы раёна, вязуць на прычэпах і ў кузавах машын. Знайдзіце лепшае ўгнаенне, чым прыгатаванае з жывёльнага гною і тарфакрошкі!
Не балота, а залатое дно. Дзесяць год возяць з яго гэтае бураватае золата. А яшчэ на колькі хопіць?
Не, зіма павінна быць моцнай, не гнілой. Зімой людзі маюць патрэбу ў цвёрдым, скаваным маразамі грунце.
* * *
Вясна спачатку пачынаецца ў душы. У думках, у чаканні. У цвёрдым веданні і перакананні, што яна прыйдзе. Як ёй не прыйсці? Як яна можа не прыйсці, калі прыходзіла заўсёды, і летась, і залетась?
Пасля зімы — і без вясны? Як гэта? Прорва? Чорныя тартарары? Не можа гэтага быць. І ніколі не было. Лету папярэднічае вясна, і недзе ў канцы студзеня (а што ў лютым, дык пэўна) чалавек пачынае даваць ёй месца ў сваёй душы.
Дыктар радыё чытае заяўку аднаго з слухачоў: «Прашу выканаць песню «Калі цвітуць сады». І гукі названай песні зліваюцца з добра знаёмымі табе гукамі вясны ў вялікую сімфонію славы жыццю. Так, сады цвітуць вясной, вясна дае пачатак жыццю ўсяго расліннага і жывёльнага царства.
У місачках, у слоіках, у драўляных скрыначках сеюць насенне памідораў і ставяць пасудзінкі на вокны. Цеплыня ў хатнім паветры, вільгаць і спажыўныя рэчывы ў зямлі, якой напоўнены і місачкі, і слоікі, і скрыначкі. Трэба сонца. Яно пайшло ўжо на вясну і калі не зрання, дык пад вечар гляне ў вокны хаты. Хапайце, памідорныя плюскавінкі, яго святло. Чуйце яго сваімі бакамі і выносце туды, адкуль сонца, тоненькія храсточкі. Памідорную расаду высадзяць на грады вясной, недзе ў самай сярэдзіне, а то і ў канцы мая. Калгасы таксама вясной панясуць з парнікоў на свае агародныя плантацыі расаду не толькі памідораў, але і капусты, бручкі, рэдзькі, рэпы.
Калі б падлічыць словы, якія людзі ўжываюць у другой палавіне зімы, то самым шматлікім, бадай, было б слова «вясной».
З пачаткам марозаў увосень да нас прылятаюць з больш паўночных лясоў снегіры. Іх можна бачыць у вёсцы ў садах, на дрэвах вулічных прысад, на ягадных кустах, проста на платах і будынках. Яны ўважліва і спакваля аглядаюць кожны сучок, кожную галінку, ці не пакінула лета што-небудзь для іх, выгнаннікаў, чарвяка, мошку, ягадзіну, і галасы іх, нечым падобныя да галасоў уяўных маленькіх арганчыкаў, кранаюць за душу. У самыя маразы і снягі снегіры ўглыбляюцца ў густыя і цёплыя яловыя лясы і не бываюць у вёсцы. Тут хаця б пракарміцца чарнамазым вераб’ям, галкам, сарокам, варонам залётным. Так, вераб’і часамі забіраюцца ў коміны печаў, каб пагрэцца, і бачыш іх чорнымі, вымазанымі ў сажу, камінары-камінарамі.
І вось зіма, цяжка нагружаная гурбамі снягоў, тоўстымі панелямі льдоў, сапілкамі мяцеліц, узяла перавал і з палёгкай усміхнулася. Ёй цяпер палягчэе, з гары ісці не тое, што драцца на гару, і яна не будзе такой злой, усе яе напружанні і старанні цяпер будуць ззаду, можна не толькі ўночы, але і ўдзень прылегчы і задрамаць. Хай і сонца пасвеціць, і вецер хай адпачне.
І паружавела неба, пасвятлела вакол, паяснела. Снегіры вылецелі з лясной гушчэчы на адкрытыя месцы, на ўзлессі, на драбналессе паўз розныя ручаі і нізіны. Што там, на палях, на дарогах? Можа, праталіны зачарнеліся?
Ляцяць яны чародкамі, чырванагрудыя, з бярозкі на бярозку, з рабінкі на рабінку, з куста на куст, ціўкаюць. Пералёт іх запаволены, пешаход зусім паспявае за іх перамяшчэннем. Нават хапае часу прыгледзецца да птушак, добра ўслухацца ў іх галасы.
Ой, не, галасы іх цяпер не тыя. Не стомленасць і неабыякавасць у іх. Упэўненасць, самавітасць, вера ў хуткі прыход вясны. Чырвоныя грудкі і ружовае неба. Маленькія арганчыкі пачынаюць мелодыю вясны.
А гэта? Што гэта за птушка сярод снегіроў? Упоперак сівалезых плячэй белыя палосы. Дзяцел. Плечы дзятлавы. Такі маленькі дзяцел? Па велічыні снягір. Але ж снягір ёсць снягір, а гэта — дзяцел у мініяцюры.
Якія ж у яго грудкі? Чырвоныя ці не чырвоныя? Можа, калі грудкі чырвоныя, і такія снегіры бываюць?
Я бяру ў поле зроку толькі гэтую птушку, адну, менш увагі аддаючы астатнім. Снегіры нікуды не спяшаюцца, пералятаючы з дрэва на дрэва, з аднаго боку дарогі на другі, але ў адным напрамку. Мяне не заўважаюць і не баяцца. Я для іх зусім пабочны прадмет, праўда, які рухаецца, але рухаецца без якой-небудзь небяспекі для птушак. Пераступаючы з нагі на нагу, пільней пачынаю ўглядацца ў маленькага дзятла. Вось ён уліп лапамі ў зломлены і ўжо прытрухлы верх нятоўстай бярэзіны. Рытмічна запрацаваў малаточак яго галоўкі. Э-э-э, бачу, бачу... Зусім добра бачу: грудкі і падпуззе — звычайны сівалезы птушыны пушок, ніякай чырвані, а на лобіку — чырвоная кукарда. Дзюба тонкая, вострая, толькі такой і даставаць чарвякоў у трухлым дрэве. Я падышоў да яго зусім блізка, метры за два ад той бярозкі, вяршыню якой ён дзяўбаў. Не баіцца, дзяўбе і дзяўбе. Мне хацелася яго сагнаць і паглядзець, як ён будзе ляцець. Пляскаю ў далоні. Ноль увагі, нібы не чуе. Чым шыбнуць? Маленькі камячок торфу пад нагамі. Бяру яго і шыбаю ў дзятліка. Ляціць і чырыкае.
Дзятлаў голас. Дзятлаў. Толькі танейшы і слабейшы, чым у звычайнага нашага пярэстага дзятла. Голас трубы вялікай ці малой не зблытаеш з голасам любога іншага музычнага інструмента. Голас дзятла большага ці меншага пазнаеш сярод безлічы галасоў іншых птушак. Дзяцел гэта, дзяцел. Толькі чаму такі маленькі? Адкуль ён? Проста не вырас? Пазнырок? І такім можа застацца? Не вырасце большы? А можа, вясной возьме моц, калі добра прыгрэе сонца і яды ў лесе стане ўдосталь?
Мне не даводзілася бачыць, каб дзятлы лёталі чародамі або далучаліся да чарод хоць якіх-небудзь птушак. Іншых інтарэсаў, акрамя працы па дрэве, у яго няма.
А гэты? Ды са снегірамі.
Пасля я расказаў пра бачанага дзятліка мясцоваму лесніку, чалавеку ўжо немаладому, памяркоўнаму і разважліваму.
— Маленькі?
— Маленькі. З снегіра.
— Дзіўна. Я, прызнацца, не бачыў такога. І бляднейшы, чым нашы?
— Нешта ад багунніку. Сівалезасць ва ўсім апярэнні.
— Ну, вядома. Нашы дзятлы яркія. Кожнае пяро ў іх як адлітае. Я думаю, што з снегірамі ён прыляцеў, адтуль, адкуль і снегіры.
— Паўночны?
— Выходзіць. Таму і лётае з імі. Куды ж яму адному.
Свяцілася ружовасцю неба, яшчэ зацягнутае шэранню зімовых туманоў, і гарэла на лобіку маленькага дзятліка чырвоная кукарда, і пачынаў іграць арганчык, складзены з галасоў чырванагрудых, вельмі тактоўна-сціплых сваёй прыгажосцю снегіроў, і рабілася на душы лёгка, бо ўсё гэта: і ружовасць, і чырвань, і галасы маленькага арганчыка — злівалася ў нешта адно цэлае і было звычайным пачаткам вясны.
Вясна! Во, глядзіце на яе, якая яна. Не зусім яшчэ яна. Гэта яе пачатак.
Неба ачысцілася, і адкрылася ўсё, як хапае вока. Неба — блакітны цудоўны звон, і нібы меднае біла ў ім — сонца.
На старой бярозе, якая расце на вуліцы, сядзіць маленькая жаўтаватая птушачка, з ногаць, і без перапынку, на адной і той жа ноце, праз пэўныя інтэрвалы часу, пасылае, нібы радыст, пазыўныя свайго голасу: піў, піў, піў. Яна не тапырыцца, як тапырыцца верабей, не кружыцца вакол сябе і не раскрывае шырока дзюбу. Расахатае, пакуль што голае вецце бярозы, і яе ў гэтым вецці нібы хто адліў у адзін і той жа час, у адной форме і выставіў на сонца з надзеяй, што ажывуць калі-небудзь.
У такія дні ў хаце не сядзіцца, не чытаецца і не пішацца. У прыродзе пералом. Паветра не тое. Пахі не тыя. Бачнасць стала далёкай і вельмі дакладнай.
Вунь па полю ідзе высакавольтная электралінія.
Добра відаць белыя жалезабетонныя слупы, крыжавіны на іх, кубкі ізалятараў, тоўстыя драты, ад слупа і да слупа, цераз лясы і ў сінюю бяскрайнасць. Канты на слупах відаць, і нават быццам бачыш металічную арматуру з дратоў і прэнтаў усярэдзіне непахісных і даўгавечных стаякоў.
Недзе па сярэдзіне паміж тарпой і цыстэрнай — чатырохвугольны лапік маладога хвойніку. Тут была дзялянка скразной высечкі. На яе месцы ўзняўся маладняк. Сінь старога лесу, з усіх трох бакоў цямнейшая і гусцейшая, чым сінь маладой дзялянкі, быццам сонца пасылае ёй праменняў больш, чым на такую ж плошчу старому лесу. Аднак дрэўцы-равеснікі, ствараючы сабой адзін светла-зялёны колер, далёка не аднолькавыя па вышыні. Розніца гэтая відавочная.
Я выйшаў на вуліцу і стаю каля сваіх варот, паглядаючы ў адзін канец вёскі, тады ў другі.
Выйшаў з варот і мой сусед з левага боку, таксама пенсіянер, чалавек, вольны ад якой бы там ні было штатнай работы. У ватоўцы, падперазаны папружкай, у гумавых, як і я, ботах, у рудой вушанцы, вушы якой не апушчаны, а звязаны на тасёмачкі наверсе. Ён падаўся ў мой бок, я крыху ў яго. Стаім і патроху размаўляем. Кажу:
— Як, Рыгор Тарасавіч?
Ён глянуў на неба, потым на мяне, уважліва і даверліва, і адказаў:
— Што «як». Вясна. Добра. Во, вязуць,— павёў сусед барадой у правы бок вёскі, адкуль ішоў трактар, цягнучы за сабой высокі прычэп яловага лапніку.
Лапнік везлі на лесазавод, дзе малолі на муку, якую давалі жывёле.
— Вякі жылі і не ведалі, што можна ім карміць кароў. Змелюць, і добра. Гніло сучча ў лесе,— гаварыў сусед.
— Ды які корм! Вітаміны,— дадаў я.
— Вітаміны,— кіўнуў галавой сусед, быццам і ён, і я бачылі гэтыя вітаміны і ведаем іх смак, не гаворачы ўжо аб карысці для жывёлы.— Яно, каб сказаць, што мы былі зусім дурныя, дык, можа, і не,— працягваў сусед.— У бяскорміцу секлі лапнік і давалі каровам. Толькі елі яны яго не надта. Хто яго, можа, горкі, калючы.
— Рыгор Тарасавіч, якія найбольш добрыя вёсны вы помніце?
Сусед глянуў па баках, на неба. Успамінае ці глядзіць, як ацаніць начатак сёлетняй вясны? Развёў рукамі, быццам пытанне было не з лёгкіх, але адказваць трэба, бо нешта ж помніў з тых вёснаў, якія пражыў.
— Ты тады малы быў,— і ён амаль дакрануўся тварам да маіх грудзей.— Зіма была рэзкая! І снег, і маразы. Палякі спалілі нас. Дзевяць гадоў мне было. Як загарэлася наша хата, дык мы з малым маім братам...
— З Масеем?
— З Масеем... голыя і босыя ў гумно і ў сена, паабкрываўшыся такім-сякім шкуццем, якое паспелі вынесці, грэліся. Майго бацьку тады забілі. Ні за што. Як убачыў, што гарыць вугол хаты, ён за вядро і на двор. Тушыць пачаў. Не давалі тушыць.
— Легіянеры,— сказаў я, улажыўшы ў інтанацыю сказанага слова ўвесь сэнс, які зводзіўся да аднаго: ворагі!
— Легіянеры,— паўтарыў сусед.— Тады, з таго дня і пачалася вясна. Добрая, ранняя, дружная.
— Пашкадавала прырода людзей,— сказаў я.
— Тады казалі: бог. Гэтую вясну я добра помню... А так... Усякія вёсны бывалі. У 45 годзе зацвілі сады, а тады снег. Ладны выпаў. Але зараз жа і растаў. Не пабаяўся цвет. Былі яблыкі. А тады яшчэ было неяк пасля вайны. Да мая пасеялі авёс, пшаніцу, ячмень. І ўзышло ўжо было ўсё. Прыгожа, калі глянуць. Снег і мароз! Холад! Дні тры так было.
— Я помню гэтую вясну. Не хацелася глядзець на поле. Зашэрхла ўсё.
— Зашэрхла,— паўтарыў сусед.— Авёс адышоў. А ячмень і пшаніцу перасявалі. Не было дужа чым. Але так-сяк перасявалі. Што зробіш, прырода. Пацягне такое паветра, і ніхто нічога не дапаможа. Адкуль, што, чаму — чорт яго ведае.
— А сёлета?
— Сёлета? Дзіцяці ўсе рады, калі яно народзіцца. А які будзе з яго чалавек, уведай. Не ўведаеш. Помніш, у 39 годзе, я быў тады на фінскай вайне, якія былі маразы? Сады, дубы, клён, граб, арэшнік, алешнік — усё-ўсё памерзла. Адкуль? Чаго? Не было ж пасля таго такіх маразоў? Не было. Ну, арэшнік, скажам, парос. Гэта кусты, тая самая трава. З кораня, можна сказаць, ідзе. Алешнік пайшоў. Новы. Той на дровы гадоў некалькі секлі. Ведама, сушнік. Добра. І леснікі не чапаліся. Дуб пайшоў. Маладняку! Хоць дубовыя заказнікі абводзь. А клён, граб так і...
— Правільна, з клёнам слаба. Такое дрэва!
— О-о-о, дрэва! Самыя лепшыя вырабы былі з клёну. З грабу таксама.
— А грабу зусім цяпер няма ў нас?
— Дзе ж ён ё! Няма. Люміна была. Няма. Дугі з яе гнулі. Лапці з кары плялі, як з ліповых лык. А клён драўся на такія тонкія палоскі, на каснікі проста. І з іх спрабавалі лапці плесці. Белыя, святочныя, скрыпучыя!
Бачыў я каснікі, надраныя з жывой драўніны клёну. І бачыў лапці, сплеценыя з іх. Пра іх казалі: «Кляновыя лапці!» Як пра нешта асаблівае, тонкае і далікатнае.
— А кляновік памятаеце? — гавару суседу як пра нешта далёкае і незваротнае.
— О, салодкі! Пастаіць у закаркаванай бутэльцы або біклажцы, падкісне, і вуллі пырскалі ім, каб пчолы сяліліся. Такі быў пах добры!
— Бярозавік не тое.
— Бярозавік — трошкі салодкая вадзічка. Далёка да кляновіка!
— Рыгор Тарасавіч, раней жа цабры, бочкі везлі вясной у лес і падстаўлялі пад латакі. Пад старыя камлістыя, помню, бярэзіны. Насечка, белы драўляны латочак і кап-кап-кап у пасудзіну, пакуль поўная набяжыць.
— Я сам надстаўляў. Тады прывязеш, пастаіць у стопцы, укісне, і з хлебам елі. Смачна! Добра хлеб глытаецца. Вазьміце мурашку. Лезе ці ў карытца, ці ў любую пасудзіну, каб напіцца гэтага самага бярозавіку. Уваліцца, утопіцца, а ўсё роўна лезе. Нешта ёсць у ім такое, што так яго хочацца ёй.
— А цяпер не падстаўляем, не п’ём і не хочацца,— сказаў я.
Ён усміхнуўся. Губы яго былі бледныя, не налітыя чырванню, занадта плоскія.
— Мала што, старасць.
— Нам старасць. А маладыя?
— Маладыя бярозавік цяпер будуць піць? Цукру, цукерак хапае. Малака, піва. Віна, каньяку. Галодныя цяпер яны, як мы раслі?
Вясковыя жыхары бярозавіку цяпер не падстаўляюць, не п’юць яго і не думаюць, каб піць. Гэта так.
— Затое ў горадзе мода на яго пайшла.
— На бярозавік?
— Ну.
— Праўда, леснікі нарыхтоўваюць. Во неўзабаве, як толькі зямля адтане і пойдзе ён, наставяць бакаў, бітонаў на вазы, на трактарныя прычэпы і паехалі. План ім даюць, колькі за вясну нарыхтаваць.
Я сказаў суседу, што цяпер горад, маючы два выхадных і добры транспарт, перахапіў у вясковых жыхароў і рыбалку, і паляванне, і грыбы, і ягады, і накінуўся во на бярозавы сок.
— Хай, хай, хай,— махнуў рукой сусед.— Хопіць і пам. Толькі які гэта бярозавік! Разводзяць нечым, каб не кіс, цукру дадаюць. У бутэлькі разліваюць і прадаюць. Я піў яго. Дачка з Мінска прывозіла. І не пахне бярозавікам. Каб не ведаў, дык і не сказаў бы, што гэта бярозавік.
— Спытваў і я. Ага, не той, што натуральны бярозавік.
Сам сабе падумаў: «Дзіўна атрымліваецца. Калі чалавек жыве сярод прыроды, у вёсцы, скажам, ён абыякавы да яе, быццам не заўважае яе даброт і рэдка карыстаецца імі. Трапіўшы ж у горад, такім чынам аддаліўшыся ад прыроды і згубіўшы штодзённае непасрэднае судакрананне з ёй, пачынае хвалявацца і бянтэжыцца, быццам губляе нешта істотнае і важнае ў жыцці, і ловіць кожную і самую маленькую магчымасць, каб выправіць сваю памылку, калі лічыць, што адрыў чалавека ад прыроды — яго памылка».
— Мая жонка грыбоў зусім не есць. У рот не бярэ. Вот вам і дары прыроды. Каму што,— зрабіў вывад сусед.— І яшчэ адну помню вясну. Восьмага сакавіка снегу на полі не было ўжо. Дарога так-сяк трымалася, але былі ўжо, як кажуць, у паветры сонца і цяплынь, хоць распранайся. У вёсках коней было мала, а сеяць жа неяк трэба было. З свайго атрада мы гналі з таварышам у адну вёску два кані, запрэжаных у сані. Ён на сваіх санях ехаў, я на другіх. Я і чысло гэтае запомніў.
— Я вам скажу, калі такая вясна была: у сорак чацвёртым годзе. Немцаў тады з нашай мясцовасці турнулі.
— Ну,— пацвердзіў сусед.
— А ў тую вясну, як нашу вёску спалілі, белапалякаў прагналі. Не ў самую вясну, а хутка.
— Правільна,— кіўнуў галавой сусед.— Уночы мы пераправіліся на пантонах цераз Бярозу ніжэй Брадца, зайшлі з фланга... Тады яшчэ Бяроза была мнагаводная, плынь была пругкая, так і глядзі, каб не падхапіла.
Можа, раннія і добрыя вёсны запомніліся суседу таму, што нейкім чынам звязаны былі з вялікімі падзеямі, спрыяючы ім?
Хай і сёлетняя накіпе ў галовах людзей добрую памяць аб сабе. Чым? Шырокім разлівам рэк, птушыным граем, вісячымі ў паветры слупамі камарынай таўкатні перад заходам сонца, няспыннымі званкамі жаўранкаў у небе і зелянінай рана засеяных палёў, дружным кушчэннем у маі азіміны, мармуровай квеценню садоў і мядовым пахам паветра.
— Будзе сёлета вада, Рыгор Тарасавіч?
— Дзе яна дзенецца. Павінна быць. Снег не малы быў. Хіба мароз вернецца ды задумае прытрымаць. Яшчэ яна толькі пачынае бегчы. У лесе снег ляжыць. Па Бярозе будзем меркаваць, як высока падымецца, ці шырока затопіць сабой луг. Не рвалі ж яшчэ лёд?
— Не, не. Не чутно было. Каты тлумілі ўсю ноч. У мяне лескі ад агарода на гару. Дык як задзогаюць па іх, як зашкрэбаюць па адліве, ды як запяюць, запяюць. Дзе тут заснеш.
— Стварэнні,— крутнуў галавой сусед.— І яны вясну чуюць.
— Чуюць.
Не люблю катоў, і ўсё. Не шчырыя яны ў сваіх паводзінах. Паспрабуйце ўгледзецца кату ў вочы. Не хочуць яго вочы сустракацца з вашымі вачыма, ой не хочуць. Глядзяць толькі па абавязку, неахвотна, нешта хаваючы ад вас, не да канца раскрываючы зрэнкі, пакутліва чакаючы канца сутыкнення з вашымі вачыма. Так, вы яго гаспадар, вы дужэйшы за яго, можаце, калі трэба, калі кот заслужыў, дзягай пацягнуць па ім. Кот гэта ведае. У галаве ж у яго — сваё, драпежнае.
Быў у мяне з белымі лапамі, з белым падпуззем шэры. Было яму і ўлежна і ўежна. Печ цёплая, нават нанач на двор зімой не выкідалі, ставячы ў адпаведным месцы пясочак у скрыначцы. І што? З печы ленаваўся далоў злезці. Такога наробіць у шкуцці...
Пысай яго, нячыстую сілу, у гэта самае!
Галаву ўбок верне. Нядобра яму. А нам добра?
Ды па гэтаму было б яшчэ паўбяды. Заціўкалі вясной на двары кураняты. Глядзіць на іх, аблізваецца і хвастом пакручвае. Каўтане горлам, нібы яго памыкае рваць, і пойдзе. Так хацелася яму ўхапіць і з’есці куранятка. Але сваіх не чапаў.
Прыходзіць аднойчы сусед і кажа:
— Ваш кот куранят хапае.
— Што вы гаворыце? У нас таксама яны ёсць. Не чапае.
— А маіх трое ўжо ўхапіў. Разумны тады. Сваіх нельга, а чужых можна.
— Тады трэба яго за такі розум...— пачаў я шукаць у галаве патрэбнае слова і недагаварыў. Сусед зразумеў мяне.
— А я ўжо яго і ўзнагародзіў і заахвоціў. Куранят хапаць болей не будзе. Пайшлі. Убачыце.
Па двары вакол курыцы-дзяціводкі бегалі жоўтыя бясхвостыя кураняты. Далей ад вуліцы, каля пуні ад агарода, ляжаў мой мёртвы кот. З носа ў яго выскачыла кроў. Недалёка ад ката было і кураня. Крылцы распасцёртыя, з выпучаным, зацягнутым пялёнкай вокам.
— Во, гэтай палкай,— і сусед узяў яе ў руку, камлістую, крывую, падняў перада мной у паветры і зноў паставіў да сцяны стопкі.— Дзірку тую я залажыў, кудой ён уцякаў з двара. Схапіўшы піскалёнка, мык туды, а я яму па галаве. Бярыце. Ваш. А не, дык я і сам магу закапаць.
У вёсцы катоў-куратнікаў не трымаюць. Даць яму волю, дык ён разласуецца, і на насенне курыцы не будзе.
І не каты, мусіць, былі прычынай, што сон мой уночы быў няўстойлівы, занадта павярхоўны, быццам якая хваля то апускала мяне ў сваю цемнату, то зноў падымала на паверхню, і я пачынаў чуць і ўслухоўвацца. У паветры, мусіць, пацягнула нечым такім, чаго не вызначыш носам, а адчуеш аднымі нервамі, і яны прадыктуюць, спаць табе далей ці не спаць, а раскрываць, хай і ў цемнаце, вочы і ўслухоўвацца ў пераможныя, спачатку неакрэсленыя, потым мацнейшыя і мацнейшыя, потым як гром, гукі вясны.
Скалануліся сцены хаты, і быццам зыбнуўся мой ложак, на якім я ляжаў, і быццам запахла трухой, якая павінна была пасыпацца са шчылін столі, калі скаланалася хата. Во яны, гэтыя гукі, гэты гром, які абвяшчае прыход вясны. На Бярозе рвалі лёд. Вясна! Так, вясна! Лёд ірвуць тады, калі рака пачынае выходзіць з берагоў і затапляць неабдымны луг. Ура! Вясна! Каб крыгі часамі не зрушылі мост, не палезлі адна на адну, ірвуць перад ледарэзамі лёд.
Прыгожае гэта відовішча — разліў вялікай ракі. Колькі ж гэтай вады! Якая ж яна моцная, бясстрашная, бескампрамісная! Любая крыга на яе паверхні — лёгкая трэсачка, якую можна куляць, гайдаць у бакі, гуляць з ёй, як з цацачкай. Бервяно самай вялікай таўшчыні вынырне канцом і зноў пад вадой, вынырне і зноў вунь ужо дзе далёка пад ваду схаваецца. Ніяк не хоча згаджацца душа з тым, што з снегу, па якім хадзілі, ездзілі і якога не так ужо і многа было, ды столькі вады сабралася. Адонкі стагоў на лузе, кусты, высокія лабякі берагоў, розныя альтанкі, лавачкі — нічога не відаць, нічога няма, акрамя жывой воднай сінечы, месцамі рабрыстай, месцамі гладкай, як шкло.
Уранні, не паспела яшчэ як след развіднець, наляцелі гракі. Быццам выбухі на рэчцы і гэты грачыны налёт былі звязаны паміж сабой, уяўлялі сабой дзве часткі нечага аднаго цэлага. «Артылерыя — пяхота, жывая сіла»,— мільганула ў маёй галаве.
Сапраўды ў чорнай гэтай пяхоце, граках, было штосьці сімвалічнае і ненатуральна вялікае. Як магла збіцца ў адну, зусім арганізаваную, чараду такая колькасць птушак? Няўжо і там, у выраі, яны жылі такім незлічоным гуртам? Колькі ж ім трэба яды, месца, каб атабарыцца на начлег? Іх і не злічыш. Яны занялі кожны агарод, селі на кожнае дрэва ў вёсцы, пабывалі на кожнай будыніне, крокамі, узлётамі перамяшчаюцца і перамяшчаюцца, аглядаючы кожны сантыметр занятай тэрыторыі, каркаюць і штосьці крычаць на сваёй мове. Ногі жоўтыя, дзюбы жоўтыя, самі як цыганы, зусім чорныя. І тое, што яны не скачуць на дзвюх нагах як сарокі і вераб’і, а іменна ходзяць, па чарзе перастаўляючы адну нагу за другой, надае ім сталасць і паважнасць, і ўзнікае перакананне і адчуванне, што грак зусім сур’ёзная і непамерна прыгожая птушка.
Яны занялі і сад, крычаць там, дзе тысячы яблынь, чорна ад іх і на полі. Узлёты іх у паветра імклівыя, быццам ускідае ўгору згусткі шэрані нябачная спружына, а там ужо, у небе, гэтая шэрань то радзее і святлее, то цямнее і туды-сюды змяшчаецца.
Не, усе яны летаваць у нас не будуць. Застанецца толькі нейкая частка ці нават частачка. Астатнія пагасцююць, усталююць вясну ў нашай вёсцы і, пакінуўшы на ўспамін яе жыхарам жоўта-белыя камочкі чыстага свайго памёту, паляцяць далей, дзе іх чакаюць не дачакаюцца і дзе ніяк не наступіць вясна, пакуль не прыляцяць гракі.
Я павінен быць каля Бярозы. Яна ўскрылася, сягоння ўночы рвалі на ёй лёд, і пачынаецца паводка. Не глянуць на яе, не павітаць і не развітацца з нашай вадой нельга.
Палюбаваўшыся на гракоў, я іду на шашу. Ужо ладна паднялося сонца. Неба не зусім чыстае, на ім хутчэй туман, чым воблакі, але цёплы, вясновы, ад бягучай вады, якой многа цяпер на зямлі. Я ў гумавых ботах, у ватоўцы, у шапцы-казырку, у руках у мяне кій. Ён у мяне не толькі як сродак апоры ці зброя. Да ўсяго, што прыкоўвае маю ўвагу ў заўсёдным маім падарожжы, я дакранаюся перш-наперш кійком. Якое яно: мяккае ці цвёрдае, колер зверху, колер знізу або з бакоў? Кій як бы дадатковы мой орган, пры дапамозе якога я спачатку і мацаю, і бачу, і чую, і нават думаю. Потым ужо, калі кій не здолее адказаць на ўсе мае пытанні, я карыстаюся больш тонкімі аналізатарамі: бяру ў руку, узважваю, падношу бліжэй да вачэй, слухаю, нюхаю, а трэба, дык і языком лізнеш, калі прадмет, як скажам, лясны яблык, ядомы, а смаку яго не ведаеш.
Сёння ўранні я не апранаўся ў цёплае. Я яшчэ ўночы адчуў, што мне будзе ў ім млосна.
Асфальт на вуліцы чысты, нават на жалабках паўз бакі не цякуць ручаі. Вада з агародаў і палёў збегла. Праўда, паўз платы, асабліва аднаго, заходняга боку, яшчэ ляжаць рэшткі снегу. Гурбы тут былі высокія, надзьмула іх у лютым заходнім ветрам. Але гэта рэшткі. І іх хутка не будзе. Вясной прыемна ступаць па снежным крупчаку, асабліва гумавым ботам, бо ведаеш, мокры ці не мокры гэты снег, нават хай і правалішся дзе-небудзь у ім, нагу не памочыш.
У вёсцы быццам пасля вайны: ціха. Поле раскісла. Тэхніка застыла, нібы пастаўленая на калодкі, у гаражах, на машынных дварах. Усталі рана і паехалі на сваіх машынах толькі тыя шафёры, якім лягла дарога у гарады, гэта значыць, па шашы.
А шаша жыла. Для яе разводдзя не было. Наадварот, бачнасць бязмежная, як вока дастае, шчапленне гумавых колаў з дарогай надзейнае, не пакаўзнешся, не зімой. Ішлі бензавозы, малакавозы, лесавозы, высокія, як дамы, пераважна вясновых колераў кантэйнеры, лятучкі тэхдапамогі, грузавікі разнамасных мадэфікацый, колавыя цягачы з кабінамі на другім паверсе, з двайнымі прычэпамі-гігантамі, легкавыя, якім усё было некалі, і яны пятлялі, мітусіліся, каб як найхутчэй абмінуць усіх, хто быў у іх уперадзе. Дарога дыктавала свой рытм, сваю хуткасць, мела свой гук, які зусім быў не падобны на ездавы гук кожнай машыны паасобку ўзятай, але нейкім чынам утвараўся з гукаў паасобных машын, і нагадвала сабой міфічнай велічыні струну, нацягнутую паміж двума вялікімі гарадамі, Магілёвам і Мінскам. Гук гэты рэзаніраваўся шматлікімі мастамі і масткамі, пад якімі працякалі рэкі, бярозавымі прысадамі, якія сачылі, каб дарога без патрэбы нікуды не збочвала, звонкімі соснамі бароў, праз якія пралягла стужка асфальту.
«Чакаць аўтобуса? — падумаў я.— Ды ён ідзе па раскладу. А гэта будзе не скора».
Перайшоўшы шашу на другі бок, я павярнуўся тварам да яе і стаю, узяўшыся за кій дзвюма рукамі і ўпёршы канцом яго ў жвірыстую ўзбочыну. Не паспеў я паглядзець ды падумаць, якой машыне падняць руку, як справа ад мяне, ужо на ўзбочыне, шархануў коламі і стаў, як укопаны, грузавік.
— Куды, дзед?
Я кіўнуў галавой у той бок, куды ішла машына, і адказаў:
— Сюды во. Недалёка. Да ракі.
— Сядайце.
Шафёр быў малады. У пінжаку, без шапкі.
— Стукніце добра,— сказаў, калі я зачыняў за сабой дзверцы кабіны.
— Стары ўжо. Бяда вялікая, калі і вывалюся. Пажыў.
Ён глянуў мне ў твар, нібы шукаючы ў ім доказаў таго, што я сказаў.
— Чаго вы! Жывіце. Можа ж, ваявалі, рэвалюцыю нам рабілі. Пенсію даюць?
— Ды даюць.
— Во, а вы выдумалі: такі ды гэткі. Вялікую?
Я назваў лічбу.
— Добра. Вам толькі цяпер і пажыць. Можа ж, за век нагаладаліся?
— Чаго, чаго, а гэтага хапіла.
— Не тое што нам цяпер, маладым.
— На тое і рэвалюцыю рабілі, і галадалі, і цярпелі, і ваявалі, каб дзеці нашы, унукі па-чалавечаму жылі.
Маладыя, заўважыў я для сябе, не заўсёды арыентуюцца ў часе, таму я нічога не сказаў шафёру, што не мог рабіць рэвалюцыю, паколькі было мне ў той час усяго сем гадоў і я толькі натапырваў свае вушы і слухаў пра рэвалюцыю, пра цара, якога скінулі. Але сказаць, што я быў інертны і абыякавы да цара і рэвалюцыі, якая яго скінула, будзе няпраўда. Класавая свядомасць у дзяцей выспявае і ўспыхвае... Ды пе, ёй няма чаго выспяваць, яна ўспыхвае адразу, як чырканутая аб драла запалка, і ніколі ўжо пе патухае. Яе запальвае жыццё бацькоў, іх праца, іх пракавечная нянавісць да тых, на каго трэба было працаваць, цярпець холад і голад. І вось зараз, калі азіраюся ў тыя далёкія гады, беспамылкова магу сказаць: так, у сем гадоў я быў зусім закончаны рэвалюцыянер, бо цара ненавідзеў, рад быў, што яго скінулі, ганарыўся за «дэмакратаў», як тады называлі ў нас рэвалюцыянераў.
Так, малады шафёр, рабіў я рэвалюцыю. Толькі не адзін, а з салдатамі, з матросамі, з рабочымі, з бацькамі і старэйшымі братамі.
— Во там мяне высадзіце,— паказаў я пальцам у ветравое шкло і дастаў з кішэні белую манету, каб заплаціць шафёру.
— Вы што! — адхінуўся далей ад мяне шафёр, нібы на руцэ ў мяпе ўбачыў не грошы, а куслівую ядавітую гадзюку.
Я павёў убок галавой і сказаў, быццам падумаў услых:
— Можа, і добра, што не спакушаецеся на капейкі. Хаця, як кажуць, з капеек хаты будуюць.
— Мне, дзед, хата не трэба. У казённай жыву. А выстаўляць руку, каб на яе лажылі капейкі, проста, лічу, сорамна. Машына ж не мая?
— Ды яно так, машына дзяржаўная. Але вы сталі. Зноў во, другі раз, сталі, каб высадзіць. Нейкі збой у вашай яздзе. Некатораму не заплаці, не дай гэтую самую капейку, пакрыўдзіцца. Усякія людзі бываюць. Часамі і малады, а як не наш.
— Ну… — хацеў штосьці яшчэ сказаць шафёр, але я стаяў ужо на зямлі, трымаючыся за дзверцы кабіны, каб зачыніць іх.
— Сюды? — паказаў ён мне пальцам па паваротку, каля якой стаяў указальнік з надпісам: «Торфабрыкетны завод».
Я матнуў галавой, каб маладому шафёру было ясна, куды ён падвёз старога чалавека.
Мне не трэба быў торфабрыкетны завод. Ён ужо даўно для жыхароў нашага раёна, у тым ліку і для мяне, проза. Звычайная вытворчасць у выглядзе чорна-бурых цаглін паліва.
Я хачу паназіраць за паводкай з гэтага, левага, боку ракі, а не з горада.
Лес, які ішоў паўз луг, я ведаў з дзяцінства. Я і павярнуў у яго. Направа. Калісьці я вучыўся ў сямігодцы ў гэтым мястэчку. Яна была адна на раён, і мястэчка было выключна драўлянае з гулкімі драўлянымі тратуарамі. Толькі школа наша была белакаменная, двухпавярховая. Не дзіўна: палац былога пана. Цяпер не мястэчка, горад. Зараз я яго пабачу адсюль, з гэтага лесу. Як кажуць, на фоне цудоўнага разліву нашай любай і слаўнай Бярозы.
А хадзілі мы, вучні, у гэты лес, арганізавана, з настаўнікамі, не так сабе, а перад святамі, перад Кастрычнікам і перад Маем, каб надраць дзеразы і наламаць яловых лапак, наплесці з гэтай зеляніны гірляндаў, упрыгожыць імі школу знадворку і ўсярэдзіне, як калідор, так і кожны клас паасобку, паабвіваць гірляндамі і зялёнымі лапкамі пахучай елкі партрэты правадыроў рэвалюцыі. Гэта было прыгожа і ўрачыста. Калі дадаць яшчэ лозунгі, напісаныя буйнымі літарамі пэндзлікам на белым баку доўгай шпалерыны, дык вельмі прыгожа і ўрачыста. Пісалі не простымі літарамі, якія можна бачыць у кніжцы. Пісалі літарамі, не падобнымі на кніжныя. Кожная літара — знаходка і вынаходніцтва, з арыгінальнымі элементамі і завіткамі, з нязвыклымі суадносінамі частак, у аб’ёмным успрыманні, гэта значыць з ценямі і падценямі. А падбор фарбаў! Здаралася, якія-небудзь літары і прачытаць было спачатку цяжка. Затое калі прачытаеш і ўловіш сэнс напісанага, хочацца на ўсю сілу крычаць: «Няхай жыве сусветная рэвалюцыя!» А колеры фарбаў! Чырвоны, ружовы, бардовы, зялёны, светла-зялёны, сіні, жоўта-сонечны... Ніколі і нідзе чорнага.
Я павольна іду лясной дарогай амаль паўз самы луг. У некаторых месцах скрозь дрэвы, не апранутыя яшчэ лістотай, прасвечваецца мора паводкі і відаць нават будынкі горада, які раскінуўся па той бок рэчкі. Натуральна, той бераг высокі, вада ніколі не затапляе яго, і людзі сяліліся на ім смела. Гэты ж бок, па якім я іду, пакаты, лес пераходзіць у луг ці луг у лес.
А лес, здалося мне, такі ж, якім я помню яго з дзяцінства. Алешнік, бярэзнік, рабіннік, лазовыя кусты, часамі сосны і елкі, калі ўзяць трошкі правей, далей ад поплава. Стары высякалі на дровы, малады рос і вырас, і ландшафт практычна дзесяцігоддзі заставаўся тым жа.
Я прайду гэтай дарогай, па якой машыны не ходзяць, з кіламетр, выйду на прагаліну, дзе быў у даваенныя часы драўляны мост, да якога вёў доўгі пясчаны насып цераз луг, стану або нават сяду на гэтай прагаліне, і перада мной, як на карціне, ляжа і ўвесь мой горад, маё колішняе дарагое мястэчка, і ўвесь разліў рэчкі перад ім.
Я ўважліва гляджу вакол сябе. Вунь пад елкаю яшчэ снег. І ў другім месцы снег. Пралесак не відаць. Тут цемнавата. Зямля не нагрэлася. Прэлае леташняе лісце яшчэ чорнае. Яго прысмактала да зямлі, і яно яшчэ не высахла. Пах густы, востры, своеасаблівы, сумесь пахаў вады, галля дрэў, увільготненай зямлі. Я люблю такія пахі і быццам здаравею ад іх, удыхаю і выдыхаю іх, і быццам грудзі шырэюць.
Дарога ледзь-ледзь пачала падымацца ўгору, па баравіну. Менш драбналесся, больш ельніку і сасонніку. Паасобныя сосны жаўтаствольнымі свечкамі пачалі вырывацца ўгору, вышэй астатніх сваіх суседак і суседзяў, і бачылі, мусіць, і горад, і ўвесь разліў на лузе, і лясы на іншых плошчах, якія ляжалі за навакольнымі палямі, а таксама за лугам, па правы і па левы бок горада. З адной сасны юркнуў кудысь пад вецце іншых дрэў дзяцел. Не ўбачыў чалавека ці заняты больш неадкладнымі справамі, чым пачырыкаць на мяне?
Вось і вялікая дарога, якая вяла на насып, на мост, адзіная з гэтага боку на той бок ракі. Зарасла, ніякіх слядоў пі машын, ні конскага транспарту. Насып даўно змыла і знесла вадой.
Цяпер дарога на той бок ракі лявей, прама з шашы. Насып вышэйшы за старога, шырэйшы, з абмураванымі берагамі, каб не размываўся. Мост жалезабетонны, павіс над большай часткай лугу, не цераз адну раку. Вада лёгка праходзіць пад ім, ніякай затрымкі перад мостам.
А вунь і наша былая школа. Двухпавярховая і белая, але маленькая ў параўнанні з новымі шматпавярховымі будынкамі, дзвюма школамі, Домам Саветаў, Домам культуры, жыллёвымі шматпавярховікамі, карпусамі бальніцы, школы-інтэрната...
Горад пайшоў улева, за шашу, дзе ўзвялі льнозавод, сыраварны завод. Справа — старое мястэчка, драўлянае. І тым не менш прыгожае (каштанавая алея паўз рэчку, парк, сады, у якіх патанаюць хаты).
Адсюль глядзець — вада быццам стаіць. Толькі трошкі нібы рабацініцца, і вяршкі затопленых кустоў туды-сюды кратаюцца. Я разумею: гэта гойдае іх туды-сюды водная плынь. А плынь тут густая, напорыстая. Мне не раз даводзілася ехаць упоперак цераз яе на вялікай драўлянай лодцы — абшыване,на якой у паводку перавозілі людзей туды і назад, бо невысокі насып на лузе ўвесь затапляла вада, ідучы цераз яго, і маставая пераправа спынялася на ўвесь час разліву. Перавозчыкі рэзалі плынь наўскасяк, пад вострым вуглом насустрач ёй, тым не менш лодку адносіла па плыні, асабліва на стрыжані ракі. Вада ў гэты час не такая светлая і чыстая, як улетку ў рацэ, а белавата-жаўтаватая, часамі цёмная, у якой не цяжка ўбачыць іглічыны, стары ліст, саломіну, дробнае чорнае смецце.
Тым часам дзве невялічкія птушачкі праляцелі над маёй галавой, не так ужо і высока, у напрамку рэчкі. «На той бок? — падумаў я.— А што ім, птушкам, маючы шчасце крылаў». Не, не паляцелі. Праляцеўшы метраў сто, падрыгалі крыламі на месцы, каб, мусіць, не зваліцца ў ваду, зноў вярнуліся. На гэты раз ляцелі трошкі лявей ад маёй галавы, я нават паспеў убачыць такое-сякое іх шэрае, з сінімі абводамі пер’е.
Я доўга стаяў і адчуў, што забалелі ногі. Паглядзеўшы вакол сябе, я выбраў пясчаны ўзгорачак былога насыпу, прашыты там-сям сухой леташняй травой, і сеў на яго.
Першым чынам я ўбачыў свае гумавыя боты, літыя, як кажуць, з добрай падэшвай. Нагу не праб’еш, не прамочыш. А што накруціў ануч, дык хто ж надзене гуму на голую нагу? І ўбачыў ніжні канец кійка з сухой і лёгкай арэшыны. Часамі людзі гнуць качарэжкі з гэтага дрэва. Лёгкія, ёмкія, моцныя і прыгожыя качарэжкі выходзяць.
Падняўшы вочы на паводку, першым чынам убачыў мост, які быў у мяне злева. Адсюль ён выглядаў высокім, доўгім, а машыны, якія каціліся па ім,— нібы дзіцячыя цацкі-самакаты. Паляў пад мостам было нагэтулькі шмат, што я не злічыў бы іх, калі б надумаўся палічыць. І, па-другое, яны нібы мітусіліся туды-сюды, быццам вада, якая цякла паміж імі пад мостам, лёгка то ссоўвала ў кучу іх, то рассоўвала.
А вунь тым, прыкладна, месцам і кірункам, дзе перавозілі людзей на абшыванах, паплыла звычайная лодка. На ёй сядзела некалькі чалавек. Не перавоз, не. Цяпер перавозу тут няма. Дакладна ведаю, што няма. Людзі маюць лодку, селі і паехалі. Ці то на якой патрэбе ў горад, ці проста нацешыцца на такой воднай роўнядзі.
Гавару слова «горад» у дастасаванні да свайго былога мястэчка і адчуваю нялоўкасць, нібы муху назваў сланом, ката канём, сябе прафесарам ці яшчэ якім вялікім чалавекам. Не ляжыць у мяне душа да гэтага слова, не выспела і не ведаю, ці выспее калі-небудзь.
Дзве птушачкі зноў праляцелі ў мяне над галавой на ваду, падрыгалі крылцамі на тым месцы, дзе дрыгалі, зноў вярнуліся назад. «Пачакай, пачакай,— пачаў я думаць.— Можа, улетку гняздо тут іх было, і яны цяпер бядуюць, што яго затапіла? Куст, можа, які пад вадой ёсць ці купіна? Чаго ж бы ім?..»
А вада плыла, плыла, плыла... З палёў і лясоў, з дарог і вёсак, з ручаёў і малых рэк. Гуртавалася ў кучу, у адну магутную плынь, як жывая, добра разумеючы, чаго і куды ёй трэба.
Я захапляўся сілай вясновай стыхіі не так сабе, не дзеля атрымання чыста эстэтычнай асалоды. Я ведаў: калі схлыне паводка, на пачарнелым лузе добрая трава парасце. І калі вясной вялікая вада, нап’ецца зямля як мае быць, і будзе ўраджай.
Я ўстаў на ногі, баўтануў ніжнім канцом кійка ўправа-ўлева, акінуў увесь водны прастор вачыма яшчэ раз, правяраючы, ці не ўпусцілі чаго мае вочы, і сказаў сам сабе, услых, быццам накладаў на мяне нехта нейкія абавязкі і я іх выканаў:
— Добра. Паглядзеў. Пайду.
Я пайду зноў на шашу, на торфабрыкетную паваротку, дзе злазіў з машыны. Сяду на якую-небудзь. Раз вясна, чакаць няма чаго. Пачнецца сяўба, падкормка з самалёта мінеральнымі тукамі азіміны. І інтарэс, і галоўная для чалавека работа пачынаюцца вясной. У мяне таксама ёсць свой садок, агарод. Я павінен, як усе людзі, надаць ім належны выгляд. Праца, праца, праца.
А дарог колькі з пачаткам вясны адкрываецца ў лесе, у полі, на сенажацях, у прыбалотным зарасніку! І кожная — эпапея ў незлічоных серыях, самая займальная і самая глыбокая, незалежна ад таго, бачыў ты ўжо яе ці глядзіш упершыню.
Акрамя рэк, падумаў я, якія ўпадаюць у мора, ёсць яшчэ, мусіць, рака жыцця. Мы яе не бачым, не любуемся ёй, не пераязджаем на лодцы. Мы яе адчуваем і баімся, хаця б яна не перасохла, не зніцілася, не змізарнела, пе забрудзілася, хаця б не капнуў хто-небудзь у яе атруты. Іначай якая справа была б мне да вады, да лесу, да звяроў і птушак, сабак і катоў? Чаму я радуюся, што бярэзіна можа вытрымліваць мароз у 200 градусаў, а вясной зусім нармальна распускаецца зубчастымі сваімі маленькімі лісточкамі, як і не было гэтага марозу? Чаму шкада гэтай самай бярэзіны, калі камель яе кругом здзяўбуць тапарамі, падцэджваючы бярозавік, і яна доўгія гады вымушана жыць з гнілымі зацёкамі і з бледнымі лісточкамі? Што мне было б да голуба, якога ловіць у паветры коршун, або да шпачанят, якіх жыўцом цягае са шпакоўні сарока або кот? Што? Чаму я павінен хвалявацца, валтузіць сябе туды-сюды, недаядаць, недасыпаць, не маючы з гэтага ні на капейку ніякай матэрыяльнай карысці? Усё жывое зямное і нават нежывое аддае ў раку жыцця па нейкай нябачнай макавінцы (скажам, малекуле), і яна трымаецца за гэты кошт, несучы ў сабе яго здабыткі ў мора адвечнасці. Так? Калі не так, то хай гэта будзе маёй памылкай. Абы не атрута ў раку жыцця. Усё, усё жывое дыхае іонамі гэтай ракі жыцця.
На зямлі яна адна, гэтая рака. Агульная як для чалавека, так і для ўсякай жывой істоты, у тым ліку і для расліннасці.
Ну вось, вясна пачалася. Уперадзе лета. Які вялікі і добры час ідзе!