epub
 
падключыць
слоўнікі

Якуб Колас

Даняў

(Старая беларуская казка)

Жыў-быў пан, да казак ахвочы.

Заклікаў ён раз мужыка

І, з хітрасцю глянуўшы ў вочы,

Пускае такога жука:

– Глядзі, чалавеча,– дукаты.

Яны твае будуць усе,

Калі ты расказ вузлаваты

Раскажаш у поўнай красе.

Пры гэтым – каб праўды ні слова,

            І калі я скажу: «лжэш»,

Тады ты – такая умова –

Дукаты сабе забярэш.

Прайграеш, дык будзеш мне вінны

І страціш ты славу сваю.

 

Мужык той быў казачнік слынны,

Вядомы далёка ў краю.

Зірнуў на дукаты

Наш баечнік скоса –

Як вырваць чырвонцы

        З-пад панскага носа?

Як славу-пагудку

Сваю не зняславіць,

А пана самога

У дурні паставіць?

«Ну, што ж, папрабую

Дай, сіла ліхая!»

І ён небыліцу

Такую сплятае.

– Чаго не бывае на свеце, панок!

                Выпадак і мне налучыўся.

Дванаццаты стукнуў тады мне гадок,

А я і на свет не радзіўся.

Пайшоў я на службу. Мяне багацей

Наняў пасвіць пчолы на лета.

Заклікаў мяне ён і кажа: «Мацей,

Ты цвёрда запамятай гэта:

Табе даручаю я сто адзін рой,

        Пільнуй жа ты пчол маіх дбала.

На дзень іх два разы злічы і падой,

                І каб ні адна не прапала!»

Я быў паслухмяны хлапец, увішны

І добры даглядчык жывёлы,

Я мёду надойваў цабры і збаны,

Мёд зносілі ў рэзгінах пчолы.

 

Зірнуў на расказчыка пан Дамінік:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

Дукаты ж, здаецца, палаюць ярчэй

        І цягнуць прывабнаю хваляй,

І баечнік з грошай не зводзіць вачэй,

                Свой сказ ён прадоўжвае далей.

 

– Лічу раз пад вечар я пчолак – бяда:

Дванаццаці штук не хватае.

Ці ўгразлі ў балоце, ці знесла вада,

Ці сцежка заела крутая?

І што ж мне рабіці? Бяжы, брат, лаві!

Бягу я, аж бачу, саколю,

Ляцяць адзінаццаць, і ўсе ж у крыві,

        Ды жаласна стогнуць ад болю.

А дзе ж яшчэ пчолка адненька? Няма!

                Аж чую – раве за ракою!

Зірнуў туды гэта, гляджу – куцярма:

Населі ваўкі талакою.

Яна не даецца. Ваўкі ж, як слата.

І бачу – парвуць маю пчолку,

Лячу я туды, лячу наўскапыта,

Бягу ратаваці саколку.

Імчуся да рэчкі. Прыбег. Дзе паром?

        Ніякай няма пераправы!

Не думаю доўга, іду напралом,

                І за́ лоб я хоп сябе жвава!

        Разгойдаў рукою сваю галаву –

                І гоп-ля! За рэчку шпурляю.

Урэзаўся я на тым боку ў траву,

Па грудзі ў зямлю асядаю,

 

А пан абыяка бярэ на язык:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– Я так, я і гэтак – не вылезеш, брат!

        Не выбрацца мне без лапаты.

Я зноў сябе кінуў за рэчку назад,

                Бягу па рыдлёўку дахаты.

Бягу пералескам і чую – ў дупле

Засмажаны голуб варкуе.

А есці мне хочацца страх як! Але

Спыняцца тут – часу бракуе.

Аднак жа не ўцерпеў, палез я на дуб

І ў дзірку засоўваю руку.

Не ўлазіць рука ні нага ані ў зуб.

        Я выкінуў іншую штуку:

Я проста ўсім целам падаўся – залез!

                Выцягваю голуба з дрэва.

Паслухаў – трасецца навокала лес,

Зямля ад пчалінага рэву.

 

А пан тым жа ладам і тонам пык-мык:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– Схапіў я рыдлёўку, за рэчку бягу,

Адкопваю сам сябе з долу,

Імчуся на помач пчале як магу

        І прэч адганяю назолу.

Гляджу я – парвана ўся пчолка мая,

                Ляжыць на зямлі чуць жывая.

«Эх, бедная!» – плачу над пчолкаю я.

Прыйшла ты, часіна ліхая!

Не жыць ёй на свеце. Махнуў я нажом

І – шась ёй па горле і квіта!..

 

Дванаццаць кадушак пчаліным дабром

Я высаліў – так была сыта.

А пан нічагуткі, дзівіцца не звык:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– Я пчолчына мяса даставіў дамоў,

                Сам лёг адпачыць з паўхвіліны,

Ды сон не бярэ: мне на думкі прыйшоў

Хрыбет непрыбраны пчаліны.

Агледзяцца людзі – стаптана трава,

Валяюцца косці па пожні, –

Клясці мяне будуць. Я моўчкі – раз-два!

Шыбую на луг асцярожна.

Прыйшоў я, патупаў, бяру той шкілет

Дый думаю – ў рэчку укіну.

Бяру, падымаю,– пчаліны ж хрыбет

          Упёрся у неба рабрынай!

 

Пан слухае казку, як злы чараўнік:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– Вось тут я і скеміў, кажу сабе сам:

«А што, калі ўзлезці на неба?

Дык дай жа пабачу, што дзеецца там».

І лезу па рэбрах як трэба.

Дабраўся не хутка, ступіў на парог,

        Гляджу я – сады і палаткі.

І бачу – старэчай паходкаю Бог

Дыбае да Божае Маткі.

На лаўках цукровых садзяцца за стол,

Ім цень прыпадносіць бяроза.

І кажа Бог, стукнуўшы палкаю ў дол:

«А можа згулялі б у воза?»

Прыслухаўся – чую ў палатцы адной

Пяюць прападобныя песні.

Туды іду ціха – не сочаць за мной,

        Хоць ты там памры і ўваскрэсні.

Гляджу, а там пʼянства, гармідар, кірмаш.

                Закускі цягаюць кашамі.

Два лысых прарокі, Лысей і Гальяш,

Пʼюць бражку святую каўшамі.

Юзэфа, Барбара і Ганна – ўтраіх,

У туфельках, плешчучы ў ладкі,

«Лявоніху» рэпяць і цешаць святых,

Рох з Юрʼем ідуць упрысядкі.

Апостал жа Пётра, Кузьма і Дзямян

        Гукаюць, тнуць песні-дрындушкі.

Угоднік Мікола як мае быць пʼян,

                Ляжыць, заваліўшыся ў стружкі.

І шапка-карона спаўзла з галавы.

Я – цоп яе і – махні драла!

Імчуся назад я, бягу чуць жывы,

Гляджу – аж драбіна прапала.

 

А пан сваё цвердзіць упарта, як бык:

– Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– «Ну, як на зямлю мне дабрацца назад?» –

        Мазолю я думкай галоўку.

Аж бачу – ляжаць пілавіны, і шмат.

                Давай я тут віць з іх вяроўку.

Я вывіў вужышча, прыладзіў за рай,

На землю спускаюся лоўка,

Ды бачу – далёка зямля і наш край:

Кароткая выйшла вяроўка.

І што ж тут парадзіць? Я ножыкам – чык!

Адрэзваю кончык вужышча,

Прыточваю знізу... Кулдык ды кулдык –

І шусь на зямлю, ды ў іржышча!

 

А пан цэдзіць той жа нязменны свой зык:

          – Можа і праўда, свет жа вялік.

 

– Я стаў разглядацца. Э, брат, не туды

Папаў ты, галубчык Мацейка!

Зямля – ды не наша! Такое брыды

Не бачыў араты і жнейка.

Навокала пуста. Ні рэк, ні раслін...

Пасецца ж свіное там стадка.

Гляджу – стаіць нехта, няшчасны, адзін,

        Сагнуты, як той свіны татка.

Замурзаны, брудны, ну горш жабрака!

                І пуга ў руках дратаванка.

А твар той аблуплен, і з-пад каўпака

Нос вытырк, нібы сапяжанка.

Гляджу – твар знаёмы. Прыгледзеўся – так:

Пазнаў я яго па каптане.

Ды гэты ж пахілак, худзенькі вахлак –

Нябожчык наш, бацька твой, пане!!!

 

І пан аж падскочыў, ускінуўшы раме:

– Быць то не можа! Лжэш, хаме!

 

19.01.1938-21.01.1938


19.01.1938-21.01.1938

Тэкст падаецца паводле выдання: Якуб Колас. Т. 4