Смачна спіць Лукаш на печы,
Ў сцену ўпёршыся нагой,
Парыць спіну, грэе плечы,
Грае носам, як дудой...
Што за ліха? Спіць, а чуе
Нейкі енк, бы з-пад зямлі,
Як бы плача хто, гаруе
Або дух чый занялі.
Цёмна ў хаце. Ноч глухая.
Вецер ходзіць за сцяной.
Енк жа гэты не сціхае:
– О-о-ё-ёй! Ох, о-ё-ёй!
Працірае Лукаш вочы,
Паднімае галаву.
Што за ліха? Хто скагоча?
Як бы душыць хто саву!
Зноў пачуўся енк у хаце,
Тут і сам ён застагнаў.
Лукаш
Ты, ці што, там енчыш, маці?
Кася
Я!.. Ой, цяжка, каб ты знаў!
Я, Лукашка, я, саколю!..
Аж заходжуся ад болю!..
О-ё-ёй!
Лукаш
Што, зноў жывот?..
І так кожны Божы год!
Бадай яе ліха
З гэтаю хваробай!
Вось тут і гадай ты,
Патыліцу скробай!
От дзе кара Божа!..
Ноч, слоць, бездарожжа!..
З печы злез Лукаш сярдзіты,
Шлёпнуў босаю нагой,
Спатыкнуўся на карыта,
Ў прыпек грукнуў галавой,
Выграб з ямкі вугляў пару,
Скачуць іскры – злосна дзьме,
Толькі грае бляск ад жару
І дрыжыць у нуднай цьме.
Запаліў Лукаш газніцу,
Хатку цьмяна асвятліў.
Злосць і шкода маладзіцы:
Ці ж яе ён не лячыў?
Ці не ездзіў па знахарках,
Абармотах-знахарох?
Ды што толку ў недавярках?
Хоць адзін з іх ці памог?
Толькі грошы йшлі, як сліна,
Йшлі, а помачы няма.
Лукаш
Што з табою, Кацярына?
Жонка
Ох, не ведаю сама.
Ўсё баліць ва мне, Лукашка.
То ў жар кідае, то ў пот.
Так мне кепска, так мне цяжка!
Рве і тузае жывот.
Лукаш
А мо ліпаў цвет паможа
Ці румянак з чабаром?..
Падарвалася, нябожа,
Што ўсё енчыш з жыватом.
Моцна жонка заняпала,
Падкасіла яе хвор.
Лукашу відочна стала,
Што не вылечыць чабор.
Змянілася жонка з твару:
Вочы ўпалі, вытырк нос,
Шчокі чырваны ад жару,
Холад нейкі яе трос.
А тым часам і світала,
Як Лукаш запрог каня.
Пазавугаллю гуляла
Віславухая свіння.
Ціха весніцы скрыпелі,
Мерна біў у току цэп,
Жорны басам песню пелі,
Церлі зернеты на хлеб.
Чуўся гоман каля студні,
Вёдзер стук, дзявочы смех,
І гудзеў ужо у кузні
Кавалёў хрыпаты мех.
Восень позняя стаяла –
Час нягоды, халадоў.
Непрытульна пазірала
З-пад туманаў даль палёў.
З нізкіх сівых хмар, як слёзы,
Дожджык падаў, вецер выў
Ды гудзелі глуха лозы.
Лес маркотна гаманіў.
Цьмяна, глуха, як у скрынцы, –
Недалёка, знаць, зіма.
Між прысадаў на гасцінцы
Нікагусенька няма.
Хто паедзе ў слоць такую?
Хіба гэтака душа,
Што патрэбу мае злую,
Як, сказаць, у Лукаша.
Едзе ён адзін душою,
Закруціўшыся ў бурнос.
Конік клыгае ступою,
Гразь плюскоча з-пад калёс.
Ён не ў гумары, сярдзіты,
Долю горкую кляне:
«Доля, доля, прападзі ты,
Адчапіся ад мяне!
Ось была яшчэ дзе кара –
Каб яно пайшло агнём!
Дарма лясне рублёў пара –
Счысціць хвор яе мне дом!
А ці будзе помач тая,
Грошы сып, не пазірай.
Фельчар здорава здзірае, –
Мусіш даць, як ні віляй».
Фельчар жыў не так далёка.
Гэта быў стары дзядок.
Ён лячыў усіх «на вока»:
Раіў хіны парашок,
Соль люберскую, рыцыну
Ад ўсіх боляў ужываў,
Майстар быў ён зрэзаць спіну, –
Адным словам, памагаў.
Праз якіх дзве-тры гадзіны
Едзе з ім Лукаш у двор,
А у беднай Кацярыны
Разрастаецца ўсё хвор:
Стогне, енчыць беспрастанку
Пад дзяружкаю старой.
Не сціхае боль ад ранку,
Толькі й чуеш – о-ё-ёй!
Фельчар зараз распрануўся,
З торбы струманты дастаў,
І Лукаш не аглянуўся,
Як ён банак насмаляў,
Зрэзаў спіну, і не знайся.
– Жыва будзеш, не памрэш,
Ачуняеш, не пужайся,
Кучу хлопцаў навядзеш.
Парашкоў не ўзяў з сабою,
Дык прышлю на злотых пяць.
Выпʼеш – зніме як рукою,
Пойдзеш – дошкі зарыпяць!
Мокры, злосны і галодны
Стаў Лукаш на свой парог,
Азірнуў ён кут свой родны,
Свой нярадасны бярлог.
Азірнуў – і што за дзіва?!
Проста хаты не пазнаць:
Жонка зорыць так шчасліва,
Крыку, енку не чуваць;
Хусткай чорнаю закрыта
Каля хворае акно;
Стол і лавы – ўсё памыта.
Што б то значыла яно?
У парадку ўсё, прыбрана,
Як бы Коляды прыйшлі,
І абрусам стол засланы,
Як у свята, да зямлі.
Не адходзячы ад клямкі,
Грозна ён глядзіць у кут.
Лукашу зусім няўцямкі,
Чаго бабка снуе тут.
Бабка ў хаце – гаспадыня
І за ўсім сама глядзіць,
Ўсюды вока сваё кіне,
Ўсё ў руках яе кіпіць,
Робіць жыва ды рухава,
На ёй белы хвартушок,
Пазакасаны рукавы,
Хустка скручана ў кружок.
Ён яе перш не замеціў
І стаіць, як бы той слуп,
Ціха ў хаце, змоўклі дзеці,
Ў бабкі смех не сходзіць з губ.
Лукаш
Што вы ўсе папруцянелі?
Ці батрак я вам? Слуга?
І ў той момант на пасцелі
Чуе ён – «куга! Ку-га!»
Тут Лукаш ступіў два крокі,
Грукнуў шапкаю аб печ,
Злосна зняў бурнос шырокі:
– Трэба рэзаць вас і сеч! –
Загукаў ён сярод хаты,
Бровы ссунуўшы на нос. –
І чаго ж мяне лазаты
Чорт па фельчара панёс?!
Гаварыла б, што радзіны,
Га, каб вас пабіў пярун!
А то не, лячы ім спіны...
Трасца трэба вам, бізун!
Я гайсаю, як сабака,
Ад паўночы да паўдня,
Мокну, гнуся у кульбаку,
Сорак раз зганяў каня.
А той чорт і рад, халера,
Недавярак, лысы пень!
Што яму, сабачча вера,
Каб ён спух у гэты дзень!
Бабка нораў яго знае:
Толькі б момант улучыць –
Пройдзе злосць яго пустая, –
Няхай лаецца, крычыць.
А Лукаш у гнеў ўваходзіць,
Хмурыць бровы, зубы сцяў
І вачамі грозна водзіць,
Хто б пад злосць яму папаў.
Вось папругу ён знімае –
Пра лякарствы і забыў:
Ці ў кішэнь, ці чорт іх знае,
Ці куды ён залажыў?
Толькі ён расперазаўся –
І бутэлечкі дзын-дзын!
Лукашоў тут гнеў прарваўся:
– Вот як я іх, чортаў сын!
Вот як! Вот як! – ходзяць боты,
Як калёсы з-пад гармат.
– Прападай чатыры злоты!
Падавіся імі, гад!
Бабка
Ах, Лукаш! Які паспешны!
Даў прыбытак яму Бог...
Ты, Лукаш, сапраўды, смешны,
А вось доктар і памог!
Бабка хітра так міргае,
І Лукаш адразу звяў:
«А мо й праўда, чорт іх знае!..»
Гнеў яго увесь апаў.
Ён і сам быў рад, прызнацца,
Што такі канец Бог даў.
Толькі ж брыдка зразу здацца.
Бабка
Ты б наўперад запытаў
(Бабка бліжай наступае,
А Лукаш даў крок назад)
Сын ці дочка? А то лае...
Сам ва ўсім ты вінават.
Гэт, патрэбны твае страхі.
Ух, як страшна, а-я-яй!
У бабулькі тут з-пад пахі
Вытырк бутлі светлы край.
Бабка
Вось ідзі зірні на сына:
Ўвесь як ты, каб я жыла!
Гэта добрая навіна
Ў радасць бацьку прывяла.
Лукаш
Ты, бабулька, малайчына!
Я даўно ўжо так казаў...
Выпʼем, бабка, каб Бог сына,
Каб усіх нас гадаваў!
1909,
[1929]