Нічога добрага не спадзяецца Марʼянка, зачуўшы няроўны, перарывісты шум старога лесу. І, здаецца, нічога асаблівага няма ў гэтым шуме. Проста гудзе лес, гудзе працягла і густа, то заціхаючы, то ўзнімаючыся ў сваіх грозных тонах. Але Марʼянчына вуха ловіць у гэтым шуме цэлую сімфонію разнастайных галасоў, поўных глыбокага сэнсу і значэння. Яна толькі не можа зразумець гэтага сэнсу, растлумачыць яго прытоеную сутнасць, і ад гэтага ў яе сэрцы ўзнікае непакой і трывога. Праўда, яе сэрца даўно не ведае ні радасці, ні таго, што людзі звычайна называюць шчасцем, і душа яе ўстрывожана, прыгнечана, як бы туды сышоў мрок. А калі задзьме гэты вецер з-за Круглага лесу і загудуць старадрэвіныхвоі, прыгнуўшыся і працягнуўшы рукі-галіны, як бы просячы ратунку, то непакой і нават страх яшчэ з большаю сілаю апаноўваюць Марʼянку. Была нейкая залежнасць паміж гэтым бушаваннем ветру і тымі падзеямі, што ішлі за ім следам. Так, прынамсі, здавалася Марʼянцы.
Глядзіць Марʼянка, як мітусяцца хвоі, прыслухоўваецца да шуму, што ідзе з лесу. Часамі да гэтага шуму далучаецца глухое, здушанае бухканне вады на рэчцы каля млына, дзе жыла раней Марʼянка.
– Джу-джу-джу! – прагрыміць у стаўку і заціхне, бо вецер, абагнуўшы крыло лесу, забягае лагчынкамі паміж узгоркаў на млын, падхопіць гэты шум вады і са злосцю кідае на балота, каб пахаваць у густым хмызе. Тады Марʼянцы робіцца яшчэ цяжэй, бо шум вады каля млына болем праходзіць па яе душы, як нейкая дарагая страта.
Яна ўздыхае і пераводзіць вочы на свой хутар і на гэтую «святую зямлю», дзе хутар стаіць.
«Святая зямля!»
Здаецца, горшай насмешкі і прыдумаць нельга, бо на гэтай «святой зямлі» адбываюцца далёка не святыя справы, і яны не даюць Марʼянцы ні жыцця, ні спакою, лёгшы непраходным рубяжом паміж ёю і Амяльянам. Яны разбіваюць яе надзеі на людскае жыццё і на нескладанае сялянскае шчасце. Але Марʼянка яшчэ не траціць веры, што Амяльян адумаецца, паслухае яе і не будзе рабіць таго, што робіць, туляючыся ад людзей. Эх, каб ён слухаў яе, а не свайго бацьку! Цёмны чалавек Свірыд, яе свёкар, і яна так баіцца яго.
Свірыд, Амяльянаў бацька, – фурман па прафесіі, і не просты фурман, а панскі. У яго нават і постаць панская: паважны, з доўгімі вусамі, спушчанымі крыху ўніз. Ходзіць унурыўшыся, гаворыць мала, усё нешта мяркуе, думае. І погляд яго жорсткі, нядобры.
З гэтага хутарка відаць той маёнтак, дзе жыў раней Свірыд. Свірыдавага пана цяпер там няма. У адну познюю восень пранёсся такі вецер, што паздзімаў адгэтуль паноў, як пыл з дарогі ў засушлівае лета, і пагнаў іх на захад. І Свірыдаў пан мусіў кінуць свой маёнтак. Ды Свірыд не пакінуў пана ў бядзе – памог яму перабрацца туды, дзе панам яшчэ жывецца вольна і выгодна, а сам застаўся тут і застаўся не з пустымі рукамі, бо Свірыд – чалавек не дурны, і нюх у яго добры. Панюхаў ён вецер, панюхаўшы, вызначыў сабе адпаведную лінію і з ёю пайшоў шукаць новага месца на свеце. Доўга шукаць не трэба было: калі з хутара на «святой зямлі» відаць маёнтак, то з маёнтка відаць таксама і хутар. І ўбачыць яго лёгка: хутар стаіць на горцы, а каля хаты растуць высокія ліпы. Сам жа хутар і зямля каля хутара належаць да касцёла. Вось чаму і называецца яна «святою зямлёю». На гэтым хутары і спыніўся Свірыд. У Свірыда ёсць і знаёмства сярод асоб касцёльнага кругу. І гэтыя асобы – людзі спрытныя і таксама з добрымі насамі. Яшчэ не паспела як мае быць сфармавацца новая ўлада, а яны патрапілі ўжо арганізаваць «касцёльны камітэт», каб замацаваць «святую зямлю» за сваёю «святою» шайкаю. Свірыдава «лінія» памагла яму асталявацца на «святой зямлі». А к таму часу яго сын Амяльян ажаніўся з Марʼянкаю.
Марʼянка – дачка мельніка. Была яна дзяўчына рухавая, з прыгожымі, як ільняны цвет, вачамі і з чорнымі брывамі. Працавала ў бацькі на гаспадарцы і з дзявочым замілаваннем даглядала кветкі ў агародчыку пад вокнамі хаты. Выходзячы замуж, радавалася, што будзе гаспадыняю на сваёй гаспадарцы. Ды не выйшлася так, як думалася.
У першае ж лета, калі Свірыд пачаў гаспадарыць на зямлі, ён пабачыў, што трымаць у руках плуг зусім не тое, што лейцы, седзячы на панскай брычцы, і махаць касою аказалася шмат цяжэй, чым пугаю, з шыкам везучы пана.
Адвёў тады Свірыд вочы ад «святой зямлі» і стаў аглядаць яе цёмныя закуткі. Такіх закуткаў знайшлося тут нямала. З аднаго боку, лес, малады і стары, з другога – поле, парэзанае на вузкія палоскі. За полем ізноў лес, пануры, яловы. А рэшта «святой зямлі» агортвалася балотамі з вывернутымі карчамі, з густым хмызам, ламʼём, бярэзнікам і лазняком. Месца зацішнае, глухое, прыхованае ад людскога вока.
– Слухай, Амяльян, – гаворыць да сына Свірыд, а сам на яго не глядзіць, – збярыся вечарам, ідзі да Броніся Гамыры. Толькі – як добра сцямнее.
Па бацькавым твары Амяльян бачыць, што справа тут напалавіну зроблена.
Бацька і сын стаяць у ямцы за клуняю пад аховаю маладой дзікай ігрушы. Перад імі ляжыць балота з густымі зараслямі. З балота пазіраюць на іх карчы цёмнымі плямамі, узняўшы лапы і раскінуўшы доўгія хвасты-карэнні. І погляд іх, здаецца, надзвычайна ўважлівы, як бы прыслухваюцца да гаворкі Свірыда і Амяльяна. Можа ім цікава пачуць ад людзей тую гаворку, якой даўно чакаюць ад іх нашы балоты. Але Свірыд і Амяльян гавораць ціха... Не, не тая гэта гаворка! І балота глядзіць маркотна, панура.
– «Скакалу» перапраўляць? – пытае Амяльян.
– Шарганулі гладка, і сок не пацёк, – гаворыць Свірыд.
– А на колькі тавар? – цікавіцца Амяльян.
– Як на царскія, рублёў пяцьдзесят ды яшчэ дзвесце.
– Ну? – радасць і здзіўленне Амяльянава чуваць у гэтым «ну».
– Ты толькі глядзі, каб не засыпацца. А Калюгу лепей абмінуць.
– Праз Доўгі Брадок свіснем.
– Во, во!
Гавораць яны не зусім зразумела, але разумеюць адзін другога вельмі добра.
– Ды з гэтаю сваёю размазнёю гавары меней, – перасцерагае Свірыд сына.
Нічога не адказвае на гэта Амяльян, толькі па чарзе высморквае ноздры. З жонкаю, прызнацца, ёсць такі клопат. Прыходзіцца таіцца ад яе, хлусіць ёй, але гэта яшчэ не такая бяда – цяжэй хлусіць так, каб яна не падкапалася, каб гэтая хлусня была падобна да праўды. І нарэшце ўсё гэтае хітраванне яму абрыдла, і ён следам за бацькам абрываў яе злосна і груба, калі яна пачне дапытвацца і даходзіць праўды.
З некаторага часу Марʼянка заўважыла, што яе свёкар і Амяльян аб чымсьці шушукаюцца, стараючыся схавацца ад яе. А тут яшчэ пачалі наведвацца сюды розныя людзі, малазнаёмыя і няпэўныя, а калі Марʼянка і ведала каго, то ведала як людзей, з якімі лепей зусім не знацца, як вось і гэты самы Гамыра – ліхі чалавек. Звяжыся з ім – дабра не будзе. Марʼянка чуе адзіноту сярод усяе гэтае кампаніі. Яна ведае, што лішняя і непатрэбная тут і што дарогі іх зусім розныя.
Амяльян уваходзіць у хату. Марʼянцы нічога не гаворыць, толькі зрэдку звернецца з запытаннем, дзе тая ці іншая патрэбная рэч. І ў той жа час ён адчувае на сабе жончын погляд. Ад гэтага яму робіцца не па сабе.
– Чаго ты так глядзіш на мяне, як бы я ўкраў у цябе што? – не выцерплівае Амяльян.
– Нядобра ты робіш, Амяльян! – Марʼянка цяжка ўздыхае. У яе голасе чуваць затоены боль.
– А што я раблю? – Амяльян крута паварочваецца да жонкі і глядзіць на яе ва ўпор.
Ён ведае, што гэты грозны погляд наводзіць на яе страх і змушае замаўчаць. На гэты ж раз яна не змоўчвае.
– Амяльянка, міленькі, залаценькі! Адумайся ты! Што ты робіш? На што наважыўся ты? Жыві, як людзі... Ці табе работы няма на гаспадарцы? Куды ходзіш ты і дзе прападаеш?.. Не ганяйся ты за лёгкім хлебам і не рэж ты мне сэрца!.. Паслухай мяне, адступіся ты ад гэтае шайкі! – і хапае яго за рукі, як бы затым, каб не дапусціць іх да злачынства.
Амяльян ад нечаканасці прыходзіць у замяшанне. Ён нейк адразу заціхае, як бы ашаломлены. Яму нават шкада стала Марʼянкі, а разам з гэтым яму робіцца чагось страшна. Цэлы клубок усялякіх пачуццяў варушыцца ў ім. Нарэшце яго пашыбае злосць.
– Адстань, зараза, – забʼю! – і вырывае рукі.
– Не пушчу! Не пушчу! Забі мяне, не пушчу!
Свірыд чуе з двара крык у хаце. Зразу дагадваецца, у чым там справа, злосна ідзе ў хату і спыняецца на парозе. Бачыць гэтае валтужанне. Свірыд сашчэмлівае зубы, згортвае кулакі і зверам налятае на нявестку. У шалёнай злосці кідае яе аб зямлю, таўчэ нагою, раз, другі.
– Пікні толькі мне, скажы хоць слова – задушу! – хрыпіць Свірыд, нахіліўшыся над маладзіцаю і прабіваючы яе дзікім звярыным зіркам.
Амяльян адцягае разʼюшанага бацьку. Марʼянка борзда ўстае і кідае свёкру:
– Душагуб, злодзей!
– Марʼянка, маўчы! – перасцерагае яе Амяльян.
– Не буду маўчаць! Усім скажу, што ён душагуб і злодзей і цябе на зладзейства падвучае, – і кідаецца ў дзверы.
– Куды, гадзіна? – скрыгоча зубамі Свірыд і шпурляе нявестку ў другі кут хаты. Яна падае ў барахло дзесь каля ложка.
– Марʼянка, маўчы! – грозіць ёй ізноў Амяльян. – Не станавіся мне ўпоперак дарогі, не тваё гэта дзела, іначай – тут табе магіла!
– Ідзі, Амяльян! Я тут яе дагляджу.
Марʼянка кідаецца тварам у падушкі. Здушаны плач трасе яе ўсю.
Амяльян борзда збіраецца, выходзіць з хаты. За ім ідзе і Свірыд. Абодва ўзрушаныя і панурыя.
– Плюнь на гэта, – адзываецца нарэшце Свірыд, – а правучыць яе не шкодзіць.
– Не чапай яе болей, – панура адказвае Амяльян.
Яны перастаюць гаварыць аб Марʼянцы і абмяркоўваюць свае справы.
Паволі падыходзіць вечар. Бясшумна засцілаецца балота чорным покрывам ценю. Заціхае лес, нібы да чагось прыслухваючыся, а гэтыя сем хвояў з краю тояць нейкую мнагазначную ўсмешку.
Амяльян спускаецца з горкі, ідзе лагчынкаю, туляючыся паміж нізкіх бярозак і кустоў.
Ляснымі дарожкамі, глухімі і цёмнымі, сунецца Амяльян адзін, як воўк. Ён ідзе на Гамыраў хутарок. І розныя думкі лезуць яму ў галаву. У вачах стаіць Марʼянка ў розных постацях. Бачыць, як плача яна, заціснуўшы галаву ў падушкі. Яму неяк непрыемна, і жаль да яе варушыцца ў сэрцы. Як бы хтось збоку шэпча яму, што Марʼянка добрая жанчына і трэба яе паслухаць. Але Амяльян не зважае на гэты голас. Ён стараецца давесці сабе, што Марʼянка вінавата сама, бо яна дурная. Другая памагала б табе, а яна толькі перашкоды робіць і замінае. Занадта ўжо законніца вялікая... Ды што возьмеш з яе, калі апроч млына і мяшкоў з вотрубямі нічога не бачыла яна? Пабыла б на вайне або паглядзела б, як буржуяў гэтых трыбушылі, то іначай пазірала б на рэчы. І які дурань жыве па закону?
Амяльян пачынае разважаць, каб апраўдаць тую справу, за якую нядаўна яны ўзяліся. Ён ведае многа прыкладаў, як борзда людзі багацеюць, калі толькі яны не спяць у шапку і прасцей глядзяць на рэчы, адкінуўшы гэты дурны страх.
Амяльян выходзіць на край лесу. Каля бітай дарогі стаіць вялізны пусты дом, даўно закінутая дача з цагляным падвалам. У гэтым падвале не так даўно знойдзены трупы і людскія косці. Чые гэта трупы і як яны папалі сюды, не ведае ніхто. Раз толькі ўночы, калі праходзіў па чыгунцы будачнік, чуў ён крык у гэтым цёмным падвале, а на Гамыравым хутарку заліваўся брэхам сабака. Амяльян мінае гэты дом.
Па другі бок дарогі ў лагчынцы пры лесе мільгае ў вокнах агеньчык. Тут і ёсць Гамыраў хутар. Амяльян аглядаецца і асцярожна прабіраецца да хутарка. Хрыплы і заядлы сабачы брэх сустракае Амяльяна. Ён чуе свіст, сабака перастае брахаць і толькі скавыча, круцячыся каля гаспадара.
Гамыра – чалавек ужо не малады, гадоў за пяцьдзесят, прысадзісты і карчавіты. Некалькі разоў яшчэ да вайны судзіўся за канакрадства. Два разы яго моцна пабілі сяляне, і гадоў дзесяць пасля таго сядзеў ён ціха. Потым нейкім чынам ізноў выступіў на арэну і не грэбаваў ніякімі спосабамі, калі дзе пахла пажываю. Наўперад трохі таргаваў самагонам, але гэта мала займала яго: па-першае, было многа канкурэнтаў, а па-другое, самагон занадта прымітыўны спосаб і мала выгадны. Ад самагону перайшоў да кантрабанды, насіў з-пад граніцы польскі спірт «Злоты клос». У яловым лесе быў у яго паграбок, дзе і хаваўся гэты «клос». Разам з тым займаўся і бандыцтвам, выходзячы на дарогу. Аграбіў аднаго доктара, падманам заклікаўшы яго да «хворага», і невядомага падарожнага адправіў на той свет. Калі бандытаў сталі лавіць і вынішчаць, Гамыра прыціх, а потым зноў вярнуўся да свае старое прафесіі, да канакрадства, арганізаваўшы яго належным парадкам і падабраўшы адпаведную кампанію.
Амяльян і Гамыра стаіліся каля хлява пад застрэшкам і ціхенька абмяркоўваюць план работы на гэтую ноч. Самае важнае ў той рабоце – завесці каня пад граніцу, дзе Гамыра меў «пэўнага чалавека». Гэты «пэўны чалавек» і заплаціць ім грошы.
– Я пакажу табе, сынку, дзе конь, а ты яго павядзеш. Я буду чакаць цябе ў ляску каля Мураванага слупа. Там і грошы возьмем.
Яны ціха выходзяць з двара. У лесе прыпыніліся, пасядзелі, бо яшчэ было трохі рана.
– Ну, пойдзем!
Некаторы час ідуць краем лесу, а потым зварочваюць на сцежачку, ідуць без дарогі: Гамыра – паперадзе, Амяльян – у двух кроках за ім, угнуўшы галаву і адводзячы рукамі галінкі, каб не білі па твары. Праз паўгадзіны Гамыра спыняецца, глядзіць у цёмны ельнік, як бы прыслухваецца ці разглядае месца. Амяльян таксама глядзіць у ельнік, а потым пераводзіць вочы на Гамыру. «Няўжо нешта знюхаў, стары крумкач? – думае Амяльян і мімаволі паддаецца страху. – Можа сяляне падпільноўваюць іх тут, знайшоўшы каня?»
Але думкі яго перабівае Гамыра.
– Тут, – гаворыць ён ціха і сунецца ў гушчар.
Ступаюць яшчэ колькі крокаў. Гамыра чыркае запалку. У лесе ціха. Запалка гарыць спакойным агеньчыкам. У яго бляску на момант вынікаюць постаці злачынцаў, іх панура суровыя твары, загнуты Гамыраў нос і срэбра жорсткай шчаціны на вусах і нябрытых шчоках, а навокал звешваюцца густыя яловыя галіны. Гамыра падымае запалку вышэй, і перад ім выплывае са змроку ладны конь і зараз жа знікае ў цемры ночы і густых елак. Амяльян заўважыў толькі масць і высока задраную ўгару галаву каня, каб не мог заржаць і падаць аб сабе голасу.
Гамыра адвязаў каня, пагладзіў па крутой і пругкай шыі рукою знатака.
– Трыста рублёў на золата, – гаворыць Амяльяну, аддаючы яму каня. – Вядзі, сынку!
Яшчэ прыпыніліся на кароткі час, і нарэшце Гамыра сказаў:
– Счакай трошкі, сынку, тут, няхай добра аціхне. Я пайду памаленьку і буду чакаць. Калі там што няладна, падам знак, а ты ўжо ведай, што рабіць.
– Ну, годзе ўжо! – сярдзіта гаворыць Амяльян і адыходзіць з канём.
Гамыра сунецца ў змрок і знікае.
Жудасна нейк зрабілася Амяльяну, калі застаўся з канём адзін у лесе. Застаяўшыся на месцы, конь нецярпліва кудысь памыкаўся, можа, каб размяць сваё занямелае цела, а можа, каб вырвацца ад няпрошаных гаспадароў. Амяльян супакойвае і гладзіць каня з лагодным шэптам і сунецца на лясную дарожку, мяркуючы, дзе б папасвіць яго, каб прабавіць час у зацішным месцы. А сабакі на хутарах брэшуць так жудасна, што Амяльянаў страх узрастае яшчэ болей.
Чым больш глушэла ноч і заціхала зямля, тым спакайней станавілася Амяльяну. Ды чаго баяцца? Калі б яго і сталі лавіць, то ўночы ён лёгка ўцячэ, а ногі ў яго шпаркія.
Покі дарожка вывівалася лесам, ён вёў каня на павадку. Бедная жывёліна паслушна ішла за ім, хапаючы на хаду траву і лісце арэшніку.
– Скнара, падла: і корму не прынёс, а конь галодны стаяў, – гэта ён так думаў аб Гамыру.
Выйшаўшы з лесу, пусціў каня ў авёс. Конь прагавіта хрумстаў збажынку, а Амяльян разглядаўся і прыслухваўся. З паўгадзіны папасвіў каня, а потым выводзіць яго на дарогу, садзіцца вярхом і едзе. Пусціў каня рыссю. Конь паслушны і лёгкі.
– З табою, брат, не прападзеш, – сам сабе пасміхаецца Амяльян і трэпле каня па крутой шыі.
Амяльян агібае хутаркі і пасёлкі, выбірае глухія дарожкі і сцежкі. Едучы, думае, ці зайшоў на месца Гамыра, ці ўсё там добра.
Не даязджаючы сажняў сто да Мураванага слупа, Амяльян злазіць з каня, вядзе яго ў кусты, прывязвае, а сам выходзіць на дарогу, разглядаючыся і прыслухваючыся. Ён чуе як бы чыесь галасы, прыцішаныя, нясмелыя.
– Фіў! – свіснуў Амяльян.
– Фіў! – пачуўся адказны свіст з боку Мураванага слупа, і зараз жа затухкалі чыесь крокі. Амяльян стуліўся за бярозаю, углядаецца ў той бок.
– Гэ! – адрывіста і ціха гукае Амяльян.
– Гэ, гэ! – яшчэ цішэй адказвае Гамыра.
Дзве цёмныя постаці сунуцца па дарозе. Амяльян выходзіць насустрач. Усе трое спыняюцца.
– Ну? – пытае Гамыра. Амяльян паказвае ў кусты:
– Там.
– Нічога не было ў дарозе?
– Ні Бога, ні лысага чорта.
Амяльян да некаторай ступені адчувае сябе героем і таму гаворыць з адценнем заліхвацкасці.
– З лысым чортам, сынку, не вытыркайся, – строга заўважае Гамыра, – добра, і дзякуй Богу. – Ну, пойдзем.
– Не будзем траціць часу, бо скора і развідніцца, – падганяе незнаёмы чалавек.
Амяльян прыглядаецца да яго: ці не Калман гэта, што да вайны трымаў крамку і меў патайны шынок?
– Здаецца, Калман?
– Ну? – адзываецца той.
– Нічога... Спрытны ты чалавек.
– Пхэ! – адказвае Калман і змаўкае, бо што сказаць на гэтую пустую заўвагу? А што Калман чалавек спрытны, то хіба гэтым будзе ён хваліцца? Каб і не хацеў, то спрытным зробішся тут.
Калман абыходзіць каня. Напрактыкаваным вокам акідае ўсю яго постаць. Потым бярэ за грэбень, прабуе зрушыць каня з месца. Конь стаіць як укопаны.
– Конь – на дзіва! А бяжыць – перуном смаліць! Вецер па завушшы свішча! – натхнёна гаворыць Амяльян.
– Го, конь! На заказ, браце, конь! Каму не трэба – трыста рублёў на золата!
– Пхэ! – ківае галавою Калман.
Гэтае невыразнае «пхэ» можна тлумачыць і так і сяк.
– Што ты пхэкаеш? Гэты конь не варты трыста рублёў? – наступае Амяльян.
– Выведзь на кірмаш, можа табе дадуць і чатырыста, – іранічна заўважае Калман.
– Па кірмашовай часці гэта ўжо ты спецыяліст.
– Мы ж на трыста рублёх не стаімо, – заўважае Гамыра, – але ж меркавацца трэба па тавары.
– Ой, браткі мае! цяпер гэтая справа такая небяспечная, такая небяспечная! – уздыхае Калман. – Куды ні павярніся – і вочы іх, і вушы іх!..
– Колькі ж даеш? – пытае Амяльян.
– Цана вядомая: пяць рублёў ад капыта.
– Гэта што ж? Выходзіць на брата дзесяць рублёў? – яўнае нездаваленне чуваць у Амяльянавым голасе.
– А дзесяць рублёў дзе валяюцца?
– Ну, гэта ты, васпане Калман, так сабе сказаў. Дзе ж бачыў? Трэба ж такі і на тавар зважаць, – трохі крыўдзіцца Гамыра.
– Па дзесяць рублёў?! – шыпіць Амяльян і насядае на Калмана.
– А на маю долю колькі прыйдзецца? – у сваю чаргу, пытае Калман.– Вы ж думаеце, што гэта лёгкая і простая справа? Палажыў у кішэню і пайшоў? Спірытусу бутэлька і з тою трэба хавацца, а то цэлы конь!
Калман горача гаворыць аб труднасцях і небяспецы.
– Дзесяць рублёў?! – перапыняе яго Амяльян, павышаючы голас.
– Дзесяць рублёў, – стаіць на сваім Калман.
– Начорта ж нам было трусіцца, не спаць ночы?.. Дзесяць рублёў за такога каня! Як жа цябе пасля гэтага назваць? Буржавідзела ты свінячае! – гарачыцца Амяльян.
– Ну, як сабе хочаце.
Нарэшце ўсё ж такі вытаргавалі яшчэ дзесяць рублёў золатам і невялікую надбаўку: бутэльку спірту на двух, а Амяльян вымучыў яшчэ загранічны шарф – ён успомніў пра Марʼянку, – бо правесці каня таксама рэч рызыкоўная.
Шмат чаго перадумала Марʼянка за гэтую кароткую ноч, толькі ж не было з кім падзяліцца сваімі думкамі, бо яна тут адна, зусім адна. Асабліва адзіноцтва гэтае адчулася востра пасля дзікай расправы з ёю ўчора вечарам. Застаецца адно з двух: або маўчаць, зацяўшы зубы, і аставацца тут, або кідаць усё ды ісці, куды вочы глядзяць. Наняцца хоць за наймічку да чужых людзей: ніхто ўжо больш не пакрыўдзіць яе так, як тут.
Ні да чога пэўнага не прыйшла, аднак, Марʼянка ў сваіх думках, бо калі пачнеш думаць-гадаць, то заўсёды знойдуцца перашкоды... Эх, прасторны і шырокі свет, а чалавеку ў ім цесна!
Раненька паднялася Марʼянка і выйшла на двор. Амяльян яшчэ не вярнуўся, а Свірыд стаяў на горцы каля дзікае грушы і паглядаў на дарогу ў бок Круглага лесу. Угледзеўшы свёкра, Марʼянка борздзенька адвярнулася ў другі бок, каб не бачыць гэтай ненавіснай постаці. Свірыд жа, заўважыўшы нявестку, таксама, відаць, пачуў няпрыязнь да яе і накіраваўся ў хмызняк на балота. На хутары засталася адна Марʼянка. Яна ўздыхнула крыху вальней.
Сонца толькі-толькі выкочвалася з-за краю зямлі, утыкаючы агнявыя пучкі стрэл у проразі лесу. Хмызняк на балоце, акроплены буйнаю расою і агорнуты цяністаю прохладдзю раніцы, яшчэ больш выдаваўся сваёю гушчынёю. З рэдзенькага ляска на тым жа балоце даносілася маркотна-тужлівае кукаванне зязюлькі. І поле, і лес, і балота, і празрыстыя прасторы надземʼя звінелі птушынымі галасамі, а ў гэтым звоне чулася сумятлівая паўната жыцця.
Марʼянка стаяла, як прычарованая, атупелая і чужая гэтаму вясенняму дню і гэтай шумнай радасці зямлі, дзе на кожным пункце і ў кожны момант біўся пульс жыцця. Далёка за рэчкаю купаліся ў золаце праменняў прыгожыя ўзгоркі, а з-за іх выбіваліся чубатыя галовы старых бяроз на Віленскім шляху.
Марʼянка не ведала, за што ёй узяцца і што рабіць. Яна нават і не думала аб гэтым. Па прывычцы ўзяла вядро і пайшла пад калодзеж. Чарада кур, згледзеўшы гаспадыню і спадзеючыся пажывіцца, кінулася да яе з усіх канцоў двара, сакочучы на розныя галасы. Марʼянка як бы крыху ачулася, паставіла вядро на дол і вярнулася ў хату, каб вынесці курам рэшткі ад учарашняй вячэры. Пастаяла, покі куры падбіралі крошкі хлеба і бульбы.
З суседніх хутароў выганялі кароў на пашу. Марʼянка пайшла ў хлеў, а пустое вядро так і засталося стаяць на дарозе да калодзежа. Яна хадзіла, варушылася, пынячы сякія-такія гаспадарскія справы, мыслі ж яе былі далёка і ад гэтага хутарка і ад гэтае работы. Пастушок Міхалка, з суседняе вёскі, дзе была замужам Марʼянчына сястра, стаяў каля варот, чакаючы, калі Марʼянка падоіць карову, і паглядаў на гаспадыню, здзіўлены яе засмучаным тварам.
– Дзе ж, Міхалка, будзеш ты пасвіць? – запытала, каб сказаць хоць што-небудзь і пачуць людскі голас.
– Паганю ў алешнікі, – адказаў Міхалка і хвасянуў лёгенька разы два пугаю.
Пакарміўшы свіней і загатаваўшы ім зелля, Марʼянка зачыніла хату, павесіла замок на дзверы, а сама выйшла на сцежку, што цягнулася полем у бок тае вёсачкі, дзе жыла яе сястра. Паліць жа ў печы не будзе: усё роўна ладу ў іх жыцці няма. Яны жывуць па сабе, і да Марʼянкі ім няма ніякай справы. Лепш схадзіць да сястры Каці, бо больш блізкага чалавека ў яе няма. Яе агарнуў такі горкі жаль, што яна прысела на мяжу і залілася слязьмі, закрыўшы рукамі твар; цела яе траслося ад здушанага плачу.
Чаго яна плакала? Плакала, бо няма ёй тут месца, няма ёй долі і ніякай прасветліны не відаць у яе жыцці. Каму яна міла? Каму патрэбна? І за чалавека тут не маюць яе... Прапала жыццё, марна загублена маладосць.
– Марʼянка! – пачула яна каля сябе знаёмы голас.
Яна ўся здрыганулася, але нічым не выказала свайго хвалявання: каля яе стаяў Амяльян, рука яго мякка апусцілася на яе плячо.
– Чаго ты плачаш, дурная?
Ён наблізіў свой твар да яе твару. Ад яго несла гарэлкаю. Марʼянка не парушылася, не аднімала рук ад твару.
– Ну, годзе, не плач!
Амяльян падсеў і абняў яе за плячо.
– Адстань, Амяльян! – ускінула рэзка плячом Марʼянка.
Амяльян памаўчаў.
Такія хвіліны прымірэння Марʼянцы вядомы. Яна кожны раз паддавалася яго кароткім мужчынскім ласкам, каб потым зноў цярпець горкую крыўду і знявагу. Не, цяпер яна не будзе ўступаць. Трэба так ці іначай выйсці з гэтага тупіка, зрабіць нейкую змену ў жыцці і адносінах да Амяльяна.
Амяльян сядзеў колькі хвілін моўчкі. Маўчала і Марʼянка.
– Ты паглядзі, Марʼянка, што я табе прынёс. Думаеш, я аб табе не клапачуся?
Амяльян дастаў з-за пазухі шарф і разгарнуў яго перад жонкаю. Марʼянка глядзіць на шарф, але не бярэ яго. Твар яе спакойны і строгі. Ні следу радасці.
Амяльян абражаны, але не паказвае гэтага.
– Гэта я табе прынёс. Паглядзі, які ён, вазьмі ў рукі – не ўкусіць цябе.
– Дзе ты ўзяў яго?
– Дзе ўзяў, то ўзяў, але прынёс табе.
Марʼянка ўсміхнулася.
– Мусіць лёгка дастаўся, што даруеш мне.
А потым дадала:
– І ў рукі яго не вазьму і насіць яго не буду: не трэба мне яго.
І Марʼянка адводзіць вочы ад шарфа. Амяльян глядзіць на жонку, вочы становяцца злымі.
– А што ж табе трэба? – гнеў чуваць у голасе Амяльяна.
– Мне трэба, каб ты быў чалавекам, і мяне каб меў за чалавека, ды каб начамі не прападаў там, куды не ходзяць добрыя людзі.
– А ты ведаеш, дзе я прападаў?
– Ведаю.
– Дык шарфа не бярэш?
– Не, не хачу, не трэба.
Амяльян хапае шарф, камечыць яго і хоча рваць. Спыняецца, мяняе тон.
– Знойдзецца такая, што прыме і падзякуе.
Марʼянка нічога не гаворыць, устае і моўчкі ідзе сцежкаю ў бок чыгункі.
– Вернешся. Нідзе цябе чэрці не дзенуць, – і Амяльян ідзе на свой хутар.
Перш чым схаваць дзве залатыя пяцёркі, Гамыра яшчэ раз паглядзеў на іх, нават лёгенька пашараваў адну аб другую і пагоцкаў у руцэ. Вось ліха ім – і малыя, падлы, а важкія. І ёсць у іх нейкая сіла: глядзеў бы і глядзеў на іх, проста вачэй не адводзіў бы. І што цікава: іх вага павялічвае тваю ўласную вагу і прыводзіць у добры гумор.
І сапраўды, Гамыра адчуваў сябе вельмі добра: каня сплавілі гладка, выпілі таксама някепска. Гэтая ўдача і гэтыя залатыя кружкі прывялі Гамыру ў добры настрой. Некалькі разоў за гэты час жорсткая шчаціна яго нябрытых шчок адʼязджала ў два бакі ад носа на крыллях усмешкі. Гэта былі хвіліны адпачынку, хвіліны ўзнагароды пасля цяжкіх і небяспечных турбот. Але непрыметна шчаслівыя хвіліны скончыліся (не век жа і цягнуцца ім), і Гамыра ўвайшоў у звычайную каляіну свайго авантурніцкага жыцця.
У Гамыры ўжо была, наўперад няясная, а потым больш выразная, думка аб тым, што каб ён управіўся з канём адзін, то ў яго цяпер былі б не дзве, а чатыры залатыя пяцёркі. Ды ўжо ж гэтага не вернеш. Але ў Гамыры ёсць адна камбінацыя, дзе ён здолее абысціся без памагатараў. Яго даўно ўжо цягнулі Папоўскія хутары, васемнаццаць вёрст адгэтуль. Ёсць там добрыя коні. Над гэтаю камбінацыяй ён ужо трохі памазоліў галаву і зрабіў належную разведку. Ён абмеркаваў і самы план свайго паходу, абмазгаваў усе выпадкі, што маглі налучыцца яму ў гэтай справе.
Гадзіны за тры да заходу сонца цянькамі накіраваўся Гамыра на Папоўскія хутары, а апоўначы быў ужо на засадзе, вартуючы выганы і папары.
Ноч была цёмная, зорная і ціхая. Кожны гук далёка ляцеў у вільготным паветры, гулка аддаючыся ў Гамыравых вушах. Гукаў жа гэтых, як сумыслу, было многа. Дзесь далёка свяціўся ў лесе агеньчык, і бляск яго то прабіваўся, то нікнуў у густой цемнаце. Відаць, каля агню мітусіліся людзі і засланялі яго сабою. «Напэўна які-небудзь гаспадар з хутара гоніць самагон», – здагадваецца Гамыра. Часамі адтуль даляталі прыцішаныя галасы. Злыя хутарскія сабакі пераклікаліся заядлым брэхам, жудасным і трывожным. Гамыра напружана ловіць гэтыя гукі і поўныя нейкай пагрозы шолахі ночы. Ужо некалькі разоў памыкаецца ён зрушыць з месца і пачаць справу. Яго ўвагу займае конскі храп і пазвоньванне жалезнага пута. Напэўна ж конь не благі, калі гаспадар спутаў яго жалезным путам. Гамыра намацвае ў кішэні напільнік, яшчэ раз аглядаецца, слухае. Час якраз зручны. Конь наставіў вушы, высока падняў галаву, але зараз жа заспакоіўся і захрумстаў траву. Трымаючы ў руцэ пута, каб не так звінела, Гамыра напружана зашоргаў напільнікам. Работа была трудная, а рукі трасліся ад страху. Конь не стаяў на месцы і падаваўся наперад, згрызаючы траву. Час ад часу Гамыра прыпыняў работу, слухаў. Пот з яго ліўся градам. Нарэшце жалезныя звенні распаліся, і ногі каня былі вызвалены ад гэтых конскіх кайданоў.
Глухімі воўчымі сцежкамі адыходзіўся Гамыра з канём, туляючыся ў кустах пры кожным падазроным шуме.
Ужо развіднелася, калі Гамыра адышоўся вёрст за пяць ад Папоўскіх хутароў. Цяпер ён ехаў па бітай дарозе, надаўшы сабе выгляд спакойнага чалавека. Часамі прыпыняўся, азіраўся і слухаў. Раз яму здалося, як бы дзесь за ім ззаду затухкалі конскія капыты. Гамыра пагнаў каня. Зноў пачулася тухканне цяпер шмат бліжэй. Азірнуўся Гамыра і задрыжаў ад страху: селянін без шапкі з ускудлачанымі валасамі віхрам імчаўся на шпаркім кані. Уперадзе, трохі збоку, стралою імчаўся кудлаты сабака!
– Злодзей! Злодзей! Канакрад! Вось ён! Дзяржы яго! – дзікім голасам крычаў селянін, малоцячы нагамі конскія бакі.
Сцебануў тады Гамыра каня, каб задаць драла. Конь пад ім быў занадта грузкі і для верхавой язды не надаваўся. З кожным момантам пагоня была бліжэй. Бачыць Гамыра, што яго даганяюць, махнуў з каня і кінуўся ў лес, у кусты. «Покі будзе лавіць каня, я тым часам схаваюся», – мяркуе Гамыра. А з таго месца пачуліся яшчэ галасы: «Будуць лавіць!» Дзікі страх ахапіў старога канакрада, і ён бег, колькі хапала сілы. Сэрца калацілася моцна, ён увесь упарыўся, у горле перасохла. Прыслухаўся – крокаў за сто ад яго загаўкаў сабака, як відаць, гонячыся па слядах.
– Кусі яго! кусі! – чуўся той жа дзікі голас.
Гамыра зноў бяжыць, ды бегчы ўжо няма куды: яго дагнаў кудлаты сабака і пераняў дарогу. Адбіваючыся ад сабакі, Гамыра шыўся глыбей у хмыз. Азірнуўся – той самы селянін з ускудлачанымі валасамі, як бура, даганяе яго.
– Стой!
Гамыра змераў яго вачамі: вораг яго шчуплы і кволы на выгляд чалавек.
– Я стаю, – адказвае Гамыра і скаліць зубы. «Даць яму так, каб і не падняўся», – думае Гамыра і рыхтуецца сустрэць ворага.
Момант, і Гамыра пачуў, што ён – малое дзіця ў руках гэтага шчуплага чалавечка. Жалезным абручом здушыў ён Гамыру, ускінуў на вышыню плячэй ды так гвазнуў аб зямлю, што ў Гамыры ўсё пацямнела ў вачах і ён не мог паварушыцца.
Ачнуўся Гамыра – каля яго злыя твары сялян. Кінулася ў вочы перарэзанае пута і напільнік, знойдзены ў яго кішэні.
– Браткі! Пусціце, даруйце! – Зладзюга! – зашыпеў каля яго злосны голас, і чыясь нага з усёй сілы штурханула ў твар.
Закружылася і мільганула неба ў вачах, і на яго глянулі страшныя вочы доктара, таго самага, што падманам быў заваблены ў лес...
У газетнай хроніцы таго часу было напісана:
«... знойдзен труп пажылога чалавека з усімі адзнакамі дзікага самасуду.
На шыі забітага знойдзена перапілованае жалезнае пута...»
– Чуў? На Папоўшчыне знайшлі забітага чалавека, а на шыі – перапілованае жалезнае пута.
Стары Свірыд здрыгануўся.
– І ведаеш, хто гэта? – пытае Амяльян, пазіраючы бацьку ў вочы.
– Гамыра?
– Гамыра.
Бацька і сын з хвіліну маўчаць.
– Дасціпны быў чалавек.
– Дасціпны, сынку. Залішне дасціпны. Аддаўшы гэтую даніну памяці нябожчыка, Свірыд і Амяльян завялі гутарку аб другім.
– Ну, а для нас можа і лепей, што яго так укаюкалі, прынамсі, ніякага не было следства, – заўважае Свірыд.
– Ну, гэта яшчэ невядома: не можа быць, каб не запыталі аб яго кампанейцах.
– Ты так мяркуеш?
– Ды ўжо ж без гэтага не абышлося.
– І пагналі ж яго чэрці туды, каб яму зямля калом! Пасядзеў бы, гад, трохі ціха.
Вестка аб смерці Гамыры моцна ўскалыхнула Свірыда і Амяльяна. Яна была для іх грознаю перасцярогаю. Яны адразу прыціхлі і павярнуліся тварам да зямлі, да свае гаспадаркі. Цэлыя дні капаліся і соваліся каля дома, як самыя заўзятыя гаспадары. Але на душы ў іх было неспакойна, толькі аб гэтым гаварылі мала. Для іх было невядома, пры якіх абставінах забілі Гамыру і ці выказаў ён сваіх хаўруснікаў. І ўсе гэтыя першыя дні над імі вісеў страх і пагроза, што кожную хвіліну да іх завітае міліцыя.
– Калі, сцеражы Божа чаго, допыт які будзе, ты, Амяльян, ведай адно: знаць нічога не знаю!
– Да ўжо ж, вядома, хваліцца не буду, – адказвае Амяльян.
– Да слухай яшчэ: баюся гэтае твае кралі, не да нашага двара яна.
У Амяльяна былі і свае прычыны непакоіцца з-за жонкі, але ён не выказаў іх і толькі заўважыў:
– Ну, чаго там баяцца бабы?
– Не сабака страшны воўку, а яго звяга. Разумееш, сынку? – І дадаў: – Нешта цягацца пачала, дома не сядзіцца. Глядзі, Амяльян, каб носа табе не нацягнула. Не спускай ты яе з вока.
Амяльян нічога не сказаў на гэта, але бацька заўважыў, што страла папала ў цэль.
Марʼянка ж толькі што вярнулася на хутар. Амяльян не пабег, не кінуўся да яе, не выказаў і ценю радасці, хоць яму і прыемна было адчуваць, што верх узяў ён і што Марʼянка ўсё ж такі вярнулася. Не, Амяльян не такі чалавек, каб падаць за бабаю – няхай бабы падаюць за ім: гэтага дабра на свеце не бракуе. У Амяльяна ж і гонар ёсць: Марʼянка абразіла яго тым, што адмовілася ад шарфа. Можа, яна і добра зрабіла, што не ўзяла яго, бо загранічны шарф у хаце мог бы нарабіць нямала клопату ў такі час, калі кожны момант можна спадзявацца вобыску.
Марʼянка таксама нічым не выказала таго, што было ў яе на душы. Наадварот, Амяльяну здалося нават, што Марʼянка вышэй задзірае нос і ніколечкі не зважае на яго, Амяльяна. Што гэта значыць? Напэўна ж, ёсць тут нейкая прычына? Ці завяла ўжо дружбу з кім? О, гэтыя бабы: сцеражыся іх, як агню! Падʼедуць з такога боку, што толькі ахнеш.
Амяльяна пачынала забіраць злосць і нецярпенне. Яму хацелася як-небудзь завязаць з жонкаю гутарку. Некалькі разоў прайшоўся ён па тых сцежках, дзе можна было знячэўку спаткацца з ёю. Падысці ж проста было нейк нязручна, бо гэта значыла б паказаць, што ён уступае, прызнае сябе вінным і хоча з ёю пагадзіцца. Супроць таго, каб пагадзіцца з жонкаю, ён не мае нічога, асабліва цяпер, калі набралася столькі ўсялякіх сумненняў і калі Марʼянка выяўна не зважае на яго.
Як ні злаўчаўся Амяльян, яму ніяк не ўдавалася зачапіць жонку так, каб не паступіцца сваім гонарам. Марʼянка нібы ведала яго патайныя думкі і не ішла ім на спатканне.
Тады Амяльян змяніў тактыку: хіба ён не мае права запытаць сваю жонку, як грозны муж, дзе прападала яна гэты час? Хіба няма ў яго падставы прыцягнуць яе да адказу? Паставіўшыся на такі лад, Амяльян падпільнаваў Марʼянку і з выглядам грознага і пакрыўджанага мужа падыходзіць да яе:
– А я думаў, што ты ўжо не вернешся, аж выйшла на маё.
У Амяльянавым голасе чуваць насмешка. Ён загадзя абдумаў сваю гутарку. Наўперад ён пасмяецца з яе, каб прынізіць яе і падняць свой гонар на належную вышыню. Няхай не думае, што ён першы ідзе на ўступкі.
– Ну, гэта яшчэ невядома, як выйдзе на тваё, – адказвае Марʼянка, не падымаючы вачэй. Голас яе цвёрды і спакойны. Такі адказ укалоў яго моцна.
– Дзе ж гэта набралася такой фанабэрыі? – Амяльян зразу адступае ад праграмы свае гутаркі.
– А ты хацеў бы, каб я лістам слалася перад табою?
– Дзе цягалася? Гавары! – Амяльян робіцца злым і звярынымі вачамі глядзіць на Марʼянку.
– А ты кажаш мне, дзе сам цягаешся? Дзе хацела, там і была, у цябе не пытала.
– Ты нешта занадта паразумнела... – Далей Амяльян не вытрымлівае: – З кім знюхалася? – і чырванее ад злосці, гатовы разарваць жонку.
Марʼянка спакойна вытрымлівае характар – годзе гнуцца і цярпець, – хоць там, у нутрах, усё кіпіць і калоціцца ад крыўды. Каб яшчэ балючай укалоць Амяльяна, усміхаецца і кажа:
– Да ўжо ж не з Гамырам!
Амяльян раптам бляднее, збіваецца з тону і не знаходзіць, што казаць далей.
– Задушы гэтую гадзіну! – крычыць з-за дзвярэй Свірыд і ўрываецца ў хату.
Амяльян перагароджвае бацьку дарогу. Бацька і сын момант валтузяцца і раптам палохаюцца, апускаюць рукі, нямеюць: на двары голасна забрахаў сабака і кінуўся да варот.
Нізенькі чалавечак сярэдніх гадоў, з чырвонаю бародкаю, з маленькімі цёмнымі вочкамі стаіць каля варот, стуліўшыся за шулам. Відаць, не хоча заходзіць у двор, каб не папасціся каму на вочы, але робіць выгляд, што баіцца сабакі. Гэты маленькі чалавечак Макар Гудзілка, адзін з хаўруснікаў Гамыры, заядлы кантрабандыст і канакрад. Зачуўшы трывогу, ён прывалокся сюды, каб схаваць у хмызе цэлы пак загранічных скурак.
Свірыд адагнаў сабаку. Гудзілка быстра ўскідае неспакойныя вочкі, як бы шчупае Свірыдавы мыслі і стан яго душы.
– Здаецца, напалі на след, – са страхам і таемнасцю ў голасе гаворыць ён.
– Нядобра, Гудзілка, гудзеш, – заўважае Свірыд, і твар яго выцягваецца.
– Гуў бы лепш, ды няма чым. Даказаў хтось, няйначай... Чуў? Калмана забралі.
Свірыдаў твар выцягваецца яшчэ болей.
– Калі? – пытае апаўшым голасам.
– Вот у гэтую ноч.
– Гамырава работа, каб яго лепей былі перуны забілі малога!
– Не, Свірыд, не кляплі на нябожчыка. Гамыра быў цвёрды чалавек. Дый не было калі яму спавядацца: тым жа таксама трэба хаваць канцы. Што ж, пойдуць яны хваліцца: вось, забілі мы злодзея, канакрада, ён у падзяку нам за сваю смерць выказаў Калмана, Гудзілку, Свірыда і Лыскуна? Не, браце, тут справа не так стаіць, бо з усіх канцоў крумкачы ляцяць: заварушыліся мілітоны, як ганчакі, лётаюць пагранічнікі. Пайшла такая катавасія, што хоць ты пад кіпець залезь. А што пачалі з Калмана, гэта толькі даводзіць, што папалі ў самую цэнтру.
– А-а-ах! заварваецца каша, – дзярэ патыліцу Свірыд. Жорсткія праклёны і град лаянкі сыплюцца з яго языка.
– Калі ўжо да Калмана дабраліся, то пішы прапала. Пераловяць усіх, як верабʼёў на гняздзе... Як ты мяркуеш, Макар?
– Як ні мяркуй, а справа – дрэнь, – безнадзейным тонам адзываецца Гудзілка: – і трэба нам пагаварыць, каб трымацца аднаго хронту і не кляпаць адзін на аднаго... Бачыш ты, Свірыд: я ўсё думаю, што тут нехта свой капае яму, хтось такі, што ведае нашу хэўру, бо іначай і быць не можа.
«Марʼянка!» Як агонь праносіцца ў Свірыдавай галаве, і ён не чуе, што гаворыць Гудзілка. Яму робіцца горача. І як гэта яму, старому дурню, не прыйшло ў галаву?!
–... Напрыклад, мяне спытаюць: «Судзіўся?» Я скажу: «Так точна, гаспада-таварышы суддзі, судзіўся!» Бо тут ужо запірацца няма чаго: па-першае, сорак сведак пакажуць, што я судзіўся, дый у паперах у іх гэта будзе запісана, а па-другое, судзіўся я пры цары. А ўсё, што было пры цары, цяпер скасавана.
Гудзілка захапляецца настаўніцкаю роляю саматужнага адваката, хоць больш гаворыць для ўласнага заспакаення, і вучыць, як трэба трымацца на допыце, на судзе. Да Свірыдавага вуха далятаюць асобныя словы, абрыўкі сказаў. Ён нават не зважае, што яны пераходзяць у болей патайнае месца – так займае яго думка аб Марʼянцы. І тое, што выходзіла яна з хутара, яшчэ больш упэўнівае яго, што іх хэўру выказала яна... Ах, гадзюка, гадзюка!
А Гудзілка сваё гудзе:
– І трэба меру тут, браце, ведаць: дзе можна гладка салгаць – сып, а калі бачыш, што цябе ў нерат загналі, кажы: несвядомасць мая! А самае важнае – другога не капай: усё роўна карысці табе ад гэтага не будзе, а сам горш укачаешся.
– Дык ты мяркуеш – нехта свой?
Свірыд не можа адкараскацца ад страшнай думкі – так яно ўсё да праўды падобна! Гэтая думка яго гняце і душыць, карціць, як вострая стрэмка ў целе. Ён хоча абмеркаваць, узважыць з Гудзілкам. Гудзілка – прайдзісвет, стары арыштант, і нюх у яго востры.
– Ці маеш на ўвазе каго? – пытае Гудзілка, адразу змяняючы тон і настаўляючы вушы. Востранькія вочкі ўпіваюцца ў Свірыдаў твар.
– Не... так... А ці не мог Калман зрабіць гэтага?
– Калман? Не думаю. Калі б ён і выказаў, то не так борзда. Калман – галава не дурная, чалавек ён спрытны. Капаць без патрэбы сваю хэўру не будзе: і пабаіцца, і гэта яму нявыгадна. Перш чым зрабіць, ён дзесяць разоў падумае. Ты лепш кажы, Свірыд, каго падазраеш. Памяркуем – гэта вельмі важна. Можа выстукаецца што.
Свірыд крыху мнецца.
– Ведаеш, брат... Калі ты сказаў, што данёс хтось свой, то мяне як варам апарыла, і я адразу падумаў... сказаць страшна: на сваю нявестку! Я даўно чую ў ёй найлюцейшага ворага. Не спачувае яна... Колькі клопату было з ёю! Таіліся ад яе, як ад агню, як ад заразы... Апошнія два дні дома не была. Сёння толькі прывалаклася.
– Гм! Вось яно што!.. Запытаць трэба!
– Так яна табе і сказала!
– Трэба запытацца так, каб сказала.
Гудзілка робіцца жорсткі і злы.
– Напалохаць трэба. На «зыхер» узяць.
Да іх падыходзіць Амяльян. Гудзілка і Свірыд змаўкаюць. Пераглядаюцца. Свірыд міргае Гудзілку. Гудзілка ківае галавою.
– Вось што, Амяльян, – Гудзілка вострымі вочкамі ўядаецца ў Амяльяна, – твая Марʼянка – шпег. Яна садзіць нас усіх у падвал.
Амяльян бляднее, змяняецца ў твары.
– Нажылі сабе цацку! – панура буркае Свірыд.
Амяльян скрыгоча зубамі і цэдзіць:
– Агнём і жалезам вырваць у яе праўду! Усе трое збіваюцца цясней у кучку і аб чымсьці гутараць прыцішанымі галасамі.
– Ну, а што рабіць, калі праўда? – пытае Свірыд.
– Задушыць, і болей нічога, – шыпіць Амяльян.
– Не парэце гарачкі, – стрымлівае іх больш ураўнаважаны Гудзілка, – дайце дайсці да праўды, а там будзе відней. Язык ёй трэба завязаць, гэта перш за ўсё, каб маўчала. Толькі гэта... пакуль што. А заварваць новую кашу не трэба. Ты, Амяльян, вартуй тут. А мы пойдзем дапрос учыняць. На «зыхер» возьмем, – канчае Гудзілка арыштанцкім жаргонам.
Амяльян застаецца на двары, а Гудзілка і Свірыд ідуць у хату.
Надвячорак.
Марʼянка стаіць каля акна.
З захаду насоўваецца хмара. Павявае вецер, пакалыхваючы хмыз на балоце. Журботна сцелецца цень ад лесу, і сыходзіць усмешка дня з твару зямлі. Журботна і на сэрцы ў Марʼянкі. Не – тут няма жыцця ёй і месца няма. Амяльян усё далей і далей адыходзіць ад яе. Ці ж ёй чакаць, покі выжануць яе вон, покі яе месца зойме другая?.. Страшна тут, і навокал страшна, а гэты хмыз на балоце пазірае так жудасна, і само балота як бы замерла ў сваёй адвечнай зацятасці. Жывая чалавечая душа не пакажацца тут, толькі шворацца нейкія злачынцы. Часамі чуваць тут стрэлы ды прамчыцца на кані пагранічнік... А аб чым гэта яны ўтрох намаўляюцца?.. Ідуць у хату!..
Марʼянка памыкаецца выйсці з хаты, але позна.
Уваходзяць.
– Ну, маладзіца, прысядзь трохі: маю штось у цябе запытаць, – лагодненька пачынае Гудзілка.
Зірнуўшы на разбойніцкія твары Гудзілкі і Свірыда, Марʼянка ўся затраслася.
– Стань, Свірыд, тут, каля маладзіцы, – загадвае Гудзілка, як нейкі начальнік, – а ты, маладуха, будзеш адказваць мне, што я запытаю.
– Помні, Марʼянка: справа тут ідзе не на жарты. Гавары толькі праўду, – папераджае Марʼянку Свірыд.
– Не ўмешвайся, Свірыд, маўчы! Будзеш гаварыць, калі я скажу, – абрывае Гудзілка Свірыда і, звярнуўшыся да Марʼянкі, кажа:
– Паглядзі мне ў вочы!
Збітая з тропу, Марʼянка прыходзіць у поўнае замяшанне: жарты гэта ці дзівацтва пʼянага? Але іх зверскія морды паказваюць, што гэта не жарты.
– Ну, паглядзі мне ў вочы!
– На ліха ты мне здаўся, каб глядзець табе ў вочы?
– Мне праўда трэба, чуеш? Праўда! – грыміць Гудзілка і стукае кулаком па стале.
– Якая праўда? – голас у Марʼянкі ападае, сэрца стукае моцна-моцна.
– Куды хадзіла пазаўчора? – пытае Гудзілка і пранізвае яе злымі вострымі вочкамі.
– Хадзіла да сястры.
Воля яе зломана, і Марʼянка, шырока раскрыўшы вочы, адказвае, як сапраўднаму следчаму.
– Ага, да сястры... Дойдзем і да брата...
– Дык жа няма ў мяне братоў! – прастадушна прызнаецца ашаломленая Марʼянка.
Задаволены пачаткам следства, Гудзілка цярэбіць рэдкую бародку.
– Знойдзем зараз і брата твайго. Кажы: у воласці была?
Марʼянка маўчыць.
– Ну, чаго ж маўчыш? Была?
Марʼянка стаіць, апусціўшы галаву, і не адказвае. Гудзілка расхіляе халат і раскручвае доўгую, тоўстую вяроўку.
– Вось гэта бачыш ты? Вяроўкаю бʼюць і на вяроўцы вешаюць даносчыкаў, – паясняе Гудзілка.
Пахіснулася Марʼянка і асела на падлогу. Яе падхватвае Свірыд і таўчэ каленам:
– Гавары: даносіла ў міліцыю?
– Дзядзечка, я ж толькі па пашпарт хадзіла. Я нічога нікому не казала!
«Нашто ж я прызналася!» – каецца сама сабе Марʼянка.
Гудзілка і Свірыд пераглядаюцца.
– А нашто табе пашпарт?
Маўчыць Марʼянка. І хто ж гэта расказаў, што яна надумалася кідаць хутар? Вось у чым віна яе! І няўжо ёй прызнацца ў гэтым?
Амяльян ужо даўно прыслухоўваецца і наглядае ўсю гэтую камедыю допыту. Не бачыць ён, як прасунуліся лагчынкаю постаці людзей вярхамі на конях. Воўчай пароды сабака бяжыць паперадзе, нюхаючы сляды. Гэта – пагранічнікі. Яны ловяць чалавека з кантрабандаю. Гудзілкавы скуркі збілі з тропу сабаку. Сабака напаў на Гудзілкаў след, прывёў на пакунак са скуркамі, а цяпер бяжыць у Свірыдаў хутар.
У самы напружаны момант допыту, калі ў хаце падняўся гармідар, Амяльян пакідае сваю варту і бяжыць у хату.
– Прызнавайся, сцерва! – не вытрымлівае Свірыд і кідаецца на нявестку.
– Гавары! – трасе яе Амяльян.
Яны пачынаюць усё больш насядаць на няшчасную маладзіцу. Змучаная, страціўшы напалавіну прытомнасць, Марʼянка дзіка азіраецца і выкрыквае:
– Нікому я нічога не гаварыла!
– Не хочаш прызнацца? Ну, добра. Павесіць яе! – загадвае Гудзілка і бярэ вяроўку. Гэта і ёсць Гудзілкаў следчы спосаб «узяць на зыхер».
Марʼянку хапаюць, валакуць у сені.
– Стой! – чуецца грозны голас.
На парозе стаіць пагранічнік з рэвальверам, а ваўкаваты сабака кідаецца на Гудзілку і хапае яго за каўнер.
– Дзяржыце гэтага малайца! – паказвае пагранічнік на Гудзілку і недаўменна аглядае гэтую незвычайную сцэну.
– Што гэта тут у вас?
– Да вот, завяліся трохі з бабаю, – тлумачыць Свірыд, бледны як смерць.
Марʼянка, нічога не разумеючы, пазірае на пагранічнікаў.
– Што з вамі тут рабілі? – пытае яе пагранічнік.
Марʼянка не глядзіць на яго і як бы сама сабе гаворыць:
– Нікому ж я нічога не казала.
– Эге, ды тут цэлая шайка! Справа ясная! Арыштаваць усіх!
[1928]