Восемдзесят пяць гадоў дзеду Паўлу. І калі набралася іх столькі – не агледзеўся дзед: няўзнакі накастрэжыліся гады. Эх, няма на свеце болей спрытнага злодзея, як гэтая старасць: так ціха, так па-зладзейску ціха выкрадаецца, нялюбая, што і не ўбачыш, як яна асядлае цябе.
Невялікі разгон цяпер у дзеда Паўла: цесная сялянская хатка і такі ж цесненькі дворык. Хіба толькі ў самыя грыбныя часы вырвецца дзед у лясок, што за чыгункаю зелянеецца пад танюсенькім полагам сіняватай смугі. Шэрыя дзедавы вочы яшчэ захавалі сваю былую зоркасць, і трудна баравіку схавацца ад іх.
А слаўна ў тым лесе, што за чыгункаю стаіць! І так многа ён гамоніць сэрцу дзеда Паўла! Вось хоць бы гэтыя дзве хвоі, што стаяць пры дарозе. Ладныя дрэўцы, бы дзве родныя сястрыцы-красуні. Высока ўзнялі яны свае пышныя кудры над маладым сасоннікам і купаюцца ў залаціста-блакітных сонечных хвалях. А ці даўно былі яны невялічкімі хвойкамі? На вачах дзеда радзіліся яны на свет, на яго вачах гадаваліся і выраслі ў прыгожыя сталыя дрэвы. А вось гэтыя дарогі, дарожкі, сцежкі? Гэта ўсё – жывыя малюнкі, вобразы, сімвалы, якімі запісана гісторыя сялянскага жыцця, сялянскае працы. І так многа-многа ўспамінкаў, думак, разважання выклікаюць яны ў дзеда Паўла! Слаўна ў лясочку!.. Эх, толькі няма калі разгуляцца ў ім дзеду!
Не работнік ужо дзед Павал. Ні ў полі, ні ў лузе... І не гэтыя восемдзесят пяць гадоў прычына таму, бо крэпак яшчэ дзед Павал, і розум яго ясны, і рукі яго яшчэ моцныя, толькі нагу пакалечыла яму бервяном. Семдзесят шэсць гадоў служылі дзеду ногі, на семдзесят сёмым калекам стаўся, кульгавым. Сын з нявесткаю заступілі дзедава месца. А дзед дома сядзіць і зіму, і лета. Але дзед любіць усякую работу, а няма работы, ён знойдзе яе.
Сядзіць ці стаіць цэлы дзень над калыскаю дзед Павал, Нінку, меншую ўнучку, калыша ці забаўляе. Душна ў хаце. Гудуць мухі, чорным роем абселі стол, у вочы надаедна лезуць. Душна і цесна ў калысцы дзедавай Нінцы, ёй хочацца волі і прастору, хоць яшчэ і не ведае думка яе ні волі, ні прастору; плача дзіця, капрызіць. Цярпліва няньчыць яе дзед Павал, мухі адганяе і спявае ёй песню:
Угі-угі, угу-гу!
Угу-угу, угу-гу!
А дзіцяці што? Абы толькі голас знаёмы, лагодны, без злосці чуць. А жыццё ў нязменным поступе сваю песню спявае. І ў гэтай песні, як і ў песні дзеда Паўла, слоў няма, але рытмы яе ўладарна садрыгаюць зямлю і надземʼе.
Угі-угі, угу-гу!
Угу-угу, угу-гу!
Гэта дзед Павал Нінцы спявае.
Ру-ру-ру-у!
Дзед Павал у акно пазірае. Па небе раскінуліся клубястыя хмары, расквеціўшы на сонцы чубы-завітушкі. Моцы набраліся хмары, громамі песню спявае прырода. У дзедавых думках цэлая злучнасць вобразаў прамільгне: луг, касавіца, касцы, копы сена, пракосы, пажаўцелыя нівы... І ўсё гэта выплыве засаб, як нейкі малюнак, напісаны рукою мастака.
Угу-угу, угу-гу!
Угу-угу, угу-гу!
Гэта дзед Нінцы песню спявае.
– Джуг! джуг! джуг! джуг!
У акно ўрываецца шум з чыгункі. Зноў у дзедавых думках узварухнецца цэлы рой вобразаў. І той час успомніцца, калі яшчэ не было тут чыгункі. Чыгунка ў дзеда – рубеж, што глыбокай баразной прайшоў у яго ўяўленні аб жыцці. Той час, калі не была яшчэ праведзена чыгунка, быў адзін свет, а пасля чыгункі – другі. І светы зусім не падобныя. Тады нават і зімы другія былі: такія выпадалі снягі, што і да калодзежа дайсці было нельга – снег у печ на ваду ставілі. І гэтыя думкі ў дзедавай галаве мільгануцца. А часамі і не ўспомняцца.
Дзед стаіць ці сядзіць на палку пры калысцы. Хіба ж не дакучыць такая работа? Напэўна дакучае, і моцна дакучае, але нічым не выкажа гэтай дакукі дзед Павал. Спакойны, цярплівы – хоць бы цень таго нездавалення ці злосці, бо што ж дарма і хлеб есці?
Угі-угі, угу-гу!
Угу-угу, угу-гу!
Мармыча дзед свой просценькі напеўчык.
– Гумммм!..
Смелы, магутны, з металу скованы голас аэраплана залятае і ў дзедаву хатку. Ох, да чаго мудры стаў чалавек – і птушку закасаваў! Дзівіцца дзед мудрасці людской. Новы свет паўстаў. Нарадзіліся новыя людзі. Ну, што ж? Так трэба, так павінна быць – усяму свой час.
Дзедава думка сваёю дарогай ідзе, а яго просценькая песня над калыскаю сваім парадкам спяваецца!
Угі-угі, угу-гу!
Угу-угу, угу-гу!
А дзесь у полі трактар грукоча. Напэўна, з аднаго саўгаса ў другі пераязджае, заглушаючы дзедаву песню.
Марудна цягнецца ў хаце летні дзень. Горача. Гудуць і кружацца роем мухі, у вочы лезуць. Заснула Нінка. Разгінае спіну дзед Павал, ад калыскі адыходзіць кульгаючы. Покі Нінка спіць, трэба трохі аддаць увагі і Верцы. Малая яшчэ – тры гадкі ёй. І есці ёй трэба даць, прыбраць і пахадзіць з ёю... Ну, але ўжо з Веркаю клопату меней, з ёю нават ужо і пагаварыць трохі можна.
– Ты ж, Верка, не раскідай яду па стале, а то мухі ўвесь твой полудзень зʼядуць, табе нічога не будзе.
– Гай! – весела скажа штось Верка і ножкаю затрапеча.
– Вот табе і будзе «гай!» Зʼядуць твой полудзень мухі і паляцяць у гай.
А мухі, і праўда, апаноўваюць Верку. Махне дзед рукою, абароніць на момант дзяўчынку, а яны зноў сляпіцаю лезуць.
– Вось бачыш, накапала тут і мухі лезуць.
Бярэ дзед анучу, заслон выцірае, белую капку заціркі размазвае. На свежы след упарта мухі насядаюць. Многа іх, заслон увесь укрылі. Пазірае на іх дзед. Спакуса забірае яго – шаргануць бы чым-небудзь па мухах. Бярэ дзед скарач, канцы ў вадзе мочыць, выкручвае, прылаўчаецца ямчэй па мухах секануць.
– Шлёп!
Цэлая куча мух на заслоне і на падлозе засталася.
Весела смяецца Верка, што дзед так моцна скарачом стукнуў.
– Асце! – просіць яна.
– Зараз, зараз, – адзываецца дзед і падымае скарач, чакае, каб мух болей насела. І дзед і Верка на момант як бы заміраюць. Верка сочыць за дзедаваю рукою са скарачом, а дзед на мухі глядзіць, мінуту ўлучае. Мгненне – і скарач ёмка сячэ па заслону.
– Вось як мы іх!– гаворыць дзед, а Верка смяецца.
– А дзе Агатка? – пытае дзед унучку, калі гэтая забаўка з мухамі перастае іх цікавіць.
Верка глядзіць на дзеда сваімі сінімі вочкамі, а ручкай паказвае кудысь за акно.
– Там.
– Дзе ж гэта «там»?
– Там.
– Ох, нягодная, не хоча з Веркай гуляць. Ну, мы ж ёй пакажам: есці не дамо!.. А цяпер давай прыбіраць... Вазьмі венічак, падмяці хату.
Верка злазіць з лавы, бяжыць у куточак па венік і няспрытнымі дзіцячымі ручкамі водзіць венікам па падлозе. А дзед пахвальвае сваю маленькую работніцу.
– Вот мая ўнучка, вот маладзец! Як яна слаўна мяце!.. Во так! во так! Вучыся парадак дзяржаць, каб было чысценька... А тут ужо я сам падмяту... Дай жа венічак.
Верка ахвотна аддае дзеду венік і пільна глядзіць, як дзед падмятае, і мяркуе, ці так яна мяла, як дзед мяце.
Потым забывае ўсё і на двор бяжыць.
– Ідзі ж, ідзі пагуляй на дварэ.
Дзед прыбірае ў хаце, потым сам на двор выходзіць і, покі Нінка не абудзіцца, робіць такі-сякі парадак на двары.
У найлепшай згодзе жыве дзед Павал са сваімі ўнучкамі і любіць іх. Ніколі і голасу не падыме, бо іх трэба вучыць ласкаю. А калі вечарам прыйдуць з работы сын з нявесткай, дык дзеці часамі і раскрычацца, то да маткі, то да бацькі прыстаюць. А тыя, спрацаваныя, бывае, злосна прыкрыкнуць на іх, нядобрым словам адзавуцца.
Не любіць такіх слоў дзед Павал і ніколі ўжо не ўмоўчыць бацькам. Без злосці, але строга ім скажа:
– Чым дзеці вінаваты? На тое ж яны і дзеці...
Цяжкую школу жыцця прайшоў дзед Павал; многа працы перанеслі яго старыя, калісь крэпкія плечы. Многа ўсякіх падзей, змен адбылося на яго памяці, а цяпер ён стаіць як бы з боку ад усяго і са спакоем мудраца аглядае жыццё. Глядзіш на дзеда і дзівішся, скуль у яго столькі гэтай яснасці мыслі, дабраты сэрца, сілы духу і жыццёвай мудрасці. І на ўсякія прыгоды жыцця аклікнецца дзед Павал, бо ў яго багаты запас назірання над жыццём, над зʼявамі прыроды.
Над пажатым полем і яшчэ не прыбраным лугам пацягнуліся грымотныя хмары. Срэбраводныя дажджавыя ніці густа-густа звіслі з хмар і белымі невадамі паплылі над зямлёю. Спынілася работа на полі, выліліся рэчкі з берагоў, паплылі пракосы, копы. Забялеліся ўзлескі ад порхавак.
Сядзіць дзед на палку каля калыскі, дамарослы тытунь пакурвае з люлечкі, сваю звычайную песню спявае і разважліва кажа:
– Гэтага і трэба было спадзявацца. Вы заўважце: калі вясною малая паводка, то яна возьме летам, а свайго не падаруе.
Рупіць дзеду і тое, што з поля не ўсё яшчэ прыбрана, і нейкая думка снуецца ў яго вачах – выказаць яе ці не? Бо можа не ўсім прыемна будзе паслухаць яе.
– А! – трасе дзед галавою. – І самі трохі вінаваты – разгультаіліся. Была пагода, на што ўжо лепшая пагода для ўборкі? Можна было б і прыбраць... Ды дзе ж вы бачылі! Бывала, калі надыдзе касавіца, то ці ж будзеш ты спаць, покі соцна ўзыдзе? За гадзіну да ўсходу з касою выйдзеш. А росная трава мякчэй косіцца. Апала раса – кладзі касу, граблі бяры, паварушвай сена: назаўтра і ў таку будзе.
І сынам трохі нездаволены дзед: нядбайны. Паспаць любіць. То печы, то жонкі пільнуецца.
І яшчэ адна крыўда на сыноў жыве ў дзедавым сэрцы. Не можа забыць яе дзед. Яшчэ тады, калі дзед сам правіў гаспадаркай, завёў ён сад. Невялікі, але ладны садок. Было ў ім штук з восем яблынь, ігрушы былі. Хадзіў каля іх дзед, абвязваў у мароз і гною пад іх падкладаў, бо ўсё ж любіць догляд. Зацвіце вясною сад – паглядзець было люба. Пчолкі гудуць над ім, і такі пах стаіць у садочку, ну, проста як бы сам табе ў душу ўліваецца. А паспее – было што і самім зʼесці, і людзям даць. Пажаніліся сыны, дзяліцца пачалі. Усё падзялілі, не маглі толькі саду падзяліць, а каб нікому крыўды не было, узялі ды высеклі яго. Балела дзедава сэрца, і плакалі яго старыя вочы. Цяпер ужо гэта трохі забылася, але надыдзе часамі такая мінута, калі ў вачах, як жывы, устане садок.
Угу-угу! угу-гу!
Угі-угі! угу-гу!
Спявае дзед песню, а дзедавы думкі сваю песню спяваюць, невясёлую песню, песню аджытага жыцця. І часам падымецца дзесь там, у нутрах, нейкае нездавальненне супраць нетрываласці чалавечага жыцця.
Глядзяць кудысь углыб вочы дзедавы, несупынныя думкі яшчэ больш маршчыняць яго лоб. Аднастайна гудзе старэчы голас яго:
Угу-угу! угу-гу!
Угі-угі! угу-гу!
[1925]