У пагодлівы восеньскі вечар я заехаў да Есіпа Бенькі.
Заходзіла сонца. Яно сама што ападала за гарызонт, гарэла на стрэхах будынкаў і трапятала на пажоўклых лістах апусцелага саду. Пасля ўжо апошнімі прамянямі яно слізганула па макаўцы сіласнае вежы і патухла зусім. На гарызонце астаўся толькі чырвоны край неба. Ад лесу пачалі наплываць і згушчацца змрокі, і на сяло пацягнула халаднаватаю вільгаццю паплавоў.
На двор варочаліся з поля аратыя. Коні пырхалі, пазвоньвалі цуглямі, і ад іх густа падымалася пара. Недзе рыпнула калодзежнае пругло, па вуліцы з вёдрамі прайшла жанчына, і ўсё гусцела і гусцела вечаровае сутонне.
На той бок вуліцы крылі гумно. У змроку відаць было, як у неба ўрэзвалася скрыжаванне лат. Пару страхалёў яшчэ стукалі малаткамі, стараючыся прыбіць недакончаны радок гонтаў. Там каля іх быў і Есіп Бенька, і я чуў, як ён з долу крычаў ім:
— Канчайце, а то больш напартачыце, як наробіце. Цёмна ўжо.
Неўзабаве ён увайшоў у хату. На хаду яшчэ скінуў авечую шапку, скоранька распрануў і павесіў кабат і пайшоў у мыцельнік мыць рукі. Пагаманіўшы крыху, мы ўзяліся вячэраць. І толькі цяпер я заўважыў, што ўсю жаночую работу ў хаце робіць ён сам.
— Дзе ж твая жонка? Што гэта ты сам гаспадарыш?
— Жонка?
— Ага. Што гэта яе ў цябе не відаць?
— Няма.
— Як гэта? Разлучыліся ці памерла?
— Памерла,— адказаў Бенька.
Крыху памаўчалі, як бы кожны думаючы сам сабе. Чутно было, як на сцяне цікалі і на поўнач узбіраліся ходзікі. На покуці слаба абвісалі і мерклі палосы квяцістых шпалераў. У кутку вісеў партрэт Леніна, а на шырокім малюнку — на параходзе, у белай тужурцы, пад яркім сонцам — ля зенітнага кулямёта стаяў Варашылаў.
Так і забыліся, што даўно ўжо сядзім, павылазіўшы з-за стала, што задымілі махоркаю хату, што стаіць непрыбраны пасудак ды па настольніку панакрышваны хлеб.
— Дык як жа яна памерла ў цябе? З чаго?
Бенька пачаў прыбіраць. Ён захадзіў па хаце, моцна грукаючы па падлозе цвёрдымі юхтовымі ботамі. Расшпілілася і целяпалася ззаду спражка ад камізэлькі.
— З чаго памерла, пытаеш? — азваўся ён урэшце з мыцельніка.
Ён падышоў і сеў на ўслончык. Пад расшпіленым каўняром кашулі відзён быў шырокі пакручасты рубец. Рубец ішоў пад ключыцу і быў зацягнуты ружоваю, да таго танюсенькаю шкуркаю, што яна збіралася ў жмурынкі і, здавалася, можа парвацца ад самага неасцярожнага дотыку. Бенька правёў па ім даланёю і задумаўся. Потым схамянуўся, скоранька і нібы вінавата зірнуў на мяне, неяк нялоўка ўсміхнуўся і расказаў цэлую гісторыю.
— Гэтаму ўжо скора гадоў каля двух будзе,— пачаў Бенька.— Жылі мы ўжо добра, як лепш, здавалася, і не трэба. Усе даўнейшыя сваркі забыліся. Я адно любаваўся. Ты ж, мабыць, не ведаеш, што калі я падаваўся ў калгас, дык мы з ёю бадай што былі разлучыліся. Яна не хацела. Мяне адгаворвала: і плакала, і гразіла, і ўпрошвала. Упроч уцякала, да сваіх бацькоў,— можа, з год не жыла са мною. Урэшце вярнулася. Нейкі час жылі як чужыя. Але дзень за днём усё паволі наладзілася, і нам так стала лёгка, нібы мы толькі што пажаніліся. Любошчаў больш, як у першыя гады, было.
Ён закурыў, перадыхнуў. Праз хвіліну зноў загаварыў пра тое, як добра ім жылося ўжо з жонкаю. Ён ганарыўся Анэтаю і часта, жартуючы, пры мужчынах абнімаў яе за плечы і гаварыў:
— А малайчына ты ў мяне, жонка, га? Анэта!
Яна па-дзявочы вылузвалася з ягоных абдымкаў і сарамяжа адпіхала.
— Пусці,— гаварыла яна.— А калі ж гэта я была нядобрая?
Дома ў святочныя дні яны ўспаміналі мінулае, перабіралі самыя лепшыя часіны яго ўжо каторы раз. У такія часы Есіп іншы раз успамінаў пра Анэціны прочкі. Яна перабівала яго, пакорна тулячыся і ўлюбёна гледзячы ў вочы.
— Ну, пакінь. Мала што бывае,— гаварыла яна, уся гаручая, ласкавая, гладзячы гузік на ягонай кашулі.
Да іх часта пачала заходзіць Мар'я. Жыла яна кіламетраў за тры, у суседнім сяле. Есіп заўсёды заставаў іх удзвюх, яны вечна пра нешта шапталіся, але калі паяўляўся Есіп, змаўкалі.
— Бабскія сакрэты,— смяяўся Есіп,— па ўсім свеце бабы, мабыць, аднакія; у іх вечна будзе пра што гаварыць.
Анэта да таго здружылася з Мар’яю, што і дня не магла прабыць без яе. Толькі надыдзе вечар, глядзіш, а яе ўжо і няма. Есіпу нават пачало не падабацца гэта. Ні хаты, ні гаспадаркі як след не дагледзіць і бяжыць. Нават, бывае, не парупіцца, ці ёсць што вячэраць. «І хапае ў яе толку блізкі свет поначы швэндацца»,— дакучліва думаў Есіп.
У гэты ж час пачаліся непарадкі і ў калгасе. То жарабец здох, то пахварэлі каровы. Тыдзень таму назад аж восьмера штук прапала на пашы. Абабэнчыла нечага, з дзень пахадзілі і дайшлі. Спахмурнелі калгаснікі. Спахмурнеў і Бенька. У сям’і неспадзеўна пачаў заўважацца розрух. Прыйдзеш у хату, а — ні радасці ў ёй, як даўней, ні весялосці. «Што ж,— думаў ён,— няшчасце ўсюды адзываецца, гэта як камень на вадзе: кінеш, а ад яго і паплылі кругі».
Але ў Анэцінай перамене Бенька пачуў нешта да трывогі знаёмае. Далёкаю зноў яна станавілася, чужою. Сама ў сабе пачала жыць, неяк затоена і маўкліва.
— Што гэта зноў ты, Анэта, пачала ад рук адбівацца? — папытаўся аднойчы.
— Нічога не адбіваюся, якая была, такая і ёсць,— суха адказала яна.
— Такая, ды бо не такая. Нават рупеску ніправошта не маем, усё адно як чужы сем'янін. Можа, хіба злуешся за што, то ты проста і скажы.
— За што гэта мне злавацца?
— От і я ж так думаю. Але ж цябе проста не пазнаць.
— Яшчэ што выдумай.
А ўвечары Есіп палез на паліцу па тытунь. Поркаючыся ў клубках ды скрутках крамніны, наткнуўся на евангелле. «Адкуль гэта такая звярына паявілася?» — падумаў сам сабе.
— Гэта тваё евангелле? — папытаўся, калі ўвайшла Анэта.
— Маё.
— Дзе ж ты яго ўзяла? Можа, богу пачынаеш маліцца? — зарагатаў ён.
— Ну, а што там.
Есіп здзівіўся, што Анэта гаворыць сур’ёзна.
— Ты гэта ўпраўду?
— Упраўду.
Ён прамаўчаў. Пасля рэзка зірнуў на яе.
— Дык гэта Мар’я? Гэта з таго ў вас і дружба такая пайшла?
— Не Мар’я, а я сама захацела.
— Чаго захацела?
— У евангелісты.
— Нават у евангелісты?!
Есіп аж устаў з услончыка. Ён не мог паверыць сам сабе. Ён злаваўся, зноў адыходзіў, пераходзячы на просьбу. Што ёй убілася ў галаву? Яна ж не маленькая і не дурная, каб верыць у такую лухту!
З гэтага дня Есіп хадзіў як прыглушаны. І ўсё не верылася, што гэта можа быць праўда. І брыдка стала, і крыўдна. Як жа гэта ў яго так здарылася? І хто мог падумаць, што Анэта так зробіць? Каб хто, а то Анэта! Дый людзі ж затыкаюць пальцамі — на ўвесь калгас сораму нарабіў. Нішто, скажуць, камуніст, жонку як выхаваў...
Аднаго разу ён быў адлучыўся на дзён колькі ў суседні калгас. Варочаўся дахаты і думаў, што от за гэты час, без яго, Анэта ўсё перадумала і цяпер сустрэне яго па-даўнейшаму, так, як бы нічога і не было. Зарадуецца, падбяжыць, загарыцца вачыма, просячы імі не ўспамінаць пра старое. Усё забудзецца. І толькі пасля ўжо ён калі-небудзь мелькам успомніць пра гэта. Яна зноў будзе туліцца, перабіваючы яго:
— Ну, пакінь. Мала што бывае.
З гэтакімі думкамі Есіп падыходзіў да хаты. Дзверы ў сенцы былі прачынены, і ён увайшоў без ніякага скрыпу. Хата таксама прачынена. Есіп узяўся за клямку дзвярэй, але адтуль пачуліся галасы. У адным з іх Есіп пазнаў Мар’ю і прыслухаўся. Мар’ін голас то павышаўся, то сцішаўся да ледзь чутнага шэпту. Раптам ён скамянеў, увесь пераходзячы ў слых. Праз хвіліну ён выскачыў з сянец. Усведамленне адмаўлялася асэнсаваць гэтую страшную нечаканасць. Ён расшпіліў каўнер кашулі. Рука наткнулася на рубец. І раптам у памяці пранеслася цэлая чарада ўспамінаў: польскі фронт, чатыры раны, пакутлівае каханне, уцёкі, разлука. Ён упершыню пачынаў цвяроза і ясна бачыць сваё жыццё.
Бенька скоранька заспяшаўся па вуліцы. Ён цяпер, бадай, нічога не думаў, але цвёрда ведаў, што яму трэба ўбачыць сакратара партячэйкі Палера як мага хутчэй.
Палер сустрэў Есіпа радасна.
— Вярнуўся?
— Вярнуўся.
— Ну і добра, а то...
— Пачакай,— нецярпліва перабіў Бенька.
— Чаго пачакай?
— Евангелісты атруціць хочуць сілас...
Бенька закурыў папяросу. Я больш нічога не распытваў. Нейкі час у хаце панавала цішыня, да таго аднатонная і цягучая, што нават чуцён быў яе несканчоны танюсенькі звон. За акном плыла ноч і пачаў узыходзіць месяц.
— Ну, іх і судзілі,— выпусціў Бенька сінюю плойку дыму.— Усіх судзілі і выслалі. З таго часу я от так і жыву.
Бенька пайшоў слаць пасцелі, а я задумаўся. Перада мною выплыў вобраз Анэты з майго дзяцінства. Я быў тады хлапчук, а яна ўжо дарослая дзяўчына. Пра яе паўкруга гаварылі. З далёкіх сёл знакамітыя хлопцы прыязджалі ў сваты. Яна была шляхцянка, і гэта давала ёй права трымаць сябе ганарова. Яна ведала, што на ўсёй аколіцы няма прыгажэй за яе дзяўчыны. Я памятаю яе быстрыя чорныя вочы і дзве высокія тонкія дугі броў. Яна да чорта хораша ўмела смяяцца. Здавалася, што з воч у яе свяціліся тады чорныя іскры і яны пырскаліся і пякліся. Аднойчы я купаўся ў плёсе нашае невялічкае рэчкі. Аднекуль прыйшла Анэта. Яна азірнулася, ці нікога няма, і пачала раздзявацца. На мяне яна не хацела і зірнуць. У вадзе яна пляскалася наўкруга рукамі. Я перастаў боўтацца і заціх, гледзячы на Анэту. Мне запала ў памяць ружовае, мяккае і нейкае празрыстае яе цела. На жываце ў яе ляжала халодная складка, і гэтая складка глыбока ўрэзвалася, калі ўжо на беразе яна нагіналася па сарочку.
Бенька пазнаўся з ёю на сенажаці ў касавіцу. Перш яны спатыкаліся нясмела і рэдка. Яна саромелася бачыцца з Есіпам на людзях. Бенька пачаў рабіць гэта ўпотай. Ён ехаў знарок на начлег, адлучаўся непрыкметна ад хлопцаў і ішоў цераз поле ў засценак. Варочаўся ён на золку, разбіты, нявыспаны, але поўны сваім затоеным шчасцем. Гэтак мучыла Беньку Анэта гадоў са тры. Ён быў просты мужык, і гэта ляжала між іх, як прорва. І пажаніліся яны толькі тады, калі ён вярнуўся з фронту, паранены, але ўсюды вядомы — з ордэнам Чырвонага Сцяга.
Гэта ўсё ўспомнілася мне цяпер. Я зноў уявіў Анэту ў дзяцінстве, і мне здалося цяпер, што і тады, калі я бачыў яе на беразе — у далікатным і празрыстым яе целе я бачыў, як танюсенькімі звілінамі сачылася кроў.
Глухая засмяглая кроў атруты.
Бенька паслаў пасцелі, і мы патушылі агонь. Я ляжаў пад акном на тапчане. За печчу свістаў цвыркун. Месячнае святло бледна клалася на падлозе, вырысоўваючы ценямі рамы акна. У гэтым святле я бачыў Есіпаў ложак і коўдру, што краем звісала на падлогу. Я бачыў, як Есіп доўга варочаўся, і ўздыхаў, і не мог заснуць.
— А кахаў жа я яе, нягодніцу, як! — урэшце азваўся ён.— На руках, здавалася, насіў, і от вынасіў — гадзюку. Аж успамінаць брыдка перад людзьмі.
Зноў засвістаў за печчу цвыркун. За акном спакойна і шырока драмала ноч. Месяц плыў, перабягаючы з хмаркі ў хмарку, то хаваючыся, то зноў выбліскваючы. За сялом, цьмяна адсвечваючыся, высілася макаўка сіласнае вежы і ўрэзваліся ў неба недамытыя кроквы гумна.
1933; 1973