Нездарма апошнім часам вельмі часта мы карыстаемся словам «культура» ва ўсіх абсягах нашага жыцця. Гаворым: культура творчасці, культура працы, культура паводзін, культура побыту, культура танца (вы ж, мабыць, бачылі, як часам танцуюць хлопцы на танцпляцоўках — з папяросаю ў роце?). Гаворым культура горада, культура сяла. Значыцца, можна гаварыць і культура вуліцы, нават культура дома. З гэтым словам звязана ўсё найлепшае, найдаражэйшае нам. У літаратурным плане найвышэйшыя дасягненні культуры завуцца класікаю.
Закон вечнасці — змаганне. Можам узяць любую чалавечую дзейнасць: мастакоў, артыстаў, кампазітараў.
Можам узяць сферу фізічнай працы, сферу абслугоўвання. Любую. Але нам бліжэй літаратурная.
Паводле закону вечнасці — змагання — пісьменнікі дзеляцца на тры катэгорыі: 1) тыя, што ідуць паперадзе, 2) тыя, што ідуць ззаду і 3) сярэднія. Гэта катэгорыі таксама вечныя. Але рух сярод іх ідзе няспынны: і сярэднія могуць апынуцца сярод першых ці астацца ззаду, і першыя могуць здаць сваё першынство, і апошнія раптам знойдуць сілы заняць сярэдняе ці нават першае месца. Усё залежыць ад іх творчага патэнцыялу. Прашу мець на ўвазе, што тут аніяк не ўлічваецца пасада. Гавару выключна пра пісьменніцкі талент. Пасады даюць, давалі і будуць даваць пэўныя анамаліі, дык затое ж яны і не вечныя.
Чаму могуць быць зрухі ўнутры тых трох пісьменніцкіх катэгорый?
Першае: ад таленту адчуваць і выказваць час у яго сацыяльным і духоўным плане.
Другое: бясконца шукаць і дасканаліць сродкі вытворчасці.
Трэцяе: пісаць простаю, натуральнаю, народнаю моваю.
Іменна гэтыя якасці і даюць даўгавечнасць твора.
То можа нам і варта пагаварыць аб з'явах, якія не вельмі стасуюцца з культураю творчасці.
Але перш за ўсё пра з'явы прыемныя. Апошнімі гадамі ў нашай літаратуры відзён магутны прыліў літаратурнай моладзі. Сярод яе многа здольных і нават таленавітых. Памятаю, летась на семінары маладых у Каралішчавічах мне давялося прачытаць два апавяданні Уладзіміра Арлова. Я на яго там трохі насварыўся за ультрамодную зухаватасць у пытаннях інтыму: калі замест чыстых, цнатлівых пачуццяў у ім смакуецца аголеная вольнасць. Гэта ідзе пад тым тэзісам, што пісьменнік павінен адлюстроўваць рысы сучаснасці. Але ж ёсць і не менш важная задача: што пісьменнік з’яўляецца выхавальнікам тых самых рысаў сучаснасці. Так што трэба памятаць хоць бы пра меру такту ў мастацтве. Але я хацеў парадавацца з другога ў Арлова. Якая тонкая, надзіва лёгкая, праўдзівая, інтэлігентная мова ў Арлова. Павінен сказаць, што сярод маладых літаратараў я ўпершыню ўбачыў такую свабодную, як бы адухоўленую, натуральна-дасканалую літаратурную мову. Я знарок падкрэсліваю: літаратурную, бо можа скласціся думка, што скрозь ваюючы за народную мову, я цягну да стыхійнага прымітывізму яе. Барані божа! Кожны пісьменнік павінен выпрацоўваць сваю літаратурную мову, але па законах і прыродзе народнай. Вунь, хіба, мова Янкі Брыля народная? Не, але паглядзіце: у ёй жа няма ні аднюсенькай фальшывінкі проці народнай мовы. Затое народная прастата, лексіка, плаўнасць, музычнасць, мудрасць і — тая самая інтэлігентнасць, якую надаў мове ўжо толькі сам Янка Брыль. Або мова Івана Мележа. Ён доўга мучыўся з ёю ў сваіх першых, і асабліва ў ваенных творах, як ні правіў яе, як ні прыхарошваў, але ўсё роўна яна фальшывіла, бо пісалася газетным стылем, якому проціпаказана псіхалогія і нутраны рух душы. Затое якая праўда вобраза, рэчывасці і пачуццяў паявілася ў «Людзях на балоце». І ўсё гэта дала жывая, народная палеская мова. Можна назваць яшчэ больш яркі непаўторны талент — Лукаша Калюгу. Гэта проста чарадзейства — каб мова перадавала нават інтанацыйныя жэсты.
На апошнім семінары ў Каралішчавічах адбылася і яшчэ адна не абы-якая з’ява: падводзячы вынікі работы, семінар даў рэкамендацыю Хрысціне Ляльцы на прыём яе ў Саюз пісьменнікаў, не чакаючы, пакуль з друку выйдзе першая кніжка яе прозы.
Дый перад гэтым была неспадзяванка. Памятаю, неяк надвячоркам пазваніў Сяргей Грахоўскі, пытаючыся, ці не купіў я кніжкі Святланы Басуматравай «Белая бярэзіна». У перыядычным друку час ад часу я чытаў яе вершы, сам сабе адзначыўшы, што ў гэтай паэткі мужны, упэўнены голас. Кніжкі ў мяне яшчэ не было, Грахоўскі пачаў чытаць яе па тэлефоне, а потым гукнуў:
— Ты от што: зараз жа прыязджай да мяне і мы разам будзем чытаць. Бачыш, якая гэта асалода.
Папраўдзе, гэта была асалода. Мы нават не заўважылі, як прачыталі ўсю кніжку, потым пачалі перачытваць зноў асобныя вершы або мясціны з іх, дзівячыся і грамадзянскай напоўненасці і паэтычнай спеласці верша.
Першае, чаго хацелася, дык гэта каб у друку зараз жа паявіўся водгук на кніжку. Вядома, як паэт, такую работу павінен быў узяць на сябе Грахоўскі. Але праходзіў адзін тыдзень, другі, а можа і трэці, а водгуку не было. На званок Грахоўскі сказаў, што нечым вельмі пільным заняты, адарвацца не можа.
— Напішы ты. Мы ж разам з табою чыталі, от і раскажы нашы думкі.
Я напісаў. І так захоплена, што нават не стрываў, каб на падмогу не ўпомніць вялікіх імёнаў Пушкіна і Міцкевіча, якіх папраўдзе мы з Грахоўскім упаміналі. І вядома, я нічым не мог апраўдацца, калі потым быў прынародна на сходзе прысаромлены за гэтакую празмернасць. Нічога не скажаш — праўда. І ўсё ж падумалася, што можа далікатней было б паўшчуваць мяне за гэта адзін па адзін. Такт — ён заўсёды такт. І нават мае куды больш сілы.
Але рэч не ў гэтым. А ў тым, што першая кніжка Святланы Басуматравай папраўдзе варта была і тады і цяпер добрай гаворкі.
Аднак жа, на жаль, такія рэчы бываюць не часта. І калі я сказаў, што варта пагаварыць аб з’явах, якія не стасуюцца з культураю творчасці, то дзеля карысці справы гаворку варта скіраваць у рэчышча з найбольш інтэнсіўным творчым рухам.
Шмат таварышаў чакаюць чаргі на прыём у Саюз пісьменнікаў. І маладыя, і нават пажылыя. І, бывае, даволі жвава пішуць. Але не ўсім шанцуе на талент: многа прымітыву і мастацкай няспеласці. Некаторыя па многу гадоў пішуць, а ўсё на тым самым месцы.
А бывае так, што не адразу праходзяць і таварышы здольныя, бо разам са здольнасцю ёсць у іх нешта і такое, што насцярожвае. От, скажам, два разы абмяркоўваўся Уладзіслаў Рубанаў. Здольны пісьменнік, валодае пяром, піша без устанку, і даволі лёгка. Відаць адразу, што пісьменніцтва для яго не забава, а доля. Але шкодзіць не то ранаватае самаўпэўненае спяшанне, не то наўмысная схільнасць да штучнасці, боязь натуральнай фразы. У аснове сваёй не благая народная мова набіта канцылярытамі, калькаю і такімі прыблізнымі або зусім не тымі словамі, што не ведаеш, чым такую павярхоўнасць растлумачыць. Часамі здаецца, што ўсё гэта робіцца знарок дзеля арыгінальнасці, проста, каб быць модным. Трохі спакушаюць Рубанава і маральна-этычныя нелюдскоты. Наўрад ці заслугоўваюць мастацкага даследавання такія збродныя, памаўзлівыя характары, як герой апавядання «Ты мне вярнула пяшчоту»: чалавек жанаты, але ходзіць па чужых жонках, шукае, дзе смачней.
Не ведаю, па гэтых прычынах ці па чым другім, але абмяркоўваць Рубанава ў Саюз пісьменнікаў давялося двойчы. Другі раз, калі ў «Полымі» была надрукавана яго аповесць «Каштаны*». Пры ўсіх добрых якасцях, сучаснай праблемнасці ў ёй усё ж асталося тое самае спяшанне і прыблізнасць мовы.
Добра вядома, якая гэта важная рэч — пачатак у мастацкім творы. Ён павінен адразу забраць чытачову ўвагу, каб твор захацелася чытаць далей. А вось які аморфны, сляпы пачатак у «Каштана*х»:
«Пятро ўбачыў на падаконніку цень ад галіны каштана — выразныя чорныя крыжыкі».
Што даў нам гэты пачатак? Чым зацікавіў ці ўразіў? Недаўменнем. Наборам абыякавых слоў.
А вось і прыблізнасць мовы: «Каштан рос збоч акна...» Дзе вы чулі, каб жывы чалавек мог так сказаць? Можна сказаць, што каштан рос за акном, пры акне, каля акна, пад акном, але сказаць «каштан рос збоч акна» — гэта ж наўмыснасць, манернасць. І хіба нельга заўважыць прыкрага збегу зычных: «рос збоч»?..
З першаю кніжкаю апавяданняў выступіла паэтка Любоў Філімонава «Пад шолах ветразяў». Своеасаблівыя апавяданні. Роздум, шляхі, нялёгкая доля сустрэч і ростаняў, усё праз чалавечыя пачуцці. Вельмі свежыя і па тэмах, і па вырашэнню. Ні чым ні на чые не падобныя. І ўсё ж якая гэта вялікая бяда — пісьменнік без мовы. Фраза фальшывіць, ёй не верыш, вобраз разбураецца, бо не тымі словамі паложаны фарбы, не тымі словамі перадаюцца пачуцці. Вось, напрыклад, напісана: «Пакіньце мяне ў спакоі», калі нармальна чалавек павінен сказаць «Не чапайце мяне»; «Мы ўсе пагуляем на вяселлі Зойкі», калі трэба «на Зойчыным вяселлі» або «на вяселлі ў Зойкі» (на чыім або ў каго); «Гэта не значыць, што вы можаце ўжываць да яе гэты зварот»; «Паўстае вобраз... Сцяпана Разіна, які з-за сваіх сяброў пазбавіўся каханай». Або вось такая прыблізнасць: «Цётка ўзялася сцярушваць павуцінне»; «Што ў цябе ўсе гузікі расхлябаныя». Нават назва кнігі «Пад шолах ветразяў» — таксама прыблізная, у ветразях жа не шолах, а нешта іншае. Міжволі думалася: навошта пішацца ў канцы кнігі рэдактар? І разам з тым дзівіў лексічны запас у мове Філімонавай: ён проста багаты. Міжволі зноў думалася: што яна, як карэнная мінчанка, добрую, жывую, народную мову чула ў сям’і, а сінтаксіс без практыкі забыўся і, вядома, адновіцца, калі Філімонава пачне пісаць па-беларуску.
На стале ў Яўгена Міклашэўскага я ўбачыў дзве кніжкі вершаў Любы Філімонавай і з вялікаю прыемнасцю іх прачытаў: «Стазвоны» і «Гучныя фарбы». У вершах таксама роздум, пачуцці — тая самая душэўна-чалавечая тэма. І добрая вобразнасць верша: «І дожджык гойсаў нібы машкара». І музыка. Вось паслухайце, якая мілата — «Журавей:
Выгінаўся з адценняў суцення
Дзень той, крохкі такі, ненадзейны.
Як шкляны і празрысты падсвечнік,
Да шчымлівасці быў ён нявечны,
І, здавалася, ўжо адгучалі
Спевы птушак, і толькі начамі
Ціха-ціхенька ў шыбы звінелі
Снежных пырскавак светлыя цені,—
Вось тады і ўзнік журавей,
Пад пасевамі снежных завей,
Проста з сэрца майго журавей.
Чутна тут паэзія. І на мяжы добрай словатворчасці. Гэтыя «Выгінаўся з адценняў суцення» і «Снежных пырскавак светлыя цені», бо каб так сказаць — трэба чуць мову. Аднак хочацца тут жа самога сябе паправіць, сказаць: магла б быць сапраўдная паэзія, калі б у гэтакую (не толькі тут!) закалышлівую камернасць дадаць хоць трошкі дакранальнасці, яснасці, зямнога хвалявання, каб яно абуджала актыўны грамадзянскі патэнцыял. Па сутнасці, у Саюз пісьменнікаў Філімонава прынята як паэт. Няхай на гэтым полі ёй і шчасціць. Але для сябе я зрабіў адкрыццё: паэзія можа скрыць, што ты не асабліва ведаеш мову, а ў прозе падман аніяк не ўдаецца.
І ўсё ж мне хацелася памагчы Філімонавай. Проста хоць бы ўзяць ды паказаць, як скрэслены мною яе «Ветразі». Папрасіў, каб яна зайшла ў Саюз. Прынёс з дому «Казкі і апавяданні беларускага Палесся» Сержпутоўскага і «Беларускія народныя казкі»,— няхай чалавек паспытае, што такое сапраўдная народная мова, на аснове якой пісьменнік павінен выпрацаваць сваю літаратурную мову. Прыйшла яна. Я ёй паказаў яе апавяданні, тлумачу, што і чаму падкрэслена. Зірнуў на Любу Філімонаву, а яна глядзіць у акно, і ў вачах у яе зусім не тое, пра што я гавару, нешта зусім далёкае, сваё. «Усё гэта ёй да лямпачкі»,— падумаў я і зразумеў, што Люба з тых людзей, у якіх толькі свой сімвал веры. Хто ж яго ведае: можа так і трэба мастаку ?
Яшчэ хачу сказаць пра двух пісьменнікаў. Пра Уладзіміра Саламаху і Артура Цяжкага.
Скажу адразу, што з рэцэнзіяй на Цяжкага ў «ЛіМе» я пагаджаюся цалкам («Парог вучнёўства» Пятра Васючэнкі. «ЛіМ», № 1, 1983). Вельмі кароткія ў яго далягляды, жыццё вобразаў замкнёна ў вузкім коле, падзеі і разважанні складаюцца толькі з напластавання ўспамінаў і біяграфічнай мазаікі. На мове, неблагой па сваёй прыродзе, ляжыць цяжкая пячаць раённай газетчыны.
Куды цікавей, свяжэй, разнастайней, па-сапраўднаму літаратурней выглядае Уладзімір Саламаха. Ён умее весці апавяданне, кіраваць яго развіццём. У яго цікавыя сённяшнія тэмы, у іх многа надзённасці, хвалявання. У яго свабодная плынь мастацкага мыслення. Важна вельмі, што яго кніга «На ўзмежку радасці» паказвае паступовы пісьменніцкі рост, свабоднае дыханне фразы. Яму можна прарочыць добрую літаратурную долю. Але ж — тая самая бяда: забыванне законаў мовы. І ў яго гэта асабліва відно, бо аснова мовы ў яго не чутая, а — кроўная.
Некаторыя пісьменнікі знарок ломяць і настаўбурчваюць мову, каб быць хоць у гэтым сучаснымі і моднымі. Яны шукаюць штучнай украсы мовы, замест жывой, натуральнай красы яе. Вельмі добра робіць «ЛіМ», што час ад часу друкуе рубрыку «культура мовы». Але пісьменніцкія органы друку не павінны абыходзіцца без гэтакай работы. І можа найбольш гэта датычыць «Маладосці», бо якраз яе кадры асабліва перспектыўныя на пісьменніцкім полі. І якраз сярод іх найбольш ідзе ў друк невыпрацаванай, кволенькай мовы. Другі раз кажу: на жаль, не заўсёды памагаюць і выдавецкія рэдактары.
Не так даўно я чуў, як у жывой бяседзе захацеў на жывой мове пагаварыць з людзьмі работнік Інстытута мовазнаўства. Божа, як цяжка яму давалася гэтая работа. Словы выкручваліся, не лезлі ў фразу, яны не прывыклі быць сваімі ў яго мове. Гаварыў ён пра тое, што іх цікавіць у інстытуце лексіка розная: і гістарычная, і навуковая, і словы, «ідучыя і адлюстроўваючыя з’явы жыцця». Я падумаў, што Люба Філімонава ўсё ж не на апошнім месцы.
Вельмі здзівіла мяне адно нядаўняе інтэрв’ю, дадзенае ў газеце. Паважаны пісьменнік ахвоча прызнаваўся чытачу, што свае творы піша без чарнавікоў. Што кожнае слова ім адразу заганяецца, як цвік, і яго ўжо вырваць нельга. І праўда, гэта вельмі яркі, здольны, нястомны пісьменнік. Ён піша горача, непасрэдна, душэўна, апантана, але — божа, колькі ў пісьме яго неахайнасці! Колькі смецця, манернасці, позы! А Аляксей Талстой сказаў: «Писать без помарок нельзя. Это вздор,— не черкают и не марают только графоманы. Человека должно мучить, если он на странице не найдет ни одного места, чтобы зачеркнуть и переправить. Никто так не марал рукописей, как Пушкин и Лев Толстой» («Лит. Россия», 1.1.83 г.). Праўда: мабыць, зусім не такую мы мелі б «Ганну Карэніну», калі б не перараблялася яна Талстым, здаецца, сем разоў. А вось Віктар Шклоўскі: «Толстой переписывал первую главу «Войны и мира» пятнадцать раз». Мабыць, усё-такі трэба вучыцца вось гэтакай цярплівасці.
Культура творчасці — гэта не толькі літаратура і мастацтва. Разуменне «культура» пранізвае ўсе абсягі чалавечае дзейнасці. І ўсё мае вельмі цесную сувязь між сабою.
Не вельмі даўно газета «Правда» назвала Мінск «красивейшим городом страны». Я вельмі люблю наш горад, і калі нешта не пахвальнае бачу ў ім, то проста перажываю. Мяне хвалюе культура афармлення вонкавага аблічча горада.
Памятаю, тут у нас выступалі кіраўнікі горада, самі гаварылі пра гэта і дакляравалі паправіць.
У шыльдах страшэнны разнабой: часам па-беларуску і па-руску, часам па-руску і па-беларуску, а найбольш, вядома, без беларускага. Прадукцыя, што выпускаецца нашымі прадпрыемствамі, рэдка бывае з беларускімі надпісамі.
Найлепшы ўзор напісання шыльдаў і надпісаў ва ўстановах мы бачым на будынку, і ў самім будынку ЦК Кампартыі Беларусі і на карпусах політэхнічнага інстытута. Двухмоўе — гэта ж патрэба нашага жыцця, гэта стыль, то, мабыць жа, трэба, каб ён стаў нормаю і ў абліччы горада. У нашым горадзе бывае безліч наезджых людзей, і хочацца, каб яны думалі пра нас добра.
Неяк я стаяў на аўтобусна-тралейбусным прыпынку на плошчы Свабоды і глядзеў на дом, на той бок вуліцы. Ён астаўся ад вайны, не раз рамантаваны, падноўлены і вядома, што гістарычны. Няйначай, як гэта Дом Саламоніка, пра які ўпомнена ў БелСЭ, у якім давалі Дуніна-Марцінкевічаву «Сялянку». І мне не раз, стоячы перад гэтым домам, думалася: вось гэтак жа, як мы чытаем людскія біяграфіі, кожны раз праймаючыся любоўю, павагаю, шчасцем і гонарам за іх, герояў,— вось гэтак жа нам хочацца любіць, паважаць і ганарыцца і сваім горадам. І не раз мне думалася: з якою прагнасцю і асалодаю я прачытаў бы шыльду, прымацаваную да гэтага Дома, у якой было б сказана, што збудаваны ён тады і тады, архітэктарам такім і такім, што ў гэтым Доме змяшчаліся такія і такія ўстановы, былі ўчынены ў ім такія і такія акты. Што ў Кастрычніцкай рэвалюцыі ён адыграў такую і такую ролю, можа адыграў якую і ў апошняй вайне. А потым, што ў такім і такім годзе месцілася ў ім пракуратура, а потым — Мінскі радыёвяшчальны вузел, і гэтак да самага апошняга часу. Знайшлося б што напісаць і на доме, які стаіць насупраць, керамічна-жоўтым, сучасным. Напрыклад: што на гэтым месцы стаяла Мінская ратуша, чыніліся ў ёй такія і такія акты. От толькі цяжка было б сказаць, кім яна разбурана.
Гэтак жа, з поўнай біяграфіяй, я павешаў бы шыльды на першым доме кожнай вуліцы: чытай, сённяшні мінчанін ці шаноўны наезджы чалавек, і дзівіся: вось гісторыя нашага горада. Горад бачыўся б мне, як жывы чалавек, і ўсе дамы і вуліцы ў ім — як старонкі кнігі, напісаныя і пра нас, яго жыхароў, яго нашчадкаў.
Мой патрыятычны жар, аднак, вельмі астуджваецца тым, што пра гістарычны Мінск амаль няма ніякай даведачнай кнігі. Пра што ні кінься, каб дазнацца,— няма. Хоць бы як зваліся, як, калі і колькі разоў мяняліся вуліцы, якія ёсць і былі ў нашым горадзе гістарычныя ці славутыя мясціны, якія прадмесці акружалі горад, што яны сабою ўяўлялі, калі і якім чынам уліліся ў Мінск. Гэта можа вярнула б нашу памяць да некаторых забытых з’яў. Хоць бы да станцыі Козырава, дзе пры белапольскай акупацыі быў штаб козыраўскіх партызан. Восем чалавек расстраляны, многія засуджаны на катаржныя работы. Я памятаў сакратара партызанскага штаба Веру Пагірэйчык, скалечаную ў дэфензіве да таго, што ледзьве хадзіла з кіёчкам. Цяпер няма ніякага следу ад той падзеі, нават назва станцыі пераменена. І мы нідзе не чуем, што ў Мінску было такое прадмесце — Козырава.
Мы памятаем, якое люднае было адкрыццё адрэстаўрыраваных дамоў на Старавіленскай вуліцы. Усе радаваліся, што аднаўляюцца старыя куткі нашага Мінска. Памятаю, пісалася пра гэта ў газетах, гаварылася, што трэба шанаваць і мінулыя назвы і што гэтыя назвы бяруць з дакументаў. Вядома, гэта прыемна. Аднак жа, мабыць, не вытрымліваецца такі прынцып. От, скажам, шыльда на карчме напісана з вельмі добрым, пацешным гумарам: «Банкетная зала «Пагулянка», «Вінная зала «Уцеха», «Бар «Астатні грош». Але ў апошні надпіс я не веру, на старадаўні ён не падобны, бо трэба не «астатні», а «апошні грош». Або там жа напісана: «Карчма працуе штодзённа» — у гістарычную адпаведнасць такога надпісу таксама цяжка паверыць, бо слова штодзённа — гэта сённяшняе слова, а народнае, даўняе слова штодня.
Калі пільнавацца народнасці, звычаёвай тутэйшасці ў назвах, то мы і гаворым, і пішам «Троіцкае прадмесце» таксама няправільна. Некалі там быў самы вялікі ў Мінску рынак, і зваўся ён Траецкім. Месца звалася Траецкай гарою, значыцца, і прадмесце мае быць Траецкім. Хіба блага, што ў Кіеве такое ж прадмесце завецца па-народнаму Абалонь. Або на Баме, па-сібірску, станцыі Тында, Беркакіт. У гэтым павага іменна да мясцовай звычаёвасці.
Я не першы раз гавару пра старыя назвы: мы іх не беражом. Мы, цяперашнія людзі, ужо не ведаем, дзе быў Людамант, Залатая горка, Пярэспа. Вось ідзе аднаўленне касцёла святога Роха, там будзе гучаць класічная музыка,— то можа і назваць бы яго Музычны дом на Залатой горцы? Як Тэатр на Таганцы,— чым блага?
Вось будуецца наш Мінск — мікрараён за мікрараёнам, але дзе яны — нельга ўявіць, бо назвы ў іх чыста чыноўніцкія: Захад, Паўднёвы Захад, Усход. Няўжо там няма некіх жывых прыкмет — па вёсцы, па мясцовасці, па прадмесці, гэтак, як зваліся Зялёны Луг, Чыжоўка, Серабранка. Гэта было і душэўна, і чалавечна, і чулася паважанне да гісторыі і побыту.
1933