— Не-не,— гаворыць яна,— угледзяць людзі, суседзі ды нагавораць чорт ведае чаго. Скажуць, што нават прыняць не ўмела. Каторы год як не бачыла брата, а гэта зайшоў па дарозе, дык нават падвезці не парупілася. Я ўжо цябе хоць за сяло правязу, а там — калі ты так хочаш пехатою ісці — дык ідзі.
Яна запрэгла кабылу. Яна не хоча пусціць мяне аднаго з сяла.
Едзем.
Восеньскі ветраны дзень. Палеткі, выгінаючыся па ўзгорках, упіраюцца ў сінь, у лясы, у сёлы. Шэрыя, галодныя ляжаць яны. У ржэўнік парванымі, патузанымі ніткамі паўпляталася павуцінне. Адзінока па загонах скрыгоча каменнем плуг. Чалавек нокае на каня. Паволі ступае, не спускаючы з баразны вачэй. Сунімаецца. Крукам выгнуўшы спіну, з-пад ног вырывае камень і кідае ў крушню.
— Гэй! — свіснуўшы пугаю, паганяе ён.
І зноў ціха. Толькі ветраная поўзь. Толькі гнуткая восеньская дарога.
Я азіраюся кругом. Тут праходзіла маё дзяцінства. Прагна я перабіраю яго ў памяці, прыглядаюся да гасцінцаў, да раскарачыстых старасвецкіх дзічак на межах, пазнаю, чые гэта стаяць ветракі. Вунь там, збоку, Падлужжа. Некалі яно здавалася далёка, а гэта, мусіць, пабольшала і стаіць зусім пры дарозе. А наперадзе, мусіць, Сцяпкоў? Але! Сястра кажа, што гэта Сцяпкоў. А вунь збоку і Калінка, і Стараселле. Як, аднак, усё паіначала. Павыростала, і не пазнаць. А прайшло толькі сем гадоў.
— От, братка,— кажа сястра,— ты ўжо нават пазабываўся, як што і зваць, ты ўжо зусім ачужэў.
Не, не ачужэў я, а толькі хочацца як мага больш наглядзецца наўкола, прыпомніць от гэтую забытую, але добра знаёмую восеньскую ціш.
Сястра паганяе кабылу. Калёсы трасуцца па камяністай дарозе, барабаняць. Узгоркі зменьваюцца новымі загонамі. Вузкімі, нуднымі, як сама восень. І неяк балюча, крыўдна, што некалі, яшчэ пры мне, былі гэтыя самыя даўжэразныя шнуры з дзічкамі ды з бур’яном на межах. Яны ніяк не змяніліся і адтаго вельмі відны.
Гэта мучыць мяне. Я думаю, што і сястры рупіць гэта, і пытаюся:
— Дакуль вы будзеце жыць так, Ульяна?
— Што? — пытаецца яна, не зразумеўшы.
— Дакуль у вас будуць гэтыя шнурышчы?
Яна не ведае, што адказаць. Яна нечага шукае ў сабе. Тузаецца, не можа знайсці слоў. Я пачынаю здагадвацца. Мне шкада робіцца і сястры, і зямлі, і гэтых сямі год.
— А хто яго ведае, дзе лепш! Калі ж неяк страшна адважыцца.
Мы пачынаем спрачацца. І я пазнаю: яна зусім дваістая. Яна зусім на раздарожжы. У яе шмат чужых, не сваіх думак. Мне ўспамінаецца, як гаварыў настаўнік, што ў сельсавеце доўгі час сядзелі кулакі. Значыць, адтаго я так і не пазнаю Ульяны — гэтае першае селавое дэлегаткі.
— Вунь новая будыніна відна,— кажа яна, калі мы пад'язджаем да Грэска.— Гэта ж сямігодку пабудавалі з самаабкладання. Дык неяк і добра робіцца, як бачыш, што пайшло на карысць. Цяпер жа і Каця вучыцца там, ды так жа хапаецца за навуку, што і сказаць нельга. Толькі там кніжкі нейкае не стае ёй. У яе нават і запісана якое.
І яна пачынае расказваць, як меншыя дома таксама бегаюць у школу, як трудна, што няма работнікаў, што ў іх бываюць частыя пажары і што ніяк не ўзбіцца на добрае жыццё. Тады зноў заходзіць гаворка пра калгас і пра гэтыя бяздольныя шнуры. Яна згаджаецца, што гэта было б і добра, але няма каму першаму ў іх пачаць.
Яе голас, звонкі, яшчэ зусім малады, запальчывы, падае ў восеньскі вецер, ірвецца і блытаецца ў каўняры кажуха.
— Но-о-о!
За Анупраўскаю гарою — грэбля. З калдобіны ў калдобіну перакідаюцца драбіны. Памаленьку, адна за адною мінаюцца падгалістыя бярэзінкі, грабкі. Наабапал — скошанае рыжае балота. На гары вятрак. Журавы курлыкаюць, стройна, ключом хаваючыся за лесам.
— Но-о-о!
З-за аглабель раптам выраслі плечы. Суконны палітон, заложаныя назад рукі з кіёчкам гойдаюцца, не адступаючы ад аглабель. Пасля рукі расшчапіліся, адна палезла ў кішэню і дастала капшук. Тады другая ўзяла пад паху кіёк, а злінялая варшаўская шапка нагнулася ўперад.
— Ны, пайшла-а!
Кабыла тузанула, і чалавек параўняўся з сядзеннем. Старанна ўкрываючыся ад ветру, ён круціў папяросу.
— Добрага дня, куды гэта ідзеш? — пытаецца Ульяна.
Чалавек падняў галаву і пырснуў вачыма.
— Здарова! У Грэску быў. А ты ж куды?
— От, мабыць, у дарогу — падкідайся!
Чалавек зайшоў з другога боку і ўкінуўся ў перадок. Патузаўся крыху, урымсціў ногі, а тады паправіў казырок і падняў голаў. Гэта быў гадоў дваццаці васьмі мужчына з шэрымі вачыма, з круглым задзёрыстым тварам і шчарбатымі зубамі. Вочы глядзелі гарэзна, упорыста. На іх нізка насядалі бровы, і адтаго здавалася, што вельмі вузка і глыбока сядзелі яны. Нос — крышку кірпаты. Верхняя губа налягала на папяросу і здавалася цяжкаю.
— У Грэску быў,— кажа ён зноў,— шукаў бляхі, бо крыху на страху не хапае, але ў каперацыі няма, і, мабыць, давядзецца ў Мінск ехаць.
— Дык вы ўжо трохі забудаваліся?
— А ты ж як думала? Хлявы, гумны пастаўлялі, хаты от канчаем ды будзем і жыць. У нас там не пазнаеш тае пусткі, што была. Будынкі спрэс новыя — зіхацяць.
Я ведаю гэтую пустку — Ляды. Гэта вялікае, між лясоў, гала пана Мельнікава. Гала няроўнае, куп’істае, а пасярод яго чуб старасвецкага лесу. Казалі, што ў тым лесе вадзіліся ваўкі. А гэта людзі будуюць калгас. Знесены, раскарчованы лес, павыцярэбваны кусты.
Чалавек з жарам расказвае, як дорага даецца ім гэты калгас, як цяжка было адразу пачынаць і як ім увесь час перашкаджалі багатыры.
Сястра слухае. Яна чула, што гэты чалавек гультай, абібок, а гэта так горача, так зырка ён гарыць работаю. Значыць, гэта мана, значыць, і ў іхнім сяле перашкаджаюць Кульбацкія, Жывіцы ды іншыя валасныя старшыні. Людзі здолелі раскарчаваць лес, выцерабіць поплаў — урабіць зямлю, а яны баяцца пазраўноўваць свае быльняком пазарастаныя межы.
Чалавек замоўк, а Ульяна яшчэ доўга думае. Драбіны паволі гойдаюцца па калдобінах. Па такіх калдобінах варочаюцца, мабыць, і думкі. Цяжка, непаваротліва. Адтаго нават углыбіліся, нават пасінелі вочы.
Шугае вецер. Паволі па небе варочаюцца, адна адну наганяюць хмары.
— Цяпер яшчэ нуднавата, а зараз павесялее,— смеючыся, кажа чалавек.— Яшчэ жанкі нашы не ўсе пераехалі. Не кончаны хаты.
— І твае няма?
— У Камені яшчэ.
— Ой, глядзі ты,— весялее раптам і Ульяна,— пакінуў адну, а там возьме хто дый падкоціцца. Кабеціна ж маладая.
— Толькі таго і клопату,— жартам адказвае чалавек,— што ён — адкусіць яе? А калі што якое, то мне работы менш будзе.
Ульяна звонка смяецца, а ў яго ад жарту зусім хаваюцца вочы і тарчыць дзіркаю вышчарблены зуб.
Грэбля мінулася, і кабыла ідзе трухам. Збоку пачынаецца лес. Пахне вільгаццю і гнілатою. Каля карчоў кучамі растуць апенькі.
Зрэдку лісты, пачырванеўшы, абрываюцца і нехаця падаюць на дарогу.
У Борках праз загоны кабыла павярнула нацянькі. Дарога пайшла паўз лес, нырнула ў волкую восеньскую слізь. Вецер шугае над галовамі па аголеным верхавінні. Унізе стаіць насцярожлівая цішыня.
— Цяпер галоўнае нам з будоўляю канчаць трэба,— гаворыць чалавек.— А праз годзік-другі, як наладзім гаспадарку,— возьмемся будаваць і свае заводы. Малочню ў першую чаргу, а тады пільню, а тады і яшчэ сёе-тое. Мы, брат, таксама сваю пяцігодку маем...
Сястра слухае. Яшчэ больш углыбляюцца, яшчэ больш сінеюць вочы. Якая пакута з гэтымі даўжэразнымі — за край свету — шнурамі.
— От, да дзіва што бывае,— кажа яна.— Паслухаеш самога чалавека,— і верыш яму, і ахвота бярэ. А ў нас як нагародзяць чорт ведае чаго на гэтыя калгасы, дык аж страх бярэ. Гэта ж летась яшчэ былі прыязджалі да нас, каб арганізаваць, дык дзе там — нічога не выйшла.
Сінь. Волкая ветраная поўзь. Управа, праз параснік, праз кусты відны хаты. Блішчаць новымі гонтамі стрэхі.
— Ну, мне і злазіць пара. Ужо блізка. Я от сюдэю, нацянькі і пайду. Дзякаваць.
— А, няма за што,— кажа сястра,— што гэта значыць такою дарогаю падвезці чалавека. Усё адно як улегцах.
— Ну, мала што. Бывайце здаровы!
Паправіўшы шапку і наставіўшы каўнер, чалавек засігаў у бок ад дарогі. Восеньскі вецер дзьме яму ў твар і расхільвае крысы палітона. Яны аддзімаюцца назад, цялёпкаюцца і б’юцца — то адна, то другая — па сцёгнах. Тонкія — некалі крамныя — шырокія, з галіфамі порткі прадзімаюцца наскрозь і трапечуцца. І адтаго, што ён прыгнуўся і падаўся наперад, налягаючы на вецер,— шырока ступаюць яго ногі, цвёрда ставячыся вялікімі ботамі. Штораз усё далей і далей віхаецца яго фігура, пераступаючы вецер і золь, і так упэўнена ступае гэты чалавек, што, здаецца, яшчэ чутны нават абцасы яго ботаў.
1929 — 1930