Напачатку ён помніцца як чалавек лёгкай, шчаслівай, бесклапотнай долі. Прыгожы абліччам, станам, невысокім, але нейкім надзіва зграбным ростам, ён быў скрозь на людзях, на яго хацелася глядзець. У яго было добрае, ладнае таварышоўства, усюды, дзе б ён ні быў, ці то на вуліцы, ці ў Доме пісьменніка, яго тут жа абступалі сябры, і кожны раз, калі ўспамінаеш, міжволі бачыш яго паднятую ўгору руку і як бы нават чуеш голас: «Будзьце ўпэўнены!»
Чалавек паэтычнай, узнёслай натуры, сваю літаратурную дарогу ён пачаў з вершаў. Але ў 1925 годзе надрукаваў апавяданне «Перарадзіўся» і з таго часу прозе не здраджваў.
Пісалася яму надзіва лёгка. Апроч рамантычнай акрасы стылю, чаравала ў яго апавяданнях самая трапяткая рэчаіснасць, не выдуманая, а перажытая. На свае дваццаць тры гады ён паспеў прайсці актыўную школу партызанства пры белапольскай акупацыі, пабыць селавым настаўнікам, браць самы чынны ўдзел у рэвалюцыйнай перабудове вёскі. Апавяданні яго друкаваліся наперабой. У выдавецтве адна за адной выходзілі кніжкі: «Вясковы прамень», «Радасць», «Золак», «Крык працы», «Мяцеліца», «У паўстанцаў».
Літаратурная работа, пісьменніцтва патрабуюць сваіх умоў і свайго асяроддзя. Гэтак, прынамсі, думае шмат хто. І паступова ўсё ўладкавалася як лепш не трэба. Камсамольская газета «Чырвоная змена» запрасіла яго на работу стылістам, ён пакідае настаўніцтва, перабіраецца ў Мінск. Лёгка знайшоўся пакойчык. Сям’я, праўда, асталася дома, у Клянніку — жонка і дзве дачушкі,— ну але ж з часам і гэта наладзіцца. Дадому пакуль што ён пастараецца часцей наязджаць. Ды адзінота, тым часам, якраз і не шкодзіць, бо яму трэба пісаць і пісаць.
І ён пісаў з пякельнаю асалодаю, не надта гледзячы нават, што часамі не ўсё ідзе зграбна.
Аднак жа колькі небяспекі тоіць у сабе заўчасная слава. Вось ужо ўсюды яго падпільноўваюць аматары вясёлага кампаньёнства, з якімі можна лёгка прабавіць час за беглаю балбатнёю, адчуваючы, што сярод іх ён першы, што няма-няма дый перакажа хто-колечы з іх нейкую самую пікантную мясціну з яго твора. Вось ужо ўсё радзей і радзей выпадае часіна, каб з’ездзіць дадому, у той Кляннік, які скрозь жывіў яго творчую памяць. Вось усё часцей і часцей вечарамі падступае да яго пустата, і тады з кім папала можна закаціцца ў рэстаран «Еўропа», каб і наслухацца нейкай нетутэйшай, спакусліва душнай музыкі, і пераняць як бы знячэўку кінуты пагляд чужой жанчыны...
*
Нягледзячы на тое, што папулярнасць Нікановічава расла, паступова ён пачаў адчуваць, што яго насцігаюць нейкія перамены. Што з ім нешта творыцца. Раптам ён як бы заадзіночаў. З аднаго боку, гэта не блага, ён, напрыклад, зусім не шкадаваў, што паменшала яго сяброўства. Адпаў, па сутнасці, пустацвет, людзі, якія стамлялі Нікановіча сваім марнатраўствам. З другога боку, яму як бы некага не хапала. За ім неадступна ішла нейкая трывога, не пакідала адчуванне неўсталяванасці, няпэўнасці. Перад ім паўставалі пытанні, пытанні і пытанні. Але і субяседнікам, і дарадчыкам перад сабою ён бачыў толькі самога сябе.
Гэта бадай што нармальная з’ява, якая спасцігае творчага чалавека. Настае час, калі зробленае ўжо не радуе і трэба асмеліцца ў нечым адмовіцца ад самога сябе. Час творчай спеласці. Калі трывога за заўтрашні дзень тваіх пошукаў расце і расце. І ў гэтым, бывае, вінаваты ты сам: не дагледзеў, што робіцца вакол цябе.
Вось жа сказаў ужо нехта, што пісаць ён спяшаецца і гэтым, ведама, многа траціць. Нехта папікнуў у натуралізме, і якраз у вельмі датклівай асаблівасці яго творчага ўсталявання — у рамантыцы кахання. Недзе ўпомнены ўжо такія словы, як «грунтоўнасць» і «павярхоўнасць». А тым часам жыццё не стаіць, паяўляюцца ўсё новыя і новыя імёны — Васіль Каваль, Сымон Баранавых, Барыс Мікуліч...
Вельмі спадзяваўся Мікола Нікановіч на «Журавіны»: што гэта будзе яго ўзлёт. Новы этап яго творчасці, вынік доўгіх тых пакут і трывог. Надрукаваў. І праўда, пра апавяданне загаварылі вельмі дружна, ды, на жаль, не так, як чакаў Нікановіч. Што гэта хваравітая меланхолія. Зрыў.
Можа, і не варта было гэтак дружна сварыцца на Нікановіча за пошукі самога сябе. Не ён адзін тады шукаў. Шукаў і Кузьма Чорны, і Зарэцкі, і Галавач. Усім хацелася быць самымі патрэбнымі ў служэнні новай савецкай яве. Ды, на жаль, шмат у чым не мог разабрацца вульгарны сацыялагізм.
*
І вось аднаго разу, недзе, мабыць, у 1959 годзе, да мяне на работу зайшлі дзве маладыя жанчыны. Папыталіся, я гэта ці не я. Я зірнуў на адну, на другую. Адна, ніжэйшая, з тварам загарэлым, ясным, дружалюбна глядзела на мяне, як бы пазнаючы ці вывучаючы. Другая, трошкі вышэйшая, з вачыма такімі выразнымі, што мяне аж злякнулі, здаліся знаёмымі. Увесь твар як бы знаёмы — тонкімі рысамі, авалам, губамі, колерам скуры. Такі твар некалі быў у Нікановіча, падумаў я.
— Мы Нікановічы,— сказалі яны бадай што разам.— Маргарыта і Волька. Да вас.
Не дзіва, што я разгубіўся.
— Мы да вас, ад сябе і ад мамы,— удакладніла белатварая, Волька.
— Мы вас вельмі просім,— падхапіла ніжэйшая, Маргарыта,— памажаце нам выдаць татавы творы. Што маглі, мы сабралі, і кніжкі, і розныя дакументы. Мы нават не ведаем, дзе ён пахаваны, бо ён жа загінуў без вестак на фронце. Вось тут і пра гэта дакументы. Дык хоць бы кніжку якую выдаць, каб і людзі ўспомнілі, і нам жа кожная памяць пра яго — дарагая.
Я быў узрушаны. І, ведама, згадзіўся адразу ж і прагледзець сабранае, і адабраць, і памагчы сваёю памяццю, і напісаць прадмову.
Пайшлі яны, і я быў вельмі рады: усё роўна як пабачыўся з самім Нікановічам.
Па нейкім часе сустрэўся я і з яго жонкаю. Таксама прыгожая, яшчэ маладая жанчына, больш падобная не на мацеру, а на сяброўку сваім дачкам. Завецца Ганна. Робіць у Барысаве на піяніннай фабрыцы. Але яны часта збіраюцца сваім сямейным гуртам. Вось гэтак, як і цяпер.
— Вы, мабыць, мяне не памятаеце,— сказала яна.— То няма ніякага дзіва, я бывала ў яго наездамі, і то больш на першым часе. Надта не было калі раз’язджаць, гэтыя ж былі зусім малыя,— паказала яна на дачок, падобных больш на сябровак.— А потым і зусім у нас неяк расклеілася. Памятаю толькі, вельмі ж ён перажываў з-за тых сваіх «Журавін».
Божа мой, і гэта яна памятае!
Я глядзеў на яе, як на гераіню. Я ўжо ведаў, што ў Вялікую Айчынную ў тым жа сваім Клянніку яна была партызанкаю, падпольшчыцаю, мае ўзнагароды. І яшчэ большаю гераіняю яна здалася мне за тое, што выхавала вось гэтак дзяцей: каб нават імя бацькава насілі з гонарам.
Потым пабываў я і ў Клянніку, хацелася паглядзець на тапаграфічную прывязку яго твораў. Усё так, як у кнігах: і прасторы з сінімі вятрамі, і паплавы, і лясы. Няйначай як вунь там была схватка з карнікамі, у якой загінула гераіня аповесці «Мяцеліца», адважная камандзірка партызанскага атрада Ганна. Ці не за тымі процерабамі ішла дарога, якая завяла Адама і Сымона ў першы саўгас. І ці не там герой «Светлай далі» напаткаў дзяўчыну незвычайнай красы...
1979 — 1984