Заіру Азгуру
Скульптараў дзень быў пачаўся так: —
Ён доўга дамагаўся нейкага таемнага завяршэння формы, каб фігура набыла душу. Пальцы слізгалі, то прыкладаючы, то сціраючы гліну. З кожным разам фігура набывала новы характар, але ўсё не той, якога шукаў скульптар. Пальцы пачыналі хвалявацца. Але, урэшце, апошні мазок успыхнуў. Малюсенькая, непрыкметная рыска каля воч — і фігура пачала жыць. Гліна загаварыла.
Сам сабе скульптар усміхаецца і падыходзіць зноў. Але папраўляць больш нічога не адважваецца і толькі беражліва ўкрывае мокрым рыззём. Няхай правяне, а ён лепш зробіць праходку.
Гэта ўсё-такі вялікая рэч — выйсці на вуліцу і панесці з сабою радасць. І гэта ўсё-такі добра, калі ў цябе радасць да таго вялікая, што яе хочацца паказаць на людзі. От жа няхай паглядзяць, падзівяцца на чужое шчасце ад удала скончанае работы. Або няхай сабе і не заўважаць, і ўсё роўна радасць не паменшае.
Халаднаватаю вадою з-пад крана скульптар вымывае рукі. У яго такі вялікі подым, што ён глядзіцца ў люстэрка. Але вось маршчыны ад губ, што былі асталіся яшчэ ад усмешкі, паступова пераходзяць на лоб і там вырэзваюцца напружанымі складкамі. Ён прыгінаецца бліжэй да люстэрка і пільна ўглядаецца. Гэта ён даўно не бачыў самога сябе і цяпер знайшоў новую трывожную прыкмету. Ад скроняў і да самае патыліцы — густыя палосы сівізны. Да таго густыя і незнаёмыя, што нават здаюцца чужыя.
— Няўжо так трагічна шпарка можа прыходзіць старасць? — з жахам думае скульптар.
Складкі на лбе камянеюць надоўга. Ад радасці не асталося нават і следу — яна адляцела, як спадманная веянь. Але, старасць! Скульптар адыходзіць ад люстэрка і нават чуе яе на сабе. Грузнае, цяжкае цела. Кароткі, баязлівы крок. Вяласць. Раптам ён чуе, што і сярэдзіна ў яго ные, і рукі ўсё адно як чужыя. Дзіўна, значыць, ён не заўважыў свае стомленасці таму, што быў узрушаны, што арганізм жыў уздымам. Якая няўхільная логіка. Вот ляпіў і не ведаў, што аддаў у гліну кавалак сябе. А самога сябе ўжо не вернеш. Пагібель таксама, як і росквіт, набывае інерцыю, і ў яе ёсць таксама свой подым. Страшна...
Скульптар доўга сядзіць, задумаўшыся. У майстэрні пахне размочанаю глінаю. Каля сцяны стаяць парожныя варштаты. Відаць, што на іх таксама некалі мелася пачынацца работа — кавалкі гліны паўсыхалі на іх і патрэскаліся. Збоку валяецца патрушчаны гіпс.
Перад ім толькі што скончаная фігура прэе пад мокрым рыззём. Але скульптар пераводзіць вочы на другую, што стаіць у кутку — высокую, пад белым покрывам. Покрыва абцякае складкамі да таго тонкімі, спакойнымі, што фігура пад імі, здаецца, дрэмле або, прытаіўшыся, марыць. І ў гэтай белай спакойнасці яна здаецца зданню.
Скульптар глядзіць на фігуру доўгім, забытым позіркам. Рукі ляжаць на каленях, і крывая лінія спіны, выгнуўшыся, застыла. Гэта, забыўшыся, ён глядзіць у самога сябе. Адале паволі ўстае і баязліва падыходзіць да здані. Асцярожным дотыкам рукі ён падымае край покрыва, але больш не адважваецца. Гэтак хвілін колькі стаіць, пасля рыўком выкідае покрыва з рук і, над сабою падымаючы горб, скоранька выходзіць з майстэрні.
Праходка трохі заспакоіла скульптара. У скверы ён знайшоў сабе парожнюю лаўку. Ад дрэва падаў густы цень, і на плечы прабіваліся ад сонца лапінкі. Капялюш скульптар палажыў каля сябе на лаўку. Па галаве плавала свежасць ад ценю. Праляцеў матылёк. Людзі, праходзячы, забіралі ўвагу. Іншы раз вочы натыкаліся на характэрных тыпаў і ўглядаліся ў іх больш прычынна. А іншы раз яны хапаліся абы за каго і праводзілі да таго часу, пакуль форма чалавека ўжо прападала, аставаліся адны толькі ногі. Яны неяк дробна махаліся і смешна блыталіся адна за адну. Адале на гэты сілуэт наплывалі іншыя, і ног рабілася калейдаскапічна многа.
Гэта як у крывым люстэрку. Гледзячы адкуль у яго зірнеш. У суб’ектыўным акуляры ўспрымання от гэтак пачварна можа крыўляцца ўсё чалавечае жыццё. І папробуй знайдзі тады той пункт, адкуль можна было б глядзець на яго правільна, падумаў сам сабе скульптар і хацеў усміхнуцца. Складкі сабраліся толькі на адным краі губ.
Адале скульптар пайшоў далей па вуліцы. Сонца пакошвалася на вечар і пачынала вышчэрбвацца аб рубцы камяніц. На тратуарах раставала спякота, і людзі зарушылі гусцей. Толькі на Карла-Марксавай вуліцы ад іх паслабчэла.
Раптам збоку пачулася чужое захлібістае дыханне. Па вуліцы, пераганяючы адзін аднаго, прабеглі два фізкультурнікі. У памяці выразна зафіксаваліся іхныя косыя постаці. Гэтак жа нарапкам прабеглі і яшчэ тры фігуры. Скульптар здзіўлена азірнуўся назад. Адтуль паказваліся новыя бегуны, абганяючы вуліцу і штораз ганчэй закідаючы крок. На тратуарах пачынала гусцець людзей.
Бягі. На спаборніцтва, падумаў скульптар, і пачаў прыглядацца да фігур яшчэ больш.
Неўзаметку ўвага перарасла ў цікавасць. Чужая напружанасць перадалася яму. Скульптар гарачкава хапаўся зрокам за кожную фігуру і ўпіваўся ў яе магнетычна. Нават не заўважыў, як сышоў з тратуара, прабіваючыся на сярэдзіну вуліцы. Людзі беглі напорным замашыстым крокам, і на косым святле адвячоркавага сонца адпаліроўвалася бронзавая рытміка іхніх мускулаў.
Скульптар узрушыўся. Ягоны твар успыхнуў, і на негатыве воч перакуленаю праекцыяй загарэўся адлюстровак вонкавага свету. Ён знайшоў той пункт, адкуль правільна можна было сузіраць чужое жыццё.
Ён бачыў усяго чалавека, пачынаючы ад маленства і канчаючы ягонаю старасцю. Вось крохкае дзяцінства з першымі баязлівымі крокамі. Адале гарэзнасць, дураслівая бесклапотнасць, гады залатога вучнёўства. І памалу, зусім непрыкметна, чалавек афармляецца ў даросласць. Свет пачынае ўскладняцца, шырэць. Паяўляюцца першыя сумнівы, жаданні, доўгія, шчымлівыя вечары лірычнае прагі. І аднойчы чалавек заўважае, як крута ён паіначаў, паіначалі вакол яго рэчы, разуменні і нават дачыненні да тых, што кагадзе былі сяброўкамі ў гульнях, а гэта непрыкметна пасталі жанчынамі. Новым рупескам пачынае муляцца свет. Гэта бунтоўная, шырокая маладосць хоча выліцца ў сталасць. І вось чалавек ужо ўвесь — спелы, набраклы, як поўдзень. Ён ідзе радасны, поўны, нават не ведаючы, да чаго лёгка насіць яму сваю дужасць.
Вот бягуць яны перад ім. Скульптар глядзіць на гэтую бронзавую смугласць і раптам бачыць новую, дасюль не пазнаную, логіку. Гэта ж не проста спорт, якім займаецца выпешчаны ў тупасці ды ў лагодзе марнатраў, каб прабавіць свой час, а гэта ж праекцыя асэнсаванае дзейнасці. Якая вялікая воля ў гэтай заўзятай гарэзнасці! Вясна чалавечае сілы! Ім жыць яшчэ цэлую вечнасць! Яны панясуць сваю дужасць запалам разумнае дзейнасці. Самым найбольшым правам тварыць. Росквітам чалавечай дапытлівасці і мыслі. Пакаленне шчаслівага часу і разумнага сэнсу жыцця. Як буйна яны берагуць сваю маладосць. І як прагна яшчэ хацелася б жыць, каб разам з імі пайсці ў іхнае заўтра. І каб мець хоць адзінае права — любіць і цалаваць вось гэтыя запечаныя губы чалавечае смагі. Жыць бы чалавеку такім увесь век!
Але адсюль пачынаецца ўжо і старасць.
Негатыў скульптаравых воч патухае. Ён думае пра старасць і ў ёй бачыць самога сябе. Яна заўсёды, мабыць, прыходзіць да чалавека не ў час. Тады, калі чалавек самашто пачынае ўваходзіць у мудрасць. І ў гэты час свайго росквіту павінен памерці, бо ў любую хвіліну можа памерці цела. Вось логіка разумнае дужасці. І дужасць трэба набіраць з маладосці.
— Жыць бы маладым чалавеку ўвесь век,— уголас думае скульптар.
— Вы пра гэты парад?
— Але, пра парад.
— Глупства.
— Пра здаровага чалавека і пра разумную старасць.
— Глупства,— матэрыяльна важка памагаў голас. Скульптар азірнуўся. Чалавек вырас не адразу. Ён паявіўся з-за локця высокім плячом і тонкім, скептычным профілем твару. Скульптар паглядзеў на яго доўгім позіркам.
— Чаму вы хочаце абазваць гэта глупствам?
— Бо вы бачыце толькі адзін бок чалавека,— адказаў тонкі профіль.
— Як вас зразумець?
— Проста, больш пільна зірнуць вось на гэтую дзікасць. Што вы бачыце разумнага ў заалагічнай зайздрасці адзін аднаго перагнаць?
— Я бачу разумнае ўдасканаленне чалавека. Каб ён быў гордым прадуктам прыроды і разумным носьбітам яе.
— Каб ён быў дурнем?
— Я вас не разумею, малады чалавек.
— Манія! Вы разумееце, манія фізічнае сілы,— горача загаварыў спадарожнік.— Я ненавіджу! Бадай што пагалоўна ўвесь маладзеж. Цэлыя дні на пляцоўках. Выпала ў яго вольная хвіліна, і ён ужо там. Мускулы сталі хараством. Загарэлае цела — модаю. Ні паэзіі, ні музыкі ім не патрэбна. Чума! І вы заўважалі: па вуліцы ідзе чалавек. Ён здаровы. У яго з каўняра выпірае шыя. І ён знарок надзяе майку, каб відны былі біцэпсы. А папробуйце загаварыць з ім на любое пытанне, якое б выходзіла за межы ягонае прафесіі, і ён нічога вам не адкажа. Вось яго хараство. Любуйцеся на ягоныя мускулы. Толькі не гаварыце з ім, бо ўсё хараство рыне, як камень у воду. Ён аднабокі. Тупы, легкаважны, як Тарычэлева пустата. Гэта вам другі бок чалавека. Дужы як бык, затое такі самы і дурны.
— Вы хворы,— коратка заключыў скульптар.— Вы не бачыце цэлае эпохі. Вы не бачыце самае разумнае эпохі, малады чалавек.
— Каторая бегае па вуліцах у трусіках?
— Каторая любіць сваю рэспубліку і жыве для яе.
— І гадуе ёй прымітыўных экспанатаў?
— І гадуе ёй самых лепшых людзей. Самых здольных.
— З пурытанскім духам і з мускуламі, што робяцца стылем эпохі?
— Вы ходзіце ў тэатры, кіно? Бываеце ў бібліятэках, універсітэце? — перабіў раптам, сунімаючыся, скульптар.
— Мне няма чаго там рабіць.
Скульптар. Шкода. А вы ж гаворыце пра паэзію і музыку і нават самі яе не ведаеце. А яны там бываюць і самі памагаюць яе ствараць.
Спадарожнік. Не бачыў.
Скульптар. Гэта пад майкаю і за мускуламі, і гэта ўбачыць трудней... І прайдзіце ўвечары, калі ў залах чыталень гараць агні. Шмат каго з іх вы там пазнаеце. Вам будзе пра што гаварыць з імі, калі вы знойдзеце ў сябе крыху больш мыслей. Вы ўбачыце, хто з вас больш легкаважны. І тады пазнаеце стыль эпохі, пра які намагаецеся гаварыць.
— Энтузіяст! — пагардліва абарваў спадарожнік, крута скрануўся і пайшоў паперадзе.
Скульптар глядзеў на яго спакойна. Чалавек быў доўгі, выгінасты, як буслава шыя. Ён насіў паласатыя майткі і навыпуск кашулю, тонка перахопленую паяском. З каўняра выбягаў востры кадык. Галава на ім сядзела высока і на кожным кроку, як у кітайскае лялькі, угіналася. Адале відно было, як чалавек закашляў. Ён кашляў захлібіста, і на гэты час відно было, як завастрыліся ягоныя плечы і выгнулася тонкімі пазванкамі спіна. Тады ён сутаргава выхапіў хусцінку і аберуч паднёс яе да губ. Праз кашаль ён сплёўваў і корчыўся.
Раптам ён скульптару здаўся вельмі стары. Мізэрны, пакалечаны, з паталагічна развітым пачуццём пагарды. Такія людзі, звычайна, ненавідзяць тое, што самім ім хацелася б мець. Яны ненавідзяць ад зайздрасці.
— Вы занадта стары. Вы нашмат старэй за мяне, малады чалавек. Вы — смерць,— нагнаў яго скульптар.
Прабегла жаночая партыя. Іхнія грудзі заносіліся высока, напінаючы цела. Скульптару кінулася ў вока, як адна фігура настойліва выпярэджвала іншых. Яна вылучалася сілаю стройнае пругкасці.
— Як Найда,— ажывіўся новаю іскраю скульптар.
— Каторая?
Скульптар. Што выпярэджвае. Як мая Найда, каторую я выляпіў.
Спадарожнік. Я ж казаў — пурытанка.
Скульптар. Якая харошая спеласць. Не цела, а — песня.
Спадарожнік. І яно без душы. У ім нават няма нічога таго, што завецца жанчынаю. Ні лірыкі, ні ласкі, ні інтымнасці. Вы заўважылі, што няма пяшчоты кахання? Яно асталося толькі ў паэзіі. Дзе пачуцці? Няхай слабасць, няхай лірычная ўтома. Гэта хораша. Каб перад вамі паўстала ўся жанчына. З гарачым дыханнем свае прыроды. І я шукаю яе, от такое, спраўднае, а не дэлегаткі, што носіць мужчынскую шапку і вытрэніроўвае мускулы. І я не люблю гэтага цела, каторае страціла сваю інтымнасць і выносіцца напаказ, як у цырку.
— Гэта ад зайздрасці.
— Каму?
— Ім. Хараству. Лірыцы, ласкам, інтымнасці, бо яны вам чужыя. Не вялікая філасофія — быць нездаволеным: гэта ад адзіноты і слабасці.
— Мараль?
— Вы яе кахаеце? — раптам папытаўся скульптар.
— Я яе ненавіджу.
Скульптар. От я ж і кажу: ад зайздрасці. Што яна не можа па-рабску належаць вам. Вы — эгаіст.
Спадарожнік. Я — лірык.
Скульптар. Яе безнадзейны шукальнік.
Абодва замоўклі. Вуліца цякла людзьмі. Знаёмы прафесар паказаўся збоку, але ён не заўважаў скульптара. Ён заўзята прабіваўся наперад, гледзячы недзе над галовамі і то знімаючы, то надзяючы пенснэ. Нехта знячэўку штырхануўся аб локаць, выбіваючы з рук капялюш. Нехта мігнуўся, перабягаючы вуліцу. На рагу, па тратуары, накульгваючы, адыходзіла ўбок дзяўчына. За ёю паявіўся мужчына. Ён злавіў яе за руку і ўзяўся за стан, памагаючы ісці. Па сценах сачылася сонца. На сцягне і на трусіках у яе ляжала густая палоса зямлі. Мабыць, з ёю здарылася няшчасце ў бягах. Мужчына хваляваўся і, моўчкі, вачыма пытаўся пра боль. Але праз боль, гледзячы ў вочы, дзяўчына ўсміхнулася. Мужчына таксама ўсміхнуўся, і ў вачах запалілася радасць.
— Ідзіце пазычце ў іх лірыкі і цеплыні,— паказаў на іх спадарожніку скульптар.
Спадарожнік горда выпрастаўся. З закладзенымі назад рукамі ён ішоў наперадзе скульптара і ступаў так, як бы ўвесь свет быў у яго пад нагамі. Тонка сціснуўшы губы, ён глядзеў на жанчыну пагардлівым вокам, знарок спадылба.
Скульптар здзівіўся. Ён раптам пазнаў у спадарожніку нешта знаёмае. Маленькім крайком паказалася ў ім нешта сваё. У памяці адразу паўстала Найда. Свая, вылепленая, пад белым покрывам. Тая, каторая стала ягоным дакорам і каторай ён баіцца адкрываць, каб не глядзець на яе. Тады ён адразу пазнае гэты спадарожнікаў эгаізм — як свой — і крычыць яму:
— Вы яе ненавідзіце, бо любіце. Вы баіцеся, што ў любы час яна будзе не вашаю! І зайздросціце, што не можаце быць там самі! Хадзем! Я хачу паказаць вам таго, каго таксама ненавіджу, бо люблю, як лятунак!
Яны ўзышлі па чыстых усходах ганка. Дзверы адчыніла жанчына з тоўстымі галёнкамі і з шырокімі грудзьмі. У калідоры запахла патрушчаным гіпсам. Каля сцяны валяліся пабітыя бюсты. Без пальцаў з-пад нізу вытыркала рука. Паколаным жолабам напал распалася тулава. Адпалітурованая пад бронзу нечая галава ляжала шчакою ў падлогу, бялеючы краямі адбітае шыі і тлеючы пустатою, што заходзіла ў чэрап. Валяліся кавалкі фігур і нямелі руінамі. На іх закамянеў антыкварны пыл.
Спадарожнік хутчэй прайшоў у майстэрню. Пустыня жудасці пужала яго. Яна нагадвала чалавечыя трупы, над якімі яшчэ насілася дыханне смерці.
У майстэрні адпачываў спакой. На сценах віселі барэльефы, рэпрадукцыі антычных скульптур. З ільвінае шыі горда глядзела галава Леанарда да Вінчы. Статуі розных велічынь і пастаў камянелі ў сваёй нерухомасці. На варштатах стаялі забытыя работы, і недакончаныя іхнія рукі выглядалі абрубкамі. На падлозе, абсыпаючы гіпсавы попел, валялася пабітая маска дзіцяці. Прайшла жанчына, зачыняючы за сабою дзверы. Галёнкі яе калаціліся, і пад ступнёю, ад дзіцячае маскі, храбуснуў чарапок.
У кутку, ападаючы складкамі, спакойна высілася белая постаць. Скульптар распрануўся ўзрушана. Забыўшыся, ён надзеў стракаты халат, як бы збіраючыся стаць за работу. Адале агледзеўся і скоранька скінуў яго.
Ён падышоў да постаці і схапіў за край покрыва. Рука яго трэслася. Пасля ён рэзкім махам ірвануў яго, і покрыва апала.
Спадарожнік убачыў перад сабою жанчыну. Ён ніколі не бачыў яшчэ такое харошае постаці. Жанчына збіралася купацца і на сонцы распраналася. У постаці бунтавалася маладосць — буйная, урачыстая, як радасць. Яна закінула рукі за голаў, ад гэтага цела наструнілася і было тугім і напятым, як песня. Высока ўзнёсшыся, кіпелі грудзі, і ў пене сыскоў набракала смуга мацярынства, стаіўшы ў сабе, як музыку, вечна жаночую, вечна зазыўную прагу. Не, спадарожнік ніколі не бачыў такое багатае чалавечае спеласці.
— Найда! — ахрыплым голасам прагаварыў скульптар.
Ён стаяў, трохі адкінуўшыся плячыма назад, і таксама глядзеў, нібы бачыў яе ўпершыню. Але, ён нагледзіцца на яе сёння ўдоваль. Затое, што не смеў датыкацца дасюль. Затое, што баяўся яе, як свае смерці. Ды яна ж такі і смерць яго! Гэта ж ён выляпіў яе, калі пачуў першыя прыкметы трывожнае старасці. Ён выляпіў вобраз маладосці як сімвал свае радасці. Ён хацеў, каб пасля, гледзячы на яе, цешыцца, а яна пачала яшчэ горш завіваць яго. Кожны раз перад ёю ён яшчэ больш востра адчуваў сваю старасць і паволі пачынаў пужацца яе. Гэта ж у яго цяпер такая вялікая сіла тварыць. Гэтакая вялікая практыка і багатая мысль. І ўсё гэта рыне таму, што знасілася цела. А перад ім от стаіць маладосць — шырокая, буйная,— і яму не пачуць яе. Гледзячы на яе, ён яшчэ больш адчуваў няўхільнасць свае пагібелі і аднойчы задушыў покрывам. Ён яе ўзненавідзеў, бо любіў, як лятунак. І от сёння гэтае ж пачуццё пазнаў у спадарожніку. Ён таксама ненавідзеў тое, што яна не ягоная ўласнасць. Яна можа ў любую хвіліну ад яго адысці і астацца чужым хараством. Гэта пэўна, што так. Дык няхай от хоць тут паглядзіць на яе спакайней. Ён і сам нагледзіцца на яе сёння ўдоваль.
— Найда! — зноў выхрыпеў скульптар.— У ёй уся мая радасць. Я спарадзіў яе як вобраз свае маладосці, я аддаў ёй самога сябе. Я вылепіў і пацалаваў яе ў губы, і яны былі цёплыя. Я цалаваў у іх сваю цеплыню.
— Яна не мае сабе падабенства! — азваўся спадарожнік.
— Я вылепіў ваш век, маладая асоба! — рэзка падняў руку скульптар.— Я шукаў гэтага дзіўнага цела праз усё сваё жыццё. Я нарадзіў яго як лятунак, а ваш век нясе яго як неадлучную частку свае бытнасці. У гэтым вялікая розніца майго і вашага часу, малады чалавек.
— Гэта толькі ў мастацтве,— працадзіў спадарожнік.— Мастацтва заўсёды было ідэалістычным.
— Для хворых. Як вы і як я,— дакончыў скульптар.
Ён толькі цяпер выпусціў з рук покрыва. Яно апала на дол і стаілася. Паўзучы па падлозе, да яго падкрадаліся зайчыкі сонца.
Пасля яны абодва маўчалі. Скульптар так і стаяў, забыўшыся. Спадарожнік няўважліва аглядаў другія работы. Па майстэрні сяды-тады чутны былі ягоныя павольныя крокі. Каля групы, што нагадвала сабою тыраназабойцаў, ён суняўся і павадзіў па ёй пальцам. На фігурах асталіся палоскі ад сцёртага пылу. Тыраназабойцы стаялі застыўшы, і аднойчы паднятыя іхнія кулакі закамянелі.
Спадарожнік адвярнуўся, на губах пакідаючы скепсіс. У майстэрні адпачываў спакой. Збоку стаяў варштат з недакончаным эскізам. Спадарожнік пайшоў да яго, але па дарозе суняўся. Знячэўку ён зірнуў у акно і, раптам успыхнуўшы, кінуўся да яго, барабанячы ў шыбу.
— Аля! — крыкнуў ён на вуліцу, з грукатам адчыняючы раму.
Чутно было, як абазваўся жаночы голас. Адале голас наблізіўся і стаў каля акна. Спадарожнік усім корпусам перагнуўся за падаконнік. Ён з некім там гаварыў, і ягоны голас ажыўляўся запальчыва. Пасля жанчына замоўкла, і тады спадарожнік адышоў ад акна, і на ягоным твары засвяцілася раптоўная радасць. Неўзабаве адчыніліся дзверы і ў майстэрню шумна ўскочыла дзяўчына. Яна ўварвалася, як вясновы дураслівы вецер — адразу парушыўшы спакой і напоўніўшы яго гаворкаю, рухамі — ахапкам здаровае свежасці і звонкага смеху. Скульптараў пакой адразу загарэўся новым жыццём. Было падобна, што гэта ў яго ўлілася сама вясна — шырокая, неўгамонная, як урачыстасць. І скульптар пазнаў, што ён бачыў дзяўчыну ў бягах. Гэта ж тая самая Найда. Гэта ж яна, ягоная маладосць, прыйшла да яго жывая. І якая шырокая яе непасрэднасць.
— У вас тут цэлы музей, прафесар,— звярнулася яна да скульптара.
І, зноў жа разліваючы па пакоі гарэзнасць, пачала аглядаць скульптуры. Здавалася, яна хацела ўвабраць у сябе адразу ўсю галерэю. Шустрая, яна скоранька перабягала ад бюста да бюста, сунімаючыся толькі на хвіліну і быстра хапаючы сутнасць. І па тым, як трапна яна рабіла заўвагі, скульптар узрушана бачыў, што ў гэтым яна разглядае яго, пазнае ягоную душу.
— А вось гэта ў скульптара ты,— паказаў спадарожнік на Найду.— Глядзі, да чаго ты харошая.
Дзяўчына падышла да фігуры. Скульптар таксама стаў поруч, і ягоныя маршчыны загарэліся. Ён сачыў за дзяўчынаю. Ён чакаў, як зараз шумна разбырзнецца стоеная радасць чужога захаплення.
— Я не хачу быць такою,— урэшце сказала дзяўчына.
Скульптар сумеўся.
— Прабачце, вы хочаце...
— Прафесар,— яна яго звала прафесарам,— у вас занадта многа Напалеонаў. Вы расставілі кругом сябе старадаўнасць. Нават Найда ваша чужая, з антычнасці. Прыгожае цела, і толькі. Гэтак трактуюць жанчыну эстэты. А дзе ж у ёй наша эпоха? Дзе душа новага часу? Вы жывяце аддзельна ад веку, прафесар. Вы хочаце жыць над класамі і гэтым астаецеся ззаду. Вы не хочаце сапраўднага чалавека, каторы непараўнальна багачшы за вашу мару. І ваша Найда нежывая, прафесар. Чужая. Я не хачу быць такою.
Скульптар, здавалася, чуў яшчэ гэты просты, суровы голас, але дзяўчына ўжо гаварыла пра іншае. Яна зноў аглядала майстэрню і паказвала спадарожніку на тое, што ёй падабалася. Адале клікала спадарожніка пайсці разам на лекцыю прафесара Граля. Яны туды сабраліся пайсці цэлым гуртам. Спадарожнік адмаўляўся. Ён зноў апрануўся ў панурасць і зрабіўся сутулым. Дзяўчына кіпела нейкім далёкім, яму непатрэбным жыццём.
— Прафесар! — аклікнула яна скульптара.— Я хачу паглядзець яшчэ вашае новае Найды. Тае, каторую вы вылепіце з буры і з росквіту нашае радасці. У каторай гарэцьме душа нашае сілы і прагнасці. Ляпіце такую.
Яна паціснула моцна скульптараву руку і выбегла, пакінуўшы за сабою адчуванне маладосці, нястрымнай, буйнай, як патокі веснавога шуму. Скульптар выйшаў за ёю, і яна яму махнула рукою, крычучы, што яшчэ прыйдзе паглядзець новае Найды. Відно было, як яна яшчэ раз паклікала спадарожніка, але той злосна адмахнуўся плячом. Адале ён зноў доўга і захлібіста закашляў. Ён тады скорчыўся і заспяшаўся, каб дастаць хусцінку. На прыгорбленай спіне відны былі крохкія вузлы пазванкоў. Скульптар паглядзеў на яго доўга, дакорліва.
— Вы самі атруцілі сваю маладосць.
— Пакіньце,— сярдзіта зірнуў спадарожнік.
— Плюгавец! Я бачу вашу заўчасную старасць.
Спадарожнік. Крумкач!
Скульптар. Даганяйце жыццё, у каторым бунтуецца радасць. Шануйце разумны сэнс свае бытнасці, малады чалавек.
— Ідзіце да д’ябла! — абарваў спадарожнік і шпарка пайшоў, востра падымаючы плечы.
Дзень стаяў ціхі. Высока шклянела галубовае неба. Сонца пакошвалася на вечар, вышчэрбвалася аб рубцы камяніц і па сценах абцякала ў расшчэрбіны вуліц. На доле раставала спякота, і людзі хадзілі ў ёй, топчучы дзень пад нагамі. На рагу паказаўся і знік, тонка празвінеўшы, трамвай. Дзяўчына аддалялася, і яшчэ ўсё відно было, як сяды-тады віхаецца яе галубовая сукенка. Скульптар доўга глядзеў ёй услед, і маршчыны каля воч, што былі сабраліся ад цёплае ўсмешкі, так і забыліся сплысці. Яму здавалася, што яна яшчэ стаіць перад ім, смяецца бляскам сажмураных зрэнак, агаляючы на смуглявым абліччы да слепкасці белыя зубы, а тады цісне руку і порстка ідзе, дробна перабіраючы мяккімі балеткамі на загарэлых цвёрдых нагах.
Скульптар павярнуўся радасны, узрушаны. Майстэрня здалася яму ракою, поўнаю сонца і наплывам дзіўных, тонкіх пахошчаў. І ў гэтым новым, шырокім святле фігура Найды здалася не сваёю, далёкаю; яна нічога не мела агульнага з жывою Найдаю, дыханне якое аставалася жыць у майстэрні. І ён ужо бачыў, як гэты новы вобраз ён вылепіць — рэальны, невычэрпна багаты, у каторым гарэцьме душа самага шчаслівага, самага разумнага ў жыцці пакалення.
І недзе прапала, разбілася ўдрызг нядаўняя мулкасць трывогі за старасць. Скульптар адчуў цяпер новы сэнс яе — каб радзіць і натхняць маладосць. Гэта ж вялікая радасць! У гэтым ёсць свая непаўторная сіла і сваё хараство.
І яна ўсё-такі прыгожая, гэтая чалавечая прагнасць да таго глыбока быць у жыцці, каб нават не ведаць, што недзе пачынаецца нябыт.
1933