Гнуцца дарогі па ўзгорках, рыпіць пад палазамі снег — едзеш,— ліпнуць, прыціскаюцца да зямлі сёлы; ляскі, параснік гібеюць па лагчынах, а дарога прападае, зноў выпростваецца — і канца ёй няма, не абагнаць сельсавецкіх вёрстаў.
З горкі крута павярнулі санкі. Захропалі капыты па вылашчанай селавой вуліцы.
— Залужжа,— кажа мой спадарожнік.— А унь і абагульваюць.
На рагу, у завулку, натоўп людзей. Мужчыны, бабы ў выкрайчастых магілёўскіх кажухах. Па калені анучамі паўкручваны ногі — мякка ступаюць лапці па натоптаным снезе. Натоўп гудзе, варушыцца. Шныпараць пад нагамі дзеці.
Двор застаўлены санямі, вазкамі. Наверсе — дугі, хамуты, падсядзёлкі, аброці. Пырхаюць у хлявах абагуленыя ўжо коні. Ацэначная камісія вокам прыкідвае, колькі варта пазвожаная маёмасць. У кароткім кажушку пісар, сагнуўшыся над зэдлікам, па чарзе выгуквае:
— Сані!
— Восем,— адказвае з натоўпу камісія.
— Хамут!
— Дванаццаць.
— Дуга!
— Дзевяноста капеек.
Старанна запісвае пісар сказаную камісіяй цану. Пахукае на пальцы, патрэ адна аб адну рукі, і — зноў зашоргае аловак.
— Хто далей?
— Аўдзеенка Апанас, пішы!
— Што ў цябе?
— Ды ўсяго пакрысе. Пішы.
Зноў выгуквае пісар. Зноў адказваюць з натоўпу.
Хлапчына праціскаецца бліжэй, але гаворыць так, каб яго чулі ўсе:
— А скажыце, калі от мне ў сваты захочацца паехаць — дадуць мне каня ці не?
— А як жа! Ды не твайго здохлага, а самага лепшага, што ў Тамашовых забралі,— адказвае за камісію хлопцаў сусед.
— Во, во! Гэта мне і трэба. А то я думаў, што ўжо і нежанаты астануся.
— А цяпер дзяўчаты ў сваты ездзіць будуць, не турбуйся надта. То можа цябе яшчэ і не возьмуць. Па-новаму дык па-новаму.
— Уг-га! Не дачакаецеся! — звонка азываюцца дзяўчаты.
На двор уз’ехаў стары, тоўста апрануты чалавек. Чорная была некалі барада — сівізна густа папраскоквала. Паблыталася густымі кучаравымі ніткамі.
— І ты, дзед, прыехаў?
— З бабаю нават... забірайце... Злазь, баба, даволі каламуціць мне ўвесь век.
— Давай, давай.
Падступілася камісія да вазка. Падсунуў бліжэй зэдлік пісар.
— Конь!
— Шэсцьдзесят.
— Вазок?
— Дванаццаць.
— Хамут!
— Дуга!..
— От і ўсё, мая бабка. Злазь з вазка, чаго сядзіш? Ды хадзі хоць пацалуемся, каб па-новаму жылося ды ладзілася.
Паволі вырывалася бабка з сухаватых дзедавых рук, а расстаўлены яны былі шырока, здавалася — каб не памяць часам бабчынага кажуха.
— Кончана? У Васькоўку цяпер. Камісія!
Зноў рыпяць палазы па іскрыстай зімняй дарозе.
У Папкове сабраліся на сход. Прамову сказаў сакратар ячэйкі Мяцельскі. Лекцыю пра калгасы прачытаў студэнт Федасенка.
— Ясна, што будуць бедныя і багатыя да таго часу, пакуль будзе дробная ўласнасць. Партыя заклікае вас зрабіць пачатак новага жыцця, таварышы,— скончыў студэнт.
Народ не месціцца ў хаце. Адчынены дзверы ў сенцы, і адтуль праціскаюцца, каб бліжэй стаць да стала.
— От я спрэчкі хачу,— з мыцельніка голас кабечы азваўся.— Ну, а як у калікціве, калі от курыцу я маю, што гэта, і яна разам будзе?
Рагочуць мужчыны. Доўга адзін да аднаго бародамі варочаюцца, а тады паасобныя галасы — кожны па-свойму чуцён:
— Дай я ёй скажу.
— Кажы.
— Курыца — што твая курыца? Тут трэба так, як па статуту належыць, а ты сабе хоць і карову трымай.
— Ды што і казаць — мала што яна...
— Дай, я хачу!
— Ламан?
— Ламану даць. Гавары.
На куфры седзячы, з чорнаю доўгаю барадою, загаманіў Ламан:
— Вот калікціў. А ці добра гэта будзе? Скажам, я от шосты дзесятак жыву і бачу ўжо. Улетку надыдзе, гэта, хмара — ідзе, ідзе, а глядзіш — дыхнуў вецер, і пашыбала хмара ўбок. І скрозь у нас сухэча гэтая — ніколі дажджу не бывае. Ну, а як у калікціве, як нам усім недарод будзе?
— Ну і сказаў,— зарагатаў нехта ў парозе.
— Па-твойму, у калікціве горш хмары не пойдуць ці папсуюць больш?
— Чакайце, чаго тут гаварыць доўга. Хмара! Ну, скажам, у цябе недарод, а хто ж табе даваў тады? Нек жа жыў! Не толькі ж твой шнур высах. А гэта разам, а калі ў тваім Папкове хмары не дойдуць ды няшчасце якое — другія памогуць, разумееш? Гэта ж калікціў... Нашоў што гаварыць.
— Ну, добра,— Ламан саскочыў з куфра, на сярэдзіну хаты вылузаўся. Растапырыўся, шапку на патыліцу адкінуў.— Добра. От гэта, скажам,— прысеў на маснічынах, рукою завадзіў,— от гэта, скажам, твой шнур, гэта — мой, а гэта — Грышачкаў. Калі мы па адным жылі, дык кожны па сабе гной клаў, а ў таго не хапіла можа, дык і так было. І расло — на тваім шнуры, скажам, як сцяна, а на маім — хоць вош бі, вот. А цяпер разам. Дык як жа тады будзе расці, пакуль шнуры гэтыя зраўнуеш? На тваім, скажам, была бульба — ты навазіў гною, а на маім тры гады гола, ну? Што ж цяпер — выбіраць гэтыя пустыя шнуры ды гной подвожваць? Як?
— Ты зноў, Ламан, як малы. Што ты, нават гэтага не разумееш? — у шэрай світцы сярэдняга росту чалавек тлумачыць пачаў.
Загаманілі другія; не пра гэта гаворка цяпер.
Назад да куфра падаўся Ламан. Зноў на патыліцы шапку паправіў, ужо адтуль сказаў:
— Я, браткі, стары. Я так гэта думаў, можа тут перашкода якая. А калі гэта нічога, дык чо ж думаць — я першы іду. Пакуты такое, як дасюль была, я нацярпеўся ўдоваль. Пад старасць і я чалавекам пажыць хачу, бо шнуры гэтыя даўно кішкі павыцягвалі.
— То-та ж. А то чортведама чаго нагарадзіў. Запісвайце!
Малюга падняўся над сталом, трымаючы ў руках няроўныя лісткі паперак.
— Ціха! — сказаў ён.— У мяне тут яшчэ многа заяў, і мы павінны іх разгледзець. Тут у калгас просяцца каторыя.
— Чытай! Хто там надумаў?
— Увага!
«У калгас Савецкай Беларусі Палашкі Здрок з Нізкога. Прашу прыняць мяне ў калгас, як я не запісалася тады на сходзе. Сям'ю маю з трох душ. З сабою магу даць карову, але калі вы не возьмеце яе, то я буду больш рада. Прасіцель
Палашка Здрок».
— Бабка добрая — прыняць. А карову, што ж, яна мае права пры сабе мець.
— Прыняць. Чытай, хто далей.
— Носка Апанас, з Карнога.
— І гэтага прыняць. Бядняк чалавек, чысты пралетар.
— Яўсеенка Іван.
Жанчына з далёкага кутка звонка падняла голас:
— Як жа ў калгас, калі ўсю гаспадарку ўжо, мабыць, спусціў. Сама бачыла, як вазіў у Родню, саломаю воз прыкрыўшы.
Яўсеенка аддзяліўся ад лавы. У руках трымаючы шапку, да стала, каб усіх бачыць, падышоў.
— Верна. Я дзісвіцельна восем кулёў саломы прадаў, але ж гэта я лічу, што не разбазарыў я. У мяне, можна сказаць, вялікая патрэба ў грашах была, дык я і прадаў, а што гаспадаркі не распушчаў, то гэта скажа ўсякі. На месцы ўсё ў мяне. Восем кулёў прадаў, і калі — дык я іх вярнуць магу... Я вярну гэтыя кулі!
Яўсеенка схаваўся ў людзях. Калі змоўк яго голас — выпуклілася шчырасць яго гаворкі. Жанчына перавязала нанава хустку — маўчала. Ніякавата, відаць, стала, што задарма ўпікнула чалавека. На крыху стала ціха, і толькі калі вярнуўся Яўсеенка па шапку, што забыўся на стале, заўважылі і загаварылі.
— Прыняць, чалавек сумленны.
— Прыняць.
Між пальцаў у Малюгі засела новая заява. Роўны, завостраны почырк чытаўся гладка.
«В колхоз «Савецкая Беларусь» гр-на Криянова Евдокима. Заявление. Сим довожу до сведения, что на протяжении многих лет я был слепым орудием в руках православного духавенства, исполняя роль диакона Забытянской церкви. Последние годы жизни, советской власти и рост социалистического сектора в советской стране доказали мне, что я глубоко заблуждался. С великой радостью я прозрел, что коммунистический строй — это не безумие, а храм будущего человечества, в пользу чего я отказываюсь быть служителем религиозного культа и прошу принять меня членом вверенного Вам колхоза. Проситель
Криянов Евдоким».
— Ого! Чаго добрага, і папа свайго мець будзем.
— Адмовіць!
— Канечне, адмовіць.
— Далей чытай! Давай там каго-небудзь свайго.
1929; 1956