Мой стол не столь широк, чтоб
грудью всею
Налечь на борт и локоть завести
За край тоски, за этот перешеек
Сквозь столько вёрст прорытого прости.
Барыс Пастарнак
Толькі што прайшоў дождж, і хмара грузна адвалілася набок. На скверы запахла зелянінаю. Сонца прыпякае, і пахі робяцца густымі. На траве яшчэ блішчыць раса.
Бакавою дарожкаю ідзе чалавек. Ён спяшаецца і шырока махае рукамі. Рукамі ён распіхвае густую свежасць. Але ісці яму лёгка, і ён усміхаецца.
Мабыць, дождж быў з громам, думаю я, бо пасля грому зямля заўсёды халодная, свежая, і хадзіць па ёй лёгка. Босымі нагамі асабліва чутна гэтая слізкая халаднаватасць.
Чалавек сунімаецца, і праз дарожку мне відаць, што ён нагінаецца над кустом. Прыгарнуўшы рукою, ён нюхае ружовыя галоўкі кветак. На пальцах астаецца раса. Я бачу, што ён нюхае пальцы. Мабыць, раса яму таксама пахне кветкамі.
Чалавек усміхаецца і ідзе далей. Цяпер я добра бачу, што ён у чаравіках. Значыцца, я ўявіў яго босым таму, што ён лёгка ішоў. Ясна, што дотыку да зямлі ён не чуў. Але, уявіўшы яго босым, я пачуў дотык сырое зямлі да свае ступні. Значыцца, я ішоў за яго. Ці магу я за яго думаць?
Я хачу навучыцца самаму складанаму — пазнаваць людзей. Людзей пазнаваць цяжка. А сам пра сябе чалавек — усяго — не расказвае. Ён нават можа маніць. Ён можа ашукваць другога, ашукваючы гэтым і самога сябе.
І гэтак от цяжка пазнаць самую блізкую ісціну — чалавека. Перад тым як пазнаць яго, трэба прайсці праз яго паказнога. Я хачу непасрэднасці.
За газонам на лаўцы садзяцца двое. Мне добра відны іхнія постаці. У яе русая галава і тонкая белая блузка. Ён — той самы, што нюхаў расу і ўсміхаўся самому сабе. Пэўна, што ён чакаў яе.
Але цяпер ён ужо сур’ёзны. Цяпер смяецца яна. Яна нешта расказвае, і ён нават не слухае. Нашто радавацца таму, што ўжо маеш? Трэба радавацца таму, чаго яшчэ не знайшоў! І ён глядзіць, як вецер дурэе ў яе па блузцы. Як вецер прыціскаецца да яе цела, робячы яго рэльефным.
Ён бачыць яе цела, думаю я. Свет чалавечых уяўленняў рэальны.
— Ты трызніш,— умешваецца збоку голас.
— Ён не мае права не паважаць таго, чаго шукаў,— адказваю я.— Ты глядзі, ён нават не бачыць яе радасці. Гэта нячэсна.
Бальтазар садзіцца каля мяне. Ён махае стусінкаю і, жмурачы адно вока, каб глядзець скептычна, гаворыць:
— Законы адмаўлення пашыраюцца і на чалавека. Ён мае ўсе правы на тое, каб сябе ўчарашняга лічыць пройдзеным. Нельга замыкацца ў адным крузе сваіх ідэалаў. Самае вялікае хараство надакучыць, калі не будзе мяняцца.
— Ён шукаў яе і цяпер не мае права не ўспрымаць яе прысутнасці як радасць.
— Радасць такая самая ўмоўнасць, як і хараство. Гэта разуменні адносныя,— гаворыць Бальтазар.
Абодва мы маўчым, і я гляджу на сваіх незнаёмых. Адале я бачу, што яна зноў засмяялася і на зубах у яе загушкаўся клубок праменняў.
— Грахаводнік! — кажу я.— Ты хіба не бачыш, што яна носіць з сабою сонца. Ты не бачыш яе сонца,— кажу я,— паглядзі, як яно свеціцца!
— Закон адлюстравання,— гаворыць ён.
— Гэта яе ўласнае,— кажу я.— У ім адсвечваецца ўся яе душа.
— Ты трызніш,— заключае Бальтазар і пачынае пасвістваць.
Мы зноў маўчым, і кожны з нас думае сам сабе. Адале мае мыслі набываюць лагічны круг, і я зноў пытаюся:
— Але ж чалавек шукае свае поўнасці ў другім. І некалі ён яе вобраз абагаўляў. Ён адчуваў тады цеплыню яе сонца?
— Бо тады яна не была яшчэ адлучана ад мары. Ён тады быў рабом.
— Хіба каханне — гэта рабства? — пытаюся я.
— Камедыя рабства! — гаворыць Бальтазар, свіснуўшы стусінкаю па галёнцы.— Гэта зусім натуральна. Перад тым, як заслужыць каханне, трэба сыграць камедыю рабства. Трэба паказаць жанчыне, што, апрача яе, у цябе нічога няма. Хваліць, патураць усім яе вантурам. Хваліць, пачынаючы ад паху валасоў і канчаючы панчохамі. Гэта будзе зразумета, як пахвала целу. Трэба асляпляць жанчыну ёю ж самою, яе перавагамі — ашукваць. Тады яна цябе ацэніць. Гэта значыць — пакахае. Пакахае за рабства, каб самой ужо стаць рабою. Вось шляхі ідэалізаванага хараства, якому праз вякі паэзія складала гімны.
— Гэта цынізм! — абураюся я.— Гэта насмешка з найсвяцейшых чалавечых адчуванняў.
— Няхай сабе, але гэта так,— холадна згаджаецца Бальтазар.
Я пачынаю думаць пра сказанае Бальтазарам. У яго свая хада думак. Ён не можа бачыць людзей глыбей за іхнюю знадворнасць. Ён не можа адчуваць сябе босым, уяўляючы чужую голую ступню. Трэба бачыць жыццё і за гранямі, даступнымі воку. Трэба бачыць хараство і за вульгарнаю схемаю.
— Ты прапаведуеш цынізм,— кажу я,— ты хочаш фетышызаваць фальш.
— Гэта не фальш, а норма.
— Вар’ят! — гавару я.— Нормаю павінна быць непасрэднасць. Калі я шукаю сябе, я магу непасрэдна сказаць гэта таму, у каго прадбачу яе знайсці. Трэба толькі проста, шчыра пастукацца ў яго інтымнасць.
— Ты яго знойдзеш у сваім уяўленні.
— Я знайду хараство непасрэднасці чалавечых адносін.
— І астанешся рабом сваіх уяўленняў.
— Крумкач!
— Што ж, пашукай свае Каламбіны за гранню, даступнай воку. А я пайду да свае, што магу адчуваць рэальна. Мне пара. Я нясу ў падарунак панчохі.
Тут варта было б зрабіць уступ такі:
Чалавек заўсёды павінен шукаць. Чалавеку дадзена вечна нічога не дасягаць такога, на чым ільга было б суняцца.
Гэта агульна.
Прыватна — чалавек эгаістычна шукае самога сябе. Арганічнае часткі сябе ў другім чалавеку. Каб знайсці сваю поўнасць.
Я таксама хачу поўнасці. Гэта не дае мне быту. Асабліва вечарамі, калі астаешся адзін. І калі свет робіцца такім лірычным — мяккім, далёкім, прываблівым, напоўненым шэптамі вечаровае музыкі. Сам-насам у такія часы чалавек трансфармуецца ў адлегласць і мары. Тады ў ім абуджаецца тое, што завецца інтымнасцю. Гэта пачынаецца другі чалавек, той, што нікому не паказваецца абы-калі. Каб разгадаць яго, дайсці да яго — трэба мець той жа самы пароль — інтымнасць. І калі не чапаецца нікім гэтая інтымнасць — чалавек не можа разліць сябе ні ў ласкі, ні ў цеплыню, ні ў дружбу, каб іх ні ад кога не мець і самому. Неразлітыя ж ласкі насіць вельмі цяжка, як крыўду.
Я таксама нашу сваю крыўду. Асабліва гэта дае сябе знаць вечарамі, калі астаешся адзін. Неразлітыя ласкі насіць цяжка. Даўкая самота пачынае гладаць нутро. І нікога няма, хто б пастукаўся паролем у інтымнасць. Гэтую адсутнасць пачынаеш успрымаць гіпербалічна. Яна кладзецца тады на кожную рэч, пачынаючы ад запыленага стала, забытых аркушаў рукапісу і канчаючы натомленым целам. Нават забываешся, што ты нясеш сацыяльную функцыю. Падымаецца няўцішны некаму кліч. Вобраз жанчыны. Ён паўстае невыказна харошым — гэты вобраз. Мне хочацца, каб гэтае хараство разлілося на ўсю маю дзейнасць. Ёсць адчуванне радасці ад плённа скончанае работы. Ёсць цяжар плённае работы, ад якой адчуваеш радасць. І ёсць радасць чалавечых адносін, якая дае найбольшую поўнасць. Вобраз гэтае радасці — жанчына.
Дзіцячая пляцоўка абгароджана нізенькім плоцікам. У жоўтым сыпучым пяску забаўляюцца дзеці. Яны фармуюць пясок у піраміды, у авалы, у выемкі — матэрыялізуюць крохкі свет сваіх фантазій. Такая ж крохкая, як і фантазія, іхняя снасць — рыдлёвачкі, шуфлікі, тачкі. Гэта іхняя творчая дзейнасць. Яны навучаюцца бачыць свет праз непасрэднасць сваіх уяўленняў.
— Я буду рабіць мост,— кажа пузан.
— А я трамвай, тады мы разам паедзем,— падсоўваецца другі, складаючы з мадэлек праекцыю вагона.
Гэта праекцыя іхніх уяўленняў, думаю я. Яны прывучаюцца матэрыялізаваць ідэю. Свет новага пакалення будзе светам найвялікшае творчасці.
Пасля яны збіраюцца каля кіраўніцы ў кола, каб рабіць карагод. Па алейцы, спяшаючыся, ідзе жанчына. Яна здалёк працягвае рукі і нясе вочы поўнымі такое радасці, што яны здаюцца ў яе на руках.
— Зорык! — крычыць яна.
Ад карагода аддзяляецца караптышык. Жанчына хапае яго на рукі і адхіляецца ўбок. Перад дзецьмі яна сіліцца стрымаць сваю радасць і ўсё ж такі не можа, каб не пацалаваць хоць ручак. Яна не ведае, як песціць яго,— да таго многа ў яе матчынай ласкі. Адале яна хоча ўжо ісці, ставіць яго на зямлю і, ужо нагнуўшыся, гладзіць галоўку.
Жанчына аддаляецца, а я гляджу ёй услед і пакідаю ў сабе яе невычэрпны вобраз.
Якое прыгожае жыццё чалавечае поўнасці, думаю я. Хто ты, каторая дасі мне сына?
Я іду і ўсё яшчэ адчуваю, што нясу чужую бачаную радасць — як сваю. Я таксама матэрыялізую сваю фантазію. Я сузіраю свет новых чалавечых адносін, дзе атрыбуты маралі не касуюць непасрэднасці. Новае пакаленне найвялікшых творцаў носіць і чужую радасць як сваю, каб жыць гэтаю радасцю. Яно не ведае рабства маралі.
— Вітаю рэспубліку майго сына! — крычу я.— Яе ўтварыла права на чалавечую поўнасць.
— Ты ў падарожжы,— гаворыць нечы голас.
— Дурань! — гавару я і чую каля свайго пляча чужую прысутнасць. Старымі губамі гамкае Шэф.
Шэф спадарожнічае мне нябачна. Ён можа паяўляцца ў любую хвіліну. Яго твару я не бачу ніколі. У яго вялікія — сінія круглыя — акуляры, і на акуляры апушчаны з шырознымі палямі капялюш. Старым ротам ён вечна лужа семачкі. Лушпайкі выносіць на кончыку языка і здзьмухвае губамі так, што яны вылятаюць дугападобна, ледзь не датыкаючыся да полаў капелюша. У роце ў яго асталося, мабыць, толькі пару апошніх зубоў на семачкі, бо, гаворачы, ён шапялявіць, і словы выходзяць разлезлымі, як жабы.
— Ты ў падарожжы,— гаворыць ён, выплёўваючы лушпайку.
— Я шукаю яе, каб знайсці сваю поўнасць,— кажу я,— бо хачу перадаць свайму пакаленню радасць.
— Ты знайшоў яе і можаш ганарыцца. Але ты яе страціш.
— Я толькі шукаю яе і знайду, бо люблю жыццё і сваю будучыню,— кажу я.— Я ўжо ведаю, як яе зваць, і бачу аблічча. Вось, паглядзі.
Я дастаю і паказваю яму картку.
— Я маю яе картку,— кажу я,— і ведаю нават імя. Яе зваць Мара.
— Ты яе страціш,— уторыць Шэф.— Хіба ты не бачыш, што ты яе ўжо маеш і любіш?
— Дзе? — пытаюся я.
— У сабе,— квакае разлезлая жаба яго губ.
— Анцута! —гавару я.— Гэта толькі яшчэ праекцыя.
— Свет народжваюць ідэі,— шамкае Шэф.— У сваіх ідэях ты парадзіў яе і будзеш мець, пакуль не разбурыш праекцый. Ты ўтварыў прыгожы свет сваіх уяўленняў і сузірай яго як рэальнасць. Сузірай чароўны свет сваіх уяўленняў!
Гаворачы, Шэф паступова аддаляецца, і за ім яшчэ цягнецца яго голас.
— Саліпсіст! — крычу я.— Чаму ж ты носіш сінія акуляры?
Я ўжо ведаю, як зваць яе, і нашу с сабою яе вобраз. Я знайшоў вобраз мае поўнасці і напісаў ёй ліст такі:
Мара!
Няважна адкуль, але я вас ведаю. Вось вашы рысы: сур’ёзнасць, сумленнасць, прастата і самая праўдзівая праўдзівасць. Я шукаў вас як вобраз свае поўнасці,— і знайшоў. Хачу быць вашым знаёмым.
Я напісаў ёй такі ліст і цяпер чакаю адказу. Каб не гняла адзінота, я яе разношу. Я прыйшоў, каб пасядзець у Макша.
Макш чытае Шапенгаўэра і скрэслівае кніжку чырвоным алоўкам. Ён нават нешта запісвае на палях кніжкі.
— Ідэалістычная філасофія,— гаворыць ён,— да чаго вузкі іхні эгаізм.
— Яны баяліся свету,— кажу я,— і хацелі свет падмяніць сабою.
— Яны хацелі блішчаць, як іхняя мара, і ўцякалі ад рэальнасці.
— Яны баяліся будучыні і паміралі песімістамі,— канчаю я.— Яны шукалі сябе там, дзе пачыналася іхняя пагібель.
Макш загортвае кнігу, каб у канцы яе запісаць нейкую думку. На лбе ў яго збіраюцца складкі. Я гляджу на складкі, каб пазнаць па іх сілу мыслі.
— Трэба мець веру і волю,— гаворыць ён і, не запісаўшы, адкладае кнігу ўбок.
У нас пачынаецца гаворка. Адале я гляджу на невялікі столік у кутку яго пакоя. На століку светлая рамка. Харошая, светлая рамка з тоўстага шкла, і пад шклом — партрэт жанчыны. Я бяру партрэт у рукі, і жанчына глядзіць з яго закахана.
— Добра,— кажу я, стаўляючы партрэт назад.
— Яна памагае мне верыць,— гаворыць Макш, як бы саромеючыся, і я бачу, што за гэтай сарамлівасцю стаіць гордасць.— Я люблю гэтую жанчыну. Я пішу крытыку філасофскага ідэалізму на этапе яго адмаўлення. Яна зараз прыйдзе да мяне, каб падзяліць са мною радасць работы.
— Добра,— зноў кажу я.
Я іду ад Макша і нясу з сабою зайздрасць. Зайздрасць да хараства, разлітага поўнасцю на чалавечую дзейнасць. Ёсць адчуванне радасці ад плённа скончанае работы. Ёсць цяжар плённае работы, ад якой адчуваеш радасць. І ёсць радасць чалавечых адносін, вобраз гэтае радасці — жанчына.
Горад плыве рухам у перспектыву сваіх ліній.
На падножку трамвая ўскоквае Бальтазар. Ён нешта крычыць мне і махае стусінкаю так, што рука яго здаецца рукою трамвая. Пасля, расціраючы звон, вагон дае рух, і мне чутны абрыўкі слоў, пушчаныя Бальтазарам як бы махам стусінкі.
— Шукай, шчаслівы спадарожнік!
Трамвай знікае ў косай перспектыве ліній. Але на бруку — як бы згубіўшыся — насмешлівымі зрэнкамі астаўся рагатаць яго твар.
— Іграй камедыю рабства. Асляпляйся сваімі пахваламі,— гавару я і пераходжу вуліцу, пагардліва растоптваючы лужу насмешлівых зрэнак.
Па дарозе я таксама купляю светлую рамку. Харошую светлую рамку з тоўстага шкла. Я таксама пастаўлю туды жанчыну. У мяне ж ёсць яе картка. Колькі душэўнасці, прастаты і самае прыцягальнае праўдзівасці! Яна скора ўвойдзе ў маю бытнасць, прынёсшы невычэрпную музыку радасці. Я загадзя пастаўлю яе, бо ведаю, што яна таксама не хоча фальшу, каторым трэба асляпляць жанчыну. Прастата і праўдзівасць — заўсёды былі непасрэдныя. Я знайшоў прастату і праўдзівасць! Хіба ж нельга мне ганарыцца, калі я знаходжу тое, чаго людзі шукаюць вечна? Бітам імпэндара вэро1 — ускрыкваў яшчэ Ювенал. І от няхай, хто зойдзе да мяне,— няхай бачыць, што я таксама маю духоўную поўнасць. І няхай — калі хоча — зайздросціць мне.
1 Жыццё аддаць за праўдзівасць.
Шэф сядзіць на лаўцы і кіёчкам на доле вырысоўвае лініі. З-пад нагнутага капелюша відзён сіні край акуляраў. Выплёўваючы семачкавыя лушпайкі, ён нешта мармыча сам сабе.
— Схема светабудовы праз акуляры вечных ідэй? — насмешліва пытаюся я, гледзячы на фантастычныя лініі.
— Я рысую схему універсальнае гармоніі светабудовы,— гаворыць Шэф, падымаючы кіёчак над галавою і горда гледзячы акулярамі.— Я гаварыў з духам Платона. Ён мне паказаў адлюстраванне вечных ідэй у чалавечым пазнанні. Які чароўны свет гэтых ідэй, адлюстраваны ў чалавечым уяўленні рэальнасцю!
— У Платонавых вязняў, каторыя бачылі свет толькі па ценях, што клаліся адлюстраваннем на сцены іхняе пячоры, таксама быў чароўны свет уяўлення рэальнасці? — зноў смяюся я, падыходзячы блізка да Шэфа і наступаючы на схему яго светабудовы.
— Ты не верыш у прыгажосць, якую ў сваім развіцці нясуць ідэі,— адсоўваецца Шэф, са свістам выплёўваючы лушпайку.— Ты нават не верыш у прыгажосць сваіх уяўленняў, каторыя, як сны, распадаюцца пры першым дотыку вульгарнае бытнасці.
— Хто прасыпае жыццё, таму добра падмяняць яго хоць снамі,— кажу я.— Ты сніш і бачыш жыццё праз сон. А я матэрыялізую свае ўяўленні і шукаю радасці рэальнага.
— Ты пачынаеш траціць яе, бо разбураеш праекцыі.
— Я пачынаю знаходзіць. Я чакаю адказу на ліст,— кажу я і пакідаю Шэфа.
Горад плыве рухам у перспектыву сваіх магістраляў. Перакрыжоўваючыся, звоняць трамваі. Разносячы ток свае дзейнасці, па вуліцах спяшаюцца людзі.
Я іду з суботніка і нясу з сабою ўтому. Яна разліта па целе цяжарам і адчуваннем радасці ад плённае работы.
Нядобра насіць сваю радасць толькі для сябе, думаю я. І нядобра не аддаваць яе нікому, каб не адчуваць чужое радасці.
Адале я думаю, што ў мяне яшчэ ёсць ласкі, нікому не аддадзеныя. Што я яшчэ не адчуваў чужых ласак, каб аддаць свае. Дзе ты, каторая зачэпіць маю бытнасць, каб разліць нашу поўнасць?
Тады зноў паяўляецца вобраз Мары. Яна глядзіць на мяне вачыма невычэрпнай адданасці і чакання. Яна прыйшла да мяне, думаю я і прыбаўляю хады.
Вядома, яна чакала мяне і нецярпліва выскачыла, каб сустрэць.
— А я цябе даўно чакаю,— гаворыць яна, і вочы яе цепляцца любоўю.
— Ты вельмі добра зрабіла,— кажу я.
— Я і ўчора прыходзіла, гэта добра? — гаворыць яна і здымае парушынку на маім плячы. Рука яе на плячы забываецца.
— Добра,— кажу я і адчыняю дзверы ў пакой.
Пакой такі ж пусты, як я яго і пакінуў. Апушчаная штора над акном і той жа самы парадак. На стале чарніліца, прэс-пап'е і забытыя рукапісы. Бюст Леніна і на сцяне партрэт Маякоўскага, што пасля смерці астаўся курыць папяросу. Такая ж самая адзінокая няўтульнасць.
Але на стале, у матавых бліках, што прабіваюцца праз штору, я бачу ліст і хапаюся яго чытаць:
Дурань,— чытаю я,— вам, мабыць, няма чаго рабіць, і вы ходзіце па вуліцах, выглядаючы, каму б паслаць ліст. Небарака рамантык! Спачуваю вам, але нічым памагчы не магу. Я не распазычваю сябе на пахвалы.
Я скамечваю ліст і шпурляю яго на падлогу. Ліст закочваецца ў куток, і мне здаецца, што адтуль насміхаецца вобраз Мары.
— Ганарыся,— кажу я,— ты смяешся з самое сябе.
— Вітаю! — паяўляецца голас, і, рассунуўшы штору, Бальтазар успіраецца локцямі на падаконнік.— Ты, здаецца, пачынаеш разгадваць ісціну,— кажа ён, заліваючыся раскацістым рогатам.— І растоптваеш нікчэмнасць сваіх уяўленняў? — паказвае ён на пакамечаны ліст.
— Я ніколі не растапчу свае шчырасці,— кажу я.
— Сырычу поспехаў! — гаворыць ён, раптам абарваўшы рогат.— Тэзіс твае шчырасці разростваецца ў абсалют, ён пагражае падмяніць сабою класавы антаганізм.
— А хіба класавая барацьба не павінна быць шчырая? — пытаюся я.
Можа нават і не было нічога. Можа нават не было ні Мары, ні лістоў, ні Шэфа, ні Бальтазара, і я іх выдумаў. Запісаў, як мадэлі абстрактных суадносін. Бо чалавек носіць з сабою права шукаць. Шуканне ж — гэта абстрагаваная рэальнасць, якую трэба дапаўняць самому. І бывае, што ў гэтых дарогах можна блудзіць — шукаць і не бачыць, што ісціна пачынае набівацца сама. Законы памылак выцякаюць з законаў ісціны.
Гэта быў цяжкі дзень штурму.
Перасекваючыся, па заводзе падае жалезны звон. Па цэхах сочыцца ток чалавечае дзейнасці. Чакаючы права на работу, стаяць лініі новых металічных сістэм. Трэба паставіць іх на падмуркі. Мы прыйшлі як гаспадары свае краіны і волі, каб штурмам уключыць іх у гэтае права работы.
Я налягаю на сваю вагу. Трэба яшчэ адно невялічкае намаганне, каб даць патрэбны міліметр руху. Надзвычай адказнае намаганне. Не асіліўшы яго, можна прынесці многа няшчасцяў. Мне перадаецца напружанасць людзей, вынік работы якіх залежыць ад дакладнасці майго руху. Я натужваюся, як магу, і адчуваю, што сілы мае не стае. Свядомасць працінае няўхільнасць катастрофы. І раптам нешта здарылася: лёгка і акуратна станок стаў на месца. Катастрофа мінулася. На ўсіх тварах я бачу радасць удачы. Я выціраю пот і сілюся зразумець, што ўсё ж такі здарылася? Я азіраюся і бачу плечы жанчыны. Жанчына скоранька спяшаецца ў цэх, і я здагадваюся, што яна нечым устрывожана. Чаму мне здаецца, што я бачыў недзе вось такое спяшанне? Можа там, у жанчыны на дзіцячай пляцоўцы? Але нават здаецца, што я толькі што чуў яе дотык. Вось тут, каля пляча, нават след цеплыні. Ну, пэўна — гэта ж вазе дала рух яна.
Адале яна паказваецца зноў і нясе тое ж самае спяшанне. Яна нават не заўважае, што ў яе распаліся валасы і, у хадзе, аб'язджаючы, наплываюць на твар. Яна падыходзіць трывожна, і ў руцэ ў яе белы камячок — бінт. Толькі цяпер я заўважыў на руцэ сваёй кроў.
— Вы б маглі пакалечыцца,— гаворыць яна і заверчвае рану.
Я гляджу на нагнуты смуглявы твар жанчыны. Яе аблічча мне здаецца страшэнна знаёмае. Я пачынаю шукаць яго ў памяці і — пазнаю.
— Мара? — ускрыкваю я.
— Мара,— гаворыць яна, падымаючы твар, на якім ужо знікла трывога і нарадзілася радасць.
— Я знайшоў...— хачу сказаць я, адале бачу ў памяці пакамечаны ліст і з ліста насмешкаю цвеляцца Марыны вочы.
— Я ведаю,— пераймае яна,— гэта ўсё непатрэбна. Хіба непасрэднасць гаворыць чужымі вуснамі і хіба не знайшоў ты яе без лістоў?
Мара завязвае бінт, і я адчуваю невычэрпную цеплыню яе спагады. Адале, ужо скончыўшы, яна выпростваецца, каб паправіць валасы, і па тым, як выпростваецца яе стан, я бачу, што гэта скідаецца з цела цяжар дня.
Сонца.
Мы ідзём па сонцы, і я нясу з сабою нестуханую радасць. Вобраз гэтае радасці — жанчына.
— Ты страціў яе. Ты разбураеш чароўны свет сваіх праекцый,— нябачна прабягаючы, гаворыць Шэф.
— Боўдзіла! Ты хіба не бачыш, што я знайшоў яе,— крычу я яму ўслед і чую, як чутачку шчыміць мая рана.
Неба — ні адзінае аблачынкі — далёкае, чыстае, з галубаватым эмалем. Так многа сонца, што нават абрысы дамоў, здаецца, прасвечваюцца і за імі льга ўбачыць далёкую перспектыву.
— Праз сонца я бачу контуры будучыні,— гавару я наводдаль Шэфу.— Ты, дойлід універсальнае гармоніі,— ты бачыш яе дзівоснае мігценне?
— Я бачу, што ты вар'ят,— гаворыць шыракаполы капялюш, падняўшыся над сінімі акулярамі, і я бачу, што ён сустракае Бальтазара.
Мара ідзе, свецячыся маладосцю, і на зубах у яе калышацца клубок праменняў.
— Ты нясеш з сабою сонца,— кажу я.— Ты нясеш хараство, разлітае поўнасцю на чалавечую дзейнасць.
— Каб яе напоўніць радасцю,— гаворыць яна.
— Каб ператварыць яе ў музыку,— гавару я.
— Рамантык! — ускрыквае Бальтазар і са злосцю пераломвае стусінку.
— Хцівец! — крычу я.— Шукай свае Каламбіны ў рабстве традыцый. Я іду да свае, якую знайшоў як мару. Мне пара. Я нясу ў падарунак сябе.
1932