БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Ян Скрыган

Затока ў бурах

Часціна першая. Палыны і межы
Часціна другая. Лісты
Часціна трэцяя. Яшчэ адзін год
Часціна чацвёртая. Зямля
Часціна пятая. Гаспадары
Часціна шостая. Па слядах бацькі Грома

 

 

Часціна першая. Палыны і межы

 

Ліпеньскае сонца падымаецца ў поўдзень. Пякучае, расплаўленае — разлівае ліпкую стому і смагу. Гарачыня. Неба — напружанае, бясконцае — трымціць пякельнаю слепкасцю, і звініць, і звініць, як тоненькая струна.

Палыны і межы. Дарогі горкнуць пылам. Па іх марудна і лена цягнуцца фурманкі. Рыпяць, смуродзяць засмажаным дзёгцем калёсы. Едуць навабранцы. Едуць, ідуць пехатою, яшчэ больш падымаючы пыл. Іх праводзяць бацькі, мацяркі, сёстры, браты. На фурманках — куфэркі, клункі; над дарогаю — п’яныя песні і лямант, рогат і плач, гора і роспач. Усё перамешана з тугою і смагаю, з потам і слязьмі, з адчаем і — з святой чалавечай падзеяй. Пыл застывае на прыдарожнай, выпаленай сонцам траве.

Нехта галосіць. Нехта панура маўчыць. Нехта заліхвацка зацягвае песню пад усхліпванне п’янага гармоніка:

 

 

— Родненькі мой, дарагі, хоць не лезь дзе галавою ў пекла,— кажа маці да бялявага сына, стараючыся як мага больш наглядзецца ў вочы і запомніць іх на ўсё жыццё. Ад гарэлкі, ад гора, ад спёкі ў сына цяжкая галава: ён ловіць рукамі матчыны рукі, цалуе іх.

— Мамка мая!..— і не можа больш нічога сказаць. Што скажаш, калі нават атрута не можа адабраць розуму?

 

 

— Лявон, братка, а ты чаго зажурыўся? Пакінуў яе? Што ж зробіш — паплача і сціхне. А можа, знойдзе каго другога?

— А мо і ты знойдзеш, у песні ж пяецца:

 

 

— Куля — яна дзеўка шустрая: знойдзе ўсюды.

— А ну вас к чорту!

— Пакінь, Лявон: цяпер давай лепш песню, пакуль яшчэ можаш спяваць.

— Правільна!

— Давай!

— Запявай!

 

 

— Эх, браткі, а я і гадочка не пагуляў...

— Затое цяпер пагуляеш — можа, навечна...

Едуць, ідуць. Паволі мінаюцца, горкнучы пылам, дарогі. Паволі — нехаця і пакутліва — варочаюцца думы. Маўчаць ці гаварыць трэба на ростань? А колькі ж выказаць можна дум?

Вось бегаў па сяле басаногі і струпаваты Рыгор Караневіч. Качаў кацёлку, вымаў з-за пазухі акраец хлеба, дзяліўся з сябрукамі, лазіў у сады, цягаў з чужых агародаў бручку — гэта ж недзе ў дзяцінстве ўсё гэта мільганула адным сонечным зайчыкам і знікла. Пасля пачалося ўжо тое, што называецца быць падлеткам: сек і вазіў людзям дровы, касіў, араў, пілаваў дошкі на высокіх сталюгах, малаціў, грукаючы па таку выслізганым цэпам, калаціў і вязаў тугія кулі, каб можна было крыць стрэхі,— усё гэта не сабе, усё чужым — парабкаваў. Чаго не папарабілі гэтыя струпаватыя рукі!.. Хадзіў у горад, цягаўся ў мястэчка — у заработкі. Дзе ж праца гэтых рук? А думалася: вось пройдзе год ці, можа, другі, ён заробіць, завядзе нейкую сваю гаспадарку і возьме... няхай сабе, можа, і Наталю. Не, з Наталяю наўрад ці што выйшла б: усё-такі — не раўня. Ёй, мабыць, пашукалі б дзе каго багацейшага, а ў прымы ж ён не пайшоў бы. Эх, Наталя, што ж, не суджана, мабыць,— бывай...

Ад сценкі за сялом ён вярнуў Наталю дахаты. Здаецца, кахаліся нібы і цішком, а гэта ішла яна сёння з ім не саромеючыся, не баючыся людское пагалоскі. А ці далёка пойдзе яна? Ці патрэбна ісці ёй? Куды яна зойдзе з ім, калі ўсяму канец?

Рыгор адстаў ад фурманкі, суняўся, паглядзеў Наталі ў твар. Вось апошні раз пацалуе гэтыя напухлыя цяпер ад плачу губы. Паглядзіць у сінія вочы, пагладзіць мяккія валасы.

— Вярніся, Наталька. Ідзі.

— Рыгорка, любы мой, калі ж убачымся больш цяпер?

Губы ў Наталі дрыжаць.

— Не чакай мяне больш, Наталя...

— Рыгорка, не пужай мяне. З табою нічога не зробіцца, Рыгорка. Я чакацьму цябе!..

Наталіны рукі падымаюцца і абвіваюць шыю. Яна прыкіпае да грудзей. Усё цела калоціцца, плача.

— Ідзі, Наталя. Не чакай. Ты ніколі не была б шчаслівая са мною.

— Родны мой, дарагі, навошта ты кажаш так? Я ні на што не паглядзела б.

Рыгор адарваў Наталіны рукі, апошні раз пацалаваў.

— Ідзі...

І здаецца цяпер Рыгору Караневічу, што ў сваім сяле ён нічога і не пакінуў. Так, жыў сабе, як у прысуседзях, як чужы, нават не звіў сабе ніякага гнязда. Доўгія, пукатыя ляжаць шнуры, выгінаючыся за сялом на палетках, з рэдкімі старасвецкімі дзічкамі. Палыны і межы апаясваюць іх. Няма ў яго нават такога шнура. Двор, агароджаны штыкетнікам, з парканам на прыгуменне, з хатаю, з сенцамі, з хлевушком ці хоць бы з паветкай агораў ён? Няма ў яго такога двара! Ні плуга, ні каня, ні бараны няма ў яго ў тым двары. Нават буславага гнязда, зробленага са старой бараны на бярозе, няма ў яго. Цяпер здалёк, ад гасцінца, з гэтай навабранскай дарогі вельмі востра адчувае Рыгор Караневіч, што сяло зусім аддзялілася ад яго. Так — Рыгор Караневіч сам па сабе, а сяло само па сабе. Ніякага следу яго там не асталося. Проста — пустое, вялікае сяло, у якім нават памяці няма за што зачапіцца. Нават Наталі цяпер няма там...

Маўчаць ці гаварыць трэба на ростань? А колькі ж можна выказаць дум? Сяло асталося ў памяці далёка — са старасвецкай дзічкай на мяжы. Дарога пыліцца і горкне. А чым сустрэне заўтрашні дзень?..

 

 

Сонца пачынае спадаць. Трывогамі і новым плачам набліжаецца горад. Будуць апошнія словы, апошнія галашэнні — надзеі, слёзы і боль. Нават песня прыціхае, нібы стойваецца і напружваецца перад тым, як кінуцца ў роспач.

— За што ваяваць мы будзем, Рыгор? — пытае Андрэй.

— За хлеб. За той кавалак хлеба, якім мы з табою дзяліліся.

— Дык яго ж няма ў нас!

— От і ваяваць будзем за яго.

Мабыць, толькі цяпер адчуваецца, як мала гаварылі між сабою сябры.

— Хіба ж вечна на чужое шчасце павінны працаваць гэтыя рукі? За што ж мы ідзём ваяваць? Што мы пакінулі дома? — зноў пытае Андрэй.

— О, каб хто адказаў! Я таксама хачу папытацца пра гэта. А можа, хто і ведае, як адказаць? Можа, толькі трэба ўмець прыслухацца?

 

Горад дыхае настоенаю ў камяніцах спёкаю. Пахне перапражаным гноем вуліц. Брук грыміць стукатам колаў і конскіх падкоў. Едуць, ідуць. Цягнуцца з усіх дарог — з куфэркамі, з клункамі; з ботамі, з лапцямі, босыя; з праважатымі і адны; без слёз і з плачам; п’яныя і цвярозыя; каханыя і забытыя — на станцыю.

 

 

Цягнік пыхкае параю і сапе. Перагукваюцца свісткі. Запрэжаныя і паадпраганыя, матаюць хвастамі коні. Апошнія хвіліны расставання. Рукі не могуць наабнімацца. Вочы не могуць наглядзецца ў вочы.

— Бывай, Уладыська, можа, больш і не ўбачымся. Не памінай ліхам, калі дзе што было. Не баўся — напішы. Можа, бог заступіцца... мо вернешся. Не забывай бацькі...— кажа стары Барэйка сыну.

Шапка коўзаецца ля чырвоных, даўно высушаных горам воч. Губы трасуцца і крывяцца, прыкусваюцца зубамі, каб не заплакаць...

— Мамка, не плач. Хіба паможаш слязьмі? Дасць бог, скора скончыцца — месяцы два-тры і буду дома...— кажа бялявы хлапчына, стаўшы адразу аслупянела-цвярозым.

— Браткі мае, куды ж вы мяне гоніце? Не хачу! Нашто мне вайна гэтая? Каця! Кацечка... Абармоты! Нягоднікі!..— тузаецца і крычыць селавы каваль Галузоўскі, выпінаючы шырокія грудзі.

— Не скавычы!

— Давай па апошняй!

— Вып’ем!

— Налівай!

— Не журыся, не тужыся, яшчэ дзеўкі не звяліся!..

— А дзетачкі ж мае! А мой жа ты Лявонка! А мой жа ты родненькі! А на каго ж ты мяне пакідаеш? А каго ж я буду даглядаць? А каго ж я буду з полейка сустракаць? Ой-ёй-ёй! А ці ж вернешся? А ці ж дачакаюся? Ды без цябе ж полейкі пазарастаюць! Ды без цябе ж вішанькі пазасыхаюць! Ой-ёй-ёй!..— галосіць старэнькая цётка Хрысціна.

— Кіньце вы!..

— Андрэйка, родненькі, нешта сэрца маё нядобрае чуе. Дай хоць апошні раз нагляджуся па цябе.

— Што ты, Алеська!

— Куды я цяпер дзенуся?

— Алеська, усё будзе добра, мацуйся...

Жанчына не плача. Жанчына глядзіць сухімі гаручымі вачыма і ломіць пальцы. Хустка з’ехала на плечы, на шыі б’ецца тоненькая жылка. Андрэй бярэ рукі, расшчэплівае пальцы і цалуе, цалуе іх без канца. Жанчына не ўмее плакаць — мабыць, ад гора,— па губах у яе толькі смага, запечаная як боль.

— Беражыся, Андрэйка. На свеце няма ў мяне больш нікога, апроч цябе... Я дурная — цябе не заб’юць... Цябе не могуць забіць, Андрэйка!.. Ты будзеш жыць!.. Божа ж мой...

— Алеська!..

— Не, не, я не буду плакаць, Андрэйка... Навошта гэтая вайна? Куды ты пойдзеш?..

Цягнік здрыгануўся. Сігнал. Кароткі, востры — як нож. Натоўп застыў. Раптам заварушыўся, загудзеў. Апошні прарэзлівы свіст.

— Беражы сябе, Алеся!

— Андрэйка!..

Алеся закрывае рукамі твар. Нейкую хвіліну стаіць так, а тады падае ў драбіны і ўся калоціцца ў немым рыданні...

На бруку валяюцца шматкі пакамечанай паперы, палоскі расплюшчанае саломы, счарнелыя трэскі, аскепкі шкла ад разбітых пляшак, конскі гной, а паверх лажыцца вечар і цішыня, абмытая чалавечым горам.

 

Часціна другая. Лісты

Прымоўкла сяло, аўдавела.

Бывала, у летнія вечары, як толькі клаліся змрокі, сяло пачынала жыць другім, вечаровым жыццём. На прызбах збіраліся пасядзець старыя — успомніць бывалешнія гады, сілу, маладосць, расказаць якую бывальшчыну ці добрую выдумку; папрастарэкаваць пра надвор’е, гаспадарку, сёлетні ўраджай або нават успомніць, як Пятрок Галузоўскі сватаў сваю Кацярыну і пазычаў ботаў у царкоўнага старасты Ладымера, каб з фасонам хоць прайсці пад вянец. На парогах па адной, спакваля, як бы знячэўку, налучаліся бабы — у тых свае клопаты і бясконцы селавы пераказ пагудак, навін. А на вуліцы, на лаўках, прыкрытых цёмным голлем разложыстых клёнаў ці кустамі густога бэзу, збіраліся хлопцы, дзяўчаты, і там за поўнач стаяў смех, звінелі песні і ўсімі ўторамі заліваўся дыхавічны гармонік. Пасядзець збіраліся да часу, а тады спакваля, неўзаметку, падымалася Галя ці Мар’я, пробавала пазяхнуць, нібы збіраючыся ісці спаць. Але тут жа, гэтак жа спакваля і неўзаметку, збоку, невядома адкуль, паяўляўся Саўка ці Зміцер, папраўляў свой чуб ці шапку, і пара неўзаметку знікала. Чаго ім ісці дахаты, калі на вуліцы так многа яшчэ другіх ціхіх, непрыметных лавак і клёнаў ці парканаў і пералазаў, дзе можна да золку прастаяць, шэпчучы вечна маладыя і вечна жаданыя і гарачыя словы, і ў самай глыбокай і цёмнай ночы бачыць бляск воч, і чуць вечна цёплы пах валасоў, і слухаць ранішні пошчак салаўя, і на розвіт ламаць у руках халаднаватую галінку вішні, а пасля панесці на губах след самых салодкіх і самых цёплых губ? Або — чаго ім спяшацца дахаты, калі ноч ведае бясконца многа самых патаемных сцежак, па якіх можна хадзіць, не блудзячы і не знаючы стомы?

Але самыя салодкія хвіліны ля брамак, калі ў апошні раз сустракаюцца ужо крышку прыпухлыя і цяпер падаткія губы.

А ўзімку, калі на вуліцы лютуе вятруга, круціць завіруха ці смаліць мароз так, што аж трашчаць вуглы хат,— як добра пайсці на вячоркі ці на ігрышча, чуючы кароткі скрып пад нагамі. Недзе забрэша сабака, азавецца другі на гэты халаднаваты брэх і — сціхне, залезшы ў будку. А на вячорках будзе непрыметны дотык ці позірк, самы найлепшы, бо сказаны ўпотай, шэпт — усё гэта недзе між жартаў, між смеху, між песні ці нават у гневе. А на ігрышчы будзе гармонік і бубен, і можна кружыць і кружыць — да папрадух, да новага золку. І не важна — спаў ці не спаў, а як толькі той золак — ужо на нагах, на рабоце, і зноў чакаеш, каб скарэй прыйшоў вечар...

А гэта — цішыня. Непрывычная, доўгая, як сама туга.

Увечары на вуліцы стала пуста, гола: з канца ў канец не сустрэць чалавека. Нібы ляжыць бясконцая дрымота ці одум. Так, хіба прысядзе неяк квола на лаўцы чалавек колькі дзяўчат, каб панудзіцца, падзяліцца дзявочай журбой. Або — збярэцца ў каго на прызбе пару дзядкоў ці калек, каб папэйкаць люлькі ды папрастарэкаваць, што насталі дзіўныя часы. А больш за ўсё можна ўбачыць ля калодзежа салдатак, у якіх бездань гора і дум, падзей і чаканняў, турбот і непакойства.

— Ну як жа, Ганначка, твой нічога не піша?

— Палучыла заўчора, Хрысцінка, — божа мой! Вайна, піша, не прывядзі бог якая вялікая. Чакае, што адправяць на пазіцыю... Хоць бы жывы толькі астаўся.

— А ад майго катора пара як няма ані вестачкі.

Жанчына не можа больш гаварыць: у горнасці крывяцца губы, і канцом фартуха яна выцірае вочы.

— Ну, от хіба — не плач! Ці ты адна такая? Унь каваля Галузоўскіх, кажа, на кавалкі разарвала... Божухна, што робіцца на свеце!..

 

Першую восень прыбраліся. Ухадзіліся з сенажацямі, пазвозілі збажыну. Пад азімае цягалі гной, разбівалі, заворвалі, гібеючы на вятрах і чакаючы, што вось зноў — можа заўтра — вернуцца гаспадары, што не будзе больш ні салдатак, ні вайны, ні гора. Аж яно і зіма прайшла, і настала зноў лета, а чаканню не было канца.

Вечары апускаюцца маўклівыя і кароткія. Вуліца ляжыць задуманая і доўгая. Дзявочыя шэпты і смех паяўляюцца недзе знячэўку і тут жа знікаюць. Уздыхаюць прысады на дарогах і дзяды на прызбах. Усхліпваюць салдаткі і мацяркі. Рыпяць калодзежы і вароты. Брэшуць сабакі і пляткаркі. З фронту радзей атрымліваюць пісьмы. Калі хто атрымлівае іх — збіраюцца, каб паслухаць і толькі горш разварушыць пакуту.

Алеся позна вярнулася дахаты. Калі ў каго вялікая сям’я, то хоць малыя ці старыя нешта робяць: ці хату падмятуць, ці свіней пакормяць, ці карову падояць, ці ў печы выпаляць, а Алесі — усюды трэба паспець самой. Пойдзе ў поле, Міхаську завядзе да цёткі Прузыны ці да цёткі Альжбеты, а ў самой цэлы дзень сэрца шчыміць. Дзе ж там хто дагледзіць яго ці накорміць чужы гэтак, як яна, матка свайго дзіцяці? Мо галодны там, мо гібее ці разрываецца ад плачу? А мо дзе на вуліцы папаў пад калёсы ці ўваліўся ў студню? Божа мой, чаго толькі не перадумае матчына сэрца!

Дома адразу супакойваецца сэрца і на нейкі час усё забываецца. Цётка Прузына ці цётка Альжбета на розвіт кажа колькі слоў:

— Ат, паплакаў трохі, дык мала што бывае...

А Міхаська ўжо стаіць каля спадніцы, збірае ў пальчыкі фальбоны.

— Мамка, а я не плакаў.

— Добра, сынок.

— А ты ўжо нікуды не пойдзеш?

— Не, сынок, зараз спаць будзем.

— Спаць?

— Ага.

— А мы вячэраць будзем?

— Будзем, сынку, а як жа. Еш скоранька...

Лёгшы ў пасцель, мяккімі пальчыкамі ловіць матчыну руку. Светлымі вочкамі глядзіць у твар, пытаецца:

— Мамка, а дзе наш татка начуе?

Вочкі глядзяць, просяць адказу. Але што можа сказаць яна таму, хто не ведае яшчэ страшэнных жахаў жыцця? Абніме, пацалуе ў лобік, у шчочкі, абцалуе мяккія, такія дарагія ручкі.

— Спі, сынку... Татка скора вернецца...

А калі засне Міхаська, падымецца над пасцеллю — высокая, схуднелая, з вачыма сухімі і агністымі, з тварам строгім і мужным, поўным удумнага хараства. Доўга стаіць гэтак, астаўшыся толькі са сваімі думамі. Моўчкі звініць ноч. Апамятаецца і зірне наўкруга. Хіба заснеш цяпер? Падыдзе да стала, высуне шуфляду, дастане лісты.

«Дарагая Алеся,— піша ў першым лісце Андрэй.— У першых радках свайго пісьма спяшаюся сказаць табе, што я жывы і здаровы, чаго і табе жадаю ад госпада бога. Магу сказаць, што, як у нас там гаварылі, быдта вайна пабудзе не больш як тры месяцы, то гэта няпраўда. Мабыць, яна скончыцца не так скора, бо вельмі поўна народу і нас многа абучаюць.

Можа, скора пашлюць на пазіцыю, то я прашу цябе — не гаруй, бо калі бог паможа, то і жывы астануся.

Беражы сябе. Ці здаровы Міхаська? Цялушку прадай ды на зіму купі валёнкі, а з тых аўчын, што вісяць у каморы, аддай пашыць кажух.

Больш пісаць няма чаго. Вельмі нуджуся. Нямаладу што аддаў бы, каб хоць разок паглядзець на цябе. Перадай паклоны ўсім родным ды знаёмым: дзядзьку Амельку, Барэйку, Ігнату, цётцы Прузыне, Альжбеце ды Банадысю Салавейку. Паблізу мяне тут Рыгор Караневіч і Лявон Саладуха, мы часта бачымся з імі, і яны перадаюць табе паклоны.

Жыві здарова. Многа разоў цалую цябе.

Твой Андрэй».

Можа, у лісце нічога і не сказана важнага, а для Алесі ў кожным слове — кавалак жыцця. «Гаварылі, быдта вайна пабудзе не больш як тры месяцы»,— а хіба ж не чакае яна кожны дзень, кожны вечар Андрэя? Якая б гэта была радасць! Якое б гэта было шчасце! Раптам чуе Алеся, як нехта ззаду бярэ яе голаў, яна заплюшчвае вочы і пазнае, пазнае тыя рукі і падатліва адкідае голаў, але — пуста. Толькі пякельная, балючая мара. Дзе ён цяпер? Што цяпер думае, ці ўспамінае яе? Дзе ляжа спаць? А можа, ляжыць дзе пад кустом, абліваючыся крывёю, і ніхто — ніхто! — не паможа яму. А яна не можа там быць. Хто ж выхадзіць яго, калі не яе рукі? Хто дагледзіць, падасць?.. Дзе ж бог, дзе справядлівасць, дзе чалавечая праўда? «Зрабі валёнкі, пашый кажух...» А хто ж аб табе паспагадае, мой дарагі, мой любімы Андрэй?..

 

Другое пісьмо, такое ж самае — адтуль, з невядомасці і адчаю:

«Добрага дня, дарагая Алеська. У першых радках свайго пісьма спяшаюся сказаць табе, што я жывы і здаровы, чаго і табе жадаю ад госпада бога. Магу сказаць табе тую нядобрую навіну, што ўжо з месяц як ляжу ў шпіталі, толькі ты не пужайся. Рана не вельмі вялікая, і я ўжо бадай што зусім паправіўся і сам хаджу па палаце і выходжу пасядзець на ганак. Калі папраўлюся як мае быць і не пашлюць на фронт, то, можа, прыйду на пабыўку. Кожны раз мяне наведваюць нашы хлопцы — Рыгор Караневіч з Лявонам Саладухам. З імі я яшчэ больш падружыўся, бо я і не ведаў дасюль, што яны такія харошыя і разумныя хлопцы. Іх вельмі любяць усе ў нас тут.

Напішы, як управілася з гаспадаркаю, ці ўсе здаровы.

Больш пісаць няма чаго. Перадай паклоны дзядзьку Амельку, Барэйку, Ігнату, цётцы Прузыне, Альжбеце, Банадысю Салавейку і ўсім родным, і знаёмым.

Многа разоў цалую цябе, хоць завочна.

Твой Андрэй».

 

Так і заснула над разгорнутымі, тысячу разоў перачытанымі лістамі, акропленымі слязьмі, каб назаўтра зноў сустрэць такі ж самы, як учора, як заўчора, як тыдзень, як месяц, як год назад, дзень — з маўклівым, стоеным чаканнем нейкага цуду, што нарэшце, можа, абарвецца гэты бясконца доўгі і пакутліва цяжкі сон...

Прыходзяць салдаткі. Гэтак жа сама і чакаюць, і спадзяюцца, і вераць — без веры як цяжка было б жыць чалавеку. Алеся піша ім лісты. Яна не пытаецца, што каму трэба напісаць туды,— усё гэта да самай кропелькі вядома ёй,— а садзіцца і кажа:

— То ты памаўчы трошкі, Ганначка. Я прачытаю табе, а тады ўжо ты паправіш ці дадасі што.

Міхаська спіць. На стале сіпіць і сіпіць роўным бляклым святлом сваім лямпа. Ганна моўчкі глядзіць, як ходзіць і ходзіць Алесіна рука, пакідаючы на няроўнай паперы радкі.

— Напішы, Алеська, што ўбраліся са збажыною, што ад Падласкі бычка пакуль што гадую. Няхай ён там думае, што дома ўсё як мае быць, а калі сам вернецца, то няхай ужо прабачае...

— Напішу, Ганначка.

А калі чытае Алеся напісаны ліст — Ганна за кожным разам усхліпвае і дзівіцца: яна ж нічога не казала, а Алеся ўсё напісала так як трэба. Як жа разгадала яна чужыя думы?

— Дзякую, Алеська. Як жа ты складна ўсё гэта... Не ведаю, чым табе і аддзякаваць.

— Нічым не трэба дзякаваць, Ганначка. Адно ў нас гора...

 

Чаго не спадзявалася Алеся, дык гэта таго, што зойдзе да яе калі Наталя. Але зайшла. У парозе сказала:

— Добры вечар у хату.

— Добры вечар. Праходзь.

Яны ніколі не былі сяброўкамі — Алеся з Наталяй. У іх нават маўклівая, глухая непрыязнь. Чаму? А хто ж яго ведае. Мабыць, таму, што Наталя не можа трываць, каб хто мог перабіваць ёй дарогу. Наталя гады на чатыры маладзей, і калі яшчэ бралася ў дзеўкі, то ўжо зайздросціла, што каля Алесі так поўна ўвіваецца хлопцаў. Што ў ёй такое, у Алесі? Ні хараства якога кідкога, ні роду. Нават не відаць, каб Алеся сама вельмі давала ім патачкі — як бы нават не глядзіць у той бок. Але ж так: дзе ні паявіцца Алеся, то там будзе і весела, і жвава — могуць песні пайсці, могуць танцы, ад яе могуць пачаць карагод. Яна ўмее неяк так не то паглядзець, не то сказаць слова, не то нават памаўчаць, каб усё было дарэчы. Яна ведае, дзе трэба пажартаваць, і, асабліва, ведае, дзе трэба перастаць з жартамі. Не кожны хлопец можа пахваліцца, што пажартуе з Алесяй. А кожны цягнецца да яе нават тады, калі пазнаецца з другою. З гэтага дзівілася Наталя, тады яшчэ пачынаючы баяцца Алесі.

Але аднойчы Наталя заўважыла, што яна ўжо не падлетак і што ёй па хараству няма роўнай. І каля яе пачалі раптам кружыць хлопцы. Калі? Непрыкметна неяк гэта прыйшло. Яна не выбірала каго аднаго — навошта? Трэба, каб каля яе былі ўсе! Яна скакала з усімі, кружыла ўсіх, усім смяяліся яе дзве ямачкі на шчаках і ўсім пырскалі сіненькімі іскрамі вочы. Усе былі харошыя ёй. Злавалася яна толькі на аднаго — за непакорнасць — на Караневічавага Рыгора. Той не заўважаў яе. Ну, пэўна ж, той гарнуў да Алесі, і толькі сябар яго — Крывіцкі Андрэй — стаяў на дарозе. Рыгор зневажаў яе. Гэта было ясна і недарэчна. І аднойчы была перавышана мера знявагі. Калі, як трэба было гэта па танцы, Наталя падышла да Рыгора, каб запрасіць на круг, той ветліва падставіў Уладыся Барэйку.

— Я цябе, Рыгор,— сказала Наталя.

— Не магу, Наталя, прабач.

— Чаму ж так?

— Ты ж з усімі, а я з усімі не ўмею.

— Як хочаш,— сказала Наталя, заліўшыся чырванню.

Паплакаўшы дома, назаўтра ўвесь дзень цікавала Наталя, каб сустрэцца з Рыгорам, і зрабіла так, нібы гэта выйшла знячэўку... Што зрабілася, бог яго ведае — ці то сэрца ў хлопца ўпала, ці...— але Рыгор з таго часу пачаў выбіраць Наталю. А пасля і не ўбачыў, як яму без яе стала нудна.

Але да Алесі непрыязнь не прайшла. Усё-такі варта было быць напагатове: часта бачыла Наталя, што хлопец з ёю-то кружыць, а пазірае туды, дзе стаіць Алеся. А пасля, калі ўжо нават і замуж выйшла Алеся,— след непрыязні астаўся сам сабою.

І ўсё ж Наталя прыйшла.

— То праходзь жа. Чаго ж стаіш ля парога?

— Ды я так, Алеся. Бачу, гарыць у цябе лямпа, і завярнула.

— І добра зрабіла.

— Доўга ж не спіш.

— Клопату хіба мала...

Наталя не перамянілася, адно толькі што папаўнела і ямачкі на шчаках сталі яшчэ харашэй. Так, хіба толькі трохі менш сіняватага аганьку стала ў вачах. А ў рухах і ў паставе, можа, трохі паявілася стомы.

— Як жа жывецца адной?

— Цяжка, вядома.

— Усе да цябе ходзяць, Алеся, табе ўжо, мусіць, і надакучыла гэта. Можа, і мне паможаш?

— Што ж такое, Наталя?

— Кажуць, Рыгор табе пісаў, ці што?

— А ты хіба яму не пішаш?

— Не.

— Чаму ж гэта?

— І сама не ведаю. Ён не напісаў ні разу, ну і я маўчу.

— Андрэй часта пісаў пра яго.

— То як жа ён там?

— Ну, паранены быў.

— Божухна... Ты, Алеська, напішы яму ад мяне паклон.

— А сама не будзеш?

— Не.

— Злуешся за што, ці як?

— Не ведаю, што робіцца са мною, Алеся. То мне здаецца, што ў нас адно толькі жарты былі, то часамі так заходзіцца сэрца, што месца сабе не знаходжу... Што мне рабіць, скажы? Ведаеш, што я часамі думаю?

— А што?

— Паеду да яго.

— Як гэта?

— А ў сёстры міласэрныя запішуся. Ну што за жыццё ў мяне тут? Мадзееш толькі, нудота кругом. А я не ўмею так.

— Ці да таго цяпер, Наталя?

— Да таго! Мне жыцця свайго шкада. А там хоць мо дзе галаву сабе скручу, але ж ведацьму, што бачыла свет і людзей...

Непрыемнасць асталася ў Алесі ад гэтай гаворкі. Здалося ёй, што не пра Рыгора прыйшла пагаварыць Наталя, а можа, пра тое, што папраўдзе мадзее яна тут, не ведаючы, куды дзець сябе. Шкада стала ёй Рыгора і злосць на Наталю. Не такое дзяўчыны трэба было яму. І, мабыць, сам аб гэтым пападумаў ужо, калі нават і слова напісаць не сабраўся.

След гэтай гаворкі астаўся ў Алесі надоўга.

 

Вельмі позна варочалася Алеся з млына. Стамілася. Нагаравалася. Добра, што хоць мужчыны натрапіліся,— на якое гарышча мяшкі трэба было цягаць! А па дарозе так добра думаецца. Конь ідзе паволі, не спяшаючыся. Не то спаць, не то марыць хочацца. І, лежачы на мяшках, з заплюшчанымі вачыма, уяўляецца дом. Бацюхны, як падалася гаспадарка! На хляве пачала аплываць страха — трэба калаціць кулі, папраўляць. А з чаго будзеш іх калаціць, калі саломы не хопіць на зіму нават карове? Абгніў, абваліўся паркан. Праўда, яна сама пакрысе яго расцягала, калі не стала чым паліць у цечы. Паламаліся вароты, трэба папраўляць шулы — хіба гэта ёй пад сілу? Трэба будзе хоць дзядзьку Амельку папрасіць. Брыдка ж — і перад сабою, і перад людзьмі.

І раптам уявілася, што дома чакае Андрэй. Прыйшоў, распрануўся, на цвіку вісіць яго шынель, а сам ён у гімнасцёрцы, пытаецца ў Міхаські, дзе мама, ходзіць, тупае па хаце — чакае яе. Яму здаецца вельмі доўга — выходзіць на вуліцу, аглядае сам увесь двор, ужо прыкідвае, з чаго дзе пачаць папраўку.

— Ой, як апусцілася ўсё ў цябе, Алеся,— кажа ён сам сабе.

— Но, каб ты здох! — паганяе Алеся каня. Ёй трэба вельмі спяшацца.

На дварэ цёмна, пуста — усё так, як наяве. Яна ведае, што сама ўсё гэта выдумала, але, не распрагаючы каня, бяжыць у хату. Усё, як наяве,— адзін спіць Міхаська, цішыня,— а ў яе, у дурной, так калоціцца сэрца. І яшчэ горш ад гэтай душнай, непатрэбнай мары.

А назаўтра прыходзяць два лісты. Адзін — шырокі, тонкі, з чырвоным крыжам і з пячаткаю на канверце. І пячатка, і крыж, і дробныя літары замітусіліся, заскакалі так, што нічога нельга разабраць. Адно, што ў галаве нешта моцна пачало стукаць — удар за ударам, удар за ударам,— наганяючы кроў. Нешта грознае, вялікае, як бездань, і бязлітаснае, як прысуд, пранізвае свядомасць.

«Не можа быць! Не можа быць!» —крычыць і пратэстуе свядомасць.

А літары, чырвонымі радкамі надрукованыя на машынцы, таксама ўдар за ўдарам, удар за ўдарам — наганяючы кроў,— бязлітасна крычаць:

«Палкавы шпіталь са спачуваннем паведамляе аб заўчаснай смерці на баявой варце за веру, цара і айчыну Вашага мужа Андрэя Крывіцкага.

Вечная памяць герою».

 

Другі ліст, непрачытаны, выслізгвае з рук. Розум не крычыць больш «Не можа быць!». Гэта ўжо ясна і няўхільна. Чырвоныя літары пачынаюць заплываць слязьмі. Каб не ўпасці, Алеся намацвае рукамі халодную шурпатасць сцяны...

На дварэ сінім, тонкім ветрыкам падыхае адліга. Капае са стрэх. Звоніць вясна. Каля прызбы кроплі ў капяжы выбіваюць ямачкі, і пырскаюцца, і пырскаюцца драбнюткім мяккім сейвам.

Алеся застывае каля сцяны, прыкрыўшы рукамі твар. Буйныя кроплі слёз сочацца між пальцаў, і плывуць, і плывуць — збягаючы ручайкамі — гарачыя, пякучыя слёзы.

Поруч стаіць маленькая постаць, стараецца дастаць і адарваць ад твару матчыны рукі, каб зірнуць у вочы.

 

Часціна трэцяя. Яшчэ адзін год

І вясна прыйшла.

Такая самая, як летась, як залетась, як кожны год: звонкая, пявучая, зялёная, кучаравая і маладая. На лузе закрасавала трава. Зачарнела і запахла на полі ралля. Вуліца высахла, прыбралася ў кучаравую зелень усё тых жа летуценных ліп і клёнаў. Час лечыць усялякія раны — зноў паявіліся песні, лёгкія стракатыя сукні і смех. Няважна, што не надта зграбна ходзяць пальцы ў кульгавага музыкі Банадыся — усё роўна можна пакружыць на вуліцы, размахнуўшы каляровыя фальбоны спадніц. На тое і нядзеля, каб можна было перадыхнуць. І ў Наталі сінеюць вочы і акругляюцца ямачкі на шчаках. Рыгор? Эх, навошта жыць учарашнім, а ці можа чэзнуць і блякнуць дзявочая маладая краса?

Рыпіць, захліпаецца Банадысёў гармонік. Кружаць, звонка вішчаць дзяўчаты. Нават старыя збяруцца, абкружаць, абступяць, на кіі паклаўшы бароды. Расце, гарэзуе маладзеж. Эх, каб гэта да старых ды варочалася тая жвавасць!

— Ганна, давай тупнем, ці што?

— Пакажы, пакажы, Амелька, сваю кульбу.

— А можа, ты хочаш, Хрысціна?

— Адчапіся, грахаводнік! Траха не здох учора...

 

І Алеся спаткала вясну — тымі ж самымі клопатамі і рупескам. Раней хоць была надзея — цяпер нічога яна не чакала. Адзін Міхаська расце падобны на бацьку — і тыя ж самыя вочы, і пастава такая ж. І што больш патрэбна? А яшчэ добра, што і салдаткі не забываюць. Што значыць напісаць якое пісьмо — яна ж так налаўчылася гэтаму,— а затое можна падзяліцца душою. І гора ўсіх ляжыць перад вачыма як сваё, ужо нічым непапраўнае гора.

Адсяваліся ў полі. З цямна да цямна. І, можа, таму, што ў кожнага свой хатні рупесак — кожны спяшаўся хутчэй вярнуцца дадому. Густа змрокі лажацца на палетак, а ў Кацярыны Галузоўскай астаюцца добрыя гоні непасаджанай бульбы. Спяшаецца тая, да мокрай спіны прыліпае сарочка, а змрокі гусцеюць і гусцеюць. Спыніла Алеся жанок.

— Жаначкі, давайце пасобім кабеціне.

— Божухна, то хіба ж у нас у саміх работы няма?

— Там жа каровы не доены.

— Як вам не брыдка, жанкі,— гнеўна папікае Алеся.— А хіба ж Кацярына не такая салдатка, як вы, і ў яе дома менш клопату? Што нам значыць гуртам памагчы ёй — тут жа работы на макава зерне, а беднай заўтра зноў прыйдзецца цягнуцца сюды... Калі ўжо каму надта цяжка, то няхай ідзе, але не ўсе ж такія. Паможам, жаначкі.

Вядома, усе памаглі, і з таго часу Алесю ўсе ўбачылі неяк па-новаму. Цяпер добра заўважылі, што Алеся можа і разумна параіць, і дастаць, і зрабіць, і дамагчыся; што робіцца куды лягчэй і святлей, калі пабудзеш ды пагаворыш з Алесяй.

Адзвінела вясна. Набракае гарачаю стомаю лета. У полі калышацца збожжа. Пылам горкнуць дарогі. Жанкі ў кузні зубяць сярпы, мужчыны ўсцілаюць заперы і набіваюць косы. Пачынаецца касавіца. Зцямна ідуць на сенажаці, каб як мага больш увіхнуцца з расой. Цяпер не наўда ўжо стала, што ўсюды з мужчынамі робяць салдаткі.

— Алеся!

— Што, Макар?

— А мне здаецца, што ты харашэць стала.

— Цьфу табе на язык!

— Што харашэць, то, можа, і не праўда, а што касец з яе маладзецкі стаў, то верна.

— А ну паспрабуй, Алеся, пакажы яму, што не лыкам шыта...

— А, думаеш, пабаюся? Давай — станавіся!

— Што — я? Ты от з Ігнатам.

— А хоць і з Ігнатам.

Няхай сабе жарты, няхай смех — а не хочацца, каб перад жанчынаю апраставалосіцца. Замахнуўшы шапку на патыліцу, самы ладнаваты цяпер мужчына на сяле, белабілетнік Ігнат Макарчук, яшчэ не стары мужчына, становіцца ў пракос першы: няхай паспрабуе яшчэ пацягацца з ім Алеся! З усіх шнуроў сыходзяцца паглядзець на спаборніцтва. Ігнат уганяе кассё ў зямлю, выцірае свежаю сакавітаю травою касу, звініць мянташкаю, растапырваецца і плюе ў далоні, расціраючы іх адна аб адну. З посвістам махнула каса, мякка, падатліва схілілася і лягла трава. Размах у Ігната шырокі, паварот пляча дужы, посвіст касы пявучы.

Алеся пачакала, пакуль увойдзе Ігнат у шнур, і таксама плюнула ў рукі. Яна зрабіла колькі кароткіх узмахаў, каб стаць у заход, і калі павярнула і стала ў пракос — ладна, неяк сакавіта і жвава засвістала яе каса. Толькі посвіст карацей, як у Ігната, і плечы ў Алесі вузей. Ігнат адышоўся на некалькі крокаў; роўна і прывычна распростваюцца яго плечы, з кожным узмахам ён ступае крок наперад і кожны раз чуе, што гэтакі ж посвіст не адстае ад яго пят. Вось пара памянціць ужо касу, пара нанава папляваць у рукі, а ён махае яшчэ і яшчэ, каб посвіст ззаду аддаліўся, прыціх, але ён не адстае, а роўна, рытмічна насядае на пяты.

— Націскай, Ігнат, націскай!

— Не паддавайся, Алеся, наляж!

— Трымай порткі, Ігнат, зваляцца!

— Пакажы, як салдаткі ўмеюць, Алеся!

— Алеська, не падгадзь!

Не, не будзе мянціць свае касы Ігнат аж да таго куста. Не можа быць, каб не адстала гэта шыбеніца. Толькі ж у грудзях не хапае чым дыхаць. Эх, гэты чортавы пот яшчэ кропля за кропляй аблівае твар, горкі, саленаваты, уядаецца ў вочы!..

Шырока раскідае плечы Ігнат, ніжэй угінаецца шыя, але раптам спыняецца, паварочваецца назад і цяжка дыша, рукавом выціраючы гарачы твар.

— А ну вас к чорту — хопіць!

— Наша ўзяла!

— Ды дзе там — ваша?

— На печ табе пара падавацца, Ігнат!

— А яшчэ выхваляўся!

— Быў Ігнат, ды пайшоў назад!

— Не, не, чалавеча, яшчэ гадзішся!

Алеся апіраецца на кассё. Высока ходзяць, падымаюцца грудзі. На лоб налазяць і ліпнуць мокрыя валасы. Хоча засмяяцца, але ўсмешка не выходзіць, задыхаецца.

— Не думай, што адолела, Ігнат,— няхай сабе на тваім будзе. Не магу больш!

— То-та ж — здаешся,— кажа Ігнат весела, бо ён і не думаў, што Алеся прызнае за ім першынство.

Не важна, хто каго перамог, але затое ўсім весела і хораша. Цяпер можна перадыхнуць.

Ігнат лажыцца ў пракос. Зноў выцірае блішчасты твар і кажа:

— Скажу адно: замуж цябе трэба выдаваць, Алеся.

— Ну, сватай,— у тон жарту адказвае Алеся.

— От гэта ўжо цяжэй: Амелька — старават, я — бракус. Прыйдзецца табе пачакаць, пакуль вырасце які падшыванец.

— І пачакаць можна,— пагаджаецца Алеся.

Наталі хочацца быць разам,— і пажартаваць, і пасмяяцца там можна,— але яна садзіцца ў пракос наводдаль і ўсё перакусвае і сплёўвае травінку. Зноў на дарозе ў яе стаіць Алеся. Гэта ж проста няшчасце адно! Але што ж — на пракосе няхай. А хараством ёй ужо не ўзяць...

 

Той другі ліст, што непрачытаны выслізнуў тады з рук у Алесі, быў ад Рыгора. Толькі пасля, калі ўляглося першае гора, Алеся ўспомніла пра яго і прачытала. Яна не магла зразумець гэтага ліста. Больш за ўсё, мабыць, незразумелым было тое, што сам Рыгор паказаўся новы, не такі, якім ведала яго на сяле. Рыгор пісаў:

«Ты не ведаеш, Алеся, якую радасць дала мне, прыслаўшы свае некалькі слоў прывету. Ты не толькі перадала мне паклон, як гэта часта пішуць — перадай паклон таму і таму,— а ты ў Андрэева пісьмо ўлажыла невялічкую пісульку знарок для мяне, і я мог чытаць яе сам, трымаючы ў руках так, як гэта робяць усе салдаты. Мабыць, табе цяжка зразумець, чаму я так гавару, і я пастараюся растлумачыць.

Калі мы ўсе жывём у сям’і ці сярод сваіх людзей, то мы не ведаем нават, што такое можа быць адзінота. Я сам не ведаў гэтага. І от цяпер я салдат, вакол мяне толькі салдаты, і хоць мы тут у цеснай сям’і, але ў кожнага ёсць дом, родныя, дарагія, блізкія, а калі няма такіх, то хоць знаёмыя. Скажу адно, што, можа, ніхто так не сумуе па цёплым слове з дому, як салдат. Яму тады тут і цяплей, і ўтульней, і радасней, ён адчувае, што ён не адзін. І калі праходзіць год, ідзе другі, можаш падумаць сабе, як гэта страшэнна баліць, калі табе не прыслаў ніхто нават вестачкі, быдта ты нікому не патрэбен і цябе няма на свеце. Калі ў нас палучаюць пісьмы, то гэта ўсё адно як свята. У людзей тады і на сэрцы хораша, і яны добрыя і шчаслівыя. Я толькі глядзеў і зайздросціў усім гэтым людзям, салдатам. І раптам я сам мог чытаць такое ж пісьмо, трымаць яго, як і другія, у сваіх руках. За гэта дзякую табе, Алеся. Магу толькі сказаць, што я вельмі зайздрошчу Андрэю і кожны раз пытаюся ў сябе: чаму гэта другім так шанцуе? Чаму гэта ў Андрэя такое шчасце? Тады сам сабе кажу, што я сам вінаваты: я пераступіў цябе Андрэю, бо ён быў маім старэйшым сябрам, і я, можа, табе ніколі і не казаў, як у свой час кахаў цябе. Андрэй не будзе гневацца на гэта, ён ведае ўсё, што я пішу табе.

Прабач, Алеся, гэта, мусіць, я гавару ўжо лішняе. І, можа, гавару гэта таму, што не ведаю — буду жыць ці не, убачымся больш ці не — то няхай сабе ты будзеш ведаць пра тое.

З Андрэем мы былі тут бадай што разам увесь час. Толькі з тыдзень таму, як яго адправілі з другой часцю на фронт, і не папаў я з ім толькі таму, што зноў ляжу ў шпіталі і папраўляюся. Вельмі шкада, што мы разлучыліся. Мы заўсёды былі з ім дружныя, а тут яшчэ больш пазналіся, і я б сказаў, што абодва мы перамяніліся многа. Вельмі многа тут харошых разумных людзей, у якіх шмат чаму можна павучыцца.

Яшчэ хачу сказаць от што. Ты напісала мне пра Наталю. Не ведаю, як табе і сказаць, але мне здаецца, што з Наталяю ўсё ў нас было выпадкова. Пра гэта я думаў, калі быў яшчэ дома. Калі я і кахаў яе, то гэта, можа, ад таго, каб затушыць нейкі боль. Мне часамі проста было шкада яе, так мне здаецца цяпер. Хоць я нічым не магу папікнуць яе, але я думаю, што не мой гэта лёс.

Перадай ёй прывітанне.

Калі не давядзецца ўбачыцца, то не памінай мяне ліхам, Алеся. А тое, што сказаў я,— забудзь, гэта было проста так — як споведзь.

Жадаю табе самага лепшага шчасця.

Рыгор».

 

Алеся тады не перадала прывітання Наталі — не да таго было. А цяпер часамі думала, што, можа, Наталя і ведае пра гэта і, можа, таму так і цураецца яе. Было няёмка, але нешта ў ёй гаварыла: «Ат, і не буду перадаваць». Бо ў тым лісце было многа такога, чаго Алеся нікому не магла б сказаць.

 

Нарэшце, пад канец лета, паявіўся на сяле першы герой вайны. Неяк з самага рання ў нядзелю разнеслася чутка, што вярнуўся з фронту Уладыслаў Барэйка. Барэйка жыў на канцы сяла, так што мала хто бачыў, як ён учора пад вечар прыклыпаў дадому на дзвюх высокіх мыліцах, без аднае нагі і з медалём на левай грудзіне шыняля. Па сяле толькі прабегла гаворка:

— Барэйкаў Уладысь паявіўся.

— Ну як ён?

— Без аднае нагі, калека.

— Бачыш ты...

Нарэшце, пасля таго як адслужылі ў царкве, па ўсёй вуліцы прайшоўся Уладысь. І праўда — на вельмі тонкіх, выслізганых зграбных кіях, шырока пераступаючы адною праваю нагою. Хоць на дварэ вельмі цёпла, але Уладысь клыпае ў шынялі, і з левага боку на кулястай істужцы новым колерам паблісквае і матляецца Георгіеўскі крыж.

Уладысь ідзе паволі, вітаецца з усімі, каго сустракае, скідаючы шапку, а каб скінуць яе, то сунімаецца, апіраючыся на мыліцы так, што нага астаецца далёка ззаду. За ім следам бяжыць чарада дзяцей і сунімаецца тады, калі сунімаецца і Уладысь.

Часамі, калі многа дзе людзей стаіць каля варот ці сядзіць на лаўцы, то Уладыся кожны падзывае да сябе.

— Божухна, што ж з табою зрабілі, Уладысь?

— Мала што,— адказвае Уладысь, нібы саромеючыся.— Ці тое яшчэ бывае. Мог прыйсці і без дзвюх або і саўсім без галавы.

Падобна, што Уладысь хоча жартаваць, але жарту ніхто не падтрымлівае.

Уладыся шкада. Як жа перамяніўся ён! Быў хлопец, здавалася, яшчэ зусім малады, а гэта — мужчына, толькі ўвесь пакамечаны нейкі. Проста не пазнаць. Твар схуднеў, падаўжэў, вочы сталі вялікія і нейкія надта ясныя, шыя тонкая падымаецца з каўняра.

Людзей каля Уладыся збіраецца ўсё больш і больш. Мужчыны здароўкаюцца за руку. Уладысь не хоча садзіцца — стоячы яму відаць усё сяло. Нейкае меншае яно стала — з канца ў канец відна вуліца.

— Ну, як жа там — ці скора канец?

— Кажуць, што немцу стала вельмі крута?

— Забітых многа бывае?

— Ну, як харчы там, скажы?

— Не, мабыць, толькі выхваляліся нашы. Мабыць, не такая ўжо малая і сіла ў немца...

— Дзе ж нагу адарвала?

— Ну, а крыж жа за што палучыў?

— Скажы, Уладысь, вельмі страшна бывае?

— Вядома, страшна,— нарэшце гаворыць Уладысь Барэйка і не ведае, што можна расказаць, каб папраўдзе было відаць, што страшна.— Бывала, цэлыя дні грукаціць, кругом бомбы ды снарады рвуцца, кулі свішчуць адна за адной, галавы нельга выткнуць, а табе трэба ісці ў бой.

— А конча ісці?

— Ну, а як жа?

— І ты хадзіў?

— А куды ж ты дзенешся.

— Ну, а калі другі не можа, то як?

— Не можа! Там ніхто не папытае — можаш ты ці не можаш,— ідзі!

— А як жа табе цяпер — пенсія якая будзе, ці як?

— Якая там пенсія! За веру, цара і айчыну — от і пенсія.

— Здорава!

— Ага. От і мая нага там асталася не за панюх табакі: капітана свайго Пігульскага прыйшлося вывалакаць.

— Здароў, Уладысь! Цябе і не пазнаць,— глядзіць сіняватым зіркам і падае руку Наталя.— І мыліцы, і медаль. Можа, усе скора вернуцца?

— Вернуцца-то, мабыць, не скора.

— Ідзі дадому,— раптам кажа Наталя.— Чакаюць цябе там. Маці пераказвала — вельмі забавіўся,— гаворыць яна і чакае, каб разам ісці.

Бацькі яе, Рудзінскія, таксама жывуць на канцы сяла. Нават не на канцы, а наводшыбе, так, як бы свой хутарэц. Не то што ўжо надта каб прытача вялікая ў гэтым была, а ўсё ж як-ніяк — і зручней, і мажней, і гаспадарка відней. А раз так, то відней і сама Наталя.

— Хадзем жа,— кажа Наталя.— Усё роўна мне таксама дадому!

Яны ідуць поруч па ўсім сяле. Няважна, звалі ці не звалі Уладыся дадому,— няхай сабе гэта яна сама прыдумала,— але Наталі трэба прайсці з ім: усё ж такі герой. Пра яго цяпер усюды пачнуць гаварыць. А можа, ёй трэба папытацца, ці не бачыў ён там Рыгора?

Не, пра Рыгора Наталя пе пытаецца.

— На цябе цяпер усе глядзяць, Уладысь,— кажа Наталя.— Ты цяпер стаў вунь як вядомы.

 

Дзён колькі Наталя стараецца ўсюды напаткаць Уладыся. Яна не можа ісці з ім блізка, бо Уладысю трэба перастаўляць мыліцы, кожны раз адкідаючы іх трохі ў бакі, але гэта нават яшчэ цікавей: больш кідаецца ў вочы другім, а самой ёй наводдаль лепш можна бачыць, што Уладысь стаў высокі, што ў твары стала многа нечага дарослага, а худоба нават пасуе яму.

Гэты раз Наталя нешта вельмі вясёлая. Каля Уладысевага двара яны сунімаюцца, і Наталя кажа:

— Садзіся на лаўку, Уладысь, бо табе ж, мабыць, цяжка стаяць.

— З табою магу пасядзець, суседачка,— кажа Уладысь.— Бо, можа, і сам стану трохі харашэй.

— Перастань толькі балбатаць... Ты скажы мне,— пытаецца Наталя трохі счакаўшы, калі яны сядзяць разам,— ты скажы мне: вашы там камандзіры, афіцэры на фронце жывуць разам з вамі?

— Дзе ты бачыла! Яны самі па сабе: у іх і лёкаі, дзеншчыкі гэтыя, як мае быць.

— Ну, а жанкі там ёсць? — нават нечакана для сябе пытаецца Наталя і глядзіць на Уладыся трывожна.— Як ім там жывецца?

— Не, вашага брата там няма,— упэўнена адказвае Уладысь.— Ну там дзе ў тыле, можа, каля шпіталяў ці каля тых жа афіцэраў аціраюцца. Дык ім там, нічога не скажаш, выгода!

— А чаму?

— Ну што ты! — зноў упэўнена гаворыць Уладысь.— Там яна кожная як пані сябе дзяржыць. Ідзе, а на яе кожны вочы вылуплівае.

— Ой, які ты смешны! — весела гаворыць Наталя і спяшаецца дахаты.— Ну, пайду, бо з табою бог ведае дакуль заседзішся...

А дома аднойчы Кандрат Рудзінскі спыніў Наталю каля дзвярэй, калі тая збіралася на сяло.

— Часта я, дачка, бачу, як ты з гэтым сапляком бязногім паседжваеш. Каб гэтага больш не было!

— Чаму, тата?

— Найшла з кім цягацца — з атопкам нейкім. Якая тут слава Рудзінскім? Падумаеш — мігдаль начапіў, нейкі крыж там аблезлы, а з тых мігдаляў багаты не будзеш, цяпер многа іх паначапляюць.

— Я ж гэта так сабе, тата. Вы нічога не ведаеце...

— І ведаць не хачу, і не трэба мне гэтага! Зноў з нейкім пустабрэхам звязалася, як з тым Караневічам. Я праз цябе хачу, можа, у людзі выбіцца, бо не такога табе шукаю. Мне чалавек у радню трэба, а не балабошка якая, і ты перастань мне гнюсіцца з ім, каб на сяле языкамі плявузгалі!

— Вы нікога не шукайце мне. Я сама сабе знайду, каго трэба,— кажа Наталя і выходзіць, моцна бразнуўшы дзвярыма...

 

Пад восень то туды, то сюды пачалі ездзіць цэлыя абозы салдат. На фурманках вязуць кулямёты, жалезныя зялёныя скрыні з патронамі, сёдлы; пачынаюць хадзіць надзейныя чуткі, што скора такі канец вайне. Па сёлах у падмогу бяруць фурманкі. Дзесяцкі Анікей бегае з двара ў двор:

— Амелька, заўтра запрагай сваю кабыліцу ды збірайся ў дарогу. Кацярына, табе таксама чарга. У армію павязеш амуніцыю ці там салдат, хто яго ведае. Можа, на тыдзень, можа, на два, гэта ўжо справа не мае галавы. Да Доктаравіч ці да Сіняўкі — не магу знаць. От так, чалавеча...

Да Алесі шустра забягае кірпаты салдат.

— Вы гаспадыня?

— Я. А што б вы хацелі?

— Адна жывяце?

— Адна... Сынок невялікі.

— Добра.— Салдат праходзіць па хаце, адчыняе дзверы і глядзіць у бакоўку.— Чыста. Вельмі добра.

— Шукаеце чаго, ці як?

— Трохі толькі сыравата,— кажа салдат.— Прашу крыху прапаліць. Сёння мы займаем у вас гэту кватэру. Будзе начаваць наш камандзір, штабс-капітан Пігульскі.

Праз нейкі час з’яўляецца штабс-капітан, а салдат цягне яго чамаданы. Штабс-капітан высокі, ладны, выбрыты, на ботах у яго звіняць шпоры. Ён аглядае пакой, потым Алесю, мабыць, яму ўсё падабаецца — твар вясёлы.

— Можаш ісці, Харчанка,— кажа штабс-капітан салдату.— А мне, мабыць, гаспадыня паможа тут разабрацца. Праўда, гаспадыня?

— Гледзячы што, пане афіцэр.

— А тут сякая-такая дробязь: дастаць з чамадана бялізну, зрабіць нейкі парадак, падрыхтаваць пасцель.

— Можа, не патраплю я вам?

— Глупства. Салдатка? Мужа забілі? Адна? Вельмі добра... Не, я кажу, што пакой нішто, добры ў вас. І так, што... і гаспадыня ў мяне добрая. Харошая гаспадынька.

— Я не ведаю, як раскладаецца ваш ложак.

— Глупства... і не трэба... Ён вельмі нязручны. Навошта ж, калі ў вас тут стаіць свой, хатні. Проста магу толькі параіць: сцяліце на дваіх. Праўда ж, мая добрая гаспадыня?..

— Пане афіцэр,— выпростваецца Алеся і строга глядзіць у брыты твар,— я люблю толькі харошыя жарты. Калі гэта не жарты, то можаце шукаць другой гаспадыні,— і Алеся выходзіць з бакоўкі.

Штабс-капітан высока падымае бровы, крывіць усмешку і, надзеўшы пальчаткі, ідзе на сяло. Так, прагуляцца, паглядзець, што за людзі. Праз колькі часу яго бачаць разам з Наталяй. Яны стаяць проці царквы ля цвінтара, а тады ідуць па сяле.

Восеньскае невысокае сонца грэе ласкава. У ліпах ды клёнах, што падняліся над вуліцаю шырачэзнымі кронамі, толькі часамі шэпчацца ветрык. Сям-там праплыве павуцінка і лена зачэпіцца за плот. Праедуць калёсы, пакінуўшы за сабою след пылу, які доўга не хоча асядаць.

Наталя ідзе, сіняваты агеньчык яе воч гарыць і пырскае танюткімі іскаркамі, ямачкі на шчаках харашэюць. На сукенцы яе поўна стракатых, як кляновае жоўтае лісце, кветак. Ніколі яна яшчэ так не хадзіла! Надзіва ўсім! Што было ў тым Рыгору? Хоць не, Рыгор — не кажы, таго забыць няма як. Але ж гэта не бязногі Уладысь, у якога і славы тае было адно што на які месяц. А тут жа паглядзець — адны пагоны якім бляскам гараць: чыстае золата! І нават на ботах, на халявах пад каленямі цэшкі! Трэба прайсці па ўсім сяле — і не раз, і не два! — а найбольш паўз вокны ў Алесі. Гэта ж не Андрэй, і не Рыгор нават... Ды цяпер і бацька не будзе сварыцца...

— Не разумею, проста не разумею,— кажа штабс-капітан,— каб недзе ў глухім сяле была такая дзяўчына. Ды вы ж царэўна, ды вы ж нешта зусім незвычайнае, вам трэба толькі ў Парыж.

Парыж? Дзе яна чула гэтае слова? Госпадзі, нарэшце хоць адзін чалавек зразумеў яе! От адкуль была ўся тая нуда, што не давала ёй быту, уся млосная смага нейкай пякельна-салодкай жадобы! От адкуль мадзела і бунтавала яна, не ведаючы, куды дзяваць сябе! Можа, папраўдзе толькі ў тым Парыжы і маглі б сказаць, што такое Наталя? Нездарма ж хацела пайсці яна хоць у міласэрныя сёстры — яна б там адразу была на людзях... Пройдзем жа, пройдзем яшчэ па вуліцы — з канца ў канец, з канца ў канец! — няхай усе паглядзяць...

А пад вечар штабс-капітан варочаецца на сваю кватэру разам з Наталяй. Ён шчыльна зачыняе за сабою дзверы ў бакоўку, але гаворыць знарок моцна, каб чуцён быў яго голас.

— Ну, пэўна ж, я разумею вас, вам трэба вялікі свет. А вайна, што ж — у гэтым таксама ёсць свая пікантнасць. Пытаецеся, ці страшна? А от я зараз вам раскажу. А каб вам было весялей, то мы вып’ем па маленькай чарачцы віна. Праўда ж?..

Наталя ціха нешта кажа, нешта смяецца і спрабуе ціха не згаджацца.

Алеся не спіць і не тушыць агню. Калі далёка за поўнач выходзіць Наталя, Алеся спыняе яе.

— Пачакай, Наталя,— кажа Алеся,— што ж ты не хочаш паглядзець у вочы?

— Чаму ж, магу і паглядзець: я нічога ні ў кога не ўкрала.

— Усё неяк не даводзілася сустрэцца з табою: даўно яшчэ Рыгор табе прывет у пісьме пераказваў.

— Можа, не тое, Алеся, ты хочаш сказаць?

— Я хачу сказаць, што сараматніца ты, Наталя, от што. Што ты робіш? Куды ты пускаешся?

— А ты не злуйся, Алеся, што не цябе выбіраюць: я ж не вінавата ў гэтым.

— Нягодніца ты!..

 

А неўзабаве прыйшоў на пабыўку Рыгор.

Стаяла зіма. На платах пышнымі шапкамі ляжалі снягі. Сады серабрыліся цянётамі інею. Алеся малаціла на таку, калі ў варотах паявіўся цень.

— Памагай бог, Алеся.

— Дзякаваць,— адказвае Алеся, яшчэ не зірнуўшы. А калі зірнула — зусім незнаёмы стаіць чалавек у шынялі, у шапцы з апушчанымі вушамі і з тварам загарэлым, як улетку.

— Рыгор! — нарэшце кажа Алеся і кідае цэп.— Я ж цябе не пазнала. Як жа ты — ці даўно заявіўся? Ну, хадзем жа дахаты.

Можа, таму, што Рыгор быў разам з Андрэем, як роднаму ўзрадавалася яму Алеся. Спякла яешню, абегала дастала гарэлкі. Рыгор нават, здаецца, вырас. Без шыняля, у суконнай гімнасцёрцы, ён выглядае поўны, не то што быў некалі кавалер, а — мужчына.

— Ці надоўга ж, Рыгор?

— На два тыдні.

— Калі заявіўся?

— Ды толькі што — сёння.

— Дзе ж быў? Наталю бачыў?

— Не бачыў — чуў. Не будзем гаварыць пра тое, не варта.

— Ну і добра.

— Пра Андрэя — што ж табе расказаць? Гэта вельмі цяжка — не вернеш. А жыць жа трэба жывым клопатам.

— Не кажы ты, Рыгорка. І чаму яно так зроблена, што ўсё выходзіць не так, як хочаш?

Праходзіць дзень, праходзіць адвячорак, а Алесі здаецца, што яны яшчэ толькі разгаварыліся. А раніцаю зноў прыходзіць Рыгор, аглядае ўсё Алесіну гаспадарку, ківае галавою.

— Папраўляцца многа трэба табе, Алеся.

Можа, таму, што няма куды дзець сябе, але Рыгор распранаецца, падымае кінуты ўчора Алесяй цэп, пачынае дамалочваць. Абтрос салому, выбраў кулі, зноў староніць на таку — і так поўны дзень грукае і грукае.

— Рыгор, ты ж не рабі мне брыдка. Што людзі могуць сказаць?

— А што яны скажуць? Ды няхай сябе і гавораць. Дай мне пасобіць табе.

Назаўтра прыходзіць зноў: папраўляе паркан, робіць новыя вароты, свежымі кулямі залаплівае стрэхі. Бадай штодня прыходзіць да Алесі Рыгор. Алеся толькі дзівіцца, як у яе ўсё то навее, то папраўляецца, то прыходзіць да ладу. Алеся ведае, што гэта нядобра, але і не можа сказаць, каб перастаў прыходзіць Рыгор,— ёй самой нуднавата, калі Рыгор з дзень не пакажацца. Дзён з два ездзіў у лес, навазіў дроў.

— Можа, хоць успомніш калі, Алеся,— кажа Рыгор нарэшце.

Алеся глядзіць на яго і, падумаўшы, нібы сама сабе, кажа:

— А мне цяпер і памятаць больш няма каго, Рыгор.

— А што ў лісце да цябе я пісаў аднойчы — не забыла?

— Не.

— Неяк я думаў і нават Наталі сказаў быў, што не вярнуся сюды,— памаўчаўшы, гаворыць Рыгор.— А калі б мяне хто чакаў тут, то я б вярнуўся.

— Вярніся, Рыгор,— кажа Алеся ціха.

Калі ж скончылася пабыўка, Рыгор прыйшоў развітацца.

— Дай я табе скажу адну рэч, Алеся.

— Кажы, Рыгор.

— Павінен сказаць табе, што я цяпер трохі не такі, як быў раней, і таму не надта дзівіся з мае гаворкі. Скажу табе, што, можа, скора будзе ў нас новая вайна.

— Чакай, я цябе не разумею.

— Можа, прыйдзецца ваяваць дома, супроць сваіх паноў, багацеяў, фабрыкантаў.

— Ты мне кажаш нешта страшнае, Рыгор.

— Вядома, страшнае. Бо трэба ж, каб той быў багаты, хто робіць.

— Хто ж табе гэта дазволіць?

— Ніхто. От таму і можа быць новая вайна, кажу. Дык от што, Алеся. Там я прывёз з сабою сякіх-такіх паперак ці кніжак. Дзе трохі я іх раздаў па дарозе, а дзе трохі ўжо і тут парассоўваў. Гэта паперкі такія, што трэба хаваць. Я табе іх пакіну. Ты сама ціхенька іх прачытай, раскажы, каму можаш, а дзе і падкінь у людзі. Няхай падумаюць. Што можаш — тут, што — у воласці, а што дзе — у другіх сёлах. Толькі кажу табе — вельмі асцерагайся.

— Божа ж мой, а гэта трэба?

— Трэба, Алеся. Бо і нам жа нарэшце ў свеце трэба звацца людзьмі...

Паехаў Рыгор, пакінуўшы па сабе нейкі новы, нязвычны клопат. Не праводзіла яго, не плакала Алеся, а от усё роўна астаўся новы неспакойны боль.

 

Часціна чацвёртая. Зямля

 

Было так:

Яшчэ марозамі ціснула зіма. На вуліцы, каля брамы, суняў поп Ладымера, царкоўнага старасту. І ад таго, што падазваў ён пальцам, здалося Ладымеру, што нешта важнае хоча сказаць яму бацюшка.

Калі падышоў — нагнуўся той, украдліва, тонка паглядзеў у вочы і над самым вухам сказаў:

— Чуў? Цара скінулі!

Аж прысеў Ладымер. Азірнуўся кругом — хаця б ніхто не пачуў,— і заўважыў толькі: вельмі многа свяцілася сонца на выезджанай вуліцы.

— Што вы, бацюшка, бог з вамі!

— Ды так, Ладымер. Акурат так, як у евангеллі сказана: смутныя часы насталі. За тое і карае бог. І вайна, і голад, і памор усякі: адхіснуліся людзі ад бога. Вераваць больш трэба, Ладымер... Адрокся. Сам чытаў...

Тады ціха, асцярожна панёс Ладымер на сяло навіну. А ў нядзелю ў царкве гарачае казанне казаў бацюшка, падымаючы рукі ўгору,— пра смуту, пра Русь і пра веру ў госпада бога.

Гаворка ўсялякая адразу пайшла. Хто шкадаваў, хто перапужаўся, хто радаваўся.

— Падумаць толькі.

— А што там думаць — дабро вялікае было!

— Каму дабро, а каму — хвароба.

— Але ж хоць парадкі былі, а цяпер жа як?

— Можа, яшчэ і лепшыя стануць. Жывуць жа на свеце людзі і без цароў, і — нічога.

— Яшчэ і лепш нават.

— Дык от жа Алесі ў сані адозву падлажылі надоечы,— чытала яна, дык там жа, у-у...

— Ды што ты?..

— У-у... і пра зямлю, і пра памешчыкаў, і пра ўласць усялякую сказана.

— Як усялякую?

— А так: каб усё ў свае рукі бралі, значыць — рабочыя і сяляне, мы, значыць, бедната.

— Ну, гэта ўжо выдумкі.

— Такія ж выдумкі, як мыліцы ў твайго сына ці яго чортава знагарода. Чаму, скажам,— і правільна! — каб зямля была ў руках працоўнага чалавека, а не ў крывасмока якога — чаму закону такога няма?

— Пачакаем, можа, і будуць такія законы.

— Калі іх чакаць, то, ведама, зробяць. Толькі ці не на нашу шыю?

— Самім трэба, а не спадзявацца на каго. А то і будзе так, як дасюль: нават сервітуту адсудзіць не маглі.

— Нешта поўна адразу хочаце.

— Як поўна? У каго поўна, то таму яно і не патрэбна.

— Дзе так хто казаў, што ў Алесі афішкі нейкія чуў? Пачытаць трэба. Хадзем, няхай пачытае...

— Хадзем!

Чытала.

Слухалі. Маўчалі. Гаманілі. Зноў маўчалі і гаманілі, без канца думаючы непрывычныя і нават страшныя цяпер думы свае, у якіх ясна і пуката праступала адно: трэба зямля!

Пасля паявіліся незнаёмыя, нетутэйшыя людзі. Студэнты, салдаты, чыноўнікі — хто там пытаўся, адкуль яны і навошта бадзяюцца. Важна было паслухаць, што скажуць — трэба ж брацца да нейкага ладу. Наладжвалі мітынгі то каля школы, то на цвінтары каля царквы, абавязкова так, каб прамоўца быў далёка відзён — ці то з ганка, ці то з якой дзежкі ці скрыні. Слоў гаварылася многа — часамі адным чалавекам, часамі ўсімі галасамі адразу так, што зразумець было цяжка. Часцей за ўсё чутно было: народ — новая ўлада — воля — устаноўчы сейм — вайна да пераможнага канца. Прамоўцы любілі такія словы, іх добра было гаварыць, выкідаючы перад сабою руку. Але больш за ўсё падабалася, калі гаварылі — рэвалюцыя! — бо за гэтым словам заўсёды ішло следам слова — зямля!

— То як жа зямля ўсё-такі: будзе мужыку ці не?

— Нам што цара там скінулі — няважна. Нам абы жыць лягчэй стала.

— Нам пра зямлю расталкуйце. Чыя зямля будзе?

— Увага! Нашай айчыне пагражае смяртэльная небяспека ад ворага. Найпершая наша задача — дамагчыся перамогі над ворагам — вайна да пераможнага канца. І толькі пасля перамогі можна будзе вырашаць свае дзяржаўныя пытанні, у тым ліку, само сабою, і пытанне аб зямлі...

— То як яно будзе вырашана — невядома, а вайна — вайной.

— Наваяваліся! Унь на сяле то калекі дамоў паварочаліся, то сіраты пааставаліся...

— А калі гэты сейм будзе?

— Сейм калі будзе?

— А можа, і без сейму зямлі дадуць?

 

Снег пакрысе растае. Лысеюць пагоркі. Чарнеюць дарогі. Вясна ідзе, рассцілаючы далёка празрыстую яснасць адлігі, у якой добра відзён сіні край панскага лесу.

Вясна ідзе спакваля. Парыцца і сохнуць пачынае зямля, выгінаючыся шнурамі па ўзгорках, западаючы ў лагі.

— Араць пачынаць трэба...

— Новай, мусіць, не будзе, не дачакаемся...

— Канечне, не дачакаешся, калі сам не возьмеш. Хто ж табе прынясе яе? Думаеш, сам пан Ёдка адцураецца, ды прыйдзе, ды паклоніцца табе, ды скажа: «Дарагія мае мужчынкі! Так мне абрыдла гэта зямля! Так поўна яе ў мяне і столькі клопату мне з ёю, што прашу вас напрамілы бог: забярыце яе барзджэй ад мяне! Забярыце, пакуль мяне ад яе не парвала...»

— Кінь ты, не да жартаў!

— Абы зубаскальствам чалавеку займацца.

— Ну, пачакаем крыху. Зробяць жа нешта — дадуць.

— Дагоняць дый яшчэ дадуць.

— Пачакаем.

Чакалі. Адсеяліся. Прайшла вясна. Падымаліся вятры, праносілі шэрыя хмары, разрываючы іх на шматкі. Чакаць рабілася цяжка. Такімі ж шматкамі, парванымі і пакамечанымі, варочаліся думы.

Аднойчы, будучы ў воласці, Алеся сустрэла свайго селавіка, пра якога прайшлі ўжо ўсялякія чуткі,— Саладуху Лявона. Быў той у шырокім шынялі з адарваным хлясцікам. Хлясцік матляўся на адным гузіку, і гэтак жа матляўся пусты левы рукаў — рука асталася недзе там, у вузенькім акопчыку. Адной рукой абняў Саладуха Алесю, ускрыкнуў:

— Дарагая зямлячка мая, Алеся!

Пасядзелі на возе, Саладуха расказаў, што ўжо тыдні са тры дабіраецца дадому, не надта спяшаецца, і каб не Алеся — і ў Грэску прабадзяўся б яшчэ дзён са тры.

— Куды мне спяшацца,— гаворыць Саладуха — Я лепш па дарозе людзям што раскажу, а што ад іх пачую. Так і харчуюся. А як у вас — зямлі ў пана яшчэ не забралі?

— Не давалі яшчэ,— кажа Алеся.— Усё чакаем, што сейм гэты скора будзе: прыязджалі да нас прадстаўнікі розныя, абяцалі.

— Чакаем!.. — абураецца Саладуха.— Не прадстаўнікоў — Леніна слухаць трэба. Уся зямля працоўнаму чалавеку павінна належаць, от як.

— Чакай, то гэта ж нехта павінен зрабіць? Закон такі павінны зрабіць, ці як?

— Рабочы клас зробіць такія законы! Бальшавікі, чулі такіх? І мы, сяляне, павінны такі закон зрабіць!

Каля воза збіраюцца людзі. Праціскаюцца, каб стаць бліжэй. Як жа не паслухаць добрага чалавека?

— Раскажы, чалавеча, раскажы!

— Як там на людзях што робіцца?

— А то ў нас дык усе агіцірнікі гэтыя — розуму ніяк у іх не дабярэшся. Раскажы, чалавеча.

— Што ж, магу расказаць. Чаму цар зямлі мужыку не даваў? У памешчыка была яна, зямля ўся! Хто цяпер у новым урадзе? Тыя ж самыя памешчыкі! Ёдкі, Шмоткі — усялякая брыда. Дадуць яны вам зямлі ці не — як думаеце? То-та ж — чакайце! Што рабіць, пытаецеся? Адабраць! Сілаю браць, от што! Ім цяпер трэба канчаць вайну нашымі, як бачыце, рукамі — вось яна, паглядзіце — пустым рукавом матляецца. А як скончаць вайну — канечне, ім будзе спакойна, і што захочуць з вамі, тое і зробяць. Ваяваць з капіталістам, з буржуем, з абшарнікам цяпер трэба, мужчыны. Самім зямлю браць трэба!

— Нешта занадта ты, чалавеча.

— Якое занадта — святая праўда!

— Табе, Рудзінскі, можа, яна не вельмі і патрэбна!

— Толькі так, мусіць, праўды і даб'ешся.

Саладуха прыехаў разам з Алесяй. Пайшоў па сяле — пабачыцца ж трэба з селавікамі. Усё ж такі хто кум, хто брат, хто сват, а хто хоць дзесятая вада на кісялі, а пабачыцца трэба. Па дарозе з кожным суняцца можна — распытаць пра жыццё, расказаць, паглядзець ды падзівіцца — тытунём пачаставацца, каб гаворка душэўней пайшла. Пасядзіць Саладуха на лавачцы, пастаіць каля плота з кім — адной рукой пачне круціць цыгарку, а сусед глядзіць, глядзіць дый скажа:

— Дай памагу.

— Ты-то паможаш,— скажа Саладуха.— А от ці паможа той, каму я руку аддаў?

Паволі пойдзе гутарка пра тое, што гавораць на фронце, што не з тым, з кім трэба, вайна ідзе, пра селавыя нястачы, гора і бядоту бясконцую. Што няма чым хлява паправіць, што тын у калодзежы абваліўся, што восі нават няма з чаго зрабіць — лесу дзе возьмеш?

— Як лесу дзе возьмеш — пад бокам жа!

— Пад бокам, ды не твой. Тры нядзелі хадзілі з Амелькам да пана — дзе там...

— І не дасць, дарэмна хадзілі.

— А як, скажы ты, Лявон,— ты ж паглядзеў свету — як у другіх гэта?

Цягуча, нудна праходзіць лета. Мулкае нешта, неспакойлівае расце ўнутры. Падымаецца злосць, і тады аднойчы нехта кажа:

— Сход трэба склікаць. Дый парашыць сходам...

На сходзе гавораць доўга і горача. Саладуха падымаецца на ганак школы. Ён тыцкае сваёй правай рукой недзе ў канец вуліцы, крычыць:

— Чакаеце, што сам Ёдка прыйдзе к вам? Не дачакаецеся!

Селавы багатыр, Карней Басалыга, над галовамі кулаком трасе:

— Што вы робіце? Пабойцеся бога!

Поп стаіць ля брамы свайго двара. Ладымер бегае то сюды, то туды: трэба ж расказаць бацюшку, што чыняць бязглуздыя людзі. Ах, якая на свеце стаіць смута!

— Абармоты!

— Нягоднікі!

— Абяцанкамі толькі кормяць!

— Чаго там валаводзіць — хадзем да Ёдкі!

— Па дабраце няхай, а не — дык сілаю!

Парашылі — да пана.

Па зямлю, па сервітут, па выган, па лес!

Па дабраце, а не — дык з крывёю, з гноем, з попелам змяшаць!

Пайшлі...

 

А пасля:

Чорная, маўклівая ляжала зямля. Гнаў вецер хмары. Ірваліся, варочаліся яны, плылі за лес.

Чорныя думы сталі. Цяжка варочаліся, накіпалі — як прыгаркі.

— Ага, выкусілі...

— На чужое пагналіся...

— Валацугі!

— І нагайкі, і шашкі знайшліся, нягоднікі!

— Чакай, не ўсё яшчэ!

— Мабыць, не тая рэвалюцыя была...

Восень. Далёкая сінь. У сінь іржышчам упіраюцца шнуры. Аплятаюць іх бясконцыя палыны і межы...

Ападаюць лісты.

І, як лістамі, душу ўсцілае глухая, пякельная горыч...

 

Часціна пятая. Гаспадары

Дзесяцкі Анікей скоранька ідзе па сяле, забягаючы ў двары. Стукае асцярожна кійком у шыбіны, крычыць тонка, высока:

— На сход!

Хто выглядае ў акно, хто выходзіць на ганак, перапытвае:

— Чаго, Анікей?

— На сход, кажу, на сход! Вельмі важна!

— Прыехаў хто?

— Ат, чаго там пытацца? Барзджэй збірайся.

— Згары ты няхай, не пайду!

— Будзеш каяцца, чалавеча... Табе кажу.

Неўзабаве, каля тае ўсё школы, пачынаюць збірацца.

Хто ў лапцях, хто ў ботах, хто ў кажушыне. Хто на скорую руку, а хто як мае быць — нават папругай падперазаўшыся. Пакурваюць, чухаюць патыліцы, пытаюцца адзін у аднаго:

— Пра што сход?

— А кадук яго ведае.

— Не маглі пачакаць да нядзелі.

— Мусіць, важнае нешта.

— Дзіва што важнае — новага цара скінулі.

— Як?

— Ну як — Керанскага няма ўжо.

— Кінь плявузгаць.

— Кажуць, панам ужо — капец!

— То-та, я гляджу, учора мне якраз у Грозаве казалі: пана Бранеўскага трахнулі.

— Як «трахнулі»?

— Ну як — забілі!

— ?

— Кінь ты.

— Я сам не паверыў...

— Завошта ж?

— Прыйшлі зямлю дзяліць, а ён страляць пачаў, салдаты там яшчэ нейкія ў яго былі ці стражнікі... Ну, пакоі спалілі, а яго — прыкончылі.

— Ды што ты чаўпеш, чалавеча?

— Якое чаўпеш? І правільна! Гавары далей!

На ганак падымаецца чалавек. У скураной тужурцы, з даўно не голенай барадой. На расшпіленай грудзіне — сарочка з палоскамі ўпоперак — сіняя з белай, сіняя з белай,— аж у вачах мільгаціць. Зняў шапку, высока падняў над галавой:

— Таварышы!..

Гамонка, шум.

Нехта хоча прабіцца наперад, нехта пытаецца — што за чалавек такі.

— Адкуль чалавек, няхай скажа!

— Можа, зноў міністр які, капіталіст ці падбрэхіч іх?

— Чакай, чалавеча, гэты нешта на падбрэхіча не падобны, можа, наш які.

— Хіба мала іх пад нас падраблялася?

— Не, вунь глядзі, ручышча якая.

— Няхай пагаворыць.

— Давайце паслухаем.

На ганку паяўляецца Алеся. Голас высокі, звінючы — вельмі далёка чуваць яго.

— Мужчынкі, жанкі, ціха! Дайце паслухаем добрага чалавека. Улады памешчыкаў больш няма, а цяпер мы самі як бы ўлада наша. Будзем выбіраць сваю ўладу!

— Ну, то няхай скажа!

— Няхай гаворыць!

— Ціха!

— Таварышы!

Натоўп замоўк, прыціснуўся да ганка. Нехта скінуў вялікую шапку — можа, так чутней будзе.

— Таварышы сяляне і сялянкі! Імем рэвалюцыйнага камітэта аб’яўляю, што з сённяшняга дня няма ў нас ні Керанскага, ні цара якога, а ёсць улада рабочых і сялян. З гэтага часу вы не рабы паноў і фабрыкантаў, а самі гаспадары зямель і фабрык. Цар і буржуазія здзекаваліся з нас, ашуквалі, прымушалі праліваць пот і кроў, а на каго? На таго ж памешчыка і фабрыканта. Таварышы! Цяпер у вас свая ўлада — савецкая. Ленін падпісаў дэкрэт, што зямля прыналежыць працоўным сялянам. Дык бярыце ж стрэльбы ў рукі і абараняйце сваю ўладу. Абараняйце фабрыкі і заводы, абараняйце зямлю, бо ўсё гэта ваша... Выбірайце камітэты... Няхай жыве рэвалюцыя! Няхай жыве савецкая ўлада!.. Няхай жыве Ленін!

— Ур-ра!

— Няхай жыве рэвалюцыя!

— Няхай жыве Ленін!

— Дайце сказаць!

— Калі будуць дзяліць зямлю?

— Чаго там дзяліць — самі раздзелім!

— А хто ў нас будзе за ўласць?

— Таварышы!..

— Салдаткі і мужчыны!.. — Алесін голас звінючы, але цяпер ніхто не чуе яго. Адным плячом прабіваючыся, на ганак ускоквае Саладуха.

— Таварышы, выбірайце камітэт! Давайце каго ў камітэт, каб парадак у нас быў. З камітэтам і будзем вырашаць усе справы...

— Які там камітэт — Саладуху!

— Лявона Саладуху!

— Алесю Крывіцкую!

— Макарчука Ігната!

Галасавалі. Падымалі рукі. Махалі шапкамі. Курылі.

А калі выбралі камітэт, аднекуль праціснуўся на мыліцах сваіх Уладысь:

— А цяпер — да пана!

— Правільна!

— Чакайце — няхай камітэт...

— Што камітэт — без камітэта ўправімся.

— Правільна!

— От няхай цяпер пастраляе...

— Таварышы!

Натоўп не слухае. Хвалюецца. Гудзе. Трасе бародамі, цыгаркамі, шапкамі.

— Дашчэнту! Спаліць!

— Навошта ж паліць — сваё, народнае!

— Салдаткі!..

Голас прападае. Грамада бушуе і месіць вуліцу. У паветры кружыць шум. Нехта падымае кулакі. Нехта крычыць і грозіць. Трашчыць у Барэйкі Уладыся мыліца, і ён пераскоквае на адной назе...

— Дзе пан?

— Пана давай!

— У каго пытаешся?

— У цябе!

— А я такі самы парабак, як і ты.

— То чаго шворыш тут?

— Гаспада*ру. Што, мне не трэба? Сваімі рукамі рабіў.

— А пан — лататы даў?

— Цеперся. Чакаць будзе?

— А аконам?

— Самі шукаем. Быў тут надоечы. Як агнём спаліла.

Хлынулі ў дзверы. Усходкі наверх, пакоі направа, пакоі налева — не пералічыць дзвярэй. Дываны, жырандолі — аздоба. Першы раз у жыцці заходзяць па-гаспадарску, смела, не скідаючы шапак. Дабра колькі! Бяры, мужыкі, пануй, карыстайся — тваё. Што каму — давайце будзем меркаваць. Што — меркаваць? Бі, грамі, каб і следу не асталося! Адчыняй дзверы! Зачынены? Ламі!

Трашчаць дзверы, сыплецца атынкоўка. Амур, крыламі не махнуўшы, бразнуў аб дол.

Перш глядзяць. Ды дзе тут глядзець будзеш — валачы!

Звіняць шыбы. Бразгае посуд. Крэслы, вазоны — побаку, каб не заміналі. Ад падушак, пярын падымаецца драбнюткі пух.

— Як на кірмашы, браткі: што хочаш, тое і выбірай!

— А што — кончылася панства!

Пакоі сталі голыя. На падлозе валяюцца чарапкі разбітага посуду; шукае, дзе асесці, падняты пыл. Нехта іграе на раялі, барабанячы як папала, абы мацней гуло.

— От хоць раз найграешся, Банадысь, уволю...

— Не кажы ты — вельмі далікатную музыку люблю.

— Яно і відаць па тваіх пальцах.

Высока — ад самай падлогі аж да столі — за цяжкой дарагой рамай зіхаціць кавалак сцяны, адлюстроўваючы кажухі, шынялі, бароды, вочы і нават раяль, на якім іграе спрадвечны пастух Банадысь Салавейка. Нехта з размаху шпурляе туды бронзавай галавой невялічкага цара Мікалая. Спалохана ойкае шкло, танюткімі пырскамі рассыпаўшыся па падлозе.

— Няхай глядзіцца цяпер, нягоднік!..

 

Пайшлі курэць і трашчаць маёнткі. Дзе скарбы панскія не даваліся ў рукі дабром — падымалася весела полымя.

Перасталі з амбонаў казаць казанне папы — лепш цішком паскардзіцца дзе надзейнаму чалавеку. Званы перасталі званіць. Грыміць новая песня:

 

 

Кандрат Рудзінскі абурана крычыць:

— Дзе кулакі? Якія кулакі? Што, я не так гарапашнічаў, як ты, злыдзень? Што ты ў мяне надта ўбачыў, дзе тое багацце ў мяне? А калі якое свінчо лішняе, то чаму б і табе, другому, не было прыдбаць, як і мне? А цяпер дык кожны ўгледзеў! Басата, галеча — цьфу, каб ты згарэў, такі свет!

— Што я — памешчык, ці што? — гэта ўжо гаворыць Карней Басалыга.

— Памешчык? А мо горш за памешчыка! З свайго ж брата скуру спускаў, усё ў лапы свае забіраў!

— Забіраў? Ці не з табой разам мы бралі ў пана Ёдкі? А цяпер — угледзеў!

— А як жа, мала табе — ты яшчэ і Ёдкавага прыгарнуў!

— А прыгарнуў — то і добра. Не толькі ж табе, галадранцу. А ты сам прыдбай ды агорай!

— Адцураешся скора. Падавішся.

— І да вас дойдуць рукі.

— Траха не спужаўся...

— Малатарню на вопчаства трэба забраць...

— Навошта трое коней чалавеку, гэта ж непарадак!

— Набудзь! Запрацуй! Сваю будзеш мець.

Ішлі ў камбед.

— Старшыня!

— Што, мужчынкі?

— Як старшыня беднаты — чаму непарадак? Чаму ў аднаго па чацвёра коней, а ў другога — ні аброці на круку? Чым ажывацца будзем? З голымі рукамі ходзім.

— Прыйшлі да цябе, начальніца,— памагай.

— Колькі там вас бясконнікаў, мужчыны? Давайце спісак зробім.

— Сама ты і пішы, Алеська.

— Пішы мяне першага.

— Што там першага — усіх разам пішы...

Мнуць у руках шапкі. Глядзяць на маленькія літары, уздыхаюць... На вуліцы ўжо — ссоўваюць шапкі на патыліцы і глядзяць у поле: на дзічкі, на шнуры, на новую празрыстую сінь далечы, дзе зноў пачынае звінець вясна...

 

Часціна шостая. Па слядах бацькі Грома

Жудасць занасілася ад вёскі да вёскі. У хатах баяліся начаваць. Па дарогах баяліся ездзіць. З вуснаў у вусны перадавалася страшнае слова — бандыты. Кожнае раніцы прыслухоўваліся — ці няма якой яшчэ больш жахлівай навіны.

— Што бог пасылае! Што толькі творыцца!

— Ага! Гэта ж учарашняе ночы ў Карачоўшчыне, кажа, сям’ю Сасноўскага Трахіма дашчэнту выразалі.

— Божухна! Завошта ж хоць?

— А завошта — багацеям быту не даваў, камбедам там быў, ці што.

— От бачыш... Ваўкалакі.

— Ага. Помсцяцца ўсё. А, кажа, унь нашага Уладыся Барэйку ў лесе таксама напаткалі. Падышлі, кажа, трое, ён сама на воз бервяно клаў — тузаецца там на адной назе, вядома ж, калека,— а яны яму: «Ну, як, кажа, у панскі лес цяпер добра ездзіць? Ніхто не ганяе, нікому кланяцца не трэба». «А не блага»,— кажа Уладысь. «То, можа, цябе і другое нагі рашыць?» кажа адзін. «Не, мабыць, і галаву тут прыйдзецца пакінуць яму»,— кажа другі і здымае, гэта, стрэльбу.

А Уладысь жа нашто ціхі, а тут спакойна і кажа: «Калі, кажа, галава мая так патрэбна вам, то можаце рашыць яе. Нагу аддаў на вайне за нейкага там чорта лазатага капітана Пігульскага па дурасці галавы свае, то і галавы шкадаваць няма чаго. Калі я ваяваў дый бервяна не варты, то нашто мне і галава такая».

— Ну, і што ж?

— Пусцілі.

— Падумаць, от пашанцавала чалавеку. Як жа?

— Ага, распыталі, кажа, яго, адале кажуць: ну, шчасце тваё, калі капітана Пігульскага адратаваў,— едзь! Толькі памятай, кажа, мы праверым.

— А думаеш: і прыйдуць, і правераць.

Вечар лажыўся ціха, трывожна. Зачынялі аканіцы, спускалі сабак з ланцугоў, і ўсё роўна здавалася, што ўсю ноч нехта туляецца ля вуглоў, шкрабае ў шыбы, мацае клямку, тупае па двары.

А дзён праз колькі, нібы без ніякай патрэбы, заходзіць у двор да Барэйкі Лявон Саладуха. Садзіцца на калодзе, якую паставіў Уладысь ля дрывотні, вымае капшук, скручвае папяросу.

— Мо памагчы? — кажа Уладысь.

— Чаму ж: я сам умею — налаўчыўся.

І праўда, да чорта лоўка ўсё гэта выходзіць у Лявона. Між каленяў ён кладзе загадзя нарэзаную, выгнутую жалабком паперку. Пальцам адна рука насыпае туды махоркі. Сашмаргнуў матузкамі капшук. Роўненька пальцам разгортвае махорку па жалабку, а тады бярэ паперыну ў пальцы, прыціскае руку да грудзей і так лоўка загортвае цыгарку, што Уладысь толькі дзівіцца спрыту. Асталося толькі наслініць і — папяроса ўжо ў зубах.

— Ёмка,— кажа Уладысь.

— Ну, а чаго ж... От што, Уладысь, на сяле бабы гавораць, што ў лесе там нехта бачыў цябе?

— Ага,— кажа Уладысь.

— І што пусцілі цябе — гэта папраўдзе?

— Папраўдзе. Як толькі я сказаў ім пра Пігульскага — адразу асекліся. Едзь, кажа, а мы — праверым. Можа, ты, кажа, нам і спатрэбішся.

— Гм,— коратка, але мнагазначна гмыкае Саладуха.

— Ага,— гаворыць далей Уладысь.— Смелыя людзі нам, кажа, патрэбны. А капітан, якога на наша шчасце ты выратаваў, кажа, не абы-хто табе, не чорт лазаты табе, а вялікі чалавек. Ён, кажа, зямлю нашу ачышчаць будзе ад усякай пошасці прыблуднай, каб яна сама па сабе свабодная дзяржава была, як Францыя там якая ці Яўропа.

— Ёсць такая песня, чуў я яе на фронце. Гэта значыць, назад памешчыкаў давай, як бацькоў родных. Хітрая штука,— кажа Саладуха, памаўчаўшы.— Дык от што, Уладысь, трэба табе ў воласць да Алесі дабегчы ды самому расказаць пра ўсё. Можа, тут што нават вельмі важнае. Цяпер жа гэта акурат па яе лініі...

Ніхто дасюль нават і не ведаў, што ў Барэйкі паранена і другая нага. Пасля размовы з Саладухам нечакана ён зусім захварэў. Праз дзён колькі новая чутка пайшла па сяле, што ў Барэйкі адкрыліся раны і ён абгарнуў тую нагу анучамі і цяпер нават не можа хадзіць.

— А якое дзіва: калека чалавек ды яшчэ і не сцярогся.

— Ат, напужаўся недзе, дык цяпер баіцца і паказацца.

— Дзе там, сама бачыла: нага, як калода, нават хаты не можа перайсці.

— Кажа, у воласць да доктара ці на аперацу трэба ехаць.

— Ніякай наўды няма: яму б сцерагчыся, а ён бярвенне пачаў цягаць...

Дзён праз тры Уладысь сапраўды запрог каня і, паклаўшы мыліцы ў калёсы так, што канцы іх тарчалі над біламі, паехаў у воласць.

 

Сам Саладуха як старшыня сельсавета таксама прыехаў да Алесі, бо нельга ж, нарэшце, трываць гэтай бандыцкай нечысці. Ён ходзіць па пакоі, пусты рукаў яго яшчэ ваеннай гімнасцёркі засунуты за рэмень, куртатае плячо падымаецца ўгору. За акном — парк з пазарастанымі дарожкамі, на ўкопаных слупах ляжыць прасла, паабгладанае конскімі зубамі, у свежым гнаі шныпарацца вераб'і.

— Я ўсяляк думаю, таварыш Крывіцкая: шмат хто з гэтых бандытаў, мабыць, або свае селавыя, або маюць у сёлах сваіх памагатых. Табе, як чэка, гэта павінна быць больш вядома.

— А чаму ты так думаеш, таварыш Саладуха?

— А от паглядзі: гэта мне ўчора падкінулі такую грамату. Чытай.

«Калі ты думаеш, нягоднік, жыць, то выканай такія ўмовы: 1) выселі з папоўскага дома свой чырвоны клуб, каб не рабіць вартэпу пад носам у бацюшкі; 2) вярні назад коні сваім аднасяльчанам; 3) перастань цкаваць сваю басату на добрых сумленных гаспадароў. Часу на гэта даю пяць дзён. Не выканаеш — смерць. Бацька Гром».

— Ты паказваў каму гэту пісульку?

— Навошта ж: людзі і так у пярэпалаху жывуць. Ды ён і не зробіць гэтага — проста яму трэба пастрашыць. Пара канчаць з гэтым, таварыш Крывіцкая.

— А ты думаеш, я не хацела б скарэй кончыць з гэтым, Лявон? Але ты маеш рацыю: банда ў яго найбольш, мабыць, з тутэйшага кулачча. Удзень яны дома, а ўночы — па сёлах гуляюць. От паглядзі — ён жа не толькі ў Камені ці толькі ў нашай воласці,— па ўсёй акрузе арудуе. А дзе ні кінься — следу няма.

На стале ў Алесі паперкі ў тонкіх незавязаных папках. Але яна адчыняе шуфляду стала, дастае другую папку. Паперкі ў ёй друкованыя на машынцы, пісаныя ад рукі, карты — маленькія, вялікія, з кружочкамі і крыжыкамі сінім алоўкам. Яна не доўга шукае патрэбнае паперкі.

— Бачыш? Пазаўчора забойствы былі ў нашай воласці адразу ў некалькіх сёлах. Учора — у Мялешках, пад Цімкавічамі, і ўчора ж падкінулі табе пісульку. Сёння — разам і ў нас, і ў Грозаве. І ўсё — бацька Гром. Значыць, не ён там бывае — ён толькі кіруе. А папробуй дазнайся, дзе яго логава? І ці не той самы гэта, што думае Францыю ў нас рабіць?

— То як жа быць, Алеся?

— Пацярпець трошкі яшчэ. Думаю, што скора ўжо мы пакончым з ім. А табе раю не надта храбрыцца, а збяры ўсіх камуністаў ды надзейных людзей і як след папільнуй. Варту пастаў, ціхую такую, непрыкметную — асабліва звечара ды ўночы. І за людзьмі панаглядай — ты ж там ведаеш, каго асабліва трэба мець на воку.

Астаўшыся адна, Алеся зноў перагортвае папку. Па тых нататках, якія яна выпісвае на паперку, можна дагадацца, што ёй хочацца знайсці нейкую яснасць, але яснасці гэтай няма. Невядома, дзе сам бацька Гром. Але ў папцы ўжо многа такога, што вельмі блізка падводзіць да канца. Яна перачытвае апошнюю, самую свежую паперку, надрукованую на машынцы і падпісаную начальнікам з акругі. Гэтая паперка падводзіць зусім ужо блізка да канца — да аперацыі па ўсім раёне дзейнасці банды. Але ад Алесі патрэбна яшчэ адна надта важная рэч, надта важная рэч...

І раптам прыходзяць далёкія, ціхія думы. Часам любіць чалавек успамінаць сваё жыццё. За хвіліну прабяжыць яно ва ўспамінах усё — далёкае, забытае ўваскрэсне, як самая ясная ява, што толькі кранула цябе сваім цёплым дыханнем. Недзе прамільгнула тая вечарынка, калі ўпершыню пакружыў яе ў польцы Андрэй, пакінуўшы на ўсю ноч дотык рукі. Недзе паказаўся Наталін твар у павольным, млявым павароце галавы і голас: «А хіба я вінавата, што не цябе выбіраюць, Алеся?» — «Нягодніца!» Недзе над сталом, нагнуўшыся, кажа Рыгор: «Калі б я ведаў, што мяне тут чакае хто — вярнуўся б...» — «Вярніся, Рыгор». Ці даўно была гэта гаворка? І ці была яна? «Ты і не ведала, што я кахаў цябе». Не, мабыць, ведала. А можа, і не ведала? Можа, толькі цяпер так здаецца, а тады нічога і не бачыла, і не ведала, дурная! «Бо і нам жа трэба ў свеце людзьмі звацца»,— сказаў тады. Дзе ён цяпер? Жывы? Што робіць? Ці цалаваў ён калі мяне? Не, ніколі!

«Прыязджай, Рыгор,— думае Алеся.— Можа, каб ты тут быў, то і мне было б лягчэй. У цябе такая ясная, чыстая галава. Якіх ты мне кніжак тады пакінуў! Куды павярнуў мяне! Хіба магла б я без цябе што-небудзь рабіць тут...»

 

Уладысь пасля бальніцы ачуняў скора. Алеся тады вельмі ж дакладна ўсё распытвала і пасмяялася з заверчанае ў анучы нагі. У лес Уладысь больш не ездзіў, пачаў упраўляцца ля дому. Калі трэба было рабіць што ў полі ці з'ездзіць куды на людзі, то гэтым займаўся бацька: не так ужо і стары, варушыўся яшчэ як мае быць. А дома таксама работы хапала: то калёсы змайстраваць, то збандарыць што — увесь дзень у дрывотні чуцён клапатлівы звон яго сякеры. Мыліцы Уладысь паставіў дома за ложкам — гэта больш святочнае прыладдзе,— а для работы змайстраваў кавялу: хоць не так і хораша, а — зручна. Дзе нагнуцца трэба, дзе сякерай аберуч хваціць, дзе пералезці цераз плот — усё ямчэй, як на тых фацэтных кіях.

Домік Барэйкавых на самым канцы, упіраецца плецянём у гасцінец, за якім пачынаюцца паплавы. На той бок вуліцы, наводшыбе стаіць дом Рудзінскіх, вясёлы, з маляванымі аканіцамі — на невялічкім прыгорку. На двары высока падымаецца калодзежнае пругло. Бадай за самым дваром, прыкрываючы хутарэц ад далёкіх вятроў, гонка стаяць шумлівыя сосны могілак, а там, за імі, за расцярэбленым хмызняком — на далёкія вёрсты цягнецца лес.

Не так ужо і блізка сядзіба Рудзінскіх, але Уладысю нават відно з двара, што робіцца ў суседзяў. А Уладысь часта любіць паглядзець на той двор: раз-пораз там можа паказацца Наталя. З таго самага часу, як пазвала яна яго дахаты з сяла, часта думалася яму пра Наталю. На грудзях у яго тады яшчэ матляўся крыж — цяпер ён ляжыць на рагавіку, загорнуты ў чыстую анучку. Паглядаючы на яго, Наталя любіла пытацца:

— Ты б хоць расказаў, Уладысь, за што палучыў яго. Гэта ж, мабыць, вельмі вялікае геройства ты зрабіў.

— Ну, геройства ці не геройства, а абы-каму яго не дадуць.

— От я ж і кажу.

І, вядома, можна было гаварыць бог ведае што. Няважна — праўда ці няпраўда, цяпер яму не страшна, а расказаць можна і сваё, і тое, што бачыў чужое. Калі б так расказаць, як ён бачыў,— валасы маглі б падняцца дыбка.

— Перш нічога не балела, нават і не заўважыў, што няма яе, хачу стаць бегчы, а нагі і няма.

— Ой, што ты кажаш?

— Ну, а прывыкнуць хадзіць без нагі доўга не мог: усё так і здавалася, што там і свярбіць, і пальцы варушацца.

— А цяпер як?

— І цяпер.

— Свярбіць?

— Свярбіць.

Наталя то смяецца, а смеючыся, галавой да яго нахіляецца так, што аж волас яе чуцён, то моўчкі слухае і ўздыхае. Бывала, пад вечар нават забяжыць пасядзець на бервяне ля паветкі ў яго... Хто ведае, што ў галаве ў дзяўчыны,— можа, Уладысь занадта быў тут нясмелы? Эх, жонку б яму такую! А што думаеш — ну, мала што з багатыроў, але ж і ён не бяздомнік, а ў іх на гаспадарку наследнік жа недзе таксама з арміі вернецца,— а што, каб сказаць ёй пра гэта? А што пра яе там языкамі плявузгалі, то мала чаго могуць наплявузгаць? Адно што калека ён. А дзе яны цяпер, некалекі? Эх, а ладная дзеўка Наталя! Ці, можа, узяць дый сказаць ёй?

Накінуўшы на плечы лёгкі палітон, Уладысь выходзіць з двара і садзіцца на бервяне, што на абочыне за гасцінцам ужо колькі год валяецца пасля таго, як папраўлялі масток. Глядзіць на суседні двор. Наталя ходзіць там, вешае прапаласканую бялізну, у хатнім кабаце, з голымі рукамі на сонцы, напявае нейкую песню.

— Ідзі, суседка, паседзімо крыху. Перадыхні.

Наталя садзіцца поруч, румяная — навіхалася ў рабоце,— ямачкі на шчаках да чорта хораша круглеюць, нават калі яшчэ толькі збіраецца ўсмешка, а на лоб выбіваюцца мяккія кудзеркі, нібы дзеля таго, каб раз-пораз можна было папраўляць іх рукою. Босыя ногі ўжо загарэлі.

— Можа, пра што харошае расказаць хочаш?

— Перагаворана ўсё харошае. Часамі яно і лядайкае ўспомніць не вадзіць.

— А лядайкага ў цябе і няма, Уладысь. От двор папраўляеш, ці не жаніцца збіраешся?

— Угадала. Ды бяда ўся ў тым, што маладой не расстараўся да гэтага часу.

— Э, ці доўга.

— А не так яно і скора.

— Чаму? Дзяўчат жа поўнае сяло.

— Поўнае сяло, ды не туды павяло: я табе скажу, што не ўсякую я і вазьму.

— Ну, калі такі пераборлівы...

Уладысь дастаў капшук, паварочаў у руках, развязваючы матузкі. Калі ўжо на тое пайшло, то от возьме дый скажа, чаму такі пераборлівы — суседка ў яго харошая! А каб не надта пазнаць было, што такая гаворка нечага значыць, што ён аж дранцвее ад такой гаворкі, то лепш закурыць. Калі часам не выйдзе нічога, то яно не будзе і прыкметна. І от, пусціўшы першую густую зацяжку, сказаў:

— Калі хочаш ведаць, Наталя, то я б з табой ажаніўся.

Паправіла-такі Наталя мяккія кудзеркі, што налезлі на лоб.

— Нічога, Уладыська, у нас з табою не выйдзе.

— Ды яно, можа, і так, Наталя...

— Аднаго чалавека кахаю я, толькі няма яго, і ён не возьме мяне... Не вернецца ён... А я надоўга, мабыць, і не ўмею быць жонкаю.

— Ну, што ж, дзякаваць і за тое, што сказаць умела. Не ўсякі і скажа гэтак.

— А навошта ж мне падманваць цябе, Уладысь?

Гаворка больш не патрэбна. Дастала Наталя хустачку малюсенькую, выцерла губы. Паперка нікчэмная вывалілася з кішэнькі.

— Пайду, там работы ў мяне яшчэ многа.

Босыя Наталіны ногі ступаюць па траве мякка — штораз усё далей, штораз усё далей,— хораша ляжыць на іх загар. Уладысь глядзіць, аж пакуль не заходзіць Наталя ў брамку.

Хацеў падняцца, але заўважыў тую непатрэбную паперку, што вывалілася з кішэнькі ў Наталі. Нічога не думаючы, падняў, на калене пачаў выпростваць — не адна, а дзве паперкі разгарнуліся. Што ж яна там пісала? А почырк які дробненькі ды няроўны.

«Сёння Саладуха паехаў у воласць. Будзе ехаць гасцінцам. Цікуйце на той дарозе...»

Не прыдаўшы вялікае вагі, разгладзіў другую паперку:

«Пад той камень больш не кладзі. Што далей рабіць — скажа сам бацька. У нядзелю ўночы будзе ў цябе, дзяржы язык за зубамі».

Цяпер Уладысь усё зразумеў і спужаўся. Зірнуў на двор Рудзінскіх — нікога там не было. Адразу стала душна — ці не палітон такі цяжкі? Вуліца свеціцца наскрозь — нікагутка нідзе няма. Падняўся Уладысь і, робячы крук, агародамі падаўся ў сельсавет. І праўда, Лявона не было — Ігнат сядзеў адзін: стаўляў лічбы ў шырока разгорнутую прашнураваную кнігу.

— Да мяне чаго, Уладысь?

— Ды не, да самога.

— Няма, няма. Мо сёння будзе, а мо заўтра.

І гэтак, на кавяле, без шапкі, Уладысь выйшаў за прыгуменні і падаўся ў воласць зноў да Алесі Крывіцкай. Мо па дарозе хто падвязе...

 

Хто б мог ведаць, што такі боль ляжа на неспадзяваную Алесіну сустрэчу з Рыгорам?

Невялічкі пакойчык у Алесі — ложак для сябе, ложак для Міхаські, столік, акно ў невялікі садзік, дзе можна бачыць, як на дрэвы лажацца залатыя промні захаду сонца. Але ён утульны, ласкавы — можа, таму, што ад саду ў яго кладзецца многа ценю, а калі адчыніць акно — наплывае безліч духмяных пахаў ад кветак, ад траў і за дзень настоенай на сонцы цеплыні. Адчыніўшы акно, можна доўга чытаць кнігу ці думаць. А думаць трэба многа — ну, хоць бы аб тым, што заўтра давядзецца ехаць у сваё сяло, і ехаць так, каб ніхто не бачыў. Нават каб ніхто не ведаў. Як гэта будзе? Будзе ноч. Мабыць, будзе вельмі цёмна — трэба, каб было цёмна! — і трэба будзе ехаць рознымі дарогамі, каб, барані божа, ніхто не заўважыў, што іх так многа. Трэба будзе — каму загадзя, каму — пазней. Ды што пра гэта зноў думаць — людзі даўно ведаюць сваё месца і час, дзе каму быць: хто ля двара ў Басалыгі, хто каля Рудзінскіх, хто каля могілак, а хто — наўкруга лесу. Вядома, самае галоўнае — бацька Гром. Ясна, што паблізу яго павінны быць і яго памагатыя... Ну, і тады ўсе карты будуць раскрыты. І, нарэшце, стане ціха. Людзі зноў могуць жыць, працаваць — спакойна, лёгка, упэўнена. Гэта будзе заўтра. А сёння — як многа яшчэ трывогі на сэрцы...

На двары нехта стукнуў брамкаю. Пачуліся крокі. З саду плывуць у пакой перадвечаровыя пахі, перамешаныя з настоенай на сонцы цеплынёй.

— Ой, Міхаська! Гуляеш? Мама дома?

— Дома.

Вельмі ж нечы знаёмы голас, а чый? Не паспела Алеся зірнуцца ў люстэрка — ох, гэтая вечная жаночая залежнасць ад люстэрка! — не паспела агледзець сябе, каб паправіць хоць волас, як на парозе стаіць Рыгор.

— Вечар добры. Не ведаю як — можна зайсці ці не?

Кінуцца насустрач? Пацалаваць? Божухна, які ж ты харошы, Рыгор. Як ты патрэбен! Чаму ж ты пытаешся, ці можна зайсці? Хіба ты не ведаеш, што цябе тут стаміліся чакаць?

Той жа самы шырокі і шэры шынель і такі ж загарэлы, адкрыты твар — што хочаш чытай на ім! Толькі чаму ж стаіць і не падае рукі?

— Добры вечар, Рыгор. Чаму ж няможна — праходзь. Садзіся.

І толькі калі сеў Рыгор — няўпэўнена, як чужы,— усё адразу зразумела: і тое, што сядзіць у шынялі, і што ў руках трымае шапку, і што поруч ужо стаіць Міхаська,— пачула, што горача стала ў твар.

— Рыгорка, адкуль жа ты, дык ты ж распранайся. Як жа гэта так? От сюды. Давай шапку. Дай я павешу сама. Ой, а запыліўся як! Чаму ж ні разу не напісаў?

— Так прыйшлося, Алеся.

— Ты насаўсім, можа?

— Цяпер насаўсім.

— Давай ідзі ў кухню. Міхаська, нясі ручнік. Чакай, скінь гімнасцёрку, умывайся як след. Як гэта добра!

Алеся палівае з конаўкі. Няважна, не бойся пырскаць, Рыгор, не асцерагайся, я ўсё падатру. Якая шырокая спіна! Там, дзе канчаецца загар,— белая-белая шыя, як у дзіцяці...

Пасля вячэры Міхаська садзіцца на каленях у дзядзькі Рыгора, лазіць у кішэнях гімнасцёркі. Алесі добра глядзець на гэта — няхай пасядзіць, вырас жа без бацькавай ласкі. А тут нешта вельмі падобна на тое, па чым увесь час так сумавала яна.

А гаворка — свая — пачынаецца толькі пасля таго, як Міхаська засынае ў пасцелі. А што гаварыць? Пра што пытацца? Што расказваць? Дзе знайсці гэты патрэбны пачатак? «Можна зайсці ці не?» — Навошта ён так папытаўся?

— Чаму ты папытаўся, ці можна зайсці?

— Бо ў мяне ж няма свае хаты.

— Дурненькі... А ты памятаеш, як даваў мне тыя лісткі? Я, Рыгор, кожны раз успамінала цябе, бо калі б не...

— А ты памятаеш, як сказала, каб я варочаўся?..

— А памятаеш, як напісаў яшчэ тады, з фронту, а я ж і не ведала...

— А ведаеш, чаму я пачаў тады з Наталяй?..

— Чакай... Наталі мне шкада.

— А што?

— Дакацілася аж да бандытаў. От слухай жа...

Хіба мог пагадзіцца Рыгор, каб заўтра не быць разам з Алесяй?

— І не кажы больш нічога, Алеся. Іначай я не магу. Які ж бо то быў бы камуніст з мяне...

На дварэ даўно ляжыць шырокая ціхая ноч. Рыгор падымаецца, шморгае пальцам пад рамянём, папраўляючы гімнасцёрку.

— От заседзеліся мы з табою, Алеся. Ну, што ж — мне пара.

— Куды?

— Начаваць. Тут, жа ў мяне яшчэ сякія-такія знаёмыя знойдуцца.

Алеся падыходзіць, становіцца блізка. Яна бярэ за гузік, што тарчыць на кішэні гімнасцёркі.

— Нікуды табе, Рыгор, ісці не трэба. Ты дома...

Упершыню Алеся чуе Рыгоравы саленаватыя губы.

Толькі пачынае займацца на золак. Яшчэ ніхто не падняўся на сяле. Яно спіць, збіўшыся ў кучу яшчэ не яснымі ценямі сваіх невысокіх хат. Толькі дом Рудзінскіх дрэмле наводдаль, нібы ад холаду прыкрыўшыся голлем шырокіх двух клёнаў. У неба сонна выцягнута пругло калодзежа. Начныя змрокі гусцеюць яшчэ толькі недзе на могілках ды ў кустах вішняку, што абступілі сабою сонны двор, прыгуменне.

Цішыня. Такая цішыня, што здаецца, яна асталася тут спрадвеку і, мабыць, спрадвеку плыве і плыве, нічога тут не парушаючы, час.

Але цвыркнула першая птушка, ёй азвалася другая. Золак паволі пачынае скрадваць ноч, наганяючы аднекуль найдрабнейшыя кроплі святла. Ясней выступаюць штыкеціны плота, больш строма падымаецца ў неба пругло.

Яшчэ адна птушка падала голас, ёй абазвалася другая, але гэта — працяжны і насцярожаны знак. На гэты знак заварушылася цішыня, і, крадучыся, замільгалі цені — то ў вішняку, то аддзяляючыся ад плота, то ўціскаючыся ў сцены і прыпадаючы да зямлі. У дрывотні пад сенцамі да воза кінулася два чалавекі. На хвіліну чуваць там хапатлівы, спалоханы шоргат, сапенне, ціхія ўскрыкі. У сене на возе нехта коратка ойкае, хрыпіць і замірае. Даносіцца няясны, здушаны шум з прыгумення. Хвіліна напружанай цішыні, чакання, нейкай невядомай, пахаплівай работы самой ночы, і — паволі, у драбнюткіх кропельках святла больш ясна і спакойна пачынаюць паяўляцца фігуры. Нехта ідзе да дзвярэй у хату Рудзінскіх і бразгае клямкаю.

Цішыня. Золак усё больш і больш наганяе драбнюткіх кропляў святла, яно ўжо сыплецца недзе зверху, з бакоў, падымаецца ад зямлі.

Чалавек бразгае клямкаю мацней.

— Хто там? — чуцён старэчы жаночы голас.

— Пана штабс-капітана Пігульскага,— адказвае чалавек, і па голасе чутно, што гэта Рыгор.— Ці бацьку Грома, як хочаце.

За дзвярыма спалоханыя крокі, шэпт. Пасля падбягаюць другія, босыя ногі.

— Каго трэба? — гэта ўжо пытаецца Наталя.

Не, там не ўсё яшчэ скончана — ля гумна, у тых кустах за агародамі. Там чуецца адзін, зроблены нахапкам, спалоханы стрэл, другі, а тады ўсчынаецца перастрэлка такая, што кулі свішчуць аж па двары. Рыгор адбягае і падае ў цень. Перастрэлка мацнее, яна перакідаецца на могілкі, чутна на сяле — недзе ў самым канцы яго. З тонкім кароткім звонам разлятаецца шыба ў акне дома Рудзінскіх, і адтуль таксама косымі агнямі бліскаюць стрэлы.

Але неўзабаве ўсё сціхае. Стрэлы чутны толькі недзе далёка — у лесе.

Усход заліваецца ранішнім мяккім святлом. Адзін за адным пачынае шалясцець прабуджаны лёгкім подыхам ліст.

Рыгор паяўляецца зноў. Няйначай як па яго нячутнай камандзе то перабягаюць, то падкрадаюцца людзі, асцярожна паўз сцены прабіраючыся да акон, залазячы на гарышча, усё больш і больш абступаючы наўкруга дом Рудзінскіх. Нехта прыкладам вінтоўкі моцна б’е ў дзверы сянец.

— Пане Пігульскі, пара падымацца!

— Баіцца смерці, нягоднік. Эй, бандзюга, вылазь!

З акна ўзвіваецца і ўзблісквае граната — адна, другая, трэцяя — цэлае сейва. І яшчэ за іх не астыўшым выбухам відаць, як, махнуўшыся з насцярожанай праваліны акна, спружыніста скочыў і пабег чалавек. Але нехта коратка стрэліў, і чалавек цяжка прыпаў да зямлі...

Усё скончана. Згадзіўшы хвіліну, людзі падымаюцца ў рост, ходзяць, аглядаюць двор, усе закуткі і з прыгумення вядуць чалавек колькі паміж штыкоў. Цяпер чуваць ужо, як звонка спяваюць птушкі і як многа кругом святла,— мабыць, скора выгляне сонца і запаліць золатам ранак.

Пігульскага падымаюць, каб палажыць у калёсы,— ён патрэбен жывы. Алеся разглядае знаёмы ёй твар — якая нечаканая, пане капітан, сустрэча! Лявон Саладуха толькі цяпер пазнае Рыгора і спяшаецца падысці, каб абняць хоць адной, але так шырока раскінутай рукой.

— Адкуль жа ты, братачка?

У расчыненых дзвярах сянец паказваецца Наталя. Яна падымае руку з вельмі маленькім пісталетам і, здаецца, нават не цэлячыся, страляе. Не паспеў пацалаваць Лявон у губы сябра — Рыгор пачаў хіліцца набок.

«Рыгорка! Рыгорка мой!» — хоча выкрыкнуць Алеся і — не можа.

 

Хто б ведаў, што такі боль ляжа на Алесіну з Рыгорам сустрэчу?

Алеся вязе Рыгора з сабою — сена мяккае, духмянае, поўны воз наклаў яго ў дарогу сябру Лявон, каб не трэсла,— Алеся вязе Рыгора з сабою, трымае галаву ў руках і шэпча:

— Ты будзеш жыць, Рыгорка... Любы мой, ты будзеш жыць...

1928; 1956

---