Я ўз’ехаў на двор і саскочыў з сядла. З паліта майго лілася ручаямі вада. Анямелыя ногі падгіналіся і не ўмеючы станавіліся на зямлю. Ішоў косы сцюдзёны дождж, на ветры ён разбіваўся і плыў несканчоным туманом. Двор быў пусты і азызлы, з халодным глянцам размешанае гразі. Нікога не выйшла, у сенцы былі адчынены дзверы, і я крыкнуў у іх глухую немату:
— Эй, ці ёсць хто дома?
З сянец выскачыла сястра. Яна пазнала мой голас і на бягу абівала фартух і папраўляла хустку. Рукавом яна выцерла губы, і яны задрыжалі і ўспыхнулі ў мяне на губах. Дождж змыў пацалунак халоднымі кроплямі. Над плотам падымалася згорбленая ветрам канёва спіна.
Сястра дастала мне сухое швагрусёва адзенне. Яна прынесла пару крамных зялёных шкарпэтак. Яна была ўзрушаная і порсткая, не знаходзячы, што гаварыць. Так бывае пры дарагіх і нечаканых сустрэчах, калі мова без сілы выказаць усхвалёваную радасць. Яна не магла даўмецца, адкуль я ўзяўся ў такую непагадзь і бездарожжа.
Я кажу, што падарожнічаю ў гэтых краях. Такавы законы мае неспакойнае прафесіі — усюды ўсё ведаць і, як Фама Няверны, абмацваць сваімі пальцамі. А яе не захацеў абмінуць па дарозе.
Пасля ўзрушанасць праходзіць, і мы ўжо спакойна гаворым. Мне цёпла ў чужых калашматых штанах і ў прасторнай сухой світцы. Холад варушыцца яшчэ толькі недзе ў маіх касцях. Паліто вісіць каля дзвярэй на круку, і з яго капае ў цэбрык вада. Сястра ідзе ў кухню. Яна шчапае трэскі і грыміць трыножнікам, раскладаючы пад ім агеньчык. Я загадзя чую спакуслівы пах падсмажаных скварак. Я хаджу, каб размяцца, і мне здаецца, што падлога перада мною ўспучваецца і ўпарта не дае цвёрда паставіць нагі. На сцяне я чытаю плакаты і разглядаю палінялыя карткі. Гэта гісторыя станаўлення і росту сям’і ў яе сувязях і дачыненнях. Вот сама сястра з швагрусём сярод свайго маладога патомства. У яе высокі завіты чуб і паўнакроўнае, яшчэ прагавітае мацярынства. Даніла ў форме салдата імперыялістычнае вайны. У дзвюх жаночых галоўках наводдаль я пазнаю Веру і Кацю. Яны ўжо дарослыя, крамяныя дзяўчаты. А гэта — Кацін жаніх... Чорт на яго,— калі гэта ўсё прайшло! Здаецца, зусім нядаўна я іх ведаў дзяцьмі...
Вечар лёг за вокнамі раптоўна і густа. Мне няма калі ўспамінаць свайго пакінутага ў сястры дзяцінства. Аднекуль, як па сігналу, пачынае збірацца сям’я. Адно за адным: і Вера, і Раіса, і Коля, і Алёша, і Алесь — я іх ледзь пазнаю. І ўжо зусім позна прыходзіць Даніла. Ён нібы замыкае сабою круг сумятлівага дня і прыносіць права на адпачынак.
— Уга, во які госць у нас,— гаворыць ён сваім вечна спакойным і роўным голасам і сунімаецца ў парозе, каб напіцца вады.
...Ноч звініць за акном аднатоннымі кроплямі. На сцяне ходзікі няўтомна клююць цішыню, і паўзуць, адна адну абганяючы, стрэлкі. Мы яшчэ доўга седзімо ўтраіх. Мне прыемна пазнаць пра павіны і змены ў калгасе і ў іхнім жыцці. А селавыя гаворкі доўгія і несканчоныя, як зімовыя вечары. Яны поўны і трывог, і радасцей, і падзей, і балючых хваляванняў. Сястрын голас, звонкі, высокі і поўны, ліецца непадкупна праўдзіва і мякка.
— Няма чаго і гаварыць,— кажа яна, як бы ў заключэнне сваіх думак,— што цяпер ужо ў нас не гора. От і дзеці ж усе бадай вучацца. Пакуль што гэта нахлебнікі, а тым часам, што трэба, то і маем, і не бядуем. Каця ж, дык онь нават ужо настаўнічае недзе ля Урэчча. А што сёлета, дык некаторыя, у каго работнікаў было многа, адноес бульбы колькі напалучалі.
Даніла сядзіць, як заўсёды, маўклівы і строгі. У гаворку ён умешваецца рэдка і нечакана і, засаб выгаварыўшы ўсе свае думкі, гэтак жа нечакана сціхае. Яго вельмі хвалюе, калі ёсць непарадкі. Ён будзе тады мучыцца і кіпець і ўвесь свет будзе ўспрымаць толькі праз іх.
— Гнюсаты ўсякае ў нас бывае яшчэ многа, от што. Лезе другі ў правіцелі, а самому хоць пальцам паказвай. Або мала напакасціў гэты чорт сляпы, што быў у нас за старшыню? Сабраў ля сябе любімчыкаў — то кумоў, то сватоў — дый панаваў, тайком сыры ды масла паядаючы. Коні онь пазаганялі да таго, што на іх страшна было паглядзець...
Апошняе ён сказаў гнеўна і адразу ж патух. Ён сказаў сваё самае балючае. І ўсё да гэтага ён гаварыў, фактычна, дзеля таго, каб толькі ўпамянуць пра коні. Ён — конюх. Гэта яго няшчасце і радасць. Конь яму ўсё адно што свая кроў ці сваё дзіця. Няхай толькі ён захварэе, дык з ім захварэе і сам Даніла. Ён не будзе тады ні есці, ні спаць, будзе хадзіць з ліхтаром раз-пораз у хлеў, як лунацік, і тады ўжо ніякая работа не пойдзе яму ў рукі. І боль у яго не за тое, што можа быць страта. Ён проста не можа трываць, як пакутуе нямая і бездапаможная жывёла. Яна ж не можа ні сказаць, ні паскардзіцца. Яму тады здаецца, што ў гэтым вінаваты ён сам. Я часта дзівіўся, як можа месціцца ў гэтым панурым і маўклівым чалавеку такая невычэрпная чуласць і пяшчота, што мяжуе бадай з мацярынствам.
— Ну, але цяпер ужо годзе,— астыўшы, гаворыць Даніла.— Цяпер у нас Грышка, і чалавек ён, здаецца, талкавіты.
— Які Грышка?
— А ты ж яго, мабыць, ведаеш,— перабівае сястра.— Грыбаль Грышка.
Я прыгадваю. З дзяцінства майго выплывае задзёрысты танклявы хлапчына, сарвігалава, мой аднакласнік па школе. Мы яго тады звалі проста Грыб, і ў яго такі праўда былі рыжыя непакорныя валасы, стрыжаныя наўкруга, як застрэшак. Ён жыў на канцы сяла і насіў у зрэбнай торбачцы кнігі. Узімку, выходзячы са школы, мы заядла рэзаліся ў снежкі, а ўлетку гулялі ў рухі ці качалі па вуліцы кацёлку. Здаецца, у настаўніцы мы былі выбілі аднойчы акно і тады пахаваліся хто куды, адцураўшыся нават кацёлкі. Пасля я яго неяк сустракаў, калі ён ужо быў чырвонаармейцам; я бачыў тады яго мелькам, і ў памяці асталося толькі цьмянае ўяўленне высокага і шустрага чалавека.
— Дык ён у вас цяпер за старшыню? — пытаюся я і радасна і здзіўлена,— Ну, як жа ён?
— А нічога, бярэцца добра,— устае Даніла, папраўляючы свой калючы белабрысы вус, і ідзе спаць, трымаючыся за паясніцу штаноў.
— Ну, ён жа камуніст,— дадае сястра, з нейкаю асабліваю павагаю гаворачы гэта слова. Я чую, як усярэдзіне ў мяне падымаецца невыказная зычлівасць і ласка. Мне хочацца падысці і пацалаваць Ульяну. У гэты час я ганаруся ёю. Яна нават і не ведае, да чаго я яе люблю.
Назаўтра я шукаю, каб убачыцца дзе з Грыбалём. Але яго не так лёгка і знайсці. У праўленні я застаю аднаго толькі Лапеку Марку — даўгалыгага рахаўніка. Ён заняты з працаднямі, і на стале ў яго ляжаць недабітыя лічыльнікі і груды працоўных кніжак. Гэта таксама мой даўні знаёмы. Ён быў на два класы старэй за мяне і меў рэпутацыю безнадзейнага гультая і абібока. Цяпер гэта рослы мужчына з чорнымі слядамі пабрытых вусоў і з мяккім, нейкім лірычным басам. Ён усміхаецца сваім знакамітым шчарбатым зубам. Ён расказвае мне пра калгас, у той час і запісваючы свае таямнічыя лічбы, і гаворачы з тымі, што папрыходзілі,— як Юлі Цэзар... Я іду, думаючы сустрэць Грыбаля дзе на сяле — на таку ці на ферме. Але яго нідзе няма, і я пачынаю аглядаць аколіцы.
Любата! Дождж перастаў яшчэ ўночы, ад яго асталася толькі земляная пахучая вільгаць і густы, цяжкаваты сінец гарызонта. Палеткі то велічна падымаюцца ўзгоркамі, засланяючы адзін аднаго, то ападаюць пакатамі, па якіх, пенячыся і размываючы гліну, сцякае ўчарашняя вада. Дзе-нідзе высяцца і мінаюць у спрадвечным сне волаты-камяні — сляды дагістарычных фінляндскіх ледавікоў. Іхнія, некалі расцёртыя неймавернаю сілаю, аскепкі валяюцца па дарозе і на загонах паскіданы ў пірамідальныя крушні. Вада булькае і шуміць, прабіваючы ручайкі, і збягае ў пакручасты, вякамі прарыты ў нізіне роў. Ён глыбокі і абрывісты, гэты роў, і абвеяны таямнічасцю і легендамі. Яго берагі падымаюцца голымі выступамі, а вада стогне і бурліць далёка ўнізе, як у цясніне, прабіваючы камяні і абвалы. Аднойчы пасля навальніцы, калі вада змыла з сабою зямлю, на дне яго былі знойдзены два калодзежы. Дуб быў чорны як вугаль і цвёрды як косць. Калодзежы паразбіралі і парабілі пасудак.
За равамі я паварочваю дахаты і іду агародамі. Унізе цягнецца балотца з радкамі скошанае атавы. Тут некалі былі непраходныя нетры. Але я гляджу ўдалячынь, я шукаю Выспы, гэтае легендарнае краіны майго дзяцінства. Гэта быў куток вечна шумлівага, цёмнага лесу, абкружанага тым чортавым балотам. Там вадзіліся і начамі ўзімку завывалі ваўкі, а ўлетку пасвіліся каровы. Мы ўцякалі туды ад мацярок на цэлыя дні, лазілі па дуплах алешын, гулялі ў хованкі, раскладалі агні. Я памятаю, як мне хацелася выменяць у кагосьці чароўнае шкелка, гледзячы ў якое відаць было безліч чалавечых твараў. Я даваў за яго маленькае металічнае калёсіка, знойдзенае мною на паповым агародзе. Пасля я дазнаўся, што гранёнае шкелка было вокам ад кішанёвага электрычнага ліхтарыка, а калёсіка — ад ножкі металічнага ложка.
Замест Выспы я бачу роўнае, пакацістае поле. Вакол яго прапала балота, і вока нідзе не зачэпіцца нават за які-небудзь лядашчы куст лазняку. Праваруч, на пачатку палеткаў стаіць сяло. Яно яшчэ невялікае, але дзіўна прыгожае, нейкае святочнае і радаснае, нібы выйшла сюды спраўляць маёўку. На геаграфічнай карце мае памяці ні палеткаў, ні гэтага сяла няма, тут стаяў фальварак недалужнага паўпанка Агусты, каторы і меў хіба тое, што лакіраваныя боты ды вірлавокую сваю палюбоўніцу.
Я гляджу і дзіўлюся. Нібы прайшлі не гады, а цэлая вечнасць. Якая неймаверная ты, сіла, у разняволенага чалавека!
Дома я застаю камлюкаватага, з сівымі пасмамі ў барадзе чалавека. Ён здароўкаецца, я бяру яго руку і гляджу ў твар. Вочы ці то баязліва вывучаюць мяне, ці то іранічна ўсміхаюцца. Урэшце я пазнаю пастарэлага Цымбала.
— А, здароў, дзядзька,— кажу я,— я ледзь пазнаў вас.
— Дык вы ж усе так цяпер — не пазнаяце нас, бацькоў.
— Як гэта не пазнаём?
— От мой жа адцураўся, не піша. Бацькі цяпер не патрэбны, калі ўжо вас павыгадоўвалі.
— Калі лядайкія бацькі, дык, вядома, не патрэбны.
Я сказаў рэзка, нават не падумаўшы, што гэта нетактоўна. Цымбал нядоўга паглядзеў на мяне, павярнуўся бокам і замоўк. Пасля толькі я даведаўся, што ён кругом пакрыўджаны. Яго не прынялі ў калгас за кулацкую агітацыю. За гэта з ім пасварыўся сын і адцураліся суседзі. Цяпер ён ходзіць і раскайваецца, і маракуе, што яму ніхто не верыць.
Ён уздыхае, скрабе ў барадзе і, відаць, пра нешта хоча загаварыць. Ён, можа, знарок прыйшоў пра што папытацца і не адважваецца.
— Скажы ты мне,— урэшце садзіцца ён паволі на лаве і глядзіць мне проста ў вочы,— ці гэта ў нас ужо бяскласавае грамадства гэтае ёсць ці не?
Я хачу зразумець хаду яго думкі і насцярожваюся. Нешта тут нездарма.
— Мы яго яшчэ будуем,— кажу я.
— Дык, значыцца, і барацьба гэтая класавая таксама яшчэ не скончана?
— Не, не скончана.
— Та-а-ак,— уздыхае ён, памаўчаўшы,— а я думаў, што мы ўжо ў сацыялізме... Нядобра,— коратка заключае ён, паскубваючы бараду.
— А чаму гэта ты, дзядзька Цымбал, пытаешся? — цікаўлюся я.
Ён адказвае не адразу, а перш глядзіць на ўсіх, пробуючы ўсміхнуцца.
— Дык я ж і кажу. Я думаў, што ў нас ужо бяскласавае грамадства гэтае, як пісалі, што ў другой пяцігодцы будзе, то я хацеў ісці дый патрабаваць, каб мяне ў калгас прынялі, бо тады ж я быў бы ўжо роўны з усімі.
Цымбал рагоча кароткім дробненькім смехам, і відаць, што рагоча ён нехаця, а так — для людзей.
За акном густа і нізка перакочваюцца воблакі. На акне ляжаць не надзетыя мною шкарпэткі. Сястра ў кухні крычыць на сабаку. Яна нешта беспярэстанку робіць. Яна вечна чым-небудзь занята, гэтая Ульяна. Яе дзень сумятлівы і неспакойны, як перад жнівом. Я бачу, як яна то паказваецца ў хаце, то недзе знікае, то зноў варочаецца, стукаючы па падлозе голымі пяткамі.
Я чую, як пасля хады пачынаюць ныць мае ногі.
Цымбал доўга сядзіць, уставіўшыся недзе ў куток, на гэты час расшыранымі, шклянымі вачыма.
— Няма справядлівасці,— гаворыць ён урэшце.— Што я — кулак які, ці што, каб мяне нават у калгас не прыняць? Што я — забіў каго ці зарэзаў?
— Ат, не крывіце душою, дзядзька Цымбал,— высокім нецярплівым голасам умешваецца Ульяна.— Не такі ўжо вы маленькі, каб нічога не ведаць. Нябось папабэсцілі нас не мала, дый цяпер, богу дзякаваць, язык не на прывязі, але ўсё гэта быдта скардзіцеся, што вас крыўдзяць!
Я чую, як цяжка Ульяне стрымацца, каб не перайсці ў злосць. Яе рукі нервова папраўляюць расслаблены вузел хусткі. Цымбал устае і грузна ідзе ў дзверы, але дзверы адчыняюцца, і на парозе паяўляецца Богуш. Яшчэ з парога ён смяецца сваімі маленькімі прытушанымі вугалькамі і ўжо гаворыць пісклявым заржаўленым голасам:
— Ну, што, прыехаў, коцік, а? Да сястры, захацеў праведаць? А як жа, трэба, малайчына. Ну, як жа пажываеш, коцік, скажы. Эх ты, і барада вырасла, хе-хе-хе!
Ён гаворыць не перастаючы, то пакашліваючы, то ўсміхаючыся, і ўвесь час ходзіць, паціраючы рукі. Ён сухі, танклявы, з вузкімі плячыма і з востраю бародкаю — увесь варушкі і неспакойны, як на спружынах. Такое ўражанне, што ён некуды вечна бяжыць і спяшаецца, каб не спазніцца. І смех яго дробны, кароценькі, таксама порсткі і неспакойны.
— Як жа калгас табе наш падабаецца, а? Усё пішаш? Я ж таксама ў калгасе, коцік, і нічога, ведаеш, добра. Ты ж гарэлкі ці маеш, Ульяна? Яна цябе, можа, і не ўчаставала?.. Ну, як жа, скажы, коцік, ці ў нас ужо бяскласавае грамадства ёсць? Цяпер без класаў ужо?
«Хто гэта іх панавучваў?» — думаю я пра Цымбала, бачачы тут невыпадковасць. Але паволі здагадваюся. Я пачынаю прыгадваць усяго Богуша, і ён паўстае перада мною як на далоні.
З японскае вайны ён варочаецца не простым салдатам, а з нашыўкаю — фельчарам. З сястрой ён дзеліць гаспадарку. Яму ўжо не да твару калупацца ў зямлі, ён прадае сваю часць і едзе ў свет. Ён жыве ў Сіняўцы, у Нясвіжы,— у яго там нейкія важныя, па службе ў салдатах, знаёмыя і панна Паліна. Пратраціўшы «маёмасць», ён варочаецца назад. Але ён ужо не просты селавік, ён водзіць знаёмства з валаснымі чыноўнікамі ды з пісарамі. Урэшце, ён жэніцца. Яны пачынаюць лячыць удваіх. Яна — шэптамі і зёлкамі, ён — кроплямі. У хаце паяўляюцца яйкі, сыры, масла. Хворыя павінны плаціць добра, бо другі раз пан Богуш не будзе лячыць.
Рэвалюцыя застала Богуша ў новенькім, гонтамі крытым доміку наводшыбе з шкляным малёваным ганкам, з кветкамі вакол яго і з садзікам. У рэвалюцыю кветкі пасохлі і пабітыя шыбы ў ганку пазабіваліся дошкамі. Ён бачыў, што нічога з гэтым не зробіш — наперабой ён усім хваліў рэвалюцыю, але на дно куфра беражліва схаваў партрэт Мікалая. Часы ішлі, і Мікалая давялося дастаць і спаліць. Жонка памерла, гаспадарка асунулася, і ён падаўся ў калгас адражу ж, як яго толькі арганізавалі — нават быдта лёгка і радасна. Але калі заходзіў палячыцца надзейны чалавек, Богуш рад быў успамянуць добрае старое. Ясна, што гэта ён навучыў Цымбала чакаць бяскласавага грамадства.
— Дык ты і на Каўказе быў? — беспярэстанку парашчыць ён.— Ну, як жа там, добра? Усяго хапае, не галадуюць? Хаця б не галадавалі, коцік. І чыгункі па гарах ходзяць? От бач, Ульяна, гэта не то што мы з табою седзімо тут, у гэтым пекле, а ён дык онь колькі свету пабачыў. А скажы ты, коцік, ці гэтыя чыгункі там старыя яшчэ, ці ўжо цяпер пабудованы? За нашым часам?
Я бачу наскрозь гэтага «палітыка», гледзячы ў вочы, кажу:
— А шкадлівы ты, дзядзька Богуш. Я ж ведаю, чаму ты пытаешся: старыя яны ці цяперашнія. Ты хочаш, каб я сказаў, што старыя, тады ты пабяжыш, абрадаваны, шаптацца: «Ага, от бач, і дарогі яшчэ мікалаеўскія, яшчэ ўсё царскае, аднак, спажываем. Свайго, нябось, яшчэ не нарабілі». Свежы хлеб табе быў бы.
Богуш моргае вачыма, пробуе жартаваць, але кашляе, заікаецца, і хударлявая фігура яго неспакойна варушыцца.
У дзвярах чуецца свежы тупат і галасы. Даніла нясе папраўлены хамут. За ім я бачу нечыя шырокія плечы і цвёрды крок. Тут жа я пазнаю калгаснага здаравілу, сакратара партыйнай ячэйкі каваля Антона, а за ім Грыбаля. Яны ціснуць мае рукі сваімі жалезнымі рукамі і трасуць іх. Іх двое, але здаецца, што тут прыйшоў цэлы натоўп. Богуш з Цымбалам непрыкметна, але скоранька знікаюць. У хаце становіцца шумна і буйна радасна. У Антона наперадзе шырокі залаты зуб, і ён блішчыць і смяецца разам з Антонам. Якія яны здаровыя і свежыя, нібы прынеслі з сабою другі свет. Я гляджу на Грыбалёў твар: ён яшчэ малады, але суровы і каменны, з глыбокаю папярочнаю складкаю на лбе, з шурпатымі слядамі вятроў. Раптам я ўспамінаю гранёнае шкелка, рыжага, з непакорнымі валасамі завадзілу і рагачу.
— Чаго ты?
— Шкелка,— кажу я.— У цябе было такое харошае шкелка, і ты не хацеў са мною мяняцца. Мы тады бегалі ў палатняных, з паадтоптванымі калошамі штанах.
— Во ўспомніў,— гаворыць ён, канфузліва ўсміхаючыся і расшпільваючы свой прасторны, без пояса, шынель.— Ну і дадумаўся,— давай лепш пра цяпершчыну.
— Давай, старшыня...
Цёплая раніца чакала мяне ля парога з асядланым канём. Сястра праводзіла мяне за вароты і доўга стаяла, пакуль я не схаваўся за аселіцаю. Падыхаў лёгкі восеньскі вецер, і сонца нехаця варочалася ў густых, цяжкаватых воблаках. Дарога вілася і звінела наперадзе, як бясконцая песпя. Ніколі я не стамляўся хадзіць па слядах тваіх, край мой. За мною замыкаўся і патухаў свет спадманлівага майго дзяцінства. Я варочаўся ў свет рэальнага, няўтомнага, прагавітага, найпрыгажэйшага нашага жыцця. У палявой торбачцы я вёз запіскі апавядання і пару новых зялёных шкарпэтак.
1933 — 1934