— Ну, што, прыпамінаеш? — гаворыць ён, усё яшчэ трымаючы маю руку ў сваёй.— Не пазнаеш? А памятаеш, як два гады таму назад мы ехалі з Ульянаю — вы мяне з Грэска тады падвезлі? Ну, от бач — гэта той самы я і ёсць. Перамяніўся? Ну, што ж, старэем. А ты ўсё ездзіш? Ну, і ладна — смалі. Толькі ж да мяне не забудзься завярнуць. Вунь там я жыву, бачыш? — за ўзгоркам хаты. Ага. Ну, от гэта наша і гняздо. Глядзі ж, не забудзь наведацца.
І, яшчэ раз паціснуўшы руку, ён пасігаў у бок дарогі так, як тады, шырока ступаючы нагамі.
Гарасім шлёгнуў кабылу, і калёсы рвануліся, затарабаніўшы парассыханымі лёсткамі. Дарога сухая, пыліцца і, выгінаючыся, недзе прападае наперадзе. Паўз дарогу спеюць жыты, і наводшыбе, стаўшы на ўзгорку, не дамахнуўшы аднойчы крылом, застыў вятрак. За ім далёка відаць, як унізе пайшлі паплавы. Наперадзе лес, ён краем загнуў леваруч, туды толькі што пайшоў чалавек. Я гляджу, як ён аддаляецца, то паказваючыся, то хаваючыся за кустамі. Вось ён загнуў ужо на сцежку да будынкаў.
— Абавязкова заеду,— паўтараю я сам сабе ўголас сказанае на розвіт і чую яшчэ ў сваёй далоні цвёрды след яго рукі. Я нават бачу, як ён смяецца мне вышчарбленым зубам, і толькі цяпер пачынаю разглядаць яго твар. Але, ён пастарэў. Неяк пацвярдзелі, пабольшалі сківіцы і глыбей яшчэ селі вочы. Лоб падаўся наперад, і бровы навіслі гусцей. На ўсім абліччы відна нейкая новая, разумная сталасць, такая, калі чалавек багата пабачыў жыцця.
Але ўсё ж гэта той самы Дубік, якога тады я яшчэ нават не ведаў як і зваць.
— Но-о! — абрывае мройнасць Гарасім і пасіверанымі пальцамі вырывае кавалак газеціны на цыгарку. Ён прывязаў лейцы за біла, згорбіўся над капшуком, дастаючы тытунь, і паволі, каб не расцярусіць, насыпае яго ў паперку. Неўзабаве паявіўся дымок, і, выпускаючы яго, Гарасім адкідаецца ў перадок на сядзенне ўсімі плячыма.
— Ну, што ж, от і па-новаму мы жыць пробуем, толькі кадук яго ведае, як яно будзе,— пачынае Гарасім, відаць даўно ўжо збіраючыся загаварыць.
— А што, хіба непарадкі якія? — пытаюся я, стараючыся зразумець, пра што хоча сказаць Гарасім.
Ён маўчыць, а потым доўга здзімае за біла попел з цыгаркі і тады толькі адказвае:
— І парадкі, і непарадкі — усё разам.
— Як гэта?
— Ды так — не разумеем мы яшчэ багата чаго, от што.
— Ну, гэта паправіцца. Кажуць жа: і лапця не спляцеш не ўмеючы. Абы захацець.
— Ды так яно, але ж...
Ён канчае гаворку махам рукі і глыбока зацягваецца дымам. Адале выцягвае з-пад сябе саломінку і пачынае доўга яе шчыкаць. Я гляджу на Гарасіма і таксама маўчу. Ён нешта такі хоча сказаць. Ну і няхай памаўчыць, а раз яму рупіць, то не ўтрывае. Няхай нагарыць у самога, бо так, калі дапытвацца, чалавек ніколі не стане гаварыць проста.
Па лесе калёсы пайшлі павальней, трасучы па карэннях. На глыбокіх каляінах яны западаюць і гойдаюць, як у калысцы. Падыхае здаровым пахам смалы і цёплае вільгаці. Сонца, прарываючыся ў шчыліну дарогі, кладзецца на доле густымі мазкамі. На розныя галасы недзе ў лістоце цвыркаюць птушкі. Гарасім, забыўшыся, паскубвае густую шэрсць барады, зрэдку нокаючы на кабылу.
— Дык я от і кажу, што не разумею я гэтага,— абуджваецца ён ужо толькі тады, калі лес пачынае радзець.— От ніяк не магу раскусіць.
— Чаго?
— Ды жыцця нашага. Мудра пайшло яно. Ні сяк ні так людзі жывуць. Няхай бы ўжо ўсе аднакава, а то: адзін — калгас, другі — некалгас, і невядома, на чым яно стане. Ну, і разброд у людзей. Жывуць так, да часу, абы перажыць. А па-мойму, ужо, раз калгас, дык трэба, каб усе. Каб не перабіваліся адзін аднаму пад нагамі. От тады і толк быў бы.
Я стараюся загаварыць з Гарасімам так, каб мы адзін аднаго зразумелі, але ён перабівае.
— Ат, талкаваць гэтак умее кожны. А нам не талкаваць, а жыць трэба. А што гэта за жыццё, калі ты не ведаеш нават — гаспадар ты ці не гаспадар. Я ж кажу — аддалі б ужо загад такі,— Сталін ці хто там,— што ўсім падавацца ў калгасы, тады кожны і ведаў бы, што ён ужо жыць будзе гэтак, і нікуды ўбок не глядзеў бы. А то — от кругом паглядзець — адзін розрух. То будуецца, то раскідаецца. Такая каламуць, што немаведама, дзе ты жывеш. Так і мадзееш, абы дзень перабыць. І ніхто ніправошта не дбае, бо няма веры ў чалавека ў што-небудзь адно.
Гарасім сплюнуў праз зубы за біла і злосна тузануў кабылу. Тая рванулася, і калёсы зноў затарабанілі па роўнай цвёрдай дарозе. Канчаўся лес, і зноў пачыналіся палі, далёка забягаючы жаўтаватым морам жытоў, гонячы недзе ў бясконцасць шырокія, павольныя хвалі. Сям-там паміж іх відны адзінокія, яшчэ старасвецкія, дзічкі. Вунь там, пад узгорак, садамі засланілася сяло. А там — ледзь відно — між жытоў паволі едзе фурманка, гэта, мабыць, туды загнула дарога. І над усім гэтым неабсяжная, як толькі можна акінуць вокам, празрыстая, лёгкая летняя сінь. Эх, як шырока, аднак, можна дыхаць, так от жытнёвымі хвалямі плысці, і каб усюды багатым плёнам сваім пахла зямля. Не, шчаслівы ты чалавек, калі можаш от так от, шырока, над усім стоячы, жыць!
— Ураджай сёлета — у-у-у! — гаворыць Гарасім, як бы пераймаючы маю думку,— адна радасць! Калгасаўскае... Толькі немаведама, як прыбярэцца, можа, гэтак, як летась,— канчае ён праз паўзу глушэйшым голасам.
Я рагачу з Гарасіма, пазнаючы ў ім адразу ўсю душу — дваістую, неспакойную, але праўдзівую і чыстую, як у дзіцяці.
— А рад, нябось, дзядзька Гарасім, за ўраджай, хоць не ведаеш, гаспадар ты над ім ці не?
— Ну, мала што — кроў,— гаворыць ён, гладзячы вус, і я бачу, што гэтым ён хоча прыкрыць усмешку.— Гэта ўсё роўна, як кроў свая. Бачыш, што карысці многа — і радуешся.
— А чаму ты з калгаса выйшаў, дзядзька Гарасім? — пытаюся я.
Гарасім не адразу адказвае. Ён гэтак жа сама, як некалі Ульяна, нечага доўга шукае ў сабе — тузаецца, не можа знайсці слоў. А пасля гаворыць, як бы нехаця:
— А думаеш, я сам ведаю, дзе я? Я і там, і не там. Выйшаў, бо шчымела ў сэрцы, што па-людску жыць хацелася. А гэта глядзіш — зноў не на месцы, усё адно як сам сабе чужы. Ды гэтак і шмат хто, нават з тых, што і ў калгасы папісаны. Так от ад гэтага і дбальства нямашака. От я і кажу, што горш за ўсё месца свайго не ведаць, чужым быць.
Гарасім зноў расказвае пра тое, як цяжка зразумець жыццё. Мудрае яно стала, і ніяк за яго не ўчапіцца, не дагнаць так, каб асіліць. Усюды ўсё — трашчыць, перайначваецца, так, як перашываюць нанава апранаху. Тарчаць старыя рубцы, і не зразумець, дзе пойдуць новыя. І толькі тады зразумееш, што да чаго, калі можна будзе прымераць. І добра, хто ўжо гэтую апранаху прымераў — ён ведае, што яна пашыта на яго. От узяць хоць бы — Дубік. Яму хоць бы што — ён заўсёды аднакі. Дый усе яны, хто з даўнейшых, што тады адразу з ім згуртаваліся. Дый то — гэта даўняя дружба. Прыйшлі на карчы, на імшары, колькі поту, пакуты разам палажылі, пакуль разрабілі, дык дзе ты цяпер пакінеш, гэта ўжо ўсё адно як сваё. Яны глядзяць у адно — ім няма куды варочацца. І не было. А тут як-ніяк, а свая гаспадарка. Ды яшчэ і прырэзка была прыпала. Думалася, што можна было б і... Ну, от так і стаіш, не ведаючы, якою нагою ступіць, так от і блудзіш. А ўрэшце, кадук яго ведае,— каб гэта пэўна ўжо наважыў...
Я слухаю Гарасіма і толькі цяпер заўважаю, што ён гаворыць сам з сабою. Утаропіўся недзе ў лёсткі і варушыць губамі, нават не заўважаючы, што кабыла сама завярнула на шашу.
Думай, Гарасім, гавару я таксама сам сабе і неўзаметку падбіраю выпушчаныя ім з рук лейцы.
Ёсць нешта прыемнае, калі пазнаеш забытыя мясціны. Мінаюцца сялібы, палеткі, лясы. Прыглядаешся наўкруга, перабіраючы памяць. Хочацца што-небудзь прыпомніць, пазнаць, паглядзець, як яно павыростала. Глядзіш і не ведаеш — ці то памяць падводзіць, ці то так багата чаго пайначала. Перад табою праходзіць даўнейшчына. Вот цягнецца Кацярынінская шаша Масква — Варшава, выезджаным каменнем бялеючы да гарызонта. Некалі ляжала яна праз лясы, як праз тунелі. Пасля, у вайну, лясы пачалі высякаць. Бежанцы, уцякаючы з радзімы, наабапал яе пакідалі магілкі, ставячы на іх белыя бярозавыя крыжы. Ні лясоў, ні крыжоў цяпер няма. Сям-там, праязджаючы вёрсты, пападаюцца старасвецкія раскарачыстыя, з дупламі ды з падсмаленымі бакамі кляны ды дубы, пасаджаныя яшчэ ў Кацярыніну бытнасць. Вунь там, каля рэчкі, таксама быў некалі лес. Далёка цягнулася паўз яго балота, заросшае лазою. Тады на ўзгорку стаяла адна сіратлівая палясоўшчыкава хатка, і мне, памятаю, заўсёды здавалася, што яму аднаму тут, мабыць, страшна жыць. Я гляджу цяпер, як гэтае выцерабленае балота лягло далёка роўным галам сенажаці. Я нават шукаю старое палясоўшчыкавае хаткі і думаю, што яе, мабыць, перанеслі вунь у тое сяло, што разраслося за рэчкаю. А от зноў сяло, новае, яшчэ нават з непаканчанымі будынкамі. Валяюцца шулы, пад сцены зложаны жэрдкі. На прыгуменнях яшчэ нават не пазгладжвалася куп’ё. І от так от кругом незнаёмыя ландшафты з палеткамі, з сёламі, з пералескамі. У памяці няма іх. Як бы нехта аднойчы ўзяў ды як на карце і пераставіў. І яшчэ нават не скончыў гэтае свае перастаноўкі, бо кругом пааставаліся сляды непрыбраных бярвенняў, недакончаных стрэх, лініі новых дарог ды дзялянак.
Ці не гэта розрухам называў Гарасім?
Я сам сабе думаю і пачынаю ўспамінаць. Летась я таксама ездзіў сюдэю. Была восень, хмары па небе сунуліся густа і нізка. Нават здавалася, што ім цяжка было ісці ў сваю вялікую дарогу і яны слязліва аплывалі дажджамі. Тады былі гразкія, глеістыя дарогі, і Гарасім раз-пораз нокаў на кабылу.
Паўз нас паплавамі ляжала сенажаць. Часта дзе яна была скошана, і пракосы ляжалі — забытыя, пачарнелыя, паўплясканыя дажджамі ў траву. Праз іх пачынала была праростаць атава, але таксама зачахла, парыжэўшы ад халадоў. Над паплавамі цягнулася волкасць — густая, слязлівая,— і пракосы далёка чарнелі, астаючыся забытымі зімаваць.
А далей пачыналася поле, і восеньскаю вільгаццю пахла зямля. Сям-там пападаліся шырокія загоны з недавыаранаю бульбаю — таксама забытыя. Дзе-нідзе відно было яшчэ каліва бульбоўніку, збутлелае, паваленае на зямлю і ўплясканае конскімі капытамі.
Тады мы ехалі моўчкі, гойдаючыся ў каляінах, і на колы цягучым глеем накручвалася гразь. Адзінокія, забытыя загоны міналіся паволі, нехаця, і здавалася, яны скардзіліся на тое, што іх пакідалі ў полі адных, на марозы. І тады ж Гарасім сказаў:
— Нават праца свая прападае. Блудзяць людзі. Ніякае дбайнасці няма.
От мне і падумалася, што і цяпер, гаворачы пра нядбайнасць і розрух, ён усё яшчэ бачыць леташнюю восень.
Праз пару тыдняў я заехаў да Дубіка. Ён сустрэў мяне, седзячы на лаве і дапіваючы чай, з забінтованаю і падвязанаю на марлі рукою. На маё запытанне пра ва*ду ён не адказаў, а загаварыў пра нешта другое. Тады я заўважыў, што і на лбе ў яго збоку чырванеў яшчэ кагадзе загоены шрам.
— Ат, глупства адно,— зноў ухіліўся ён ад адказу, надзеючы шапку.— Ну, ты адпачні ці пагуляй сабе, а я пайду. Увечары паталкуем.
— Нават і гаварыць саромеецца. Здуру от такую цацку набыў,— гаворыць жонка, прыбіраючы са стала.
Пасля яна расказвае, што цяпер пачалі паказвацца ваўкі. Мабыць, гэта пачапалі іхнія гнёзды, асвойтваючы лясы. Ну, дык да коней сталі наведвацца. Надоечы перад самым досвіткам жарабя задушылі. От ён аднае раніцы і пайшоў са стрэльбаю да начлежнікаў. Ну, а назад ідучы, сустрэўся з нейкім, ці што, ды, мабыць, мацнавата грукнуў, ставячы стрэльбу. Ці мо знячэўку як зачапіў за што. Дык так от праз гэта траха і калекаю не астаўся. Далонь ушчэнт пашчапаў, тры пальцы, кажа, валодаць не будуць.
Пагаварыўшы яшчэ крыху, я выходжу на двор. Добрае летняе сонца прыпякае як мае быць. З агародаў пахне рамонкамі. Ад грушы пад парканам кладзецца цень, і ў ім, стуліўшы морду на лапы, дрэмле сабака.
На прыгуменні відаць, як з мужчынамі яшчэ гаворыць Дубік. Яны талкуюць, мабыць, пра работу, пасля чалавек колькі з косамі ідуць за гумны, і Дубік адтуль крычыць мне:
— Пагуляй, пагуляй! Паглядзі, паглядзі нашага жыцця!
Тыя, што асталіся на прыгуменні, запрагаюць у трое калёс коні. Яны збіраюцца ехаць па вецце, каб пападсцілаць заперы.
— Ну, як пажываецца?.. У харошую пагоду да нас даведаліся — мурагі косім. Любата! — гаворыць да мяне хлопец, уводзячы каня ў аглоблі.
— Цяпер у горадзе нядобра — духата, пыл,— практычна заўважае другі, з барадою.
— Мо хіба нуднавата толькі будзе.
— Як там, скажэце,— пажылы невялікі чалавек паказваецца з гумна і, згортваючы вяроўку, падыходзіць да нас, — як там, вы ж лепш ведаеце палітыку гэту, з вайною, скажэце, нічога не чуваць?
— Яму гэта, каб ведаць: ці па евангеллю ідзе. Ён жа ў нас за прарока,— абзываецца той самы, што запрагае каня.
— Але, а то ён вылічвае, вылічвае, ды ўсё нешта і не выходзіць. На каторы там месяц у цябе прыпадае яна, дзядзька Антось? — жартуе яшчэ нехта.
Дзядзька Антось пробуе аскірзнуцца, але тыя заядла жартуюць, і ён, махнуўшы рукою і не дагаварыўшы, зноў варочаецца да гумна. Ён нават як бы нечага шукае там, але, так толькі патупаўшы, кладзе ў драбіны вяроўку і падбірае лейцы.
— Ны, пайшла... Смейцеся сабе. Што вы скажаце, адно, як гэтыя сорак два месяцы пройдуць. Як тады, адно, парагочаце,— канчае ён сам сабе, ужо заязджаючы за вароты.
Агледзеўшы будоўлю, сыраварню, бровар, я выходжу на поле. Між жытоў падымаецца дарога на ўзгорак. Узышоўшы туды, я гляджу наўкруга. Жыты плывуць спакойнымі хвалямі і звоняць. За імі, паўз лес, пачынаюцца сенажаці. Мне відаць, як там гуртам косяць касцы. Сяды-тады чутно, як звоняць ад мянташак іхнія косы і на сонцы пабліскваюць. Па дарозе едзе фурманка ў сяло. Я бачу, як адным сваім краем сяло ўдаецца ў жыты. Другі канец яго ападае ў нізіну, а там — за мосцікам, што гарбом перакінуўся цераз ручаіну,— пасёлак. Гэта той самы пасёлак, што відзён быў тады, калі мы ехалі з Ульянаю. Тады ён толькі яшчэ будаваўся і далёка відзён быў новымі гонтамі.
Я сыходжу з узгорка па дарожцы, што вядзе ў сенажаці. Пад нагамі на ўзмежку мякка падаецца трава. Высокае бадылле б’е па каленях. За рукі чапляюцца нахіленыя над дарогаю каласы. З жытоў падымаюцца жаўранкі і, недзе ўгары, пад сонцам, заліваюцца так, што здаецца, гэта спявае само паветра.
Не, ты такі харошая, мая радзіма, новая, свежая, дужая, як маладосць. Добра, што сустракаеш ты мяне заўсёды іначай — не пазнаць цябе! — і нядобра, што Гарасім заве тваю дзёрзкасць ды бунтоўнасць розрухам. Але ён такі зразумее, што ў гэтым «розруху» пачынаецца твая новая радасць!
— Чаго гэта вы так задумаліся? — пытаецца раптам жаночы голас.
Я падымаю галаву і бачу, як з граблямі на плячах да мяне падыходзіць Ганна. Яна ўсміхаецца прыжмуранымі ад сонца вачыма.
— Хораша ў вас,— кажу я, пераймаючы яе вочы.
— Дык прыходзьце да нас грэбці сена.
— Далёка?
— На Ляды.
— Дык я і цяпер магу пайсці,— кажу я.
— Ну і добра.
І мы ідзём разам з Ганнаю, падмінаючы падатлівую траву і наганяючы грабцоў, ад якіх яна асталася.
Увечары Дубік варочаецца позна. На ім відна дзяняшняя стомленасць, але, толькі ўспеўшы скінуць шапку і паправіць хворую руку, ён садзіцца каля мяне.
— Ну, як жа пажываеш, кажы. Агледзеў трохі нашу рэспубліку? Ну і як? Трохі варушымся? Ды я і сам бачу, што нездарма пражыў. Памятаеш, як я табе казаў, што некаторыя нават паўцякалі? А што пасля яшчэ было? У-у, колькі пярэтрусу перажылі. Перш бадай усё сяло было арганізавалася, адале траха не ўгробілі і ўсяго калгаса. Ды ты сам ведаеш і гэтыя войны, і хто іх рабіў. А гэта, як перажылося, дык нават і не верыцца.
Дубік дастае закурыць, але адною рукою цяжка скруціць папяросу, і я яму памагаю.
— Дружныя мы цяпер сталі, от што,— гаворыць ён далей.— Быць не можа, каб узорна гаспадаркі не паставілі. А? Пабачыш.
Дубік падымаецца і, папраўляючы руку, пачынае хадзіць. Ён часта зацягваецца і пачынае расказваць ужо сваю будучыню. У-у, як многа яшчэ работы — і каля зямлі, і каля будынкаў, і з самімі людзьмі. Важна, каб у норму ўвайшоў новы побыт. Каб чалавек знайшоў самога сябе... Яму б хацелася з’ездзіць куды-небудзь на экскурсію. У «Гігант» які, ці што. Каб паглядзець ды мо што пераняць. Гэтымі днямі яны абмяркоўвалі з калгаснікамі свой план. Яны там мяркуюць...
Дубік расказвае запальчыва, горача, так, як бы гэты заўтрашні дзень ён ужо бачыць перад сабою. Я пазнаю яго, гэтага нястомнага энтузіяста, якога бачыў два гады назад. Ён і тады от так жа гарэў сваім заўтрашнім днём і верыў. Тады нават і Ульяна не магла не паверыць яму, і я памятаю, як, сплюшчыўшы сіняватыя азяркі воч, яна пазнавала сябе. Тады і ў яе пачынала нараджацца радасць, і за гэтую радасць мне хацелася яе расцалаваць.
— От так, брат, і будзем памаленьку ступаць,— канчае ён, пагладжваючы хворую руку.— А цяпер давай пра што другое. Як ты там, што ў вас, у горадзе?..
Неўзабаве як мае быць змяркае. Праз адчыненае акно цягне здароваю свежасцю вечара. На неба навалакаюцца хмаркі, і месяц сяды-тады кладзе на падлозе бледныя цені... Відно, як у хату ўвайшла Ганна і праз колькі часу выйшла, доўга трымаючыся за клямку перад тым, як адчыніць дзверы. На вуліцы пачынаюць гусцець галасы. Каля прызбы збіраюцца папрастарэкаваць мужчыны, і мы выходзім да іх.
Тут я пазнаю і хлопцаў, што на прыгуменні запрагалі коні, і Антося, і Дубікаву жонку, і Гарасіма, і яшчэ колькі чалавек. Малодшыя жартуюць з дзяўчатамі, а старэйшыя талкуюць пра будзёншчыну. Нехта гаворыць пра кантрактацыю сена, і Дубік умешваецца ў гаворку. Потым нехта пытаецца, ці варта за Галамі скідаць стагі. Пасля пачынаецца пра жніво, пра нарыхтоўкі і пра тое, што гарычаўцам, мабыць, і сёлета давядзецца пазычаць малатарні.
— Ды свайго колькі там будзе — ураз памалоцім.
— Ого, ты, можа, яшчэ скажаш, што і малаціць няма чаго?
— І пажнём, і памалоцім, але...
— Чаго там «але»?
— Адна рызыка. Усё адно, калі б чаго захацеў, то і купіць няма дзе.
— Чаго ж гэта ты так накупляў бы?
— Мала чаго трэба? Але ж дайшлі да таго, што так от і бота нідзе не дастанеш.
— Уг-га, аббасячаў.
— Кінь ты нэндзіцца, Кандрат. Вечна ты от так ныеш. Абы плявузгаць немаведама што.
Той, каго назвалі Кандратам, не паддаецца. Што там плявузгаць немаведама што? А што, гэта няпраўда? Калі гэта было, каб так нават на ногі не мець права агораць?
— Неразумнае ты пачаў ужо,— чуцён новы голас, і па ім я пазнаю Гарасіма.— Мабыць, няма чаго табе ўжо і гаварыць, што ты на гэтым мудруеш. Хіба забыўся, што не панам быў? Калі ж гэта ты меў больш? Ды я ж ведаю, што мо і жаніўся ў пазычоных, а цяпер колькі пар маеш? І за крата прэмію палучыў, і за нарыхтоўку, і з каперацыі ўзяў. А енчыш. Або хіба забыўся, як некалі дзеці ў школу ў атопках хадзілі? Многа тады ў чаравіках было? А цяпер жа яны, богу дзякаваць, усе надзеты. І твае, і чужыя, і сам ты. Але от ненажэрлівыя людзі пасталі. Вечна ім мала. Абы звягаць.
Гарасім сплёўвае і доўга затоптвае папяросу.
— От і брыдка мне за цябе, Кандрат. І бачыш, не я з табою спрачаўся, а Гарасім,— гаворыць Дубік.
Цемрыва на вуліцы кладзецца ўсё гусцей. Чалавек колькі ўжо разышлося па хатах. Чутно, як пазвоньваюць цуглі і недзе за суседнім дваром пераклікаюцца галасы. Гэта збіраюцца начлежнікі.
Ноч дрэмле, і па хатах адзін за адным патухаюць агні. Гаворка пачынае радзець, і становіцца куды спакайней. Непадалёку яшчэ гуляе маладзёж, і сяды-тады адтуль чуцён высокі жаночы голас. Дубік даўно пайшоў ужо дахаты і цяпер гаворыць з мужчынамі, высунуўшыся ў акно. Відно, як на падаконніку ляжыць яго заверчаная ў белую марлю рука.
— Ну, мужчыны, давайце разыходзіцца,— кажа нехта памяркоўна.— Ды каб заўтра з расою ўлажыць той клін, што не ўдолелі сёння.
— Але, хлопцы, давайце, каб не заспаць,— гаворыць Дубік і зачыняе акно.
Я доўга яшчэ астаюся на вуліцы. У такую от ноч мне хочацца думаць. Я думаю пра новых людзей, якіх толькі што бачыў. Не пазнаць іх праз гэтыя пару гадоў. Яны выраслі ў дужасць і ўжо знайшлі сваю сталасць. І няправільна, Гарасім, ты думаў пра розрух. Вось пайшлі яны спаць і панеслі з сабою руплівасць пра заўтра. Гэта ў людзей нарадзілася новая якасць — дбайнасць. Не, сёлета не зазімуе ў полі чалавечая праца!
Ноч заціхла зусім. Сяды-тады з хмар паказваецца месяц. Вішнякі дрэмлюць, на платы паапускаўшы галовы. Недзе далёка — то ападаючы, то зноў падымаючыся — чутна залівістая песня начлежнікаў. З саду зрэдку пракрадаецца затоены шэпт, і я знаю, што гэта адтуль яшчэ не вярнулася Ганна.
Якая багатая ноч! І як добра, што я гасцюю ў цябе, радзіма мая,— дзёрзкая, смелая і дужая, як маладосць.
1932