epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Брыль

Апошняя сустрэча

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13


 

1

Брыгадзір Лёня Жывень, спраўны мужчына гадоў пад сорак, стаіць каля адчыненых дзвярэй драўлянай, пад шыферным дахам, доўгай будыніны. Канчае курыць, каб увайсці туды, адкуль патыхае прывычным для гаспадарскага носа едкім цяплом, чуваць пазвоньванне ланцугоў, пафыркванне і дружная работа мноства сківіц.

Цыгарэта яшчэ не дасмактана да агню, не кінута на маладзенькую, пакуль што не кранутую раннім сонцам траву, не расціснута моцным запыленым ботам...

Гэта выкарыстаў старшы конюх Марцін Хоміч, медзведзяваты дзядзька з рэдкай сівай шчэццю на поўным, румяным абліччы. Ён вывеў з дзвярэй канюшні буланую Мяцеліцу, на якой звычайна ездзіць брыгадзір, і, падазрона ўсміхаючыся, сказаў:

— Проша, пане Расіцкі!..

Лёня кінуў так і не дакураны «бычок», растаптаў яго, плюнуў і моўчкі ўзяў з рук Хоміча павады.

— Што, браток, яшчэ не ўдалося?.. Дай я патрымаю. Ідзі па сядло. І чаго ты спалохаўся? Я не відзялэм, не слышалэм і ніц не повем.

Не адказваючы, брыгадзір накінуў павады на шыю Мяцеліцы, паляпаў яе пад грывай і пайшоў у канюшню. Вярнуўся з сядлом. Асядлаўшы буланку, паставіў у стрэмя нагу, спрытным рыўком узняўся і лёгка сеў. Хацеў і рушыць моўчкі, з месца рыссю, але конюх паспеў цапнуць за павады.

— Тпру, начальнік! Закурым.

Лёня дастаў з верхняй кішэні старога сіняга кіцеля пачак цыгарэт, запалкі і моўчкі працягнуў іх Марціну.

— Та-а-ак,— гудзеў той, паволі прыкурваючы.— Та-ак... Вясна, таварыш Лёня. А вясной, браток, і трэска на трэску...

Лёня крануў жаробку павадамі, таркануў абцасамі.

— Сігарэты вазьмі! Куды цябе!..

Удагон ахвочаму, лёгкаму тупату нядаўна па-вясноваму пераабутых капытоў затросся сыты і амаль бязгучны рогат.

Дарога з вёскі Вуглы ў мястэчка Гарэліцу, ад трэцяй брыгады да цэнтра калгаса, ішла каля самага Нёмана.

Каб не злосць на Марціна, што яшчэ больш разварушыла ў душы ўсю горкую чарнату, Лёню было б і сёння прыемна адчуваць сябе яшчэ ўсё маладым. Амаль як у тым сорак трэцім, калі ён — ноччу і днём, па снезе і па такой вось раскошы — гойсаў у самаробным партызанскім сядле. Тут, у родных мясцінах, дзе цяпер на памытай дажджамі і прычасанай баронамі раллі зноў вось празубліваецца ружавата-зялёная рунь ярыны, дзе над халоднай, здаецца, нядаўна вызваленай ад крыгаў вадою цёпла мармычуць пчолы ў шэрых коціках вербалозу, дзе за ракою зноў па-новаму сінее пад зарой старая пушча...

Было б і сёння радасна... Але не будзе... І наогул — чортведама што будзе далей!..

Вясёлая Мяцеліца бяжыць і так ахвотна, а ён усё падварушвае.

Над шэрай і зялёнай ад азімай руні зямлёю Лёню чуецца зверху звон бяссонных жаваранкаў, а абапал, бліжэй — грачыны гоман у голых вершалінах прыдарожных ліп. Ужо відаць гарэліцкія стрэхі і кроны дрэў, ліняла-сіні купал царквы і белыя сцены электрастанцыі на ўскраіне — усё гатова прыняць першыя промні сонца. Урачыстая, хвалюючая цішыня.

А ён зусім, здаецца, не заўважае ўсёй гэтай прыгажосці...

Мышастая «Пабеда» ўжо стаяла каля ганка праўлення. Сам старшыня, каржакаваты і рухавы Адам Бухавец, стаяў у пустой яшчэ канторы каля тэлефоннага апарата, прымацаванага да сцяны, і, трымаючы сваёй адзінай, левай рукою трубку, крычаў у яе так, што той, з кім ён гаварыў, свабодна мог бы, мусіць, пачуць і без дратоў на слупах.

— ...Ім добра гаварыць, таварыш Варонін, калі ў іх станцыя пад бокам! Хто бліжэй да міскі, той і чэрпае. А табе... Што?.. Ды хто з вамі тыкаецца? Гэта я сам сабе... Я не ківаю на Пятра, я толькі гавару, што і мы не ў бога цялятка ўкралі... Што?.. Я, таварыш Варонін, словамі не кідаюся... І вы мяне, калі ласка... Што?..

Адам пачырванеў яшчэ больш, злосна скрывіўся і, закрычаўшы ў трубку: «Пагаворым, а чаму ж не!..» — нарэшце павесіў яе, а ручку рэзка крутануў на адбой.

— Здароў, браце Жывень,— сказаў ён, выціраючы далонню ўзмакрэлы лоб.— Чуў: «Чаму так рана? Чаму на кватэру?..» Яшчэ я і вінават!.. Ну, што там у цябе?

Адамавы поўныя шчокі, кнопачка-нос і вострыя шэрыя вочы накрыты нейкай бура-залацістай і заўсёды гладкай чупрынкай, за якую яго нядаўна празвалі Суслікам.

Ды сёння Лёню гэта не здаецца смешным. Не смяшыць таксама шумная мітуслівасць вельмі, зрэшты, талковага гаспадара, які вось і не сказаў, з кім і пра што спрачаўся, а думае, што ты ўсё ведаеш сам...

— У мяне, Пятровіч, атрымалася глупства.

— Ну? — насцярожыўся Адам.— У брыгадзе?

— Ды не...

— Дома што-небудзь?

— Не... Ты, відаць, вельмі спяшаешся?

— А што, доўга расказваць?

— Ды лепш, брат, увечары... Ты позна вернешся?

— Ну, увечары дык увечары. Я паехаў. Калі вырву там яшчэ салетры — пазваню па машыны. А едучы — назад — заеду. Пайшлі. Спраў там у мяне — па завязку...

Следам за ім Лёня выйшаў на двор, пастаяў, пакуль Адам, ужо накрыўшы прылізаную макаўку кепкай, захінуў полы чорнага паліто і сеў побач з шафёрам. «Пабеда» гарэзліва, як дагледжаная жаробка, ледзь не падбрыкнуўшы, стрэльнула дымам і пакацілася.

Лёня плюнуў, хацеў нават сказаць услед Адаму: «Суслік!», але моўчкі падаўся да прывязанай за плот Мяцеліцы. Злосны і на ўвесь свет, і на самога сябе — «Пёрся, цямця, а тут і заняло!» — ён сеў і паехаў памалу.

Куды ляцець?.. Купіць вось толькі цыгарэт.

Не прызвычаеная да ціхай хады Мяцеліца парывалася час ад часу перайсці з руплівай, дробнай ступы на рысь. А Лёня стрымліваў яе.

Ён не спяшаўся да сваіх людзей.

У запасе, для самаабароны, мелася такая думка, што ўсе «яго» людзі ведаюць і самі, яшчэ звечара, што, дзе і як рабіць. Вуглоўцы ляжаць не любяць.

Хоць бы ўчарашні сход...

Наймалі пастуха для калгасніцкіх кароў. Ад кожнага хваста — пуд жыта, пуд бульбы або замест бульбы дзесяць рублёў грашыма. Карміць чалавека тройчы на дзень і двойчы, пасля снедання і пасля абеду, даваць у торбу, з сабою. Кожнай гаспадыні не хочацца, каб суседкі мылі яе языкамі. Хоміч казаў: «Не паўрэчы было б, каб пастух харчаваўся ў мяне ўсё лета. І сам пры ім пажыў бы. Бо баба, браток, стараецца, як перад зяцем». Паша ў Вуглах добрая і недалёка. Падпасак, стрэльба, сабака. Ляжы сабе на грудзе ды раманы чытай. Аднак вуглоўцы прагалёкалі на гэтым сходзе з абеду і да самага кіно, а ўсё ж ні леташняга пастуха не ўгаварылі, ні новага ахвотніка не знайшлі. Смяяліся, што трэба ісці ў МТС па раду: ніхто не хоча на гатовым харчы ўзяць машыну збожжа і машыну бульбы...

Прайшло ўжо тое, калі трэ было людзей упрошваць на працу. Часамі з паўдня думаеш, чым гэта заўтра ўсіх заняць. Хоць, праўда, некаторыя яшчэ ўсё стогнуць, кроячы хлеб: «Сёння-то сёння, але ж як яно, што скажа заўтра?!.»

І першы сярод іх — ён, Мукасей... Ах ты, маць твая сена ела!..

Лёня нават Мяцеліцу ўзняў на рысь, успомніўшы белабрысы, падзюбаны воспай твар свайго начнога хаўрусніка...

Ад успаміну ў душы яго ажыла з новай сілай уся тая горкая, ганебная чарната, ад якой вось і ў родную хату не хочацца...

Цяпер наогул вельмі дарэчы было б махнуць куды-небудзь далей, як Бухавец, каб не думаць: заскочыць дахаты паснедаць ці не, пагаварыць з Алесяй адразу ці пачакаць?

Зайсці, вядома, прыйдзецца — не цяпер, дык у абед,— дзе ж ты схаваешся, што ты ім скажаш. Зрэшты, зайсці — трохі лягчэй, чым пачаць з Алесяй размову, для якой патрэбна цэлая процьма смеласці...

Не смеласці, а шчырасці, відаць. Цяжка проста размежаваць, што гаварыць, у чым прызнавацца, а што пакінуць толькі сабе, назаўсёды.

І не ў шчырасці, нарэшце, было самае цяжкае. Яно — гэта горкае, балючае, ад чаго хочацца кудысьці ўцячы, за любую цану забыцца пра яго — заключаецца ў той подленькай прычыне, што прымушае яго як найхутчэй прызнацца перад жонкай...

Словам, заблытаўся Жывень, ускочыў...

Што ж, найлепш будзе так, як падумаў, прахапіўшыся на досвітку: пагаварыць з Адамам...

Лёня крыва ўсміхнуўся: «Хлопчык! Шнуркі ў чаравіку вузлом завязаліся — татка патрэбен!..» Адагнаў гэты прыкры дакор сталай думкай пра тое, што Адам — разумны хлопец, добры друг, які памагаў ужо яму ў бядзе. Што ж, не пагаварылі цяпер, дык пагаворым увечары. І ў адкладзе сякая-такая палёгка.

А жыць і работу рабіць — усё ж такі трэба.

«Дахаты пакуль не паеду: няхай ужо хоць апоўдні. Не трэба і да будаўнікоў, дзе канчаюць саманную кузню, там — ён, Мукасей...»

Не даязджаючы да вёскі, Лёня полем павярнуў управа. Туды, дзе на чацвёртым, самым далёкім участку сёння пачнуць саджаць бульбу.

 

2

«Глупства» атрымалася напярэдадні.

А перад ім была тая зманлівая радасць, тая — чорт яе ўзяў бы! — яшчэ ўсё маладая паэзія, з-за якой і робяцца глупствы...

У мінулы панядзелак ён быў у райцэнтры. У будзень адтуль спадарожнікаў не было, і, вяртаючыся, Лёня стаяў у кузаве трохтонкі адзін. У кабіне, побач з Альшэвічам, шафёрам, сядзеў, па праву старэйшага, Хоміч. Таму і пасміхаецца цяпер, што ведае ўсё ад пачатку...

Яна стаяла на скрыжаванні, каля белай каталіцкай каплічкі, пад вялізнымі ліпамі, у тым месцы за крайнімі дамамі і хатамі гарадка, дзе звычайна збіраліся «галасаваць». Стаяла яна не адна: стары, бязвусы мужчына ў нейкім не сваім паліто здалёк ужо трымаў узнятую руку. Па плашчыку, у якім была жанчына, і па двух чамаданах Лёня здагадаўся, што гэта — яшчэ адна госця-турыстка з Польшчы. Многа іх прыязджае апошнім часам да сваякоў.

Альшэвіч спыніў машыну. Высокі, бязвусы стары задыханым трушком падбег з двума чамаданамі да задняга борта. Лёня ўзяў у яго багаж, пачакаў, пакуль людзі развітаюцца, і, зноў сагнуўшыся над бортам, працягнуў замежнай госці руку...

І ў той момант, калі ён адчуў у сваёй жмені цяпло яе маленькай моцнай далоні, калі зірнуў у адкрыты ўсмешкай, яшчэ ўсё па-маладому прыгожы твар,— Лёня пазнаў жанчыну зусім.

Лёгка перабраўшыся цераз борт, яна страсянула залацістай «полькай», сказала, прыплюшчыўшы вочы, «спасибо», а потым «здравствуйте». Калі ж машына пайшла і бязвусы стары перастаў махаць доўгай рукою ў караткаватым рукаве, жанчына паглядзела на Лёню, какетліва адвёўшы горда-прыгожую галаву, і здзіўлена ўсміхнулася.

— Пане Леосю! — ледзь не крыкнула, працягнуўшы руку.— Але ж дзень добры пану! А пан ні крышачкі не змяніўся. Такі самы пан малады, сімпатычны. То ж столькі год прайшло ад нашай з панам апошняй сустрэчы, столькі год!..

Яна гаварыла гэта, трымаючы сваю цёплую, энергічную ручку ў яго вялікай, дужай руцэ, і глядзела ў твар яму неяк па-асабліваму, па-свойму, спадылба. Яна яшчэ ўсё ведала сабе цану, умела паказаць, падаць сваю красу на агляд і дзіўленне — на самай крайняй мяжы магчымага паміж тым, што можа многім ускружыць галаву, і тым, што называецца добрым тонам. Залацістыя пышныя валасы, адкрыты светлы лоб, чорныя рысачкі броваў, вялікія блакітныя вочы, пухлаватыя смачныя губы... Вокам мужчыны, для якога ўжо даўно мінула юнацкая пара хвалюючых таямніц, Лёня — амаль, як здалося яму, неўпрыцям для яе — правёў вачыма ад светлага лба да маленькіх туфелькаў і, знізу ўверх, яшчэ раз. Папаўнела толькі за гэтыя трынаццаць год. Расшпілены крэмавы плашчык, як быццам знарок, умела паказваў цёмна-сінюю кофтачку і чырвоную вельветавую спадніцу, пад якімі вельмі прыкметна, хоць не крыкліва, і вельмі прывабна, але зусім прыстойна хавалася пародзістая пышнасць жанчыны, якая ўжо таксама перажыла наіўную пару першай маладосці.

Так, яна ўсё яшчэ ведала сабе цану.

І вось дамаглася, можа, нават міжвольна, жаданага поспеху — абудзіла ў ім даўняе, маладое...

Аднак, пакуль яны гаварылі, у позірку яе, з якім ён раз-пораз сустракаўся вачыма, Лёня бачыў не толькі выпрабаванае ў перамогах або проста бескарыслівае какецтва, але і нейкую, не вельмі замаскіраваную насмешку. Вось ты сабе і ўспамінай, што хочаш,— здаецца, без слоў гаварыла яна,— і думай, як хочаш, злосна ці пагардліва, а мне ўжо ты нічога не зробіш. Я ўжо не тая, якой была для цябе калісьці, і за плячыма ў мяне цэлая дзяржава, што браніруе мяне сваім, а для цябе — замежным пашпартам, недатыкальным званнем госці, турысткі. А ты сабе думай!..

Яны стаялі ў дрыготкім кузаве, успёршыся на шэры брызент кабіны. Пругкі вясновы вецер — з лёгкім пахам разварушанай зямлі і першай зеляніны — біў у твар, ажно вочы цёпла слязіліся. На выбоінах трохтонка так падскаквала, што ім міжвольна хацелася ўхапіцца аднаму за аднаго, асабліва, як здавалася Лёню, ёй. Яны гаварылі ад ветру голасна, шырока — нібы таксама ад ветру — усміхаліся, і ў Лёневай душы, разам з даўнім, растрывожаным захапленнем яе красою, то аціхала, то нарастала таксама даўняе пачуццё і крыўды і абурэння...

Альшэвіч, прымак у іхняй вёсцы, як быццам не ведаў, каго вязе, Хоміч як быццам не расказаў там яму нічога — машына шпарыла проста ў Вуглы.

Лёня ўжо збіраўся, як толькі яны наблізяцца да скрыжавання, пастукаць па брызенце, але яго апярэдзіў Хоміч. Трохтонка спынілася. Конюх адчыніў дзверцы, высадзіў сваё румянае мурло пад «аблавушкай» і, хаваючы ўсмешку, прагудзеў:

— Паненку трэба, відаць, пад самы ганак?

— Дзенькуе бардзо! — усміхнулася яна і амаль зусім «па-прастэму», «па-тутэйшаму», як з’едліва падумаў Лёня, дадала: — Я заплачу панам, іле тшэба. Бо валізкі мае заценжкія.

— Дзенькуе бардза! — кіўнуў галавою Хоміч.— Хоць залатовачку якую... Хоць на соль...

Прыкрываючы злосцю няёмкасць, Лёня змор- шчыўся:

— Годзе крыўляцца! Давай на Устронне!

— Што ж, памагай бог!..

Хоміч быў пасля чаркі. Ён сыта рагатнуў і, падміргнуўшы Лёню, стукнуў за сабою дзверцамі.

Машына павярнула направа.

 

3

Былы маёнтак Устронне ўспамінаўся калісьці ў кнізе «Поместья и помещики Минской губернии», дзе апошні ўладар яго, Ян Янавіч Расіцкі, значыўся дваранінам польскай нацыянальнасці, праваслаўнага веравызнання, з поўнай «благонадежностью» ў неглыбокім падтэксце. «Благонадежность» дасталася яму ў спадчыну ад бацькі, які пасля паўстання 1863 года, са страху перад мураўёўскімі рэпрэсіямі, перахрысціўся ў праваслаўную веру.

Неўзабаве пасля заключэння Рыжскага міру, як толькі навокал Устроння канчаткова ўсталявалася панская ўлада, у душы пані Генавефы Расіцкай даспела жаданне вярнуцца ўсёй сям’ёй «на лона веры бацькоў», якой яна служыла дагэтуль падпольна. Ян Янавіч спачатку агінаўся, нават па-свойму адмахваўся мужыцкай лаянкай, аднак, нарэшце загадаў запрэгчы брычку і паехаў з паняй і дзецьмі ў касцёл.

Праз год пасля гэтай падзеі пані Генавефа нарадзіла пятае дзіця — дачушку Чэсю, якая ўвайшла ў новае, вольнае ад бязбожнікаў жыццё адразу ўжо рымска-каталіцкім анёлкам — светленькім, поўненькім, з вялікімі блакітнымі вачыма.

Пан Ян перастаў, праўда, па рускаму звычаю называцца Янам Янавічам, але ў касцёл усё ж такі заходзіў вельмі рэдка. Куды больш ахвотна ішлося ў Борухаву карчму ў гмінным мястэчку Гарэліца або ў рэстаран пана Гжыбка ў павятовым горадзе. З дапамогай гэтых устаноў і славутага эканамічнага крызісу, які — у пачатку трыццатых гадоў — выпетрыў Польшчу больш, чым любую іншую краіну буржуазнай Еўропы, маёнтак Устронне, адзін з апорных пунктаў шляхецка-ксяндзоўскага ладу на «ўсходніх крэсах», паступова і няўхільна ішоў на спад.

Бедны селянін, у якога часцей за ўсё поўная хата дзяцей, гаворыць, што з імі клопат толькі да заціркі, а пачнуць самі есці — будзе ў хаце і дапамога.

У Расіцкіх было інакш.

Старэйшыя паненкі сарваліся з сярэдніх класаў гімназіі і заселі ў пакоях старога дома, акружанага ліпамі, бэзам, язмінам і ружамі. Пільна ахоўваючы рукі ад усякай работы, яны чакалі жаніхоў. Абедзве былі прыгожыя, кніжкі чыталі толькі пра каханне, і, зразумела, прыцэл быў узяты на замужжа толькі сапраўднае. А час ішоў. Амаль трыццацігадовую Ядвісю выпхнулі за пана Францішка — лысага, з важным пакашліваннем, у даўганосых клоунскіх туфлях. Падзяліўшыся з братам, ён прадаў сваю частку фальварка, купіў у ваяводскім Наваградку камяніцу на восем кватэр і пачаў жыць з кватарантаў. Другая паненка, чарнявая, гарачая Казя, глядзела, глядзела то ў люстра, то ў акно і ціха звар’яцела ад няўцешнай тугі. Яна то сноўдалася па пакоях, рэдка калі дазваляючы маці або служанцы памыць і прычасаць яе, то цішком знікала з дому. За якой-небудзь другою-трэцяй вёскай на досвітку яна, як здань, выходзіла з імглы насустрач касцам, зрывала з сябе ўсё і ціха, заплюшчыўшы вочы, клікала: «Пшыйдзь, пшыйдзь, муй каханы!..» Неяк пад восень, на тарфяным балоце, ноччу яна набрыла на поўную вады капаніцу...

Старэйшы сын, Зыгмусь, таксама быў недавучкам. Адслужыўшы два гады ва ўланах, ён зблытаўся з жонкай настаўніка гарэліцкай сямігодкі. Сяк-так перажыўшы першую палавіну дня, пад вечар ён выходзіў палявой дарогай з маёнтка на гасцінец і па-капральску струнка і важна маршыраваў абочынай у мястэчка. Галава яго, нават з-пад капелюша, далёка пахла адэкалонам, а цеснаваты гарнітур бензінам. У той адсталы, бедны час такія пахі былі на дарогах вельмі прыкметнай рэдкасцю.

Устронне развалілася б значна раней, каб не другі паніч, Лешак. Гадоў васемнаццаці ён пакінуў вучыцца і ўзяўся за гаспадарку. Тоўсты, ужо сівавусы і задыханы пан Ян неўзабаве быў поўнасцю адсунуты ад кіраўніцтва маёнткам. Лешак ссадзіў валачашчага татуся з параконнай брычкі і перавёў з карчомна-рэстараннага харчу на хатні. Стары змірыўся з гэтым без асаблівага супраціўлення. Выспаўшыся на поўнае вока, ён спаражняў, як з пахмелля, самаварчык упрыкуску, пасля чаго доўга і з нейкім рэчытатыўным фасонам пакашліваў на крытым ганку, нібы спраўляючы саслоўна-радавы абрад. Часамі нават пакрыкваў адтуль, як з трона, на парабка ці пастуха, і крык ягоны турбаваў, бадай, толькі адных індыкоў. У людзі адстаўны дзедзіц выходзіў рэдка і пешшу, з тоўстым, гузаватым ядлоўцавым кіем, зімой — у сінім кунтушы з сівай каракулевай аблямоўкай, улетку — у кужэльным кіцелі і ў пілотцы, прынесенай Зыгмусем з войска. Самога Зыгмуся сустрэла тым часам загадкавая няўдача на рамантычным шляху, і ён пачаў больш сядзець дома, сяк-так памагаючы меншаму брату ў гаспадаранні. Для таго каб хоць збольшага акідацца ад даўгоў, прыйшлося прадаваць зямлю мужыкам і адмовіцца ад другога парабка.

Наймалодшую ў сям’і, Чэсю, упарты Лешак паслаў пасля сямігодкі ў настаўніцкую семінарыю.

Калі яна, насенная кветачка шляхецтва, па-спартыўнаму спрытная, загарэлая і недаступная, як каралеўна, ехала ў суботу на веласіпедзе па гасцінцы, а потым — забыўшыся, што ўжо дарослая — станавілася на педалях і птушкай ляцела з гары па палявой дарозе ў маёнтак, можна было падумаць — хто не бываў ва Устронні,— што за тымі дрэвамі ды кустамі ў даліне жывуць сапраўдныя паны.

Аднак у тым верасні, калі сюды прыйшлі Чырвоная Армія і савецкая ўлада, Расіцкіх ніхто не спяшаўся нават і раскулачваць: зямлі засталося ў іх мала больш дваццаці гектараў. Толькі абрэзалі да васьмі.

У тую восень і зіму вуглоўская моладзь ладзіла вечарыны ва Устронні. Маёнтак быў зусім пад бокам, а ў панскіх пакоях — такі прастор, якога дагэтуль не ведалі ні кадрыль, ні лявоніха.

Лешак, які яшчэ на пачатку польска-нямецкай кампаніі пайшоў на фронт, сядзеў недзе ў нямецкім палоне. Дома былі старыя, Зыгмусь і Чэся: ён вярнуўся з вайны, а яна з семінарыі.

Ад усёй ранейшай велічы, побач з несмяротным кунтушам пана Яна, у пакоях з дзіравай падлогай застаўся старасвецкі раяль і карціна, як гаварылі вуглоўцы, «з нейкімі голымі бабамі». Не вельмі паслухмяныя пальцы пані Генавефы самаахвярна гоцалі па клавішах — з жалю вартай энергіяй і грацыяй яна аддавала «хамам» з набытку сваёй арыстакратычнай маладосці толькі самыя прымітыўныя вальсы, полькі ды кракавякі. У перапынках разы са два, пакуль яго хлопцы не супакоілі, на раялі адпачываў, расцягнуўшыся, як на бацькавай печы, узмакрэлы ад танцаў цыбаты дзяцюк Макар Бохан, раней — устроньскі пастушок. Ужо зусім сівы і, як кавальскі мех, задыханы таўсцюх, які зноў называўся Янам Янавічам, цішком у кухні выпіваў з мужчынамі «маскоўскую» чарачку, уваходзіў у пакой і пушчаўся ў скокі. І ў польцы, і ў абэрку ён таптаўся адзін, як вучоны мядзведзь, з той толькі розніцай, што трымаў перад пузам сашчэпленыя пальцамі рукі і, прыгорбіўшыся, раз-пораз бухаў: «Гу-га! Гу-га!..»

Сяды-тады выходзіў у круг і не вельмі ахвотна, але «па-выкшталцонэму», як гаварыў Марцін, дыгаваў у вальсе пагардліва маўклівы Зыгмусь.

І танцаваць стараўся ён толькі з Чэсяй.

 

4

Марцін Хоміч быў у свой час кавалерам на ўсе Вуглы і ваколіцу. Лёня памятае яго — гладкага здаравілу з вяргіняй за раменьчыкам шапкі, у ботах-«дудках» з такімі пругкімі халявамі, што, не разуўшыся, казалі, у іх нельга было прысесці нават з бяды. Марцін добра спяваў, танцаваў, весяліў людзей вострым словам. Затое да працы быў не вельмі. Бацькі памерлі адно за адным, і ён, старэйшы, застаўся гаспадаром. Пад ім быў брат, паслухмяны таўкач, і чатыры сястры. З такім штатам можна было дазволіць сабе і на кавалерскае валацужніцтва і на панскі адпачын. Калі трэба было, дык мог Марцін і занядужаць. Нацёршы шкіпінарам рукі і ногі — ад мух,— ён спаў пасля свята амаль увесь дзень, а ўвечары выходзіў на вуліцу зноў са свежым голасам і свежымі нагамі.

Улетку дваццатага года, калі Чырвоная Армія пагнала легіёны Пілсудскага на захад і тут, у Наднямонні, ненадоўга зноў настала савецкае жыццё, з Марцінам здарыўся незвычайны выпадак... Ды што там нейкі вуглоўскі Хоміч! Такое не здаралася, відаць, як свет светам: да мужыцкага сына прыслалі сваццю з панскага двара...

Расіцкі не ўцякаў з Устроння нікуды — ні на ўсход, ад вільгельмаўскіх салдат, ні — пазней — на захад, ад бальшавікоў. А суседка яго, пані Струмілоўская, не паспела ўцячы ў Варшаву, да сына, і саветы засталі яе ў мілым Юзафове, з лістоўніцамі вакол пабеленага дома. Са старою паняй жыла адзіная дачка, якую з-за ваеннага ліхалецця і нецікавага выгляду не ўдалося выдаць замуж. І вось, «каб уцалець», пані матка вырашыла зрабіць адчайны ход дачкою: прыняць да яе вясковага хлопца. Сваццяй стала вуглоўская Сымоніха, якая і ў тыя дні яшчэ ўсё аціралася каля паноў. Калі ўжо браць у дом мужыка, дык хоць харошага. Сымоніха параіла Марціна. «Хлопец, дальбог жа, спрэс паніч, зірнеш — вады нап'ешся!.. Кульгае трохі, але ж гэта не ўрода такая, а ранілі яго на мікалаеўскай вайне. Гэта пабудзе ды пройдзе!..» Абедзве пані ведалі яго і самі. Маладая парумзала трохі і самаахвярна згадзілася. Ды тут — зусім нечакана — «жаніх» зрабіў ім «апсік!». Сыта зарагатаў і сказаў Сымонісе: «Перадай ты сваім сухарэбрыцам, што я мяняць рублёвага на капеечную яшчэ не збіраюся. Хай пашукаюць другога дурня...» Паненцы знайшлі прымака, а Марцін, хоць і ажаніўся, як казалі, «па любві» — за тыдзень да нараджэння першага дзіцяці,— жыў і далей па-свойму: трохі круціўся з бабамі, а больш пра гэта брахаў.

Увосені трыццаць дзевятага года Хомічу было ўжо за сорак. Аднак і ён не прапускаў ніводнай вечарыны ў панскім доме, куды, дарэчы, разам з моладдзю хадзілі і маладзейшыя мужчыны. Танцаваў ён, праўда, ужо няшмат. От, адгрукае часамі праз ахвоту «барыню», а то, калі добра папросяць, дык удвух са спрытным ды вясёлым Стасем, парабкам Струмілоўскіх, пройдуць «казу», пацешны танец, ад якога дзяўчаты, рагочучы, закрываюць твар няшчыльнымі пальцамі. А так Марцін спявае, брэша з хлопцамі, шчыкае дзевак — «вясёлы, жыццёвы дзядзька».

На першай вечарыне ў панскім доме Хоміч паклікаў Лёню ў куток і пачаў:

— Паненку Чэсю бяры танцаваць. Што ж яна будзе сядзець так — адна?

— Нічога, пасядзіць,— з ходу сказаў Лёня першае, што прыйшло на язык. А потым, нібыта хочучы апраўдацца, дадаў: — Па-панску я не патраплю.

— Яна ж, браток, як той белы наліў: ажно свеціцца!.. З вас тут пара, браток,— і не прыдумаеш!..

Лёню было тады дзевятнаццаць гадоў. Хлопец быў не толькі спраўны, але і «абгладжаны»: кніжкі чытаў, ладзіў у вёсцы самадзейныя спектаклі, кончыў усё ж такі сямігодку.

Лёня яшчэ не ведаў жанчыны; толькі нядаўна ён паспытаў, што за смак цалавацца з дзяўчатамі. І гэтыя выпадковыя, мімалётныя пацалункі былі, як і сам ён, чыстымі, вясёлымі — ад лішняй радасці жыцця.

Пачуўшы ад Хоміча такі незвычайны намёк, хлопец зачырванеўся, пачаў чамусьці смяяцца, а пасля адказаў:

— Падумаеш! Што ў нас — сваіх дзяўчат няма? Чаму ж ты, дзядзька, сам да паненкі ў прымы не пайшоў?

— Дзівак! Што ж я табе — жаніцца кажу, ці што? Так пакажы паненцы, што наша ўзяла. Каму ж і пагаварыць з ёю, як не табе! Чаго ты, браток, спалохаўся? Што ты думаеш — яна не жывы чалавек, у яе прыроды няма?

У наступную нядзелю Хоміч зноў паклікаў Лёню ў куток.

— Я гэтаму хлюсту, Зыгмусю, буду зубы загаворваць, а ты ідзі бяры яе танцаваць. Раз, другі, пакуль трохі абнюхаецеся, а тады — з вачэй. А там ужо сам разбярэшся.

За мінулы тыдзень Лёня добра такі наэлектрызаваўся першай гутаркай з Хомічам. Гарачы, начытаны і ўжо трохі разнаджаны дзявочай ласкай хлопец так наглядзеўся на гордую прыгажуню паненку, так надумаўся пра яе, што Марцінавы намёкі здаліся яму цяпер амаль зусім нядзіўнымі. Аднак на грубасць іх ён адказаў:

— Ідзі ты, дзядзька, ды паілжыце са сваім Зыгмусем! Хочаш — пра зайца, а хочаш — і пра мядзведзя! А мы і самі ведаем, што нам рабіць.

Чырванеючы ад хвалявання і рашучасці, Лёня заказаў музыкам свой любімы вальс «Бярозку». Старая пані іграла ім на раялі толькі спачатку, з восені; цяпер яны часцей за ўсё наймалі славутых на ўсю ваколіцу. Тоўсцікаў — скрыпка, гармонік, кларнет і бубен з усякімі бразгатушкамі. Набраўшыся духу, Жывень падышоў да Чэсі.

Яна стаяла ў чародцы маладзейшых дзяўчат, вылучаючыся ў іх свежым букеце не толькі сваёй белай кофтачкай і сіняй плісірованай семінарскай спадніцай: як на злосць, паненка была прыгажэйшая за ўсіх яе вясковых аднагодак.

З кавалерскім фасонам і з блазенскім сорамам Лёня пакланіўся і, узняўшы вочы, сумеўся ад той амаль зусім звычайнай дзявочай усмешкі, якой адказала яму тая, калісьці непрыступная, каралеўна з веласіпеда. Нават нібы рада была — хто яго адразу разбярэцца...

Апоўначы, калі вярталіся ў Вуглы, Хоміч выбраў хвіліну сам-насам і спытаўся:

— Ну як? Смачна?

— Адчапіся ты, дзядзька Марцін! Не мерай ты ўсіх на свой капыл!..

— Бачыў яго! Хоць бы дзякуй сказаў. Скулу б я табе яе ўступіў, каб гадоў хаця з пяць назад!..

— А ну цябе? Дзей-барадзей...

Лёня ўжо быў ахмялелы ад першай любоўнай чаркі, якая п’ецца яшчэ да першага пацалунка. Ужо той скупой, звычайнай блізкасці, што бывае ў танцы, яму хапіла сёння да шчаслівай, пакутлівай стомы. І цынізм Марціна, прывабны і ліпкі, як мёд, ужо ні крышкі не спакушаў, не раззадорваў яго, а проста раздражняў, здаваўся зусім недарэчным і крыўдным. І не было каму па-сяброўску сказаць: «Хаця б ты, хлопец, не ўрэзаўся здуру па-сапраўднаму!..»

Прыйшла нарэшце і новая вечарына. І Лёню ўжо зусім не цікавіла — забаўляе там Хоміч Зыгмуся паляўнічай маною ці не... На паклоны вуглоўскіх танцораў Чэся адказвала той самай простай усмешкай, ахвотна ўставала або краналася насустрач са свайго месца, многа, хораша і нястомна танцавала, ахвотна чуючы каманду: «І — кола! І — злева!» Аднак Лёню здавалася, што ён тут — самы багаты, што яму яна і ўсміхаецца інакш, і ў руках яго адчуваецца зусім іншым трапяткім цяплом...

Тады яно і прыйшло.

Накружыўшыся да салодкай знямогі ў шалёным кракавяку, яны апынуліся з Чэсяй на ганку. Хто вёў, а хто ішоў туды — не разбярэшся і дагэтуль. Была адліжная лютаўская ноч. Пакуль яны адчулі, што на дварэ яшчэ зіма, пакуль успомнілі, што іх тут нехта можа ўбачыць, прастаялі там трошкі больш, чым ад танца да танца, паспеўшы за гэтыя некалькі хвілін... нацалавацца да помараку ў вачах.

Выйшла ўсё гэта так нечакана проста: ён, не думаючы, міжвольна абняў яе цёплыя, точаныя плечы пад той самай беленькай кофтачкай семінарысткі, яна таксама, відаць, міжвольна прыгарнулася да яго, а вусны іх, нібы пасля доўгай, пакутлівай разлукі, сустрэліся самі. Адарваўшыся ад яго першы раз, яна — у безнадзейным вянку ягоных рук — паспела толькі цяжка перавесці дух і дарма памкнулася нешта сказаць... Аднак яна не толькі паддавалася яму: яна сама лавіла губамі ягоныя губы, нават паспела верхнюю ўкусіць і востры боль суняць яшчэ незнаёмай Лёню прагнай і вопытнай пяшчотнасцю доўгага, нясцерпна салодкага пацалунка.

Слоў, здаецца, зусім не было...

...На гэтым усё абарвалася: дзён праз некалькі Лёня пайшоў у Чырвоную Армію.

Казарма. Палігон. Вайна. Фашысцкі лагер. Уцёкі. Падполле. Партызанскі лес.

Сярод тых вобразаў, што ўспаміналіся на чужыне, разам з дзяўчатамі, з якімі ён мілаваўся калісьці ад паўнаты бесклапотнага шчасця, стаяла яна — найпрыгажэйшая, найсаладзейшая, найбольш пажаданая. Была калі бліжэй, а калі дык і вельмі далёка. Здавалася нават, што ўсё гэта — проста тое, што з часам праходзіць, што можна адчуць і да другой дзяўчыны, абы прыгожай ды сімпатычнай.

 

5

Увосені сорак трэцяга года цёмнай ноччу разведка адной з налібоцкіх партызанскіх брыгад была абстраляна ў нечаканым месцы і невядома кім...

Сярожу Чамбровіча перапалавініла кулямётнай чаргой, і на сядле свайго найлепшага сябра, Лёні Жывеня, ён толькі трохі пахроп. Замоўк назаўсёды і кучаравы весялун, танцор і спявак Стась Клос, былы парабак Струмілоўскіх, сувальскі бядняк, што падлеткам прыехаў сюды шукаць хлеба. Камандзіру разведкі, Адаму Бухаўцу, разрыўною куляй адбіла ў запясці правую руку. Лёню толькі шыю апякло: нібы хтосьці прасунуў пад вухам гарачым прутам.

Сярожу і Стася пахавалі ў той вёсцы, дзе была першая брыгадная застава, і ротай далі развітальны залп.

Бухаўцу хірург Гольдберг абрэзаў — без усякіх, вядома, наркозаў — рэшткі разарванай запясці. Каржакаваты, рухавы Адамка папрасіў перад гэтым шклянку першаку і толькі стагнаў, пакуль яго трымалі — утрох. Іх аптэка ў той час, пасля вялікай блакады, збяднела зусім. Гольдберг падумаў трохі і засыпаў рану соллю. Адама зачынілі ў зямлянцы разведчыкаў, цішком забраўшы адтуль усё, што магло быць зброяй. І ён там кідаўся і нема роў толькі спачатку, пакуль трохі прывык. Праз тыдзень пачаў выходзіць, трымаючы сваю забінтаваную цацку на перавязі, у цёплай вязанай хустцы. Яшчэ праз тыдзень пачаў ён, чорт лазаты, камандаваць зноў, праўда, не выязджаючы ў раён, а толькі даючы заданні свайму часоваму намесніку — Лёню.

Аднойчы намесніка аднаго, без разведкі, выклікалі з раёна ў лагер.

У зямлянцы начштаба сядзелі: сам гаспадар, былы сакратар сельсавета Коля Голас, начальнік асобага аддзела Зімін і Адам Бухавец.

Размову з Лёнем пачаў Зімін, трохі пануры і грубаваты таварыш з парашутыстаў, якога нядаўна празвалі «ёсць звесткі».

— У цябе, Жывень, былі ў свой час сувязі з памешчыкамі Расіцкімі. Ёсць звесткі, што сувязі даволі цесныя.

Стройны, бялявы прыгажун у хлёстка сцягнутым рэменем шынялі прыкметна быў нездаволены.

Дагэтуль яны па службе не сутыкаліся, нічога дрэннага Зімін яму не зрабіў, Жывень ведаў яго здалёк, па пасадзе, аднак звяртаўся — па званню, нібыта толькі з ім не забываючы, што сам ён сержант, а гэты — са шпалай на новай гімнасцёрцы.

— У мяне, таварыш капітан, было з імі якраз столькі сувязі, як і ў кожнага з нашай вёскі. Мы хадзілі туды, у панскі двор, гуляць.

— А ты падумай, Жывень, прыпомні.

— Я ўжо даўно падумаў.

— А ўсё ж ёсць звесткі, што ты...

— Ды ну цябе, Іван Кузьміч! — засмяяўся начштаба.— Давай адразу, не валынь. Справа, Жывень, вось якая. Ёсць звесткі, як справядліва кажа Зімін, што вас у тую ноч абстралялі легіяністы «Жбіка», значыцца,— пана Струмілоўскага. Лепш за ўсё — накрыць бы іх, сукіных сыноў... Ды ёсць другі загад. Вось цяпер ты, Іван Кузьміч, і давай.

Зімін пачаў «даваць», грунтоўна і манатонна, з непарушным спакоем гледзячы на разведчыка:

— Нам загадана наладзіць сувязь з атрадам «Жбіка»-Струмілоўскага, з мэтай дапамагчы яму ўзысці на правільны шлях. Улічваючы, што ў гэтай мясцовасці частка каталіцкага насельніцтва фактычна з’яўляецца або называе сябе палякамі па нацыянальнасці, работу гэтую трэба лічыць вельмі адказнай. Улічваючы тваё, таварыш Жывень, веданне польскай мовы і сувязі з памешчыкамі Расіцкімі...

— Я паўтараю вам, таварыш капітан, што ў мяне з імі ніякіх сувязей няма і не было.

— Ёсць вельмі дакладныя звесткі, што такавыя...

— Чакай, Кузьміч,— перабіў Зіміна Бухавец.— Лёня, гэта я сказаў яму, што ты калісьці мацаў іхнюю паненку. Тую, бялявенькую, як яна там — Яня ці Франя?..

— Ну, ты, Адам, мог бы ўжо трохі лепей разбірацца. Якія ж гэта, чорт вазьмі, панскія сувязі!..

— А ты не бараніся так, нядократка! Цябе не ўпікаць сабраліся, а нам гэта трэба для справы. І ты не фыркай, а слухай. Мужчына!..

— А ўжо ж, не баба! І не люблю, калі са мной... Давай, таварыш капітан, далей.

Гэта — да Зіміна. І той, не мяняючы вельмі спакойнага выразу твару, гаварыў:

— Цяпер, калі ты, Жывень, сёе-тое прыпомніў, пойдзем далей. Карыстаючыся, як я ўжо гаварыў, веданнем мовы і тым, што мы не без падстаў назвалі сувязямі, ты павінен дабрацца калі не да самога «Жбіка»-Струмілоўскага, дык да яго намесніка, Зыгмунта Расіцкага, вядомага табе брата тае паненкі. Ён нібы, кажуць, прапаў. Не прапаў: ёсць дакладныя звесткі — у бандзе. Звяртаю таксама тваю ўвагу на іхняга швагра, Шчуроўскага. Заданне — наладзіць сувязь, добра вывучыць іх настрой і, у зручны момант, прапанаваць перайсці да нас і, пакуль не позна, акупіць сваю віну ў барацьбе з нашым агульным ворагам. Пытанні ёсць?

— У мяне не пытанне. Я думаю, таварыш капітан, што я для гэтай справы не падыходжу.

— Чаму?

— Сюды каб гэта хто з палякаў ці хаця з католікаў. А то так яны мне і паверылі... Каб гэта хоць Стась быў жывы. Няхай сабе парабак, але ж паляк. Гэта для іх вельмі важна.

— Ты, Жывень, не выкручвайся. І ласкі не рабі. Каб быў тут у наяўнасці паляк, дык мы з табой і гутаркі не вялі б.

— Ну, добра. Хоць не рад, як кажуць, ды гатоў. Калі трэба. Толькі пытанне ў мяне, таварыш капітан. Па-вашаму, гэта яны нас тады абстралялі?

— Такія звесткі ёсць. Але ты забудзься пра гэта на нейкі час, трымай свае нервы ў руках. Табе давяраецца не абы-што. Яшчэ два словы: для канспірацыі...

...Так Лёню давялося сустрэцца з Чэсяй амаль праз чатыры гады пасля пацалункаў на ганку.

 

6

З васьмі чалавек разведчыкаў Лёня ўзяў з сабою аднаго Хоміча: ён і мясцовы, і бывалы ў гэтай сям’і. Рэшту хлопцаў пакінуў для большай смеласці на хутары пры гасцінцы, за два кіламетры ад Гарэліцы, дзе стаяў гарнізон паліцаяў.

У мокрай цемры, нудна хлюпаючы васьмю капытамі па глыбокай гразі, праехалі яны з Марцінам уздоўж сваіх Вуглоў, дзе ім — пасля таго як забралі сем’і ў пушчу — не вельмі карцела спыняцца. З гасцінца паехалі ўніз, у даліну, больш вобмацкам ды наўздагад, бо не відаць было нават конскіх вушэй.

І тут, на гэтай так добра знаёмай дарозе, Хоміч пачаў:

— Ну, табе, браток, вядома... Яна засядзелася там, чакаючы боскага злітавання. Жывое да жывога цягне. А якую халеру я там буду рабіць? Каб жыў хоць стары Ян Янавіч, дык пабрахалі б трохі, а так...

Лёня маўчаў.

Ён, зразумела, не расказваў нікому са сваіх сяброў, якія сталі нядаўна яго падначаленымі, ні пра заданне, ні нават пра тое, што ён ведаў, кажучы па-зімінску, пра становішча ў маёнтку на сённяшні дзень.

Яны дачлапалі да ганка і спыніліся ў мутным святле з вялікага акна. Коней прывязалі да плота, і Хоміч, падзюбаўшы двума тоўстымі пальцамі ў шыбу, прагудзеў магічнае ў той час:

— Эй, гаспадар, адчыні!

— Дык гаварыць з імі будзем толькі па шэрсці,— цвёрдым шэптам напомніў Лёня, першы ідучы да дзвярэй.

Адчыніла яна.

— Ах, это вы, товарищи,— сказала па-руску, амаль зусім натуральна выказваючы гасцінную радасць, якая для некаторых была цяпер адным са сродкаў самаабароны. І сказана было гэта проста таварышам — партызанам, бо ні Лёню, ні Хоміча яна адразу не пазнала.

— Добры вечар. Чужых няма? — прывычна спытаў Лёня, першы ўваходзячы з цемры калідора ў асветлены пакой.

— Няма, няма, таварышы дарагія,— амаль зусім салодка прапяяла, стоячы каля стала, высокая, поўная жанчына, у якой Жывень не з ходу распазнаў Ядвісю. Зрэшты, яе ён не бачыў вельмі даўно: у трыццаць дзевятым яна сюды, з горада, не з’яўлялася.

Чэся, следам за Хомічам выйшаўшы на святло, пазнала Лёню і яшчэ раз — цяпер па-беларуску — сказала:

— Ах, гэта вы!..

На гэты раз здзіўленне прагучала шчыра. Яна падышла і працягнула яму руку. Паціскаючы яе, хлопец паспеў не толькі разглядзець паненку, але і адчуць, здаецца, у цёплай сіле малой далоні тое даўняе, пачатае, што часта калісьці, асабліва адразу пасля разлукі, хвалявала яго начамі...

Яна была адзета па суровай модзе ваеннага часу: у світэры і спадніцы, вязаных з нефарбаванай воўны. Падумаў нават: «Сама вязала ці нехта з нашых вуглоўскіх дзяўчат...» Гэтая клёшная спадніца і абціслы, высока на шыі заціснуты світэр не так маскіравалі, як падкрэслівалі яе красу. На карычневы світэр свабодна падалі залацістыя валасы. А вялікія блакітныя вочы пад тонкімі чорнымі брывамі глядзелі на Лёню адразу толькі здзіўлена.

— Відаць, і не вячэралі яшчэ, таварышы? — прапяяла Ядвіся.

— Дзякуем, не турбуйцеся.

— А што тут за турбуйцеся? Гэта ж не хто чужы — свае людзі, суседзі. Чэсю, займіся, каханне, гасцямі, а я прандзютка...

Яна пайшла ў дзверы, відаць, на кухню.

— Сядайце, проша,— пачала займацца імі Чэся.

Лёня ступіў да найбліжэйшага крэсла, сеў, зняў мокрую пілотку. Чорт вазьмі! Стала не па-салдацку няёмка за свае боты ў гразі, як быццам ён і сапраўды прыйшоў сюды з нейкім шляхецкім візітам.

— Сядайце, проша; і вы... Здаецца, пан Марцін?

— Дзенькуе пані. Я цалу дрогу на кабыле седзяў. Але ж і яшчэ прысяду.

Гаспадыня ветліва ўсміхнулася і села насупраць іх.

Наступіла даволі нялёгкая паўза.

— Што ж гэта вы, таварышы, так доўга да нас не заглядвалі?

Пустыя — на затычку — словы.

— Ды ўсё няма калі. Дый блізкі свет. А яно тым часам думалася не раз...

Адказвае Хоміч, успёршыся локцямі на калені, аберуч ашчарэпіўшы ствол мокрай вінтоўкі, на якой вісіць і зрэдку капае на падлогу мокрая кепка.

А Лёня маўчыць і пакутліва шукае, з чаго пачаць пра галоўнае...

Гэта — не сарамлівасць або нявопытнасць. У душы ў партызана змагаюцца два пачуцці. Першае, зусім тут непатрэбнае, міжвольнае — яго колішняе захапленне гэтай пародзістай, гарачай прыгажуняй, сляпая страсць, што вось нечакана выплыла, здавалася, з поўнага забыцця, зноў па-юнацку зашумела ў ягонай крыві... Па гэтым салодкім, дзікім пачуцці ён б’е такім яшчэ жывым успамінам... Немае хрыпенне Сярожы, што ляжыць на ягоным сядле, і цёплая, ліпкая, беззваротная кроў сардэчнага друга, якую Лёневы рукі будуць насіць усё жыццё!.. Вочы Алесі, Сярожавай сястры. Як яна плакала!.. Голас іхняга Стася,— вечна вясёлы, што так пацешна не выгаворваў беларускія словы, так незвычайна звінеў у іхнім беларуска-руска-ўкраінскім асяроддзі, у душнай зямлянцы і пад высокімі соснамі, калі Стась зацягваў адну са сваіх любімых, родных песень і паглядаў з усмешкай на Лёню або Сярожу: чакаючы дапамогі, задаволены, што ёсць каму па-польску памагчы...

«А што, калі Зімін не так сабе, не па здагадках кажа, што нас тады абстралялі яны — прадстаўнікі вось гэтых, яснавяльможных?..»

На шыі, пад закарэлым бінтам, Лёня адчуў свой гарачы шрам: след яшчэ не ягонай кулі. І ўспомніў твар з пагардліва прыжмуранай грымасай — Зыгмусь...

«Ха, чорт вазьмі!.. Ды не з такім жа мне настроем брацца за сваё заданне, уваходзіць сюды сваім чалавекам!..»

За сценкай з пашматанымі абоямі пачуўся старэчы кашаль.

— Пані, відаць, нездарова? — амаль зусім спагадліва спытаўся Хоміч.

— Старая ўжо, што вы хочаце,— адказала Чэся, амаль зусім як вуглоўская дзеўка.

«Як усё ж такі хутка і здорава вучацца людзі чужой мове — з бяды! Нават і той мове, якою калісьці, у свой час, адкрыта пагарджалі. Ды, зрэшты, пагарджаюць і цяпер...»

Хоміч прыкметна памкнуўся нешта сказаць, але раптам, яшчэ больш прыкметна, насцярожыўся.

Прыслухаўшыся, і Лёня пачуў за той жа сценкаю ціхае шлёпанне мяккага абутку.

Ды вось адчыніліся дзверы, і, моргаючы пасля цемры, у іх, як у раме, з’явіўся мужчынка.

У старых галёшах на босую нагу, у нейкіх задрыпаных штоніках і не менш «недатыкальным», бо непатрэбным для партызан пінжачку, даўно няголены, лысы.

— Маё шанаванне,— пакланіўся ён з годнасцю і назваўся: — Шчуроўскі.

— Добры вечар,— буркануў Лёня.

Хоміч ажно павярнуўся ўсім корпусам да дзвярэй. Непатрэбны па плану дзеяння смех пайшоў па губах румянага партызанскага байдуна.

— Вось яно што,— сказаў ён.— Схадзі ты, пан Шчуроўскі, калі так, падкінь чаго-небудзь нашым коням. Камандзірава Муха вельмі ж любіць канюшыну. Змалку. Ну, а мой Камендант — што ўжо яна, тое і ён пры ёй...

— Але ж проша, проша бардзо,— заварушыўся мужчынка.

Гэта быў муж Ядвісі, пан Францішак, былы ўласнік камяніцы ў ваяводскім горадзе. Немцы разбамбілі яе ў першыя дні вайны, і пан Шчуроўскі, стаўшы трохі менш важна пакашліваць, перабраўся да цешчы. І тут было не соладка. Нашчадкі гербавай шляхты, часова вызваліўшыся з-пад бальшавіцкай улады, усё ж такі былі вымушаны працаваць на сябе самі. Пан Францішак, адзіная цяпер мужчынская сіла ў маёнтку, корпаўся ў гаспадарцы з адным нядошлым канём.

Сяды-тады хадзіў ён у Гарэліцу, дзе, між іншым, вучыліся ў сямігодцы яго дзеці — хлопец і дзяўчынка; яны жылі там на кватэры і дамоў, ва Устронне, прыходзілі толькі на святы. Частавата ездзіў ён і ў Наваградак, паблізу якога, таксама між іншым, трымаўся на сваім фальварку яго старэйшы брат.

Пра гэтыя яго паходы сёе-тое ведаў ужо маўклівы Зімін. Пра Шчуроўскага і пра Зыгмуся. Ад Зіміна трохі ведаў і Лёня.

Гутарку, якая не вельмі клеілася, ажывіў уваход Ядвісі. Дзябёлая, яшчэ даволі свежая і прыемная на выгляд, яна выплыла з кухні, з саладжавым прыгаворваннем несучы стандартны партызанскі пачастунак: сала, хлеб, салёныя агуркі і спацелую бутэльку самагону.

«Як яны здорава ўвайшлі ў новую ролю!» — думаў Лёня, чокаючыся з гэтымі калісьці недаступнымі для яго людзьмі. З нейкім маральна-гідлівым пачуццём ён піў халодны, прытарны самагон, выгнаны імі не толькі для сябе, жаваў мылкае сала і ўсё нябачна сціскаўся ад нейкай, яшчэ больш нябачнай кроплі, ад якой немагчыма ўцячы, якая халодным, прыкрым дотыкам вось-вось апячэ тваю шыю, як тая легіянісцкая куля... Яна была няшчырая — іх прастата, вымушаная жаданнем перажыць ліхалецце, уцалець у тым патопе, дзе страшна ходзяць і час да часу крывава стукаюцца варожыя для іх хвалі...

Ну, не! — панам не проста хочацца перажыць, уцалець: ім, пэўна ж, марыцца вярнуць сваё. Шчуроўскі? Пра гэтага мала што трэба здагадвацца. Старая і Ядвіся? Пан бог з імі. А як жа яна, праз каго яму трэба дабрацца да Зыгмуся — да клубка? Што і як яна, Чэся, робіць для іхняй справы?

Вядома, многага сёння мы тут не даб’ёмся. Хопіць, калі праложым сякі-такі першы след.

Дык не сядзі ж ты, Жывень, як заткала, не калупайся ў сваіх ранах!..

І ён, нібы ўстрапянуўшыся, ахвотна далучыўся да пустой, але патрэбнай і нават — потым — вясёлай гутаркі, якую ўдала пачаў з «паненкамі» і няголеным панам Францішкам разварушаны чаркай Хоміч.

 

7

Марцін быў нядрэнны памочнік. Але наступным разам, дні праз тры, Лёня сказаў яму, што паедзе ва Устронне адзін.

— Ты заставайся тут, у Вуглах.

Хоміч здагадваўся, што Жывень пачаў едзіць туды не так сабе. «Так сабе» — дзеля Чэсі — ён мог бы як-небудзь сабрацца заглянуць да іх і раней. А цяпер жа ў яго ёсць другая, усё роўна што жонка — Алеся. Аднак Марцін маўчаў, маскіруючы свае здагадкі па прывычцы грубаватым, ласым гудзеннем.

— Што ж,— прыглушана гудзеў ён з каня, калі яны спыніліся за крайнімі хатамі роднай вёскі.— Што ж, едзь, калі трэба, адзін. Там ужо і за маё здароўечка... Каб не гэты Ядвісін лысы смаркуль, дык і я...

— Ну, ну, ваяка! Каму што, а Базылю — аладкі. Чакай мяне праз гадзіну.

...Быў марозік у тую лістападаўскую ноч — першы марозік і месяц.

Адчыніла Лёню зноў яна.

— Ах, гэта вы! — сказала і нібы нават усцешылася, што ён адзін.— Добры вечар... таварыш Лёня!..

У гэтай маленькай паўзе паміж словамі «вечар» і «таварыш» яна паспела, ён заўважыў пры месяцы, неяк ці то какетліва, ці то шчыра ўсміхнуцца.

— Добры вечар. Я, панна Чэся, хацеў бы з вамі пагаварыць адзін на адзін. Справа вельмі важная. І для нас, і — яшчэ больш — для вас...

Яго сур’ёзнасць перадалася і ёй. Нават тугія плечы занылі пад світэрам, нібы ад холаду. Каб не гэтае: «І для нас, і — яшчэ больш — для вас», яна падумала б, што ён паспрабуе вярнуцца да таго, што пачалося ў іх... Ах, як даўно! Як марудна паўзе гэты нудны і страшны час! А яно пачалося ў іх тады так нечакана і забаўна, як у рамане. Як у панны Юстынкі і вясковага Янэка з «Над Нёманам». Здаецца, нават куды цікавей, з такой... ну, вельмі любай, спакуслівай незвычайнасцю. Аднак цяпер гэты мілы, амаль зусім інтэлігентны і, відаць, валечны1 хлопец пачаў пра нешта іншае. Што ж, і яна ўжо не тая дзяўчынка, сарваная вайной з семінарскай парты, і яе ўжо тым часам сяк-так падвучыла бяда...

— Прашу ў пакой. Тут холадна. Я сёння дома толькі з мамусяй.

Ад гэтых слоў Лёня пачаў міжвольна налівацца дрыготкай гарачынёй. Калі яны, удвух у вялікім пустым пакоі, селі абапал століка, раздзеленыя толькі лямпай, ён спачатку проста-такі не мог гаварыць. Нават зусім, як здалося яму, па-блазенску схаваўся за лямпу, каб не бачыць яе хітраватых, салодкіх, сонечных вачэй, яе гарачых і ў меру, для раскошы, поўных губ...

Ды тут ён зноў успомніў перадсмяротнае хрыпенне і цёплую кроў на руках, убачыў вочы — другія, поўныя бяздоннага гора, адчуў іх слёзы на сваім сухіх гарачых вуснах...

І ён нібы рвануўся наперад грудзьмі пад партупеяй і шэрым армейскім сукном, спакойна, але ўладна працягнуў руку і адставіў убок лямпу.

— Панна Чэся, дзе Зыгмусь?

Яна маўчала. Нават не апусціла вачэй.

— Што ж, можаце і не казаць. Вы мяне ведаеце, я вас — таксама. Вы — паненка, а я, каб не прыйшлі саветы, быў бы ці сякім-такім гаспадарыкам, калі б пашанцавала, ці проста парабкам. Можа, нават і ў вас, у вашага брата. Лешак узяў бы сваё. Здаецца ж, быў такі намер: пакахаць няўдаліцу Яню, дачку Струмілоўскіх? Яшчэ гектараў з пяцьдзесят... Ды я не пра тое. Нават — прабачце. Наша ўлада не зрабіла вам крыўды. Жывіце, працуйце. Памятаеце нашы вечарынкі пасля вызвалення? Як старанна мы выціралі ногі, заходзячы ў ваш дом? А хто каго-небудзь з вашай сям’і пакрыўдзіў хоць словам? Мы любілі слухаць ігру вашай маці, але нам хутка абрыдла глядзець, як яна і гадзіцца нас, і пакутуе ад нянавісці... Макар Бохан, ваш былы батрачок, таму і лажыўся, каб дапячы вам, на раяль, пакуль мы яму не сказалі, што годзе, што справа не ў гэтым. Мы не маглі інакш, бо мы ішлі, імкнуліся да святла і тады яшчэ, калі вы, ваша панская ўлада засланялі яго ад нас... Ад Макара, ад Стася, ад мяне... Ды хіба ж вам гэта наша імкненне патрэбна?!. Вы нас церпіце толькі, як церпяць, скажам, мароз, навальніцу... І тут таксама... бог з вамі!..

Яна глядзела на яго, нібы застыўшы ў насцярожанай позе. І выгляд яе заўсёды горда ўзнятай галавы, выраз яе твару з пахаладзелымі вачамі і губамі гаварыў нешта новае, падазрона не тое, што відаць было Лёню раней. Успомніў раптам, што падобна глядзеў на іх калісьці, на тых вечарынках, пануры Зыгмусь...

«Яснавяльможная прачнулася!..» — падумаў Лёня і яшчэ больш адсунуў яе ад сябе, яе — жанчыну, ужо амаль не прывабную, а пакінуў толькі паненку, памешчыцу, відаць, усё ж такі звязаную з тымі, хто забіў Сярожу і Стася, хто акалечыў Адама, хто прымусіў так горка плакаць Алесю, хто... Трымайся, Жывень, спакойна!

— Панна Чэся, вы чулі, напэўна, што быў ужо Сталінград, была ўжо Курская дуга, што наша армія ў Гомелі, у Кіеве?.. Колькі там фашысты і розныя іх паслугачы ні брэшуць на нас, вы ведаеце, што і мы, партызаны, робім нямала. Вы памятаеце Стася?.. Яго няма. І больш палякаў у нашай брыгадзе няма. Але ж ці мы палякам ворагі? Мы хочам разам змагацца з фашызмам. Там, на польскай зямлі, ёсць, панна Чэся, не толькі АК, што хацела б старое вярнуць, але ж і Гвардыя Людова — нашы таварышы, польскія чырвоныя партызаны. І гэта не ўсё. Днямі пад Магілёвам уступіла ў бой першая польская дывізія імя Касцюшкі.

Чэся глядзела таксама моўчкі, нібы ведала ўжо і пра гэта.

— Чаго вы хочаце? Няўжо не ясна, што нашы не спыняцца да самага Берліна? Што будзе Польшча, ды толькі Польшча не тая, якой вам хочацца?.. Зразумейце ж хоць вы, панна Чэся.

Яна маўчала. І ён, нейкі момант моўчкі паглядзеўшы на яе, павярнуў на канкрэтнае.

— Я прыйшоў да вас як сапраўдны друг. Верце, пакуль не позна. Я прапаную вам перадаць брату, што камандаванне брыгады «За родную Беларусь» апошні раз працягвае вашым акоўцам руку. Яшчэ не ўсё страчана, яны яшчэ могуць вярнуцца на шлях сапраўдных патрыётаў. Вось!

Ён палажыў перад ёю запячатаны канверт.

— Няхай пан Францішак перадасць гэта Зыгмусю.

Толькі пасля ён зразумеў, што пра Шчуроўскага сказаў неабдумана.

Аднак яна і на гэта не адказала, нібы зусім не здзівіўшыся.

І тут на выручку ёй прыйшоў нечаканы стук у шыбу завешанага акна. Стук гэты падазрона паўтарыўся два разы. І голасу не чуваць... Лёня амаль усхапіўся з месца, узяў міжвольна з левай у правую аўтамат. Таксама міжвольна сышоў з акна, насупраць якога стаяў.

Не паспеў ёй сказаць пра пісьмо — яна сама схавала яго пад світэр.

— Гэта свае — Ядвіся з Франкам.

Ды ён усё ж пайшоў за ёю ў калідор.

Прыйшоў Шчуроўскі адзін.

— Яна асталася з дзецьмі,— сказаў пра Ядвісю.— А за мной нехта едзе. Удвух. Мусіць, таварыш Жывень, вашы...

Непрыемна ўсміхаючыся, лысы, сёння паголены мужчынка акуратна раскручваў з шыі самаробны шалік, здымаў куртку, вешаў яе — таксама ваеннае апрашчэнне! — на цвік, знарок па-мужыцку ўбіты каля парога ў панскую сцяну.

Цягнулася нейкая прыкрая, насцярожаная паўза, нібы перад немінучай бядою...

Лёня толькі ўзяў сябе ў рукі, хацеў пачаць з якога-небудзь пытання да Шчуроўскага, ды за акном пачуліся тупат і гамана. Лёня быў чамусьці ўпэўнены, што гэта свае, і таму стаяў сярод пакоя, ледзь не зусім спакойна чакаючы. І вось пачуўся стук у шыбу і голас:

— Гаспадар!.. Адчыні!

Словы гэтыя суправаджаліся не менш зразумелым для Лёні мармытаннем.

Адчыняць пайшоў пан Францішак.

Неўзабаве адтуль — адзін, без Шчуроўскага — увайшоў нярослы ваяка ў кепцы, з асабліва доўгай за яго спіною вінтоўкай. Сашка Немец з коннага ўзвода. П’яны, гад,— ажно ногі не служаць.

— А, Жывень! Прывітанне разведцы! Дык ты і праўда за паненкай ухлёстваеш! Так і запішам! Хто ішоў сюды перад намі? Дакументы на стол!

— Немец, пакінь!

— Стой, Жывень! Допыт мы зробім па форме. Восем месяцаў у міліцыі... Ты думаеш, гэта табе... ну, так сабе?

— Швагер мой перад вамі ішоў, проша таварыша. Быў у дзяцей, у Гарэліцы.

— Ага, у гарнізоне! З бобікамі нюхаецца? Так і запішам! Ты, пане, з кім — з паліцыяй, з панскай бандай ці з намі?..

— Немец, пакінь чапляцца. Тут людзі свае.

— Можа, каму яны і свае, а я ім... на грош не веру! Я іх такім, брат, вокам... Навылёт, як ранген!

Лёню нясцерпна захацелася ўзяць гэты «ранген» за каршэнь і вынесці за дзверы. Аднак ён перамог сябе і, для большага поспеху, цераз сілу спакойна сказаў:

— Пойдзем, Сашка, адгэтуль. Позна.

— Позна? У нас тут уся ноч наперадзе! У мяне тут з імі яшчэ дзялоў!.. Я, брат, лепшы разведчык, чым ты! Так і запішам!

— Сашка, адно толькі слова. І ўвойдзем зноў. Мне, брат, трэба з табою параіцца.

— Са мной? Што, і камбрыг так казаў? Са мной параіцца? Ну, калі трэба, дык я... Я, брат, магу ўсё!

Калі яны выйшлі з пакоя ў цёмны калідор, Лёня хутчэй адчуў, чым убачыў, яшчэ аднаго.

Уключыўшы ліхтарык, злавіў святлом яго твар пад кудлатай зімовай шапкай — бялёсыя вейкі, што заміргалі нібы спужана, здаровы нос, здаецца, порысты ад воспы, і ненавісная, крывая ўсмешка...

— І ты тут, Мукасей? Ну што ж, паехалі.

А на дварэ ва ўпор і шэптам ад злосці спытаўся:

— Ты Немца напаіў?

— А што — без мяне ён, па-твойму, не можа?

— Ты напаіў?

— А калі я, дык што?

— Заўтра даведаешся — што. Чаго вас прыгнала сюды?

— Мы — то мы... Мы хоць удвух. Другія шэпчуцца па аднаму... сам-насам...

...Як жа гэта ўсё выйшла недарэчна!

Праўда, ён не даў ім там астацца. Малога Немца разабрала ў бок памякчэння настрою, і ён згадзіўся ўсцерабіцца сяк-так на каня і паехаць. А той — белабрысы, з порыстым, як губка, носам — паехаў за імі сам і моўчкі, усю дарогу да Вуглоў. Далей, дахаты, у пушчу, яны пасунуліся адны, без Жывеня і Марціна.

Гадзіны праз тры, на досвітку, каб праверыць сваё цяжкае прадчуванне, Лёня заскочыў з Хомічам ва Устронне.

Двор і дом былі пустыя.

На століку, за якім сядзелі з Чэсяй, стаяў шкляны пачаты слоік вішнёвага варэння, упоперак якога ляжала лыжка.

— Можа, стрыхніны якое насыпалі,— гудзеў Марцін, у святле Лёневага ліхтарыка схіліўшыся над сталом.— Наце вам, кажа, наш падарунак.

Лёня свяціў і маўчаў.

«Які ж я дурань! Які недарэка!» — думаў ён, глытаючы горкую злосць.

А потым ён узяў слоік на правую, свабодную, далонь і, азірнуўшыся па пакоі, выбраў цэль. Нават і пасвяціў туды з левай рукі.

Тое самае лінялае і бяздарнае палатно, помнік былое велічы, перад якім вераснёўскімі вечарамі рагатала над «нейкімі голымі бабамі» вольная вёска.

Партызан размахнуўся і пляснуў слоікам у адну з тых раскошна адпачываючых прыгажунь.

Здавалася, гэта была апошняя кропка ў летапісе панскага гнязда.

 

1 Мужны, адважны.

8

З таго ранку прайшло больш трынаццаці год.

Ад зусім нечаканай сустрэчы — пяць дзён.

Сеялі кукурузу на бульбянішчы каля Устроння. Пад’ехаў якраз Бухавец. І Лёня сказаў, што калі яна на такім абшары ды ўродзіць хоць бы не горш, чым летась,— куды будзе падзецца з сіласам?..

— Няхай толькі ўродзіць,— па-свойму заклапочана адказаў Адам.— Куды падзецца? А яма стаіць у цябе ды зеўрае каторы год пустая.

— Дзе?

У адказ Адам тыцнуў сваёй куксай у дэмісезонным рукаве ў той бок, дзе відаць быў маёнтак.

Ад яго засталіся, праўда, толькі дом, чатыры ліпы, бэз і цэлая плантацыя дзядоўніку, зімой — харчовая база для ўсіх навакольных шчыглоў ды чачотак. Эх, каб так яно ўсё ляпілася за зямлю! Вунь як цямнеецца, проста — насенны лубін.

— Ага, ты пра іх склеп! Паехалі, зірнём.

— Толькі мне і работы,— адказаў Адам.— Сам паглядзіш як-небудзь. Скляпы ў дварах былі адмысловыя Ну, бывай!

Па разгладжанай баронамі раллі ён пакаціўся да свае «Пабеды», што стаяла на дарозе.

А Лёня ўсміхнуўся ад думкі, якая толькі што і як быццам зусім нечакана, міжвольна з’явілася: «Хай сабе едзе!..»

Ён перакінуў павады цераз галаву Мяцеліцы, сеў у сядло і — па той самай дарозе ды ў іншы бок — паехаў туды, дзе ліпы, дом, дзядоўнік і... яна, што як з неба звалілася ў гэты, нікім не ўзяты на ўлік, запаведнік панскай старасветчыны.

І сёння быў самы звычайны працоўны дзень, а яму, брыгадзіру, мужчыне, чамусьці раптам вельмі жыва ды хораша здалося, што ён — той самы, на кані, у небяспечнай цемры гаспадар начэй, поўны сілы і прагнага хвалявання юнак, якім ён быў... чорт вазьмі, так даўно!..

Быў і сорам, які змагаўся з пачуццём вострай, шматабяцаючай цікаўнасці. І змагаўся... не вельмі актыўна.

«Трэба ж мне яма для «палітычнай культуры»,— усміхаўся Лёня, нібыта маладзён, як быццам тут быў хтосьці, перад кім трэба было так усміхацца — для маскіроўкі.

Пад’ехаўшы да парослай бур’янам і напалавіну заваленай ямы панскага склепа, надоўга складзенага калісьці мясцовымі мулярамі з адборнага камення, Лёня з сядла паглядзеў на гэтую яму — амаль мімаходзь... Так, нядоўга, бо тыя два пачуцці — сораму і цікаўнасці — добра ўжо растрывожылі і нагрэлі яго сваім змаганнем. Па-саліднаму, па-мужчынску сорамна было за сваё блазенскае пазіраванне на коніку перад любым акном, з якога цябе, напэўна, бачаць... І па-блазенску прыемна было ад цікаўнасці: а ці бачыць яна сапраўды, ці выйдзе на парог з тым самым — і прытворным, і шчырым, і мілым, як калісьці, здзіўленнем: «Ах, гэта вы?..»

І пані Чэся выйшла.

Калі Лёня, як быццам на нечы голас, павярнуўся тварам да дома, ён убачыў яе на тым самым ганку, дзе з пацалункамі зайшла ў яго душу калісьці — і так нечакана надоўга! — салодкая, невылечная зараза.

Лёня міжвольна тузануў павады і, вядома ж, паехаў насустрач хвалюючай небяспецы.

— Добры дзень,— спыніўся ён каля самага ганка.

— Дзень добры, пане Леосю. Як хораша пан выглядае — зноў на кані. Нібыта ўсё вярнулася — і маладосць, і вайна... Ну, мілая, ну!..

Яна працягнула руку і тымі самымі белымі, цёплымі пальчыкамі, што гладзілі калісьці яго валасы і прыціскаліся да ягонай шыі, пашкадавала шэра-блакітную, з ружовымі плямамі і казытлівымі валаскамі далікатную храпу Мяцеліцы.

— Пан бязлітасны, пане Леосю. Як яна цяжка дыхае!

— Глядзеў тут ваш склеп. Падыдзе нам добра пад кукурузны сілас. Ён вашай маці і так, відаць, не патрэбен?

— А каб патрэбен быў, дык што — вы яго не ўзялі б?.. Мамусі тут больш не патрэбна нічога: я забяру яе. Разам паедзем.

Яму хацелася сказаць: «На добры лад, гэта вам трэба было зрабіць даўно». Ды ён сказаў:

— Крыўды ёй тут у нас, як бачыце, не было. Што ўсім непрацаздольным, тое давалі з калгаса і ёй. Ды і Зося стала інжынерам не з бяды.

Старая пані засталася тут з унучкай, Ядвісінай дачкой. Быў час, калі такое выходзіла вельмі проста. Улетку сорак чацвёртага года, калі яны ўсім родам уцякалі на захад, бабця з трынаццацігадовай Зосенькай адбілася ад сваіх у дарожным пекле, наступленне абагнала іх, і заставалася адно — вярнуцца. У «пекле савецкім», як называла пані нашу рэчаіснасць, яе здзівіла перш за ўсё тое, што дом іхні ўцалеў. У ім, як вераб’і пад бусліным гняздом, яшчэ пры немцах размясцілася шэсць сем’яў вуглоўскіх пагарэльцаў. Не менш здзівіла паню і тое, што яны не прагналі яе ад парога, а потым і зусім перабраліся ў сваю вёску, у новыя хаты, пакінуўшы ёй увесь дом. Поле пайшло, вядома, у калгас, але быў яшчэ агарод. Ніхто не забараніў ёй жыць з працы рук, пасылаць Зосю ў школу, а потым адпусціць яе ў інстытут, які тая летась скончыла. Нават і выйшла ўжо замуж.

Але Чэся, відаць, разумела ўсё гэта па-свойму.

Усмешка перасмыкнула яе румяныя вусны.

— Я вельмі ўдзячна за гэта. Але вазьму яе. Няхай не пакутуе, гледзячы...

Вочы іх сустрэліся на момант. Зразумелі адно аднаго...

— Пан жанаты? — сказала яна пасля даволі прыкрай паўзы.— Уцехаў шмат ужо? Ну, па-вашаму,— дзетачкі ёсць? Бачыце, пане Леосю, я яшчэ не забылася...

Ён не адводзіў позірку ад яе вачэй. Ён зразумеў, што яна пачала пра іншае не з простай ветлівасці або асцярожнасці: у цікаўнасці яе пачулася шчырая нотка. І ён адчуў патрэбную для любага змагання сілу.

— І вы замужам? Пашанцавала камусьці...

— Дзякую, пане Леосю! А пра дзяцей пан і не пытае. Сын у мяне. Мой Ясь.

— Што ж вы яго не ўзялі?

— Школа. Зрэшты, бацю я яму прывязу, а ўсё іншае... А потым — будзем шчырымі, пане Леосю,— хочацца і выпырхнуць куды адной, адчуць свабоду, маладосць... Сустрэць сваю цудоўную прыгоду... Тут не Балтыка і не Татры, вядома, але што ж... Гаворым: цяжка, і кахаем далей... Ці не так?

Па-свойму, па-ранейшаму, а можа, і больш яшчэ панадна прыплюшчаныя вочы дапамагалі гэтым словам.

— А пан любіць свабоду, пане Леосю? Хоць трошкі свабоды, праўда?.. Ёсць такія, што ўмеюць ёю карыстацца...

Ён — у сядле, яна — на ганку, і твары іх былі амаль на адным узроўні. У вачах яе зайграла спакуса, якая можа павесці, а ў тоне апошніх слоў пачуўся востры хмялёк той насмешкі, што, закрануўшы мужчынскі гонар, падварушвае нерашучага.

— Што ж, трэба ехаць,— сказаў ён, нечакана нават для самога сябе. Аднак застаўся на тым самым месцы. І здаўся сабе — да гарачага сораму — недарэкам.

— І вечна пан Леось вось так спяшаецца? То вайна, то планы... А што ж тады для сябе?

Ах, як далёка, ганебна далёка былі яны цяпер — і тая пякучая ранка на шыі, і слоік з вішнёвым варэннем!.. Напоены, аглушаны іншым пачуццём, ён не адчуў, як адчуў бы раней, яе чужацкі, яшчэ ўсё шляхецкі, не вельмі замаскіраваны замах на гонар найдаражэйшага для яго. Не сэрцам, а толькі розумам стала брыдка, і ён, каб адагнаць, у імя пачатай справы, свой сорам за самога сябе, прабурчаў першае, што прыйшлося:

— Вы там у горадзе ці ў вёсцы жывяце?

— Ну, калі наша Машэва — горад, дык у горадзе. Гэта, пане Леосю, на вызваленых землях, на Прымор'і.

— У школе працуеце?

— Неяк жывецца, пане Леосю...

— Сумна вам тут, у гэтай чыстаполіцы?

— Асабліва ўвечары,— адказала яна, па-свойму паглядзеўшы спадылба. Яшчэ і ўсміхнулася.— Ніхто не заедзе, не зойдзе...

— Нікога, скажам, і не запросяць...

Яна нарэшце засмяялася. Па-ранейшаму, па-дзявочы закінула назад залаціста- і пышнавалосую галаву, прыплюшчыла свае блакітныя, вялікія, так люба грэшныя вочы.

І гэты смех сказаў яму многа.

— Некаторы, можа, і заехаў бы, панна Чэся...

— О-о, пане Леосю! Якая цудоўная памылка — «панна Чэся!..». Я прыгадала пану той час, калі і сапраўды была не пані, а панна? Пане Леосю, пане Леосю!.. Час так хутка, так бязлітасна бяжыць... А нам з панам ёсць што ўспомніць. Калі ад сэрца, без нуднай палітыкі — дык нават і добрым словам. Іменна тут, на гэтым ганку... Ці не так?

Зноў нечакана для самога сябе, з п’янай рашучасцю ён глуха, паўшэптам сказаў:

— Вечарам... я прыйду.

Яна заплюшчыла вочы і ўсміхнулася. Потым, расплюшчыўшы іх, нібыта ў дапамогу не толькі, не проста какетлівай усмешцы, паглядзела яму ў душу, яшчэ дала паспытаць салодкага хмелю, зноў звяла доўгія, цёмныя расніцы і... кіўнула галавой.

 

9

Ён быў жанаты, гэта — праўда.

Аднак праўдай было і тое, пра што Лёня яшчэ нікому, нават пад чаркай, нават намёкам не прагаварыўся,— ён і дагэтуль не разабраўся — любіць ён сваю Алесю па-сапраўднаму ці не, каханне гэта ці так сабе...

Тады, пасля пахавання Сярожы, яна вельмі плакала перад Лёнем, калі яны пайшлі прайсціся просекай і асталіся адны ў сырым паўзмроку адвячорка. І ён быў да слёз, да болю сэрца засмучаны. А да таго яшчэ — яму было вельмі шкада гэтую чарнявенькую, разумную і такую яшчэ, як аказалася, бездапаможную дзяўчынку. І ён прыгарнуў яе, калі яна па-дзіцячаму, як да старэйшага брата, прыткнулася бяссільнай, набалеўшай галавой да кранутага халоднай вільгаццю шынельнага сукна на ягоных грудзях. Гэта было б так хораша і памятна на ўсё жыццё, калі б яно закончылася на тых, амаль зусім толькі братніх, чыстых пацалунках!..

Але ім гэта так спадабалася, што неўзабаве, пры трэцяй сустрэчы, яны спатыкнуліся...

Алеся яго кахала. З усёй яснасцю гэта выявілася ў тую ноч, калі яны сталі роднымі. Як яна плакала ў цемры пустой, зашчэпленай з сярэдзіны зямлянкі сямейнага лагера, як горача цалавала яго, на змену слёзам — ціха, сардэчна смяялася, захоплена, горача шэпчучы яму проста ў вусны, у вочы:

«І назаўсёды ты мой, я твая, назаўсёды!..»

А ён, шчаслівы, стомлены пераможца, ужо і тады, на яе дзявочай падушцы, адчуў нейкі холад і сорам, хутчэй няёмкасць, што выйшла ўсё так проста, нават залішне проста, іменна з ёю, Алесяй, Сярожавай сястрой...

Гэтае адчуванне — далёка, тонка, але ж балюча — брынчыць у душы і цяпер. Нібы нейкі дакор.

Ён і ажаніўся з ёю без асаблівага хвалявання, не бачачы іншага выхаду са становішча, і ў душы ганарыўся за гэта сваёй сумленнасцю. За дванаццаць год сумеснага жыцця яна справілася і ашчаслівіць яго мілай, як першы палявы букет, дзяўчынкай і бойкім хлопчыкам — сынам! — і скончыць завочна фінансавы тэхнікум, добра працуючы раней у райкамунгасе, пакуль яны жылі ў раённым цэнтры, а цяпер, трэці год, у калгаснай канторы. Быў лад і ў хаце, і ў сям'і. І ўсё яна кахала яго, верыла свайму Лёню, і не падазраючы, відаць, што гэтага ўсяго яму — замала...

Часамі ён шчасліва, здзіўлена як быццам выяўляў, што яна ў яго вельмі харошая, мілая, сапраўдная, і ён з асаблівай, нібы вінаватай пяшчотнасцю цалаваў яе ў ціхай сямейнай цемры, шаптаў ёй штосьці молада, нібы просячы і ў яе і... у самога сябе прабачэння.

Аднак было і іншае.

«Як добра было б,— думаў ён даволі часта,— каб яна была не такая звычайная, каб я не толькі паважаў яе, але і кахаў — на ўсю душу, з хваляваннем!..»

Ды што ж, папрыгажэць Алеся не магла. Дзеці, праца, непрыемнасці, гады — не красілі яе і так не багатую, а ўжо і чэрствую жаночасць.

І ён глыбока ў душы лічыў, што лёс яго ўсё-такі абмінуў.

Ёсць у іх, праўда, дружба, сапраўдная дружба таварышаў, якія многае разам прайшлі. І ён ганарыцца, што гэтай дружбе аддаў усё, што мог аддаць.

Пяць год таму назад Жывень быў зняты з пасады загадчыка аддзела ў райсабесе.

Гэта была не першая ў яго пасада. Адразу пасля партызан яго прызначылі дырэктарам спіртзавода. Там быў патрэбен не толькі розум, якога ў Лёні хапіла б, але і службовая вёрткасць, якою ён пагарджаў. Ён не хацеў, каб спірт выцякаў праз усякія дзірачкі, не па прамому прызначэнню, і праз некалькі месяцаў папрасіўся, каб яму далі другую работу. З другой работы, праз некалькі год, яго перавялі на трэцюю па той прычыне, што яна, другая работа, была ім вельмі нядрэнна наладжана і туды быў пастаўлены больш заслужаны таварыш. На трэцяй пасадзе Жывеню было і лёгка і сумна. Сумна — ад гэтай іменна лёгкасці... Лёня змалку даволі многа чытаў. Сустрэўшы ў аднаго пісьменніка словы: «Я быў разлічаны на большае» — не ўпершыню задумаўся пра сваё жыццё. Пра тое, што расце ён не па той лініі. Не змог, як хітрэйшыя хлопцы, вырвацца з работы на вучобу, не набыў прафесію па душы — скажам, настаўніка ці інжынера,— на якой мог бы найбольш карысна працаваць, а проста, от сабе, ішоў — куды пасылалі. Другая яго пасада, па сельскаму будаўніцтву, падабалася яму. Але што ж, спадабалася яна і другому... Былі такія, каму падабалася і трэцяя яго пасада. Яна лічылася, як-ніяк, адказнай, і потым, каб Жывеня пакараць, з гэтай пасады яго знялі — як недастойнага.

А здарылася гэта з-за Алесі.

Пры немцах яна вучылася ў беларускай настаўніцкай семінарыі. Вядома, лепш было б ёй не вучыцца. Але ж Лёня і сам, уцёкшы з палону дахаты, амаль цэлы год быў у суседняй вёсцы настаўнікам пачатковай школы. Каб не чаплялася паліцыя, каб у Нямеччыну не вывезлі. Не адзін ён выкручваўся ад гэтага, як мог. Праўда, апошнія тыдні свайго настаўніцтва Лёня хадзіў з наганам за поясам, пад кашуляй. Каб так сабе не дацца, калі як-небудзь выйдзе наверх яго сапраўдная работа... Алеся рэвальвера не насіла. Шаснаццацігадовае дзяўчо і не думала нават, што звесткі, якія яна прывозіла хлопцам у сваю вёску, і тыя іх просьбы, якія ёй даводзілася выконваць у горадзе,— ну, перадаць там нейкае пісьмо, дастаць, скажам, паперы,— што ўсе гэтыя дробязі даюць і ёй права называцца партызанкай.

Яны — вуглоўская група маладых падпольшчыкаў — у той суровы час кіраваліся самі. Не было яшчэ з кім раіцца, як найлепш рабіць тую справу, на якую яны пайшлі па загаду сумлення. Адным актывістам, як Адаму Бухаўцу, пашанцавала ўцячы на ўсход, другіх гітлераўцы пастралялі, трэція нечакана прыціхлі. У ваколіцы, да вясны сорак другога года, не чуваць было ні мясцовых, ні прышлых партызан. Самі хлопцы падполле ладзілі, самі пайшлі са зброяй у лес.

Алеся была сувязной аж да наступнага лета. Тады — зусім нечакана — у іхнюю пушчу з Вялікай зямлі прыляцелі на дапамогу землякам Бухавец і Сярожа Чамбровіч... Незадоўга перад гэтым фашысцкія паслугачы пачалі націскаць, каб усе ў той настаўніцкай семінарыі запісваліся ў іхні СБМ — «саюз беларускай моладзі». Алеся — з ведама атрада, каб і далей працаваць на яго,— стала для лепшага выгляду «эсбээмаўкай». Калі ж іх Сярожа нібыта вынырнуў з двухгадовай глухой, балючай невядомасці, яна, толькі пачуўшы пра гэта ад сувязнога, уцякла з горада дахаты — хавацца ад ворагаў па закутках ды мэндліках разам з бацькамі, пакуль і ўсім ім не давялося перабрацца ў пушчу.

І вось праз сем гадоў пасля вайны, калі ўжо іхняя Маруся скончыла першы клас, Лёню запрасіў зусім бязгрэшны Зімін, «ёсць звесткі», ужо маёр, і тонам сяброўскай парады прапанаваў ні больш, ні менш, а развесціся з жонкай!.. «Годзе табе прыкрываць яе сваім імем...» Лёня не паслухаў, вядома, не паверыў у недарэчную хлусню, што атрутным брудам сабралася вакол чыстай душы Сярожавай сястры і ягонай сяброўкі. І толькі ў сувязі з тым — прымусовым і імі, партызанамі, дазволеным, патрэбным для іх — месяцам прабывання ў фашысцкім маладзёжным саюзе.

Лёня не толькі не паверыў Зіміну з усімі яго «звесткамі», але назваў гэта спачатку дзіўным непаразуменнем, а пасля, разнерваваны,— дзікай і варожай правакацыяй.

Пануры Зімін лёгка шчоўкнуў костачкамі пальцаў па тоўстай, мяккай папцы з нейкімі паперамі:

— Я гавару з табой пра твой абавязак! І ты мне ласкі не рабі!

— Пра абавязак? А як жа я потым у вочы зірнуў бы — і ёй, партызанскай памочніцы, потым настаўніцы партызанскіх дзяцей, сястры майго друга, маці маіх дзяцей? Як я смеў бы не толькі назваць, а нават успомніць яго, Сярожава, імя? Як я мог бы хадзіць па роднай зямлі, страціўшы веру ў сваіх таварышаў, у самога сябе? Вы думалі пра гэты мой абавязак?

— Ты, Жывень, вельмі дарма прыкрываеш яе. Звесткі гавораць...

— Пакіньце, таварыш маёр! Не думайце, што на вас і свет канчаецца.

— Свет не свет, а чыясьці кар'ера — можа. Вось!

Той самы шчоўк па тоўстай, мяккай папцы.

— Ты не старайся, Жывень, усміхнуцца. Хопіць тут і з цябе..

Было закранута яшчэ адно, чым ён мог ганарыцца: на яго... ды што там! — амаль гераічныя ўцёкі з палону бяздушная рука паставіла тоўстым сінім алоўкам пытальнік...

Два гады ён змагаўся за сваю і Алесіну правату. Пры дапамозе нямногіх сяброў, дзякуючы якім і верыў, што гора яго — часовае непаразуменне. Так і выйшла,— вясной пяцьдзесят чацвёртага года яму прапанавалі работу ў раёне. Ды ён тым часам прыжыўся ў сваіх Вуглах, знайшоў жывую цікавасць да працы ў калгасе, на які якраз была звернута большая ўвага, і ў раён не пайшоў. Тым больш што старшынёй да іх, у Гарэліцу, пакінуўшы свой райвыканкомаўскі кабінет, прыйшоў Бухавец. Добраахвотна, як калісьці з фронту ў партызаны. Гэта іменна ён, Адам, ваяваў за яго і за Алесю, гэта ён быў чалавекам, з якім хацелася падзяліцца і найлепшым і найцяжэйшым у жыцці. Уцякаць ад яго зноў у які-небудзь ціхі ды затхлы райсабес — гэта было б дэзерцірствам.

Па Адамавай прапанове Жывеня зацвердзілі брыгадзірам. Алесю ўзялі на працу ў кантору, бухгалтарам.

Так яны пачалі сваё жыццё зноў ад пачатку.

Лёня быў ім пакуль задаволены. Працай, што была клапатлівая, але жывая; кнігамі, на якія зімовымі вечарамі часу хапала; дзецьмі, якія добра, весела раслі; жонкай, якая...

Ох, не!..

З ёю, з Алесяй, яму чагосьці не хапала...

Інакш не было б ні тых па-юнацку хвалюючых мараў пра штосьці, што можа яшчэ адбыцца, ні таго суму і крыўды на няшчодры лёс, не пацягнула б магнітам да той, каго ён і дагэтуль успамінаў як самую чароўную з усіх знаёмых і незнаёмых жанчын.

 

10

...Пазней, калі апала першае полымя, Чэся прызналася, што больш за ўсё хацела, каб гэтая прыгода была ў іх па-сапраўднаму прыгожай.

Ноччу, барознамі, як злодзей, ён прабіраўся з вёскі сюды, рызыкуючы ў імя той самай прыгажосці.

Яна сустрэла яго пад крайняю ад Вуглоў ліпай, у самым далёкім кутку сялібы. Светлы плашчык заўважыў ён у паўзмроку здалёк. Калі ж спыніўся перад ёю, рукі яго незразумела, здрадліва дрыжалі. Маўчаў, каб не дрыжаў і голас. Яна маўчала таксама. І ён абняў яе, прыпаў да вуснаў, да шыі...

Уступ, аднак, не зацягнуўся. Як быццам яны, не змаўляючыся, вырашылі ўлічыць усё, што адбылося ў іх тады — семнаццаць год таму назад.

Чэся ўзяла яго за руку і, шэптам загадаўшы маўчаць і ступаць асцярожна, павяла да акна.

Старыя рамы расчыніліся, нібы таксама па яе загаду, моўчкі. Лёня пранік у пакой. Адтуль, у зусім ужо маладым ап’яненні, ён памог ёй лёгка перабрацца цераз падаконне...

...Акно засталося адчыненае і дыхала на іх крыху загадкавай, крыху хвалюючай і прыемнай свежасцю красавіцкай ночы.

Чэся, адпачываючы, курыла. І гэта яму падабалася. Іменна той момант, калі яна падносіла цыгарэту да вуснаў і цягнула. Агеньчык ажываў, выхопліваў з паўзмроку яе твар на падушцы, у безладзе хвалістых светлых валасоў, і — самае прывабнае, бо незвычайнае — трохкутнік бліскучага ланцужка, які сыходзіўся ў маленькім медальёне трохі вышэй над яшчэ маладымі грудзьмі. З левай рукой пад яе шыяй і плячамі, ён збоку і зверху глядзеў на яе ад сцяны, любаваўся здабытым скарбам. І час ад часу не вытрымліваў — дакранаўся да пышнай, духмянай, гарачай пяшчотнасці прыпухлымі ад пацалункаў губамі...

Прыкурыўшы ў яе, ён усміхнуўся:

— А яму ў цябе добра!

— Каму?

— Ды Езусіку. Бачыш ты, прымасціўся!..

Цёплыя плечы на яго руцэ перасмыкнуліся. Яна заціснула агеньчык у сподку на тумбачцы і, памаўчаўшы яшчэ хвілінку, сказала:

— Не люблю, калі блюзняць.

— А ты што — верыш?

— Не толькі.

— А што яшчэ?

— Яшчэ і ваюю за гэта.

— З кім?

— З бязбожнікамі, прашу цябе, з камунай.

— З камуністамі — у Народнай Польшчы?

— Тра-ля-ля-ля! А толькі гаворыш: «Ведаю, што ў вас там робіцца»... Зрэшты... — Яна працягнула левую руку, у якой быў нядаўна агеньчык, і пяшчотнымі пальцамі правяла па яго валасах.— Зрэшты, каханне маё, я на тваім месцы не вельмі стаяла б за іх... Я трохі ведаю...

— Што?

— Тое самае. Як табе адплацілі за верную службу...

Ён памаўчаў. Здагадаўся, на што яна намякае. Сказаў з пякучай гордасцю ў голасе:

— А ты што ў гэтым разумееш?

— Ды тут і разумець няма чаго.

— Не разумеючы, яно лягчэй...

— Ты злуешся? Не трэба, каханне. Я не хацела цябе абразіць. Ну, не трэба...

Яна ўзялася выводзіць іх з тупіка, выцягваць тую белую нітку, што ўжо даволі прыкметна і непрыглядна сцягвала іх чужыя... так, ён адчуў гэта як быццам упершыню — іх розныя, чужыя душы. Больш таго — у ягонай душы накіпала, збіраючы даўнія сілы, і бядняцка-працоўная і партызанская злосць на яе, адсвяжалася даўняя крыўда, абраза, якой яму заплацілі калісьці за шчырасць, за працягнутую руку. І з гэтай крыўдай і нянавісцю, узмацняючы іх, спалучалася злосць на самога сябе... З-за слоў яе — вось гэтай колішняй каралеўны, якая так лёгка стала і для яго вясёлаю, «прагрэсіўнай» носьбіткай прыгожых прыгод. З-за гэтых па-шляхецку ганарыстых слоў пра яго найдаражэйшае, святое міжвольна выплыў, халодна-балючым дакорам устаў перад ім вобраз Алесі, дружбу з якой ён кінуў у гэты вось заплеснявелы, дагніваючы панскі закутак...

— Я столькі думала пра цябе! І ты, я веру, таксама. То ж праўда, каханне маё? Ты разумны, ты з інтэлігентнай душою, ты ведаеш, што чалавеку трэба ад жыцця. Няўжо ж мы для таго сустрэліся, каб пасварыцца?

Яна схілілася над ім і пачала будзіць яго з горкай задумы пяшчотамі.

Ды гэта было ўжо не тое. Амаль уся тая «прыгажосць», што замяняла ім дагэтуль сапраўднае, паўнацэннае пачуццё, знікла кудысьці і не хоча вяртацца... Прынамсі — для яго.

Бо яна ўсё кліча яе — гарачая, пышная самка. Яна яе ўмее, ой, як умее клікаць...

...Вельмі дарэчы і гэтае акно, і такая глухая, свежая ноч.

— Ну, нарэшце ты, можа, пакінеш дзьмуцца? І гэтак упарта маўчаць. Ну, не глядзі так!..

А ён усё ж такі памаўчаў і даўгавата, не могучы знайсці ні слоў, ні думак у зноў пустой галаве.

— Хто ж табе тое сказаў? — спытаўся потым.

— Што?

— Ну... што мне «заплацілі»...

— Зноў ты пра тое... Магла сказаць і мамуся.

— Але ж не сказала...

— О Езу! Ты і дагэтуль астаўся разведчыкам! Як яны пакалечаны, вашы бедныя душы, палітыкай! Нават і тут, і цяпер ты думаеш пра яе! Як тады... Памятаеш?

— А ты... непакалечаная душа!.. Адкуль жа ў цябе... я скажу проста: столькі цынізму? Напамінаць мне... Пра што — пра тое варэнне, што вы пакінулі нам на стале? Пра вашы ўцёкі ў гарнізон?

Яна закурыла. І пры святле запалкі, а потым агеньчыка, які цяпер разгараўся часцей і мацней, ён убачыў яе строга-прыгожы профіль з ганарліва нахмуранымі бровамі.

— Хочаш пачуць маю шчырасць? Пра якое ты мне варэнне?.. Няўжо ты думаеш... Ну... Я наогул была тады дурная для барацьбы. Асабліва, калі хочаш, пры табе. Я больш глядзела, як зачараваная... Пісьмо тваё я Зыгмусю, вядома, не перадала. І Франаку не сказала. Цяпер падумаўшы: каб я перадала — ён пасмяяўся б...

— Нікчэмнасць.

— Хто?

— Фашысцкі прыхвасцень. Ён жа не толькі сюды, але і да вас, у Польшчу, баіцца прыехаць.

— Ты забываешся, што ён мой брат!

— А ты, што ён — мой вораг. Не толькі мой, але майго народа. Каб ты хоць трохі разбіралася, дык і твайго.

— Гавары, пан, спачатку за свой народ. За свой мы самі разбяромся. І Зыгмусь ваяваў за Польшчу. Час прыйдзе — вернецца і ён. Як Лешак з нямецкай няволі... Праз столькі гадоў!..

— Ха! Зраўняла!.. Ты не ведаеш, можа, што гэта яны нас тады абстралялі? Можа, скажаш, што і наогул не ведала, дзе ён быў, з кім і як яны ваявалі? Колькі людзей, па вёсках ды па хутарах, паплакала ад іх, крывёю аблілося?.. — Ён памаўчаў.— Ну, а сюды яму, Зыгмусю, не хочацца яшчэ? У маёнтак? Ці, можа, і сюды пара? Нават з-за мора-акіяна?..

— Гэта таксама час пакажа...

— Ты, бачу я, цяпер ужо куды лепш падрыхтавана да барацьбы.

— О так! Цяпер бы я паводзіла сябе інакш!

— Ну, а паводзіш як?

Яна маўчала. Пасля засмяялася:

— Дурныя мы!.. Зноў за палітыку!.. Гэта я так... Ад цябе заразілася. У вас жа тут усё прасякнута палітыкай. Нават зямля, нават каханне...

І ў смеху і ў словах яе яму выразна чулася няшчырасць.

Але яна ўжо зноў схілілася над ім:

— Ты — мой смелы... О, такі вось салодкі!.. Такі адзіны... Не пабаяўся, прыйшоў... О, як жа я ўдзячна табе!.. Маўчыш. Ну, не злуйся, прабач мне яшчэ раз, апошні... А ў мяне нават просьба была,— сказала яна пасля паўзы.— Без усякай палітыкі, проста так па-сяброўску... Ціха! О Езу, мамуся ідзе сюды! Ты заціхні, каханне, а я сустрэну яе там...

І сапраўды — за дзвярамі на калідоры пачуліся крокі і галасы.

— О, яна не адна!..

Скрыпнулі дзверы.

— Чэсю! Ты спіш, дачушка? Мы да цябе з панам Мукасеем.

Чэся ўсхапілася, накінула халат і выйшла са спальні ў суседні пакой.

 

11

Сівая, ссутуленая, але яшчэ ўсё стракатлівая пані Генавефа і белабрысы, васпаваты гугніла Мукасей адчувалі сябе больш-менш нармальна. Гэта чутно было Лёню ў іх гутарцы за тонкай перагародкай.

Сам ён, няшчасны каханак, запёрты, як збродлівы кот у чужой каморы, баяўся паварушыцца. Колькі смеху было б, колькі ганьбы, каб нехта даведаўся!..

А найгорш было Чэсі...

— Я ж пані так і гавару, як з вамі ўчора гаварыў, паненачка,— гугніў Мукасей.— Больш вам не дасць ніхто. Калгас калі і возьме, дык за капейкі, бо толькі на дровы, цэглу апальваць. А я з гэтай вашай абэржы зляпаў бы сякую-такую хату для свайго «доктара».

— А што, ваш сын — доктар?

— Доктар, паненачка... Дзесяць год валачыўся ў Гарэліцу. А летась паслаў я яго ў медыцынскі інстытут. Вывучышся, думаю, дык пры ўсялякай уласці кавалак хлеба будзе... А яму там узялі ды балаў не паставілі, колькі трэба. Дык вось і вывучыўся на сабак брахаць. У клубе цяпер, загадчыкам. Вучоныя!.. Старэйшы, дык той хоць з бацькі не бярэ. Інжынер, называецца, а капейкі ў хату не ўкіне. Сам, стары, ведай — рабі, рабі ды папраўся.

— Пане Мукасей, давайце гаварыць, як добрыя суседзі. Дзесяць тысяч — зусім нямнога. Што цяпер гэтыя тысячы. Сад увосені пан прадасць — вось і дом...

— Ай, пані, каб гэта так, як вы гаворыце! Чаго б ён плакаў, слеп, каб бачыў божы свет? Што цяпер, вы кажаце, тыя тысячы. Хоць і пры той самай Польшчы — чалавек, скажам, прадасць быка або каня, дык азалоціцца. А што цяпер?

— А ўсё ж крычалі, пане Мукасей, а ўсё ж стагналі: «Паны! Крывапіўцы! Прыгнёт!..»

— Крычалі, пані... А хто крычаў? І як крычаў? Таксама трэба разбірацца... Я вось, вы скажаце, у партызанах быў. Быў. Як вужа віламі, прыціснула мяне паліцыя, ледзь вырабіўся, калі мой інжынер здурнеў тады, смаркачом, як вам вядома, быўшы, ды пабег у лес за ўсякай галайстрой. Давялося і мне, гаспадару, па людскіх панадворках цягацца, у чужыя хлявы заглядаць. А вы ж, здаровы, самі ведаеце, які з мяне быў бальшавік...

Так, паміж двух агнёў Чэсі было найцяжэй. Лёню здавалася нават, што бачыць, як яна пакутуе, не могучы, каб не выдаць самую сябе, сказаць ці хоць бы падміргнуць тым дваім: спыніце вы гэтую споведзь!..

І споведзь плыла:

— Я да вас, пані, і да вас, паненачка, і тады як чалавек: «Уцякайце, кажу, куды-небудзь, бо нешта яны з вамі не так сабе. Нездарма ён, Жывень, братацца з вамі пачаў. Пастраляюць бязбожнікі...»

— Ды што там, пане Мукасей!.. Навошта даўняе ўспамінаць...

— Трэба, Чэсю, добрае трэба ўспамінаць. Пан бог заплаціць вам, пане Мукасей, за тое, што вы нас тады папярэдзілі. Няхай нас маці найсвентшая заўсёды ратуе ад смерці раптоўнай і неспадзяванай!.. Толькі цяпер вы дарма нас хочаце пакрыўдзіць...

— Чатыры тысячы, пані, гэта і грошы з мяшком за такое гніллё. Я да вас і тады, і цяпер, і заўсёды быў як чалавек. А вы мне, бачыце, не вельмі... Вы думаеце, пані, другі вам так памагаў бы, як я? А колькі трэба было хавацца! Ой, паненачка, яшчэ вам гэта гатоў расказаць!.. Іду тыя разы ўзмежкам, цёмначы, нясу... ну, хлеба бохан, ці бульбы мяшок, ці сала добры аполак, а сам душою дрыжу: будзе табе, Мукасей, калі выйдзе наверх, не памогуць табе ні сыны-камсамольцы, ні тваё партызанства!.. Але ж шкада было, пані, і вас, і вашу ўнучачку. І да калгасаў і пры калгасе. Чым мог, тым памагаў. Відаць, вам пані сама гаварыла пра гэта, паненачка? Ды і я ж ужо гаварыў.

— Гаварылі, пане Мукасей, і я вам вельмі ўдзячная за ўсё.

— Удзячная, Чэсю, дык гэта мне зразумела: ты ж чалавек культурны. Але ж, пане Мукасей, не за так вы мне і памагалі. Чаму ж вы маўчыце пра тое, што кожны раз бралі з мяне распіску?..

— Але ж, мамусю! Не трэба!..

— Чакай, дачушка...

— Я гавару — не трэба. Дзеля бога!..

— Я яму ўсё скажу, хоць цяпер!.. Ён мне ўжо ўсе нервы растузаў, гэты... пан Мукасей! Я маўчала, калі баялася. Айчына ўспомніла пра мяне. Я — Расіцкая з Анцутоўскіх, і я не дазволю...

— У імя ўсяго найдаражэйшага, мамусю, ну, не трэба! Ты ж павінна ўбачыць усіх, хто любіць цябе... І Лешак, і Зыгмусь... Ну, супакойся... І вы, пане Мукасей... Ну, я вас прашу — таксама...

— А што, паненачка, я? Я ж толькі заікнуўся пра сваё. Калі я, пані, насіў вам, карміў вас, як родную маці, дык і я быў для вас чалавек...

— Быў ты мне, Мукасей, чалавек, дабрадзей! А хто з мяне распіскі браў? Два-тры кошыкі бульбы, бохан хлеба, кавалак сала — і зноў распіска на цэлы гектар!..

— Мамусю, родная, мы з табой хутка паедзем... Ужо і дакументы для цябе...

— Мы паедзем, а ўсё застанецца!.. Наша, кроўнае, ад дзеда-прадзеда!.. Я паеду, а што я скажу сынам? Што скажуць Лешак і Зыгмусь? Куды ім будзе вярнуцца? Пан Чарнота таксама думаў, што гэта глупства! Пры тых яшчэ, пры самых першых бальшавіках, калі тыя банды пайшлі на Варшаву. Я тваю хітрасць, пане Мукасей...

— Але ж, мамусю!..

— Мільч, Чэслава! Я яму ўсё павінна сказаць! Свентай паменці пан Станіслаў Чарнота сядзеў тады ў бальшавіцкай турме з адным хамам. Арандатар нейкі, млынар ці яшчэ нешта іншае. Сядзіць пан Чарнота дый кажа: «Езу каханы, каб жа хоць закурыць! Увесь маёнтак таму адпішу, хто дасць адну папяроску!..» А той, што ў камеры з ім... Ну, ты ведаеш, Чэсю, таго, што пасля на Чарнотавым Бэрнатове панам сядзеў,— нейкі Шуляк. Дык у таго Шуляка, як на грэх, знайшлося ўсё — і тытунь і запалкі. Пан Чарнота і напісаў таму хаму...

— Але ж, мамусю, я ўсё гэта ведаю!

— Нічога ты не ведаеш! Ён напісаў яму распіску на ўвесь маёнтак. Думаў, бедны, што так ці так — усё прапала. І вось самога яго расстралялі праз дзень... Свяці, пане божа, над нявіннай душою! А той вырадак, калі бальшавікі адступілі, стаў панам на Бэрнатове. Да самай вайны спадчыннікі пана Чарноты судзіліся з ім. Вось! А ты мне, Чэсю, гаворыш!

— Нічога я, мамусю, не гавару. Ты толькі супакойся, любая!..

— Ну і што ж гэта, пані, да чаго? Няўжо ж вы мяне з Шуляком зраўнялі? Хоць ён і панам быў перад вайной, а круцель круцялём. Немцы ўжо, як сабаку, расстралялі яго за гумном. Сам зондэрфюрэр Шульц хацеў Бэрнатовам завалодаць. А я, пані, на чужое ніколі не разяўляўся. Быў я калісь гаспадар, дасць бог — можа, і яшчэ пабуду, хоць на старасці год. Хай мне толькі маё аддадуць — зраблю я сам сабе сацыялізм. Паненка, гаворыце, што ў вас там, у Польшчы, якраз на тое ўжо і пайшло, без калгасаў. Можа, яно і сюды дакоціцца, можа, бог дасць, і тут усё стане на месца... Вы вось, пані, лаеце мяне ды брыдзіце, а я богу душою нічога не вінават. То ж забаўка адна была: я пісаў — не ведаў, навошта пішу, а вы, пані, таксама падпісвалі. Я тыя вашы распіскі даўно парваў ды на вецер пусціў.

— Не лжыце, пан Мукасей, пабойцеся бога! Ды што вам бог! І вам, і вашым дзецям!

— Ой, пані, не грашыце і вы! Я не адрокся ад бога і не збіраюся.

— Дык вось ён і пакарае цябе за тое, што ты абрабаваў мяне, старую, безабаронную! Ён не дасць мяне ў крыўду!

— Ат, пані, каб я з гэтай вашай табурэткі не ўстаў, калі я іх не падзёр, тыя вашы распіскі. Эх, не было з кім пагаварыць! Не сказаў мне збавёны чалавек у тую ліхую хвіліну: «Не лезь, не пэцкайся, Мукасей!» І палез. Ну што ж, гарэць, калі так, панскаму дому ў калгаснай цагельні. А вам і ў Польшчы паняй не быць: і там да вас мужыкі дабяруцца! Бывайце здаровы!

— Бог усё бачыць, Мукасей! Ён табе...

— Але ж, мамусю!..

— Ты мяне, дочка, не вучы!

Бразнулі калідорныя дзверы.

 

12

Чэсі не палягчэла і пасля гэтага.

У мамусі разбушаваўся даўні, завалены гадамі горкага маўчання панскі дух. Яна трашчала, як старая, з растузанымі нервамі сарока, сыпала на галаву таму разбойніку, хаму і крывасмоку і панскія, і хамскія праклёны, да якіх яна, дарэчы, прызвычаілася яшчэ пры сваім пану Яну. Заадно з Мукасеем дасталося і ўсім яго суайчыннікам, усяму бязбожнаму бальшавіцкаму свету.

А дачка, звязаная па руках сваёй таямніцай, мусіла толькі ўлагоджваць нервы старое, угаворвала пайсці адпачыць.

— Я сама ўсё зраблю,— гаварыла яна, як гавораць малым.— Я сама ўсё, мамусю, уладжу. А ты ідзі, супакойся, паспі...

Калі яны абедзве пайшлі ў далейшы пакой, Лёня ўсхапіўся і пачаў, як па трывозе, апранацца.

Вярнуўшыся, яна спынілася ў праёме дзвярэй.

— Усё гэта, аднак, даволі прыкра...

Ён толькі злосна дыхаў, адвярнуўшыся, ужо апрануты.

— Яшчэ не вельмі позна...

Не адказваў.

— Няўжо ж мы так расстанемся? Ды, зрэшты, што хацець...

Гэта зрабіла сваё. Ён падышоў да акна і стаў закурваць.

— Можа, маю? Яны — добрыя.

— Дзякую. Учора думаў: зусім пакіну курыць...

Апошняе вырвалася само, якраз пасля таго, калі ён першы раз, з прагнасцю і асалодай зацягнуўся, дыхнуў гарачым дымам у акно, насустрач прахалоднай свежасці. Словы былі не толькі недарэчныя, але і без патрэбы, нечакана шчырыя.

Яны, відаць, і падбадзёрылі яе. Чэся прайшла, па-свойску, цёпла ацёршыся аб Лёню ў вузкім праходзе, да тумбачкі, узяла цыгарэту, нават пашастала запалкавым карабком, аднак прыкурыць папрасіла ў яго.

Разлік, калі ён быў, не апраўдаў сябе. Жар двух злучаных агеньчыкаў не нагадаў яму пра прымірэнне. А нібы незнарок шчодра расхінуты зверху халат не ўскружыў галавы. І не толькі таму, што ўжо адсутнічалі чары таямнічасці, што ён стаміўся ад яе прыгажосці. У душы яго не маўчалі другія пачуцці. Шыя, плячо і ў меру не зусім адкрытыя грудзі з трохкутнікам ланцужка сталі проста адкрытым целам, астуджанай мякаццю. Больш таго — у гэтым, нібы падсвядомым, нібы натуральным для яе какецтве ён зноў убачыў разлік на ўздзеянне. Убачыў і злосна ўсцешыўся, што прамахнулася. Ён не сказаў нічога, але і ад позірку яго, у якім апроч пагарды было і страшнейшае — грэблівасць, яна захінула халат. І сціпла села на край — толькі цяпер гэта стала прыкметна — вузкага ложка.

— Пане Леосю,— сказала, зноў перайшоўшы на «вы»,— як усё ж такі многа прозы ў жыцці! Такой вульгарнай, але, на жаль, непазбежнай!..

Ён памаўчаў.

Пасля спытаўся:

— Што вы хацелі ў мяне папрасіць? Што вы за просьбу не дасказалі?

У сваю чаргу і яна памаўчала. А потым:

— Хм! А вы, гляджу, не зусім пазбаўлены рыцарства.

— Не гаварыце пошласці, Чэся. Яе тут і так было дастаткова.

— У мяне ці ў вас?

— Вядома, і ў мяне. Але ж і вы... Дык што вам памагчы?

— Ну што ж... Я вас хацела папрасіць.. купіць наш дом... для калгаса.

— Гэта — і ўсё, што вам прыйшло ў галаву?

— І то з-за мамусі хацела прасіць.

— Ці не тыя распісачкі непакояць і вас? Маўчыце... Няўжо вы ўспомнілі, што Мукасей — мой дваюрадны брат? Што я магу ўгаварыць яго вярнуць іх вам? Зноў маўчыце... Як і тады вы маўчалі, калі я прыязджаў з пісьмом. Эх, панна Чэся! Ну, няхай ужо маці, старая пані, хворы чалавек... І столькі гаварыць пра Айчызну, пра гордасць... Прабачце, гэта не Польшча — усе тыя вашы распісачкі, усё, чым дыхнула ад іх! Таксама, як не мы, не Беларусь — увесь гэты ваш Мукасей... Нічога, дамовіцеся, ён яшчэ прыйдзе. Уладзіце ўсё. А я вам дзякую за шчырасць, хоць такую.

Яна ўстала. Захінула яшчэ раз халат, нават прыціснуўшы яго рукой на грудзях.

— Добраноц пану,— сказала глуха.— Ест бардзо пузьно.

Твар яе быў так недалёка, што нават у паўзмроку відаць было, якім холадам гаварылі вочы.

— Вось гэта правільна — позна,— адказаў ён з усмешкай.— Позна нават і для нянавісці. Правядзіце мяне, калі ласка. Праз дзверы.

На ганку ён хацеў штосьці сказаць, нават памкнуўся, але асекся на хаду і толькі выдушыў:

— Довідзэня.

...Праз некалькі хвілін на засеяным полі сустрэліся два чалавекі. Яны не хацелі гэтай сустрэчы — ні той, што ішоў ад вёскі, ні той, што з былога маёнтка. Відаць, нават наткнуліся адзін на аднаго у цёмных кустах сваіх думак.

— Што, раздумаў? — спытаўся адзін з іх, зблізку гледзячы ў твар другому.— За дом ідзеш дадаць ці мо вярнуць распісачкі?

— А ты... зноў кампаніі з імі шукаеш?

Адзін глядзеў другому ў белабрысы, падзюбаны воспай, па памяці бачны твар, поўны глыбокай і грунтоўнай нянавісці, змешанай з хітрай, асцярожнай баязлівасцю. І ў душы таго, хто глядзеў, як у кіпені, то ўсплывалі, то хаваліся абрыўкі горкіх успамінаў...

Ананімкі... Бяздушнасць тых, што ім верылі. «Добры дзень! Як жывеш? А-я-яй, як шкада, брат!..» Такое — з вуснаў тых, што ўпотай смуродзяць жыццё «добранамернымі» пісулькамі без подпісаў... Колькі іх там было, у той мяккай зімінскай папцы?..

Ідыёцкая прагнасць, з якой гэты самы... панскі дабрадзей цягнуў і з савецкіх машын, пакінутых пры адступленні, цягнуў пасля і з нямецкіх, цягне, хітруга, і з калгаса!..

Кулак, узброены матацыклам, электралямпачкай і радыёпрыёмнікам, сляпы, няўдзячны падлюга, які, спажываючы дары сацыялізма, не жыве, а ўсё мацуецца як-небудзь «перажыць», «дажыць», прыстасоўваецца да той магічнай, таямнічай «перамены», якая, як яму здаецца, прыйдзе нарэшце на кліч яго аброслай шчэццю душы эгаіста, уласніка...

Далёка ён загнаны, ад усіх адарваўся, нават і ад сыноў, а жыве і атручвае наваколле...

— Ну, а як расплаціўся з табою Шчуроўскі за тое, што ты падказаў ім тады ўцячы?

— Пайдзі данясі на мяне. Якраз вось павераць, што гэта я, а не ты ім сказаў. А я скажу трошкі менш: пра панскія цёплыя ногі. Пашкадуе цябе твая эсбээмаўка!..

Затым пачуўся выгук, трохі падобны да таго, з якім заядлы дрывасек апускае на вузлаваты чурбак сякеру.

Адзін з іх вякнуў, як заяц, задраўшы ногі на мяккай зямлі, а потым убачыў, што гэта — яшчэ не канец, і ўсхапіўся, пабег — не па гадах і не па ботах лёгка.

Проста ў поле.

Другі, зрабіўшы некалькі крокаў па ўзмежку ў той бок, дзе была вёска, адчуў, што вочы яго напоўніліся гарачай вільгаццю...

Крыўда і жаль. На самога сябе.

 

13

Званочкі-жаваранкі апушчаны ў яшчэ не вельмі ўтульную рунь — да наступнага золаку. Недзе вурчыць і свеціць за ўзгоркам трактар. Нехта вяртаецца лугам, прыпазніўшыся, і непакоіць чуйную зануду кнігаўку. Здуру роспачны, сумна прыгожы енк яе кладзецца на аднастайны, але таксама прыемны і стройны жабіны хор.

Доўгая драўляная будыніна пад шыферам зноў напоўнена гукамі. Жуюць моцныя сківіцы, звоняць кольцы і ланцугі аброцей, фыркаюць мяккія, цёплыя храпы.

Няма пакуль што толькі Мяцеліцы.

І старшы конюх Хоміч, які прыйшоў на начное дзяжурства, з прыемнасцю пачынае здагадвацца, дзе можа быць брыгадзір...

Калі ён нарэшце прыехаў да канюшні і, моўчкі лёгка прызямліўшыся, стаў памалу здымаць са сваёй быстраногай буланкі сядло, Марцін не вытрымаў:

— Здароў! Кажуць, што ты, браток, знайшоў учора сіласную яму?..

Замест адказу Лёня працягнуў яму павады і выдушыў:

— На!

Сам ён панёс на месца сядло.

Пасля яны выйшлі з цёплай цемры ў прахалоду пад зоркамі, і Хоміч, каб завязаць размову з іншага боку, успомніў:

— А сігарэтак я тваіх не чапаў. На! Пакуль кінеш курыць, дык і самому спатрэбяцца.

Выспаўшыся за дзень, дый наогул па схільнасці да гутаркі на любімую тэму, Марцін пачаў набліжацца зноў да таго ж.

— Асцерагаўся б ты больш, браток, а то без аглядкі, як цецярук...

Лёня маўчыць.

— З-за баб пакутаваць? Іх, браце, толькі добра гладзь...

Лёневы боты ніяк не могуць адарвацца ад зямлі. Зноў дыхнула ў душу нянавісцю і небяспекай — ён успомніў белабрысы, васпаваты твар і, праз камяк у горле, спытаўся:

— А што ты чуў?

— Яно, браток, халера яго ведае, заўсёды так: лыч схаваеш — хвост відаць, хвост уцягнуў...

— Ды гавары ты як чалавек!

— Табе — гавары, а сам ты мне, нябось, ні слова... Верка мая была ў іх, калі ты панскі склеп глядзеў ды перад ганкам дыгаваў на сядзельцы... Яна там у пані нейкія польскія транты купляла. Верка будзе маўчаць. Я сказаў. Ну, а вяртацца досвіткам трэба асцеражней... Я якраз дома быў...

— Бывай здароў!

— Ідзі, браток, набегаўся за дзень з «казою» ды нагоцаўся ў сядле. Калі ж яшчэ і да тае казы... Хе-хе-хе!

Гэта ўжо гаварылася ўдагон.

...Лёня ішоў памалу, бо дарога была, на жаль, невялікая. Стомы амаль не адчуваў: наперадзе было цяжэйшае... Нават шапку трымаў у руцэ, і кіцель і каўнер кашулі расшпіліў...

Цяжка... З усімі трэба дзяліцца нікчэмнасцю: і з тымі, у гнілым, затхлым шляхецкім кодле, і з гэтым... Ну, а сам ты хто? Ён, Хоміч,— проста вясёлы бык, а ты — бык з псіхалогіяй. Яго і старасць не бярэ, а ты — ты цяпер пачаў папраўляць сваю чыстую маладосць?..

Зараз мо дзеці сустрэнуць?.. Не, сёння ўсё ж такі пазнавата.

Дачка Маруся часта ішла насустрач яму, да канюшні, нібы толькі з-за малога Сярожкі. Сама ўжо ў сёмым класе, маму вось-вось дагоніць ростам, касатая, блакітнавокая сур’ёзніца... Так, ты ўжо думаеш, што ты дарослая... І мне ўжо няёмка па-ранейшаму глядзець на прыгожых дзяўчат — я ўспамінаю міжвольна, што ты, мая радасць, якую я так нядаўна, здаецца, баяўся браць проста на рукі, а браў на падушку, што ты ўжо робішся падобнай да тых прыгажуняў і што я не хацеў бы, каб нехта глядзеў на цябе нячыстым вокам, з нячыстым сэрцам, без дружбы, без сапраўднага кахання!..

А ён, Сярожка? Лёня не ведаў, што сына, хлопчыка, можна не толькі горда, але і пяшчотна любіць, што і ён, яго хлопец, будзе ласкавы, як дзяўчынка. Колькі разоў ён, Сярожка, пытаўся, калі бацька ўвесь дзень быў у яго пад рукою: «Ты мяне любіш? А я цябе вельмі, вельмі люблю!..»

Ачысць мяне, абгладзь сваімі, сыне, ручанятамі! Здымі з маіх вачэй... Лепш размахніся, збяры ўсю сілу, якую будзеш потым мець, ды плясні мне па паганай мордзе!.. Не, ты не зробіш ні таго, ні гэтага!..

Думка... такая прымаўка таўчэцца ў галаве: «Жонка — не рукаво, не адпораш...» А маці, цудоўная маці маіх ненаглядных дзяцей,— якую пра гэта прымаўку выдумаць?.. Не, а не мог бы пакінуць яе, пайсці з нашай хаты пабітым сабакам, жаніхом пераспелым цягацца па свеце — шукаць таго, што нялёгка, калі наогул магчыма знайсці, пачынаць усё ад пачатку, перад самім сабою прыкідвацца не проста абноўленым, але новенькім, свежым...

Як я ўдзячны табе, мая дарагая дурніца, мой друг найлепшы, што ты і тут, і цяпер не паверыш нікому, што я — ажно такі нягоднік!.. Як я ўдзячны, і як мне цяжка!..

І праўда: вер, я не зусім падлюга. Я... Ну, а хто ж я цяпер?

А тая, другая?.. Што адышлася толькі, каб потым, у зручны момант вярнуцца ў душу тваю неспакойным, спакуслівым успамінам. Які ён усё ж такі складаны чалавек!.. Не будзь свяценькім, Жывень,— так вельмі лёгка ачышчацца, плюючы на таго, з кім грашыў! Яна ж таксама чалавек... Ха, Жывень, ты, выходзіць, яшчэ і гуманіст! Ты што,— калі ты прабіраўся да яе па полі, пра чалавека думаў ці пра штосьці іншае?..

Не так было тады, у тую восень сорак трэцяга года, калі ты ўмеў перамагаць у сабе ніжэйшае, калі ты ішоў да яе як чалавек, калі табе цяжка было быць чыстым, але ты быў, калі ты бачыў шчасце ў гэтай чысціні, у барацьбе за лепшае.

Як ты далёка цяпер адышоў ад самога сябе!..

А да таго ж яшчэ — трапіў у тую іх брудную, панска-кулацкую яму, стаў ахоўнікам чужой смярдзючай і атрутнай таямніцы...

Больш — нават нібыта, міжволі... хаўруснікам!..

Хаўруснікам старой пачвары, звар'яцелай на мёртвым пункце свайго — «богам дадзенага», «несмяротнага» шляхецтва. Хаўруснікам і яе, «прагрэсіўнай» шукальніцы прыгод, што прынесла сюды «свежы» вецер з гнілых шляхецка-мяшчанскіх задворкаў, жыхарам якіх не па сэрцы народная ўлада. Зачараваная кветка на дрыгве, куды ты, ласы дурань, ступіў... Хаўруснікам нават і Мукасея, якому цяжка ўжо так доўга прыкідвацца савецкім чалавекам...

Так, хаўруснікам, бо табе даверылі, нават хацелі прасіць у цябе дапамогі.

І ахоўнікам, бо ты цяпер будзеш баяцца, што ён, Мукасей, раскажа, і ты будзеш маўчаць пра ўсё...

Стой! Машына? Сюды?

Так, з гасцінца ў Вуглы паварочвае легкавушка.

Адам.

Што гаварыць яму? Сам напрасіўся, а што гаварыць? І навошта? Хоць ён — здаравяка, хоць ён і друг, які гарой стаяў за іх у цяжкі час, хоць да яго і пацягнула ўранні... Мусіць, згарача.

Ён стаяў за іх, за іх з Алесяй. А што ён сказаў бы... што скажа цяпер? І ці тая гэта бяда, якой трэба дзяліцца?..

Калі яны, пешаход і машына, сустрэліся на скрыжаванні перад Вугламі, Бухавец па-свойму нястомна выкаціўся з «Пабеды» і дзелавіта спытаўся:

— Ну што там, Жывень, у цябе зноў атрымалася? Кажы.

Лёня яшчэ раз і канчаткова адчуў, што гаварыць з Адамам нават так, як уранні хацеў, яму ўжо не хочацца. Аднак пачаў, нібы бічуючы сябе:

— Я, брат, ступіў у глыбокую гразь. Думаў нават, што сам і не вылезу. Прабач, дружа, але я вырашыў... не дурыць табе галавы.

— Ну што ж, каб я гэта ведаў...

— Адаме, што ты? Не! Я раскажу, я табе ўсё раскажу... Але трохі пазней. Давай паехалі.

— Куды?

— А куды хочаш. Мне ўсё роўна.

— Да смерці будзеш дзіваком!.. Сядай наперадзе. Не, давай разам, на заднім. Міхаль, дахаты!

Маўчанне. Пасля, праз гул матора:

— Табе, Жывень, не брыгадзірам быць, а якім-небудзь, скажам, паэтам...

Зноў маўчанне. Цяпер надоўга.

«Ха! Дадумаўся! — горка і ўжо з невялікай, але адчувальнай і нечаканай палёгкай думае Лёня.— Адно мне трэба — каб я не шкадаваў сябе, не любаваўся сабою, не лятаў... не садзіўся... не падаў так нізка!..»

1958—1959 гг.


1958-1959; 1966

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў. У 5-ці т. Т. 2. Аповесці.- Мн.: Маст. літ., 1980. - с. 286-336
Крыніца: скан