БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Янка Брыль

Душа - не падарожніца

 

З маленства, з першых дзён свядомасці прыпамінаецца салодкае і светлае імкненне да незвычайнага. Знаёмае, абжытае — хоць і за першыя тры ці чатыры гады — вельмі прыемна было нечакана па-іншаму ўбачыць праз акенца на гарышчы або з воза сена,— якая, божа мой, вышыня!.. Свет адкрываўся куды больш прыгожа не толькі праз жоўтае ці зялёнае шкельца разбітай бутэлькі, але і ў той гімнастычнай паставе, калі ты раптам, па прыкладу трошкі старэйшага або хутчэй па нейкай інтуіцыі, нагінаўся і, ушчаміўшы галаву паміж каленямі, глядзеў назад. Усё па-новаму, і тое самае, а як незвычайна прыгожа!..

Відаць, ад малечай наіўнасці ідзе і тое, што згадваецца даўно і чамусьці даволі часта, асабліва ў далёкім, міжкантынентальным падарожжы:

А што, каб гэта можна было легчы спаць, скажам, сёння, дзевятнаццатага студзеня, марозным вечарам, а праз сем-восем гадзін прачнуцца... адразу дваццатага мая?.. І дух заняло б, і мову адняло б ад таго самага бэзу перад хатай ці шчэбету жаваранка над рунню, якія пасля нармальнага, прывычнага чаргавання дзён, тыдняў, месяцаў здаюцца хоць і прыгожымі даўно і любымі нібы па-новаму — усё ж звычайнымі.

Незвычайнае адбываецца пры хуткіх і далёкіх пералётах. Тады, калі замест каляровага шкельца, знойдзенага на сметніку ці ў раўку на вясковай вуліцы, у чароўную казку нас пераносіць магутны чатырохматорны самалёт, рэч тым часам таксама ўжо вельмі звычайная.

Слова пра новае падарожжа я пачынаю ў самотным пакоі на другім паверсе старога драўлянага дома, дзе за акном — даўно знаёмы і неразблытаны вокам вяршняк, насычаны непакорна зялёнай гліцай, чысценькім снегам і сонцам.

Працавітая наша зіма,— якую грунтоўную чыстку, якую дэзінфекцыю зрабіла яна зноў, як здорава дыхаць, як хораша глядзець, ідучы пасля працы па аслоненай урачыстымі елкамі просецы! На анямелай ад шчасця белай нерушы сям-там празубліваюцца іскаркі, нібы падміргваюць, знікаюць, зноў глядзяць... Сонца схілілася. Снег пад ботамі рыпіць няхітрую, любую песню бадзёрасці, сілы...

Рыпенне гэтае небывала хвалюе мяне, напамінаючы зусім нядаўняе. Такую ж музыку, толькі цішэйшую. Парыпванне густа-салёнага, казытлівага і пякучага для босых ног пяску на белых пляжах побач з пальмамі — за восем тысяч кіламетраў на паўднёвы ўсход.

Ласкавае, бязмежна казачнае мора-акіян, прасцей — Аравійскае мора Індыйскага акіяна.

Няўжо гэта я сам нядаўна там купаўся? Гарэзліва і негарэзліва баяўся заплываць туды, дзе ўжо не лішне мелка для акулаў. Як школьнік, закаханы ў геаграфію, употай заміраў ад простых слоў індыйскага сябра пра тое, што напрасткі на захад — нейкіх тры тысячы міль да егіпецкіх пірамідаў. Падпарадкоўваючыся плану дня, неахвотна выходзіў з пеністай, гуллівай цеплыні і на хаду, пакуль дайсці да вопраткі, абсыхаў настолькі ўвачавідкі, што з вуха, з другога асцепваў пальцамі соль. Спыняўся ў засені трысняговай паветкі, прасіў у чорнага, амаль таксама голага бізнесмена абсекчы макаўку вось гэтага, найбольшага какосавага арэха, каб надоўга прыпасці губамі да дзірачкі ў ім, нібы да рыльца старога гляка са сцюдзёнай вадой,— як бывала калісьці, з-пад мэндля...

Няўжо гэта было цяпер, зімой, менш за месяц таму назад?

Было.

Ды не адразу так: з акуламі, з арэхамі, з соллю на вушах...

Спачатку была маскоўская завірушная ноч, пасадка ў самалёт, безліч агнёў пад намі, на развітанне, пасля надоўга зацямненне, нібы спецыяльная паўза — каму для дрымоты, каму для роздуму на высокім ці горкім узроўні.

Мой спадарожнік — не паэт, а вучоны. Аднак не я яго, а ён мяне вярнуў штуршком з невыразнай дрымоты ў свядомасць і, кіўнуўшы на наша акенца, ледзь не шэптам сказаў:

— Зорачка. Будзе світаць.

Дзе нам світала, яшчэ над радзімай ці ўжо на чужыне, цяжка было здагадацца. Нізка пад намі відаць былі хмары — халодна-шэрыя, бясконцыя, нібыта брук усясветна вялікай, проста касмічнай плошчы, пад якой, як здаецца адразу, другое бяздонне...

Пасля пачалося світанне. Запалала зара. Зару спакваля апаганілі нудныя хмары — яны пашматалі яе, чырвань сям-там прабівалася з шэрага холаду, як сцюдзёна-барвовыя лужыны. Перад намі, на ўсходзе, але ж і пад намі, на бруку.

Пачаўся дзень. Міхась Максімавіч, мой спадарожнік, пайшоў кудысьці наперад, пасля прыйшоў і паклікаў туды мяне. Каля задраеных дзвярэй, праз якія мы заходзілі ў самалёт, было акно і два сядзенні. Сіваваты лётчык з зоркай Героя сядзеў каля акна, курыў, прывычна-абыякава адпачываючы. У акне відаць былі горы. Тыя самыя, што і ў нашым, толькі што тут глядзець на іх не перашкаджала крыло. І яшчэ адно — тут мы пачулі, як яны называюцца.

Чорт вазьмі — Гін-ду-куш!.. Гімалаі, Памір, Гіндукуш — якія словы, колькі яны, быў час, каштавалі нам хвалявання, якая музыка, што за краса былі ў іх затоены!

А гэты — сівы, з цыгарэткаю,— як пра тралейбусны прыпынак: Гіндукуш. З нудою бога, што сам калісьці і назваў так увесь гэты цудоўны безлад скал і снегу, а можа, нават сам і стварыў... Пакурыў цяпер і пайшоў, адчыніўшы дзверы ў свой алтар, куды нам толькі ўдалося зазірнуць, пакуль яны не зачыніліся. Толькі і ўбачыш, што мноства хітрых механізмаў ды шырознае шкло, з аглядам проста арліным, а то дык і боскім, калі ён, кажуць, насіўся над безданню і хаосам сваіх уладанняў... А мы з вучоным, радасна, як хлапчукі ў тралейбусе, завалодалі і сядзеннямі, і акном, і ўсім, што ў акне — пад намі.

Пад намі — горы!.. Прыходзіла думка пра йеці, снежнага чалавека. Гледзячы ўніз, на жудасна паэтычную пустэчу паднебных снегавых вяршыняў, не так ужо камусьці і цяжка было выдумаць яго. Калматага, самотнага, які то з’явіцца на белым, халодным полі паэзіі, то зноў на нейкі час пакіне яго. Нават і тут яго не відаць... Шкада, што гімалайскія снягі — далей на паўночным усходзе... Зрэшты, давай, брат, трохі прасцей. Мне ўспамінаецца — і тут, як было на Каўказе — Ванюша з талстоўскіх «Казакаў»: яго захапленне снегавымі хрыбтамі на даляглядзе і боязь, што дома, у вёсцы, усё роўна ж ніхто не паверыць. Мне ні па ўзросту, ні па прафесіі не належыць захапляцца так «прымітыўна». Ды я захапляюся — ціха, употай — і па-юначы, і па-вясковаму...

Міхась Максімавіч хвалюецца таксама молада, тым больш што ён і маладзейшы трохі за мяне. А можа, таксама і па-вясковаму. Яшчэ ж так, здаецца, нядаўна, у дні найстрашнейшай вайны, ён быў вясковым дзецюком — баявы партызанскі разведчык.

— Ты, брат, павінен усё гэта апісаць.

Ён гаворыць, а я з халадочкам шчаслівага патаемнага жаху гляджу на дзікую святыню гор, думаю пра яшчэ адну крэпасць, не ўзятую словам... Ну, колькі ж дапаможа тут маё маленькае «ўра»?..

...«Душа — не падарожніца»,— гаворыць Эмерсон. У тым сэнсе, што куды б мы ні ехалі, яна — заўсёды дома. Успамінаецца, як адзін вельмі сур’ёзны крытык пакепліваў з дарожных вершаў яшчэ больш сур’ёзнага паэта: «Ды што ён, сапраўды! Яшчэ не выйшаў у акіян, у моры нейкім таўчэцца, а ўжо заенчыў пра родныя сосны. Чаго ж было іх пакідаць?..» Баюся енчыць, не хачу. Яшчэ ўсё прагна і, дзякаваць богу, нястомна гляджу на новае ды новае. І ведаю, што ўсюды, дзе б я ні быў, душа мая была адначасна і там, і дома, а шчасце, сапраўднае чалавечае шчасце, у адчуванні, што Зямля — адна для ўсіх, што нам, чалавецтву, трэба яе і добра пазнаць, і разумна абжыць. Даўней, калі яшчэ чалавек замацоўваў сваё слова на камені, на пальмавых лістах ды на бяросце, такая думка хвалявала толькі мудрацоў ды паэтаў. Цяпер, у эпоху атама і касмічнай разведкі, яна непакоіць мільёны. Апроч пазнаць і абжыць узнікла яшчэ адна, найбольш сучасная, найбольш трывожная неабходнасць — захаваць ад знішчэння.

«Ты, брат, павінен усё гэта апісаць».

Для сына-пяцікласніка, у якім абуджаецца першая страсць пазнавання сусвету, я купіў вялізную, з чатырох папяровых палотнішчаў, карту ўсіх акіянаў і кантынентаў. Я разумею яго — добра лазіць па гэтай, разасланай на падлозе, карце, шукаць, глядзець і думаць, пра што ты ўжо чытаў, а пра што яшчэ будзеш чытаць. Яшчэ лепш, вядома, успамінаць, дзе ты ўжо быў. Малы мой ажно жахнуўся радасна і зайздросна, што мне ўжо трэба, стоячы над картай, над ім самім, амаль на ўвесь размах шырока распасцерці рукі, каб ахапіць прастору, на якой я рассеяў сваё хваляванне. Ад Ніягары да Сахаліна і, павярнуўшыся, значна вузей — ад Карэльскага перашыйка да Тэрмеза, што над самай афганскай граніцы. Ну, а цяпер як будзе — амаль да Цэйлона?.. Добра!..

Ёсць, вядома, і свае мінусы ў гэтым самалётным ды аўтамабільным гойсанні: многае бачыш то зверху, то мімаходам.

Ды ўсё ж мне зайздросна, па-маладому, амаль па-дзіцячы... толькі гарчэй, бо ўжо без надзеі зайздросна, што я не ўбачу нашу Зямлю, як планету, здалёк, з вышыні многіх сот кіламетраў.

І не шкада чамусьці, што не змагу як належыць апісаць хоць бы часткі таго, што ўжо ўбачыў. Гэтай віною я вінаваты перш за ўсё і найбольш перад маленькай часткай самага неспакойнага кантынента — перад маёй спрадвечнай шматпакутніцай і прыгажуняй Беларуссю. А што ўжо гаварыць пра ўсю Зямлю! Яе мне толькі б глядзець, ды пазнаваць, ды адчуваць, што шчасця гэтага — край непачаты; мне добра разам з тым, не перадаць, як хораша, што ў гэтым бязмежжы красы і таямніц ёсць месца, адкуль ты пачаўся, дзе ты прырос душой, дзе ты сумленна прапісаны як грамадзянін сусвету, адкуль табе добра, як з роднага дома, хадзіць у людзі і куды табе добра вяртацца — з чыстай душой, як след зрабіўшы сваю чалавечую справу.

Палёт з Масквы да Дэлі — шэсць гадзін. Адтуль мы яшчэ тры гадзіны, ужо не ў сваім самалёце, ляцелі на поўдзень, у Бангалур. Была сустрэча ў аэрапорце, шумныя вуліцы, сустрэча ў індыйскай сям’і, тэатр, вячэра — нялёгкі мітуслівы дзень, суцэльная экзотыка і хваляванне. Начаваць нас прывезлі ў тую самую сям’ю. Сухашчавы ды чарнаногі, маўклівы слуга распасцёр над нашымі ложкамі марлевыя полагі — ад маскітаў, яшчэ незнаёмай нам пошасці. Гэта была апошняя на першы дзень экзотыка, калі не лічыць залішне вузенькай ды тоненькай падушкі і аскетычна цвёрдага матраца.

Прачнуўся я на досвітку, пад лёгкі шум дажджу, які, здалося, толькі што ціхенька пачынаўся. Я не адразу ўсвядоміў, што ён перабірае пальцамі па лістоце не нашых дрэў. Тым больш што тут, амаль у цэнтры мільённага горада, праз дожджык пераклікаліся пеўні... Так шчасліва я прачынаўся калісьці ў мамы або, нядаўна, у сястры, ужо таксама старэнькай, у ціхай на золку вясковай наваградскай хаце. У давяршэнне такой свойскай ідыліі неўзабаве падаў яшчэ свой голас... верабей.

Праз адчыненае акно, да якога я падышоў, было зусім блізка відаць, як ён сядзіць на адным, вялізным для яго, лісце бананавага дрэва, а другі такі ліст прыкрывае яго ад дажджу. Сядзіць, пачухваецца, штосьці мармыча-чылікае.

Было калісьці, ужо дванаццаты год памятаю,— другі такі тып, на адным са мной цеплаходзе, сігануў з Ленінграда ў Стакгольм. Можа, і без ніякага злога намеру — проста сеў на начлег у зручным, знойдзеным над палубай зацішку, а прачнуўся, аказваецца, на турысцкім судне, у адкрытай Балтыцы. Цэлы дзень харчаваўся айчыннымі крошкамі з рук землякоў, многіх смяшыў, а аднаго ледзь не натхніў на дзіцячае апавяданне. Уранні, яшчэ раз пераначаваўшы па-марскому, убачыў дахі і дрэвы, паляцеў і ўжо не вярнуўся... Не думаю, што ён заснаваў там нейкую адменную дынастыю або што петаваў пры шведскай вераб’ісе на сабачым прымацкім хлебе. І гэты, каб я яго завёз у Мінск, моўных пакут не адчуў бы. Каб не цяпер, зімой, а ўлетку пераехаў, дык і да клімату проста прывык бы...

Ты тут стой, чалавеча, сентыментальна задумвайся пра вераб’іны інтэрнацыяналізм, а на акне чамусьці краты...

Толькі пазней мы даведаліся, што гэта таксама экзотыка: краты — ад малпаў, як полагі ад маскітаў. Хутка прывыклі мы і да таго, што на сценах культурных пакояў поўзаюць і заміраюць на белі тынку падоўжнымі плямкамі яшчаркі. Над каляровымі абразамі святых танцораў, над партрэтамі правадыроў.

Ну, а з ілюзіі нашай вёскі, ад пеўняў да вераб’ёў, я тады перайшоў у новую сапраўднасць амаль адразу. Дожджык — скупы зімовы дождж — лена пастукваў па буйным лісці бананаў, какосавых пальмаў, па лістоце манга, па кветках багенвіліі, дробна-густых і з фіялетавым адценнем чырвані... Ды ўжо і дзень пачынаўся, гарадскі індыйскі дзень. Усё часцей пачалі паўтарацца гудкі аўтамашын, званкі веларыкшаў, драўляны грукат вялізных колаў тонгі, двухколкі, нязлоснае пакрыкванне на буйвала... Гукі — знаёмыя мне з учарашняга дня; дзіўна рагатыя, светла-шэрыя, нібыта ў форме, мудра спакойныя буйвалы — таксама.

На чацвёрты дзень, ужо ў падарожжы, я запісаў у блакноце: «Сланоў няма. Толькі ўсё буйвалы ды буйвалы...»

Амаль што крык ашуканай душы: куды падзелася экзотыка?!

Тры паляўнічыя, у розных гарадах, хваліліся нам шкурамі бенгальскіх тыграў, адзін нават усцешыў сувенірамі — кіпцямі ўладароў мясцовага лесу, с экзатычным, хмельным размахам названага джунглямі. У вандроўным цырку, пасля раскошнай праграмы, культурны ўласнік усёй гэтай... таксама экзотыкі павёў нас, савецкіх сяброў, паказаць усю закулісную гаспадарку. Пад вялізнай брызентавай павеццю стаялі сланы. Закончыўшы чарговы дзень з усёй гэтай, патрэбнай людзям мітуснёй, яны спакойна, з царственным адчуваннем уласнай годнасці, хрумсцелі частаколлем цукровага трыснягу, заслужана вячэраючы — і артысты, і цягачы. Крайні быў вельмі мілы. Найменьшы, не злоўлены ды прыручаны, а ўжо, відаць, і народжаны каля людзей. Пакуль я з дрыготкай інтэлігенцкай «смеласцю» гладзіў яго зямліста-валасата-шорсткі хобат, ён штосьці радасна мне бульбатаў і, зусім як яго дарослы сусед, браў новую салодкую частаколіну пад свой перабольшаны нос, ламаў яе ў сваім млыне, як макароніну, і пачынаў малоць... Харошыя жывёліны! Ды што ж, з-за цыркавых сланоў не варта ехаць у Індыю — мы іх бачым і ў сябе. На дзікіх мы, вядома, не прэтэндавалі, як і на тыграў. Але і дзіўным здалося ў канцы падарожжа, што за шаснаццаць індыйскіх дзён нам давялося сустрэцца — і на раўнінах дэканскага пласкагор’я, і на лясных дарогах гор Мулайнагіры — толькі з трыма сланамі. На двух, дэканскіх, ехалі сяляне. Вясёлы дзед адразу ссунуўся са свае верхатуры, памог нам, па чарзе, сфатаграфавацца на трохі велікаватым верхавіку, цану пасля загнуўшы таксама слановую. Трэці слон, штосьці праз тыдзень, сустрэўся нам на горнай дарозе. На ім, як пад небам, сядзелі царкоўныя служкі, і мы толькі зняліся каля слана, не рызыкнуўшы прасіць іх спусціцца на асфальт, ды, зрэшты, ужо і не маючы першага турысцкага запалу.

Затое ад буйвалаў там — ажно шэра ў вачах.

Буйвала можна па праву назваць найлепшым другам і верным памочнікам індыйскага рабацягі. Сярод некалькіх слоў мовы канара, або канада, якія я паспеў запомніць, ёсць і імя гэтай шаноўнай жывёліны — етту. Ці называюць яго канарыйцы другам і як па-іхняму гучыць гэтае слова — не ведаю. А што буйвалаў любяць — гэта відаць было ўсюды, на ўсіх палях, дарогах і вуліцах, дзе мы іх сустракалі.

Індыйцы наогул любяць усё жывое. І забіваць, і есці мяса лічыцца тут грахом спрадвеку. Яшчэ ў чацвёртым стагоддзі да нашай эры тут меліся лячэбніцы для жывёлы. Вегетарыянства, як адзін з вынікаў будызму, увайшло ў побыт народа яшчэ на стагоддзе раней. І цяпер гэта ўжо не рэлігія, відаць, і не проста традыцыя, а неад’емная асаблівасць жыцця.

Ведаюць гэта, здаецца, і самі жывыя істоты. Прынамсі сабакі. Ляжа такі паўднёваіндыйскі Мурза ці Курта на сярэдзіне вуліцы, і ногі выцягне, і хвост адкіне, дрэмле сабе ці думае пра штосьці на асфальце, а людзі яго абыходзяць, тонгі, мотаі веларыкшы, і аўтамашыны яго аб’язджаюць. Нас вазіў канарыец, хлапчына часамі то ўпарты, то злосны, аднак, калі наш заезджаны, грымучы «амбасадор» набліжаўся да яшчэ аднаго сабакі на асфальце, я, седзячы побач з шафёрам, дарма спадзяваўся заўважыць на яго чорным абліччы якую-небудзь злосць ці прыкрасць.

Вясёлыя капі — светла-шэрыя малпы, то з чырвонымі, то з чорнымі мордамі і лапамі — таксама ведаюць, што іх ніхто не пакрыўдзіць, хоць за набегі на палі і сады, нават на чалавечае жыллё (таму і краты на вокнах) любіць іх асабліва няма за што. Для нас, праезджых гасцей, малпы — таксама экзотыка. Здалёк заўважыўшы на асфальце ці на абочынах, у засені таўшчэзных баньянаў, цэлую чародку капі, мы часта прасілі спыніць машыну, каб зноў пагаварыць з гэтай вясёлай, бесклапотнай публікай, зноў зняць іх на паказ ды на ўспамін. Старэйшыя сядзяць сабе, гамоняць пра жыццё, малыя скачуць па асфальце — вечнае свята. Людзей амаль зусім не баяцца, на дрэвы разбягаюцца нібыта нават неахвотна. Дзіўна і сцішнавата — пры людзях яны як быццам таксама зусім неахвотна становяцца на ўсе чатыры лапы і бягуць на іх неяк няўдала, нібы не ўласціва сабе, без прывычкі. Аднаго чарнатварага боўдзілу, мусіць, правадыра мясцовай групы, мы частавалі з рук памідорамі. Іншыя даволі ахвотна ці проста абыякава пазіравалі перад нашымі фотаапаратамі. Аднойчы, пакуль шафёр наш бясконца доўга калупаўся ў маторы, мы, з нуды ды са злосці на вельмі недарэчную затрымку, пачалі забаўляцца з малпамі па-блазенску. Сталі зганяць іх з адзінокага дрэва, што расло трохі воддаль ад іншых баньянаў,— крыкам, каменьчыкамі, галінкамі сушняку, што валяліся пад нагамі. Большыя капі гоцалі з дрэва на дол, перабягалі асфальт і ўзляталі на іншыя дрэвы. Адзін падшыванец застаўся на нашым баньяне і жаласна, спалохана запішчаў. Тады старэйшыя, што былі яшчэ на зямлі, вызверыліся і сунуліся на нас... трэба прызнацца, даволі-такі страшнавата. Перспектыва нішто сабе, каб абсела цябе штук з пяток!.. Ды і каменнем яны як быццам кідаюць вельмі метка. Мы прысаромлена адышліся, малы шчасліва спусціўся наніз і перабег за ўсімі, упершыню, відаць, спалохаўшыся чалавека.

Дзеці, мясцовыя пастушкі, часамі нават з мясцовай жалейкай, сядзяць ці бегаюць у засені прысадаў — у мірным і абыякавым суседстве з малпамі. Глядзіш з акна машыны — ідзе сабе тонга, бабы на тонзе гамоняць, як і нашы, едучы з кірмашу, і на тых малпаў, што гоцаюць па асфальце, перад самым буйвалам, нават увагі ніхто не звяртае. Ідзе сабе па абочыне, сцежкаю дзядзька ці дзед. Чорны, худы, як і большасць яго землякоў, у нейкай хустцы ці ў няўдала завязаным цюрбане, у белай доўгай кашулі, з-пад якое да каленяў і ніжэй апускаецца дхоці, белая палатніна, што надзяваецца, як спадніца. Рабацягі часцей за ўсё гэтую дхоці падкасваюць, завязваюць паміж ног вузлом, свецячы чорнымі, часцей за ўсё сухімі лыткамі. Ідзе такі дзядзька ці дзед памаленьку, а малпы скачуць пад дрэвамі — толькі не наступі; ён прысядзе, адпачывае — яны сабе скачуць, нічога ніякага. А то пасядуць, таксама сядзяць, маракуюць. І падумаеш, гледзячы на такую ідылію: а як жа ўсё-такі гэтае суіснаванне адлюстравана ў канарыйскім фальклоры, у казках ды ў песнях?..

У буйвалаў дзіўныя рогі. То, як вузкая ліра, тырчаць угару, то, як запарожскія вусы, закладаюцца ажно за вушы, то на спіну лажацца цяжарам, то цяжка звісаюць у бакі, то, ад буйства фантазіі, тырчыць такая ламачына аж да зямлі... Зірнеш ды падумаеш: гэта ж не сам ён прыдумаў, а «так яму бог даў». З такім выразам у вачах ён ідзе сабе, цягне тонгу або драўляны плуг, топча, малоцячы, разасланае проса, пераходзіць дарогу перад самай машынай, стаіць або ляжыць, адпачываючы, у вадзе — усюды, здаецца, аж неяк несамавіта спакойна і мудра. Бачылі мы пераход горнага вандроўнага племені ламбадзі — цыганоў; на спіне ў аднаго буйвала, побач з клункам, сядзела, ехала курыца. Бачылі, як на крыжы ў другога буйвала, які вялізным, слізкім каменем ляжаў у сажалцы, адпачывала белая чапля. Часта даводзілася бачыць, як буйвалаў купаюць. Дзеці, дзяўчаты, мужчыны. Не проста дзеля прахалоды, а старанна шаруючы ды змываючы хрыбет, бакі, выцягнутую наперад, як для палёту, галаву. У вельмі многіх буйвалаў рогі памаляваныя — чырвоныя, блакітныя, светла-зялёныя, з бліскучымі аздобамі або кутасікамі на канцах.

Буйвалаў тут не рэжуць. Як іх б’юць, паганяючы, бачыў. Не так сабе, а злосна б’юць. Як яны шпарка ідуць, нават бягуць у аглоблях, з лейчынай у ноздры, з пенай на пысе — бачыў яшчэ часцей. Многа кароў ляжыць або, на правах пешаходаў, сланяецца па вуліцах індыйскіх гарадоў — святых бяздомніц, худых і панылых. І мне было шкада іх, нават неяк няёмка, прыкра за штосьці ці за кагосьці. І ў душы, паколькі яна не падарожніца, ажывалі ўспаміны.

Дзіцячая трагедыя разлукі з цяляткам, з якім ты толькі што паспеў пасябраваць. Трагедыя, бо вось яго бяруць пад пысачку, паднімаюць вушатую, велікавокую галаву і рэжуць па горле старою касой...

Маці мая была суровая, мужная па натуры. Але памятаю, як яна плакала па кабыле. Перад гэтым, праўда, сварылася за яе, смерцю яе папракала другога.

Гэты другі — даўно няголены, у старым, зашмальцаваным кажушку, у нейкіх крывалапых ботах-грукачах, нават і ў хаце з пугаю ў руках. Ён сядзеў на нашай лаве і апраўдваўся. Яўрэй Пэталэ, «каналуп», «конская смерць» з недалёкага мястэчка.

«Будзе, будзе табе на тым свеце!..»

Яна гаварыла гэта, трохі патаргаваўшыся за кабылу. Прала кудзелю і гаварыла, нібыта нават жартуючы...

А ён апраўдваўся:

«Што будзе, што? Як я памру, дык усе яны прыйдуць да бога і скажуць, што Пэталэ мёрз, Пэталэ мок, быў галодны, а ўсё вадзіў нас, шкуру з нас дзёр... Пэталэ трэба жыць!.. Колькі ві хочаце, Брыліха, за гэтую здыхату?..»

Яны сышліся на цану, потым — а на дварэ быў мокры, пранозлівы лістапад — нашу Гнедую, упершыню без аброці, з вяроўкай на шыі, на ганьбу, на смерць Пэталэ павалок з двара. Яна ледзь-ледзь перастаўляла старыя, да рэшты сарваныя ногі, выцягвала шыю ўслед за ўедлівым повадам, але ішла, як заўсёды, пакорна.

А наша суровая, мужная мама стаяла на гразі і плакала...

Я не збіраўся кагосьці гэтым расчуліць. Хочацца проста сказаць, што людскія пачуцці ўсюды падобныя. Аднойчы наш шафёр на вуліцы, у збоі людзей, добра такі штурхануў «свяшчэнную» карову радыятарам у сцягно, і не індусы, гід і шафёр, а мы, славяне, абурана, міжвольна закрычалі: «Што ж ты робіш?!» Усюды свае няўвязкі, свае неабходнасці, а чалавек — усюды чалавек.

Вароны таксама ўсюды вароны. Калі мы неяк спыніліся ў джунглях, весела было паназіраць, як у густой лістоце заядла спрачалася плойма зялёных папугаяў. Вароны — не экзотыка, такія самыя, як і нашы, толькі трохі, здаецца, даўжэйшыя. Прыемна ўбачыцца, як са знаёмымі на чужыне.

Бусла таксама бачылі. Знізу, на фоне блакіту. Падумалася, што ён, вядома, наш, не нямецкі, не польскі, а іменна наш. Успомнілася нават, на мяжы міжвольнага жадання, як мы калісьці, малыя куляліся цераз галаву, дзе хто стаяў, вітаючы першага бусла над вёскай. З выраю. Можа, нават адгэтуль, дзе ён лунае над пальмамі, над сакавітай зелянінай рысавых палеткаў.

Згодна з даведачнай літаратурай, у снежні і ў Індыі зіма. Сухая, ясная зіма. У першую бангалурскую раніцу дожджык сустрэў нас як быццам на нейкае дзіва. Пасля, на зваротным шляху, у Дэлі за два дні прайшоў разоў са тры дождж, было хмарна і не горача, як у нас у канцы верасня. На поўдні ж зіма прыпякала нас не марозам, а сонцам, да градусаў дваццаці і вышэй. На пласкагор’і. Калі ж перавалілі цераз Мулайнагірскі хрыбет і пачалі спускацца да акіяна, стала спякотна і душна. А ў акіяне — нібы ў сырадоі. Едучы сярод палёў, не разбярэшся: чаму адны тое проса сеюць, другія жнуць, трэці арэ пры дарозе, там малоцяць, там той рыс жаўцее, там зелянеецца, там яго садзяць, хляпаюць па вадзе... Дый разбірацца не вельмі хацелася. Проста глядзіш, любуешся. Усім. Чырваназёмнаю сумотай раўнін, дзе зрэдку, на даляглядзе ці бліжэй, тырчаць самотныя сопкі — то як дзівосна вялізарныя, карэлыя смарчкі, то як шэрыя, бясформенныя піраміды з каменных сланоў. А што ўжо гаварыць пра пальмы, танклявыя эўкаліпты, бананавыя, кававыя дрэвы,— гаі ўперамежку з зялёнымі далінкамі і дрымучыя джунглі, у якіх мы спыняліся, і на асфальце адчуваючы прахалоду і парнасць патаемных гушчароў, шчымліва горды подых царства сланоў і тыграў. Джунглі!.. Рэкі поўдня немнагаводныя. Скачучы з валуна на валун, якія з аголеных пяскоў заходзяць на быстрыню, добра спыніцца і паглядзець, хоць не вельмі зблізку, як дзяўчаты палошчуць белыя і рознакаляровыя палотнішчы дхоці і сары, шырока ўсцілаюць імі берагі, нібы сігналячы жаніхам з другое планеты. На звычайным балотцы, дзе асядаюць белыя, шчуплыя качкі, над раскай цвітуць лотасы. Белыя нагадваюць нашы лілеі-«гускі», з той розніцай, што лотасы не ляжаць на вадзе, а тырчаць над вадою. Чырвоныя нічога не нагадваюць, апроч далёкай, амаль невядомай, пяшчотнай песні без слоў, песні чароўнага поўдня.

Калі мы па серпанціне, ныраючы то ў цень, то ў спёку, узабраліся на горны перавал, з якога на паўднёвы захад адкрылася бязмежная даліна, а ў смузе за далінай можна было распазнаць сінюю палоску акіяна,— наш гід спыніў машыну. Не вельмі гаваркі і, як спачатку здавалася, даволі сухаваты канарыец, ён моўчкі павёў нас па высечаных у цёмна-шэрай скале сходках угару, яшчэ вышэй над зялёным бязмежжам.

— Тут пастаім.

Сказаў гэта, як заўсёды, па-англійску, цераз перакладчыка. А тады хваляванне яго прарвалася трыма нечакана рускімі словамі:

— Мой родина! Хорошо?..

Памятаю аблокі над скаламі, над зелянінай,— раскошнае нагрувашчанне белых і лілаватых аблокаў... Там, на поўдні Індыі, мы іх бачылі рэдка. Нават, здаецца, толькі двойчы. Неяк ноччу, над садам, дзе мы вячэралі з індыйскімі сябрамі. Вельмі высока, светлавясёлыя ад месяца-невідзімкі, з буйнымі зоркамі ў сініх праталінах. Другі раз — там, над перавалам, белыя, бязгучныя выбухі хараства. Высокі, радасны акорд бела-блакітнай, сонечнай музыкі.

Добра глядзець і слухаць знізу ўверх!..

А зверху ўніз?..

Вось я зноў гляджу на свет праз акно ў самалёце.

Наперадзе, за крылом, зноў аснежаны Гіндукуш.

Працягнуць бы зверху, з вышыні дзесяць тысяч метраў, руку — пагладзіць белую, пыльна-карычневую, нібы з руды, дзівосна пакарабачаную прыгажосць і спытацца... ну, закахана, ці хто яго ведае: на што ж гэта ўсё-такі падобна?..

Белыя складкі нагадваюць залітую сонцам, раз’езджаную зімовую дарогу. А потым — снегавы цалік, як суцэльная роўнядзь аблокаў, загладжанае снегам плато. Сям-там даліны пацягнуты беленькай, лёгкай, крыху лілаватай смугой. Хоць ты лізні яе ці з асцярожнай прагнасцю ўкусі, як дзеці «салодкую вату».

Абрысы паасобных гор зверху падобныя на сляды птушыных лапак на снезе. Многа, многа слядоў, многа пальцаў на лапках...

А снег — гэта найлепш. Тут яго, на вяршынях, здаецца, стала больш, пакуль мы выграваліся ў тропіках. Снег і сонца!.. Па снезе мы нават, аказваецца, засумавалі. Бо праз некалькі лётных гадзін, пасля жывое карты Афганістана, туркменскіх пяскоў, вясёлых і сумных хмараў над рускай прасторай, калі мы селі ў Шарамецьеве, яшчэ на трапе захацелася нагнуцца, хапнуць жменю халоднай чысціні і нават паспытаць яе на смак.

«Душа — не падарожніца?..»

Не, яна проста любіць вяртацца дахаты.

Каб потым зноў хацець удалячынь...

Яшчэ ў сёмым стагоддзі нашай эры славуты кітайскі паломнік І Цзынь лічыў, што для Індыі найбольш падыходзіць назва «Зямля высакародных».

Адкрываючы свету праўду пра сваю краіну, Нэру з прыгожай стрыманасцю мудраца цытуе гэта і многа падобных выказванняў замежных прыхільнікаў індыйскага народа, даўніх і сучасных. Цытуюць такое і іншыя аўтары, не індыйцы. З прачытанага за ўсе гады мог бы таксама працытаваць сёе-тое і я. Ды я хачу лепш засведчыць свае асабістыя ўражанні, папярэдзіўшы гэта толькі адной маленькай цытатай, адным сказам са старадаўняга індыйскага афарызму:

«Што за карысць з вачэй, у якіх няма дабраты?»

Словы гэтыя, прачытаныя пасля звароту з Індыі, уразілі мяне неяк вельмі ж канкрэтна, ажывіўшы ў памяці мноства вачэй, з якімі так нядаўна і так далёка ад дому сустракаліся мае вочы...

Удвух з доктарам тэхнічных навук Міхасём Севярнёвым мы былі ў Індыі па заданню беларускага таварыства дружбы і культурнай сувязі з заграніцай. Мэта камандзіроўкі — узмацніць і паглыбіць сяброўства са штатам Майсур¹, які прапанаваў нашай рэспубліцы парадніцца і, на добры пачатак, прысылаў улетку ў Мінск дэлегацыю, таксама з двух чалавек.

Госці майсурскага аддзялення «Іскус’а», інда-савецкага культурнага таварыства, мы правялі двое сутак у сталіцы штата горадзе Бангалуры, а потым паехалі па маршруту, які нам прапанаваў генеральны сакратар таварыства, наш гід доктар Шастры. У якасці перакладчыка дэлегацыю суправаджаў малады дыпламат Віктар Рамашкін. Наш дружны і вясёлы экіпаж дапаўняў каржакаваты містэр Джордж, шафёр, амаль па-негрыцянску чорны і часцей за ўсё, для большай зручнасці, босы.

За два тыдні падарожжа мы праехалі больш за паўтары тысячы кіламетраў, пабывалі ў дванаццаці гарадах і вёсках, выступілі, лічачы вельмі асцярожна, перад дзесяццю тысячамі чалавек. На заводах і фабрыках, у сярэдніх і вышэйшых навучальных установах, на вясковых мітынгах і пісьменніцка-журналісцкіх прэс-канферэнцыях. Сустракаліся мы і з буйнымі грамадскімі дзеячамі, і з простымі рабацягамі, з мільянерамі і вучонымі, членамі партыі Нацыянальны Кангрэс і камуністамі, з харымджанамі з касты недатыкальных і з магараджай аднаго з нядаўніх княстваў...

Нямала запісана прозвішчаў, атрымана візітных картачак, кніг з аўтографамі, фота і сувеніраў. Некаторыя прозвішчы я назаву ніжэй, многія застануцца неназванымі, а яшчэ больш — невядомымі мне. Апошняе і натуральна і, разам з тым зусім неабавязкова для галоўнага.

Галоўнае ж у тым, што ў сотнях і тысячах вачэй мяне падкуплялі высакародная чалавечая дабрата, шчырасць пачуццяў, любоў да нашай савецкай краіны.

Мы з маім спадарожнікам і жылі там, і дахаты вярнуліся з пачуццямі, якія можна, бадай, назваць закаханасцю. У зямлю, што так даўно ўжо трапна названа «Зямлёю высакародных».

Мая закаханасць у Індыю мае сваю прадгісторыю, якой ужо блізу сорак гадоў.

З дзён школьнага маленства, нібыта праз салодкі сон, невыразна, але прыемна помніцца «Наль і Дамаянці», велічны эпас, спалучаны з «пленительной сладостью» верша Жукоўскага. У раннім юнацтве дзякуючы Рамэну Ралану я пазнаёміўся з «вялікім духам» — Махатмай Гандзі, абаяльным аскетам, мудрацом і народным героем. Пасля, ужо ў нядаўнія гады, ён расказаў мне многа пра сябе і свой народ у шчырай і глыбокай аўтабіяграфіі. У маладосці мяне зачароўвалі радкі Рабіндраната Тагора; нядаўна я зноў дакрануўся да іх, адчуўшы ў сцішнаватай цішыні сусвету нетаропкія, лёгкія крокі высокай паэзіі, індыйскай і агульначалавечай. Толькі здалёк, у розных альбомных выданнях і ў кіно, я захапляўся казачным хараством індыйскай архітэктуры. У савецкіх і замежных музеях здзіўляўся геніяльнасці мастакоў і ўмельцаў. Душа народа — песня, індыйская песня дапамагала і мне: супакоіцца, засяродзіцца на галоўным, адчуць пяшчотнасць дружбы і кахання. І мяне хвалявала гарэнне Гандзі, высакароднасць Нэру, прыгожая смерць Лала Шастры, і мне імпануе вобраз мужнай і абаяльнай Індзіры, якой так нялёгка — цяпер я трохі ведаю — праводзіць у жыццё запаветы цэлай плеяды сваіх вялікіх папярэднікаў...

Гэта і мала, і многа. Многа — у тым сэнсе, што ведаў я ўсё-такі галоўнае. Вобраз краіны, вобраз народа толькі дапоўніўся ўбачаным і пачутым. Праўда, дапоўніўся вельмі і вельмі шчодра.

...Вечар у тропіках хутка змяняецца ноччу. Таму мне і зручней сказаць, што мітынг у вёсцы Бенхалі, каля горада Белгаўма, адбыўся ўначы.

Спачатку фары нашага «амбасадора», што віляў па лукатках палявой дарогі, то лавілі, то зноў гублялі туман чырвонага пылу — хвост пярэдняй машыны, з гаспадарамі. Пасля, каля першых будынкаў вёскі, нас запыніў вялізны натоўп. Мы выйшлі адразу ў вадаспадны шум — у воплескі, у музыку, у крык: «Хіндзі — русі — бхай, бхай!..» Нашы рукі, ужо тым часам і па прывычцы, склаліся перад тварамі ў прывітальным паклоне «пранам». (Прыгожы ён — ледзь не пяшчотны, як сімвал чыстаты пачуццяў.) На шыях мы зноў адчулі духмяную, цяжкую свежасць кветак. Гірлянда за гірляндай — да вушэй. Гарэлі паходні і ліхтары. Мноства вачэй. Здавалася — шчырых і добрых. Пяць дзяўчынак — малых, як бабы кажуць, і большанькіх — падышлі да нас са свяцільнікамі. Баначка з маслам і кноцік, што плавае і гарыць. Агеньчыкі свяцільнікаў мігцяць, хвалююцца, але не гаснуць. Мы прыгінаемся насустрач працягнутым рукам, і маленькія пальчыкі ставяць на нашых ілбах «цілак», чырвоны знак даверу і прыязнасці.

Пачынаецца шэсце.

Хлопцы-школьнікі — спераду недзе большыя, а перад намі чорнагаловыя падшыванцы ў чырвоных гальштуках — выконваюць народны танец «лезім». Напярэдадні, у Белгаўме, знаёмячыся з фізкультурным коледжам, мы бачылі «лезім» у выкананні студэнтаў, як фізкультурнае практыкаванне, запазычанае ў народа. (Так гаварыў дырэктар коледжа.) Тут «лезім» быў дома, у народзе, і толькі танцам. Хоць у руках падлеткаў былі тыя самыя прылады — кійкі з бразготкамі на шнурку, які, у танцы, то нацягваецца, то адпускаецца, як цеціва. Толькі з бадзёрым металічным шумам. Прылада гэтая ці, можа, нават і ўдарны інструмент, называецца таксама «лезім».

Спераду чуюцца флейта і бубны. Калона хлопцаў і хлопчыкаў — у рытмічных выпадах наперад, назад, у бакі, зноў наперад — ідзе, танцуючы, стройна і весела шуміць бразготкамі, неяк нават пагрозліва, як у ваенным першабытным танцы. Асабліва, вядома ж, стараюцца найменшыя, што перад намі. Нас на іх націскае ззаду натоўп. Белая вопратка мужчын, цямнейшыя, каляровыя сары жанок і дзяўчат. Чорныя твары, вялікія чорныя вочы ўсёй вёскі. Паміж намі і «лезімам» мігцяць, не гаснуць свяцільнікі ў руках пяці чарнакосых дзяўчынак. А вуліцы — няма, мусіць, канца...

Як і гэтаму танцу. А я толькі думаў, што ў нашых вёсках мяцеляць або кружацца пад музыку бясконца, нібы ставячы нейкі сусветны рэкорд працягласці танцаў.

«Лезім» шумеў ды тузаўся, відаць, кіламетраў са два,— уздоўж шырокай вуліцы, а потым, калі мы апынуліся на плошчы, яшчэ і там, на адным месцы. Хлопцаў яшчэ ўсё як быццам ніяк не маглі супакоіць... Ды раптам флейта і бубны змоўклі, калона школьнікаў вельмі заслужана асела, дзе стаяла, на траву.

Пачаўся мітынг.

Калі натоўп праяўляе волю народа, на ўздыме ці ў бурным парыве выказвае яго высокія пачуцці — гэта хвалюе нас заўсёды, тым больш калі ўздым, парыў абрынаецца на душу нечакана.

На плошчы, калі мы ўжо сядзелі на пачэсных гасцявых месцах, я даведаўся, што стары ў цюрбане, з сівой барадой, флейта якога вяла сюды і танец і натоўп, даўно працуе тут настаўнікам. Чалавек паважаны, любімы. Ён дырыжыраваў і прывітальным крыкам «хіндзі — русі». Стары ўздымаў руку і танклявым, зношаным на рабоце, але яшчэ ўсё бадзёрым голасам выгукваў два словы, імёны дзвюх краін, нібы пытаючы, што ім, гэтым краінам, рабіць? І ўвесь натоўп у адзіным парыве ўздымаў і натруджаныя жыццём, і маладыя, дужыя, і яшчэ кволыя рукі ды ручаняты, увесь натоўп адказваў адным выдыхам: «бхай! бхай!» — дружыць!.. Не ведаю, што было больш вінавата — ці вадаспадная музыка гэтага ўздыму, ці змест яго... У такія моманты слёз не сорамна. Хоць ты, здаецца, і не адразу, не на ўсю глыбіню разумееш, што за падзея адбываецца, як яна выглядае на ростані стагоддзяў, не бачыш як след, што было да яе і што было б у нас без Кастрычніка, а ў іх без іхняй рэвалюцыі...

Нават і праз двайны пераклад — з канара на англійскую, а з англійскай на рускую — я адчуваў, што малады мясцовы камуніст, таварыш Менсі, які выступаў ад імя свае вёскі, хвалюецца тым самым хваляваннем, што і я.

— Многа белых людзей прыязджала сюды, каб паняволіць нас... Гэтыя ж белыя прыехалі да нас сябрамі...

На вачах у вялікага мноства людзей добра, радасна адчуваць, што ты выступаеш ад тых, каму вераць, што за табою бачаць магутны, свабодалюбівы і міралюбівы народ.

Назаўтра мы сустракаліся з сялянамі іншай вёскі. Сустракаліся з новым багаццем, новай разнастайнасцю знешняга, ды з той жа самай шчырасцю. За флейтамі і бубнамі, за вялізнай трубой, дзьмуў у якую чамусьці маленькі хлапчук, за новым «лезімам», у гушчыні мужчынскага, у белай вопратцы, натоўпу мы зноў ішлі — усхваляваныя, абвешаныя свежымі гірляндамі. Ішлі па вузкай вуліцы, а ў цёмных праёмах дзвярэй і на балкончыках цагляных і глінабітных дамоў стаялі жанчыны ў некрыклівых сары, моўчкі, але прыязна глядзелі на нас, стрымана, сціпла ўсміхаліся.

Іменна тут, усярэдзіне гэтай вёскі, нас прывіталі, азначылі сваім «цілакам» харымджанкі. Першае азначэнне было зроблена пры ўваходзе ў вёску. А тут дзяўчаты ў цьмяных сары запынілі нас зусім нечакана. Побач з чырвоным «цілакам», трошкі ніжэй, паставілі чорны, свой. Ад беднаты, што спрадвеку не ўздымалася вышэй свайго батрацтва, закляймёнага пагардай і паняверкай—ад тых былых «недатыкальных», якія найлепш, бадай, бо нутром, разумеюць, што мы — адтуль, дзе з-за бедных, абяздоленых рабілася найвялікшая рэвалюцыя.

Вочы цяпер, у ясны дзень, былі бліжэй, і ў гэтых вачах відаць была адкрытая душа, яшчэ ўсё нясмелая, ціхая радасць свабоды.

На фабрыках, дзе па-новаму, хоць і не на вельмі сучасных ткацкіх станках, і па-старому, з босымі чорнымі нагамі на панажах, ткуцца сціплыя і раскошныя сары; на заводах, дзе робяцца пнеўматычныя пад’ёмнікі і рамантуюцца трактары розных замежных марак, у тым ліку і нашы, беларускія; у аўдыторыях коледжаў і ў класах школ, дзе новая Індыя авалодвае святлом навукі; у залах клубаў і мэрыяў, дзе людзі сабраліся на свята дружбы,— усюды мы бачылі шчырасць, высакароднасць і прыгожую чалавечую дабрату.

І як жа прыкра было, што мой свет шчырасці, маю даўнюю прыхільнасць да Індыі, маё разуменне яе я не магу тут выказаць сам!.. Ёсць позіркі, усмешкі, прывітальны і развітальны «пранам», а то часамі і поціскі рук, па-нашаму, чуюцца гукі, сабраныя ў незразумелую музыку слоў, а мовы агульнай, а поўнага разумення — няма... Штосьці падобнае да апошняга вакзальнага развітання,— калі праважатых ужо выпрасілі з вагонаў на перон, а цягнік марудзіць, не кранаецца. Крычы, махай рукамі, усміхайся — з перона ў вагон і з вагона на перон — нічога не скажаш. Аднак жа там гэта толькі часовае. Улетку апускаецца акно, зімой можна выбегчы ў тамбур, адтуль штосьці крыкнуць. Можна, урэшце, стоячы перад шклом глухаты, развесці рукамі і засмяяцца: нічога, толькі што гаварылі, хутка сустрэнемся — пагаворым зноў... А тут жа, на чужыне, ты не на некалькі хвілін застаўся без мовы,— тут ты такі дзень за днём, ад чалавека да чалавека ідзеш, едзеш з натоўпу ў натоўп. І — немата!..

Укінуты ў іншае моўнае асяроддзе, бездапаможны нават і з перакладчыкам, добра бачыш і горка адчуваеш крыўду, якую нам прычыніла і свая лянота і нядаўняя... асцярожнасць да чужых моў... Яшчэ раз і, здаецца, мацней, чым ва ўсіх ранейшых замежных падарожжах я адчуваў у Індыі, што гэтую сцяну — сцяну недаравальна несучаснай нематы — не проста трэба, але неабходна абрынуць культурай.

Чакаць, пакуль у Беларусі будуць вывучацца канара, маратхі, хіндзі, урду і іншыя мовы поўдня і поўначы Індыі, а там — беларуская мова, гэта, вядома, можна... Пакуль што, аднак, ва ўсёй індыйскай краіне бытуе мова англійская. Мова не толькі нядаўніх прыгнятальнікаў, не толькі Шэкспіра і Шоў, але ж і мова зносін з народамі свету, дзелавых і сяброўскіх, адна з найбольш трывалых міжнародных моў. Ведаць яе сёння трэба, і вельмі добра, што замежныя мовы вывучаюцца ў нас апошнім часам значна лепш, чым у нядаўнім мінулым. Хоць засталіся яшчэ і лянота, і невуцкі цынізм, і рэшткі нейкай пашахонскай фанабэрыі: «Няхай лепш яны вывучаюць рускую мову!..»

А яе такі добрыя людзі і вывучаюць.

Здарылася так, што з Дэлі ў Бангалур мы прыляцелі амаль на два дні раней, чым трэба было па плану, раней, чым туды прыляцеў з Мадраса наш перакладчык. У самалёце яшчэ так сабе,— глядзі ў акно, гавары с суайчыннікам, любуйся сцюардэсамі, што ветлівенька, з усмешкамі снуюць па праходзе ў сваіх, няхай і форменных, а ўсё ж экзатычных сары. А вось калі мы спусціліся з трапа ў аэрапортаўскі натоўп і нам на некалькі вельмі доўгіх мінут здалося, што нас тут ніхто не чакае (бо пра няўвязку мы ведалі),— адчуванне было даволі прыкрае...

З прыгожай і ціхай на ляту «Каравелы» белых пасажыраў выйшла вельмі няшмат. І гэта нам дапамагло. У самай гушчы смуглага ды чорнага натоўпу нас запыніў высокі, танклявы, з чорнымі вусікамі малады індыец у еўрапейскім касцюме.

— Вы — белорусы? Здравствуйте, друзья! — зусім свабодна, нават падкрэслена добра сказаў ён па-руску.

Гэта быў Ананд Мохан. Адзін з сакратароў мясцовага аддзялення «Іскус’а», інжынер-авіябудаўнік і, на грамадскіх пачатках, выкладчык рускай мовы на вячэрніх дыпломных курсах. Работы ў хлопца хапае. Аднак галоўная яго служба мне бачыцца ў тым, што чалавек ён — шчыры і светлы. Чорныя вочы Мохана адразу здаліся мне завялікімі; але ж якраз яны і ўспамінаюцца мне найраней, як толькі прыгадаю індыйскі старадаўні афарызм пра дабрату ў вачах. Высакародная дабрата, пачуццё ўласнай годнасці, спалучаныя са сціпласцю культурнага чалавека. І тропікі яшчэ вельмі мілай, амаль па-дзіцячаму чыстай наіўнасці.

Ананд Мохан быў не адзін,— сустракалі нас і віцэ-прэзідэнт таварыства пан Рэддзі, і генеральны сакратар асацыяцыі студэнтаў, што вывучаюць рускую мову, пан Малікарджуна Рао, і маладзенькая істота ў светлым сары — пані Раджа Лакшмі, жонка Мохана.

Трохі пазней я даведаўся, што яна настаўніца, паэтэса і сакратар жаночай секцыі «Іскус’а» ў Бангалуры, яшчэ пазней — што імя яе паходзіць ад Лакшмі, багіні шчасця і багацця, і лічыцца яно назоўным для жонкі прыгожай і вернай. Паэзія гэтага імя не здалася мне незвычайнай,— ёсць жа ў нас, скажам, Святлана, у сербаў Ясна, у літоўцаў Гражына, красуня, у таджыкаў ажно Гульчахра, тварык як ружа. Прыйшлося проста згадзіцца, што той, хто надаваў імя Моханавай сяброўцы, меў густ і здольнасць прадбачання. Да тых якасцей, якімі надзелены Аманд — да шчырасці, дабраты, высакароднай сціпласці і адчування годнасці чалавека — у Лакшмі хораша, натуральна далучаецца абаяльнасць прыгожай, чыстай жанчыны, тая паэтычная пяшчотнасць, якой так многа ў індыйскай музыцы, заўсёды ціхай і сардэчнай.

Пішу гэта і лаўлю сябе на думцы, што такая мая прыхільнасць да гэтай пары, Ананда і Лакшмі, тлумачыцца і тым, што абое яны адносна добра гавораць па-руску, што ў іх асобе мне вельмі добра было сустрэць на далёкім індыйскім поўдні людзей, з якімі можна нацешыцца шчырым словам...

Ну, а што, калі і так?..

Пад канец падарожжа, у горадзе Мангалуры, доктар Шастры зрабіў нам прыемную неспадзяванку. Маё выступленне на мітынгу перакладала яго маладая зямлячка — адразу з рускай мовы на канара. Выступаючы, я стараўся гаварыць як найпрасцей. Скажу і збоку, крадком назіраю, як яна, стоячы побач, перад другім мікрафонам, ловіць, запамінае і ўжо трансліруе ў думках мае словы. Перакладзе чарговую «порцыю» і ўсміхнецца: «Прашу вас далей». І на вачах у мноства людзей, і потым, калі мы, быццам схаваўшыся за спінамі першага рада прэзідыума, асцярожна шапталіся з ёю па-руску, я быў блізкі... ну, проста да закаханасці ў гэтую ціхую, пяшчотную, але ж і энергічную Джаянці. Шчаслівая матуля пяцімесячнага сына, маладая настаўніца, якая, яшчэ дзявочаю справай, паехала ў Маскву, вучылася там «телый год» і вось працуе для вялікай справы. «Малё, малё работаю. Мальтик будет больсёй — буду больсе...»

Хвала гэтым людзям, канарыйскім дзяўчатам і хлопцам, за тое, што яны не з прымусу, не па службоваму абавязку, а па ўласнай ахвоце пайшлі на дзейснае, канкрэтнае збліжэнне з нашым светам. Добра было б нашай моладзі набрацца як найбольш такое ахвоты да пазнавання краін і народаў...

Ды і старэйшым яна не пашкодзіла б.

Два бангалурскія дні, адразу па прыездзе ў Індыю, мы, як госці, пражылі ў сям’і прэзідэнта гарадскога аддзялення «Іскус’а» доктара Даялы. Ён быў у Савецкім Саюзе, пра падарожжа тое гаворыць з захапленнем і, як нам пасля растлумачыў Мохан, вельмі рады цяпер, што ў доме яго нарэшце гасцююць савецкія людзі. На другім паверсе светлага асабняка ў зацішным трапічным садзе нам быў адведзены пакой. Есці нас запрашалі ўніз, а ранішнюю каву або чай з малаком — да снедання, адразу пасля сну — прыносілі наверх. Сам доктар, бацька вялікай сям’і, вазіў нас вечарам у драматычны тэатр, на спектакль «Рамаяны». Сын, малады юрыст, разам з двума другімі актывістамі «Іскус’а», паказваў нам горад. Доктар Даяла знаёміў нас з клінікай, у якой ён, вядомы хірург, працуе і ўласнікам якое з’яўляецца, на паях з дзевяццю іншымі ўрачамі. Там жа, у якасці аспіранткі, працуе адна з яго дочак, вясёлая кошачка Канты. Другая дачка, Шанты, таксама аспірантка, больш ціхая, нібы нясмелая. Па гэтай весялосці адной і ціхманасці другое, дзяўчат, дарэчы, можна толькі і адрозніць: яны блізняты. Гаспадыня дома, пані Даяла, жанчына таксама ціхая, самавітая і, мусіць, добрая — якасці многіх на свеце мам. Частуючы нас, яна сядзела, а то і стаяла каля стала, за якім мы, звычайна ўтрох з доктарам, вялі разведку тонкай індыйскай кухні. Маці або гаварыла пра штосьці, пыталася ці расказвала, раз-поразу звяртаючыся да мужа: ты бачыш, гаспадар, дык вось і памажы мне дагаварыцца з людзьмі...

Ох, гэтае дагаварыцца!.. Канты, калі ёй ужо зусім было немагчыма пераносіць нашу і канарыйскую, і англійскую без’языкасць, брала два слоўнікі, англа-рускі і наадварот, адзін давала нам, другім узбройвалася сама. Водзячы пальчыкам па радках, знаходзіла штосьці патрэбнае, міла калечыла яго вымаўленнем, яшчэ мілей смяялася, свецячы беллю адборных зубоў. Так мы ўдакладнілі, што яны з Шанты блізняты, што Шанты — гэта, па-канарыйску, мір, а Канты, яна — святло. Даведаліся, што ў іх ёсць яшчэ дзве старэйшыя сястры, абедзве замужам у Бамбеі, і брат, інжынер, які працуе цяпер у Злучаных Штатах. Па слоўніку Канты прызналася, што ў красавіку яна выйдзе замуж. Нават такую тонкасць мы разабралі, на змену палазіўшы на драбінах радкоў, што малады прыедзе з Бамбея ў іх дом, па індыйскаму звычаю, будзе ўсыноўлены бацькамі маладое, і яны застануцца тут.

Сам доктар, разумны і бывалы чалавек, не мог заспакоіцца такім кругам пытанняў. Калі ў справах стала або паездкі на аўтамашыне (за рулём якое тады свяціла ўсмешкай, як каралеўна, прыгожая Канты, яшчэ раз у новым сары) ён спраўляўся сяк-так пры дапамозе слоўніка і сваіх маскоўска-ленінградскіх успамінаў, дык на сур’ёзныя тэмы гутарку пачаць, хоць бы з прыблізнай прыстойнасцю, не мог. Зноў лез у тугадумны, непаваротлівы слоўнік, нервова шукаў, не знаходзіў, шукаў і, нарэшце, даведзены да адчаю, зноў трагічна пытаўся: «Кде перевотшик?!»

Наш будучы перакладчык яшчэ не прыляцеў з Мадраса. А Мохан радаваў нас сваім прыходам, адзін або з Лакшмі, толькі ўвечары, пасля працы на заводзе.

І нам, прадстаўнікам беларускай навукі і культуры, было ўжо не так весела, як з Канты,— мы адчувалі сябе вельмі прыкра.

Мне ўспаміналася адна сустрэча літаратараў са спартсменамі, дзе трэнер, культурны хлапчына, сказаў, што быць у наш час пузатым — брыдка не менш, чым быць непісьменным. Хацелася, успомніўшы гэта, дадаць, што прадстаўляць сваю радзіму за мяжой, не ведаючы хоць адной еўрапейскай мовы, сорамна і пузатаму, і падцягнутаму, як спартсмен.

Гэтую прыкрасць я адчуваў і там, дзе мы гутарылі або выступалі пры дапамозе перакладчыка, асабліва — на сустрэчах з пісьменнікамі. Віктар Рамашкін перакладаў нястомна, амаль заўсёды ахвотна,— справа не ў ім асабіста. Мне ўжо тым часам даводзілася карыстацца паслугамі знаўцаў не толькі англійскай мовы. Справа таксама не ў тых нязручнасцях, якія адчувае за мяжой наш дэлегат або турыст. Галоўнае — у той вялікай і неадкладна патрэбнай рабоце, якую ўсе мы, людзі добрай волі, павінны рабіць для справы міру і дружбы народаў, неабходнасць якіх для жыцця, для ўратавання яго становіцца ўсё больш ды больш відавочнай.

Такі папрок, калі ў гэтым ёсць суцяшэнне, можна адрасаваць і нашым індыйскім сябрам. Веданне англійскай мовы — не іх заслуга, а вынік двухвекавой каланіяльнай залежнасці, няволі. Іншыя мовы, якія прынята лічыць міжнароднымі, гучаць там, сярод інтэлігенцыі, вельмі рэдка.

Малодшы сын доктара Даялы, інжынер, працуе з тэхнікай, якую Індыя купляе ў ФРГ. Яму патрэбна нямецкая мова: чытаць спецыяльную літаратуру, кансультавацца з нямецкімі калегамі і, зразумелая мара, калі-небудзь паехаць у Германію. (Маці, праўда, прасіла нас, пры ўдзеле бацькі з яго слоўнікам, дапамагчы яе меншаму паехаць на аспірантуру лепш у СССР...) Гэты вясёлы, як і Канты, хлапчына прыходзіў увечары пагаварыць са мною па-нямецку. Шансы ў нас амаль роўныя: ён толькі што пачынае сваю самастойную вучобу, а я патроху ўжо трачу і тое, што набыў калісьці ў польскай школе ды ў нямецкім палоне, працуючы на «арбайтскамандах», у рабочым ці сялянскім асяроддзі. Аднак жа я лавіў сябе на тым, што мне прыемна, калі ён прыходзіць з работы і паднімаецца ў наш пакой. Нейкая блізкасць, нават на дружбу падобна,— ад радасці, што вось мы, глядзі, і прабілі хоць трохі сцяну, якая падзяляе нас, перашкаджае нам адчуць па-сапраўднаму, што мы людзі. Радасць — блізкая да таго адчування свабоды, з якім я, скажам, ныраю час ад часу ў польскае жыццё, да адчування, якога мне ў Індыі, без ведання хоць бы англійскай мовы, здорава не хапала.

Дык ці варта казаць, як нам патрэбен быў Мохан, якім ён здаваўся сваім?..

Гаворыць ён па-руску лепш за Лакшмі. Калі на вечары, наладжаным асацыяцыяй студэнтаў, што вывучаюць рускую мову, ён чытаў з трыбуны Тургенева,— не толькі па тэхніцы, але і па хваляванні было відно, як ён добра ўвайшоў у смак, у музыку матэрыялу.

Лакшмі трохі залішне сціплая. «Я нет хорошо говорить по-русски»,— гэта гучыць вельмі міла, напамінаючы нясмеласць, пэўную нязграбнасць рухаў у танцах малых індыяначак. Лепш будзе, вядома, калі яна стане сапраўднай артысткай свае справы, аднак, ужо і цяпер, калі я слухаў яе кароткі даклад і асабліва песню на яе словы, было надзвычай прыемна.

 

 

Гэта напісана Лакшмі па-руску. З Анандам і яшчэ адным таварышам яны спявалі гэтую песню са сцэны.

Ананд таксама піша вершы. У нашай ціхай гутарцы, калі нам неяк выдарылася пасядзець сам-насам, ён мне... нельга сказаць: прызнаўся ў гэтым — ён проста расказаў, не пахваліўся, а паведаміў пра гэта, як пра справу, якая здаецца яму вельмі важнай і якую ён робіць, як можа, думаючы больш за ўсё пра абавязак.

— Я написал недавно такие стихи:

 

 

Шкада мне аматара «праўды», які паблажліва скрывіцца: «Гэта, па-вашаму, паэзія?.. Ёсць праўда большая, без двукосся. І ў гэтым наіўным вершы, і ў светлай веры, у мужнай настойлівасці нашага друга на далёкім поўдні, аднаго з прадстаўнікоў новага пакалення змагароў за Індыю.

Індыйцы вельмі гасцінны народ, часамі нават да наіўнасці. Мы былі ў многіх дамах, багатых і сярэдняга дастатку. На жаль, не давялося пабываць у доме батрака ці беднага рабочага. Аднак жа гасціннасць нідзе ў цэлым свеце не з’яўляецца нейкай адметнай рысай, асаблівасцю людзей забяспечаных, вынікам іх дастатку ці багацця,— якраз часцей бывае наадварот. Не думаю, што ў Індыі рабочыя, бедныя людзі менш высакародныя, чым у іншых краінах, і таму гавару пра гасціннасць індыйцаў наогул.

А ў чым жа наіўнасць? Ды ў тым, што чалавек не толькі пасадзіць цябе на найлепшае месца, не толькі запаліць букецік духмяных сандалавых палачак, не толькі пачастуе найлепшым з таго, чым яго хата багата,— яшчэ і жонку пакажа, і дзетак, і маму, і цешчу, а потым і спальню, і кухню, і туалет... І ўсё гэта настолькі ад чыстага сэрца, што і табе застаецца быць толькі сур’ёзным. Так бывала, вядома, не ў кожным доме. Там было трохі больш афіцыйнасці, там была гутарка на высокія тэмы, там паляўнічая мана над шкурай бенгальскага тыгра, які, як сведчыў нам у запале віцэ-мэр аднаго з гарадоў, такі быў цяжкі, падла, што чатырох ледзь паднялі адну яго лапу... А некаторыя, як я казаў, вялі і на агляд сваёй кватэры. Усе ж былі, кожны па-свойму, але шчыра гасціннымі.

І ніхто ніколі... «не паставіў чаркі».

Кава, чай з малаком, бананы, арэхі, сухарыкі. А дзе абед ці вячэра — многа дробненькіх, у маленькіх талерачках, вострых або салодкіх вегетарыянскіх страў, сок, таматны або апельсінавы, зноў жа чай з малаком або белая кава, міндалевае малако ці проста шклянка халоднай вады.

Цвярозасць, як і вегетарыянства, яшчэ ў далёкім мінулым стала ў Індыі жыццёвай нормай.

Мне гэта блізка. Я ўспамінаў там сваю цвярозую маладосць, той час, калі мы, заходнебеларуская моладзь, свядома не пілі і ганарыліся гэтай адзнакай культурнасці. Цяпер, пачаўшы з дзён вайны, я разумею збольшага паэзію сяброўскай чаркі, ахвотна падняў бы яе з індыйцамі — за іх і нашу будучыню. Аднак я рады і засведчыць, што нідзе, ва ўсіх гарадах і вёсках, дзе пабываў, у меншых і большых натоўпах, за меншым ці большым сталом — нідзе не бачыў ніводнага п’янага, ніводнай... дзе там бойкі — ніводнай грубасці, ніводнага хулігана. Два індыйскія хлопцы выпілі аднойчы з намі па кроплі «Белавежскай»; другі раз некалькі чалавек падтрымалі нас трохі на вясёлым мужчынскім застоллі, калі нам была пастаўлена бутэлька індыйскага віскі, а мы адмовіліся піць толькі трыма славянскімі сіламі. Я чуў, што ў паўночнай Індыі з гэтым вальней, ёсць нават свая самагонка. Але ж і ў Дэлі, дзе мы, на зваротным шляху, пабывалі не толькі каля славутых помнікаў архітэктуры, а таўкліся і ў бедных кварталах старога горада, у людскім гушчары, проста вулічным і кірмашным,— п’яных таксама не было. П’янства зусім не характэрна для індыйскага жыцця. Яны вельмі добра ўмеюць быць вясёлымі і без дурману.

І лепш было б, вядома, не ім заразіцца ліпкай, атрутнай «паэзіяй» чаркі, а нам навучыцца спажываць яе разумней...

Пра гэта думалася з зайздрасцю і сорамам.

І яшчэ пра адно.

Гэта датычыцца моладзі, і таму я адразу агаваруся, што не хачу хоць трохі быць падобным да ханжы, які зусім не разумее хмельнай слодычы забароненага яблыка, а тым больш кахання чыстага, сапраўднага.

Я бачыў вельмі многа індыйскай моладзі, пераважна студэнтаў. У жаночым коледжы ў Бангалуры на зялёнай паляне, у засені дрэў, на сустрэчу з намі сабралася больш за тысячу дзяўчат. Стройных смуглянак, чарнакосых ды чарнавокіх, у вясёлых, спакуслівых сары. У іншых коледжах дзяўчаты сядзелі разам з хлопцамі, да мітынгу і пасля разам хадзілі, шумелі, смяяліся. Бачыў я вечарамі і парачкі, чуў на змярканні прыцішаны смяшок. У Індыі многа прыгожых дзяўчат і хлопцаў. У Індыі цудоўная паэзія кахання. Індыйская песня і музыка гавораць пра яго вельмі хвалююча...

І ў Індыі я не бачыў... ніводнага пацалунка.

Яго не дэманструюць, як у нас, у парках ды на вуліцах, ён — справа чыста інтымная, ад чаго таямніцы кахання і прычароўваюць і дораць больш.

Такой здаровай чыстаты, такой сапраўднай абаяльнасці, такога такту ў публічных паводзінах вельмі апошнім часам не хапае нашай моладзі. Зайздросна. Прыкра. Не за ўсю, вядома ж, моладзь прыкра, а толькі за тую, што на ляту, з варварскай прагнасцю хапае ў іншых народаў горшае, пераймае і прапаведуе жалю варты цынізм у святых чалавечых адносінах.

...Калі цвярозасць і дабрата прыйшлі на гэту прыгожую зямлю, як пішуць некаторыя, разам з будызмам ды індуізмам, дык, можа, і не варта лішне крыўдзіцца на гэта? Тым больш што асаблівай рэлігійнасці, прынамсі, у знешнім яе праяўленні, у Індыі нам не даводзілася сустракаць.

У Дэлі мы бачылі «найбольшую ў мусульманскай Азіі» мячэць Кувват-уль-Іслам, раскошнае збудаванне трынаццатага стагоддзя. Туды, вядома ж, заходзяць разуўшыся. Мы не разуліся, бо быў дажджлівы і, пасля прыезду з поўдня, халодны дзень. Барадатыя ды чалматыя актывісты ісламу вярнулі нас з велічных сходкаў назад у натоўп, адкуль мы і паглядзелі на гэтае дзіва архітэктуры, яшчэ адно — пасля фантастычна прыгожага мінарэту Кутб-Мінар, узнятага ў індыйскае неба ў дванаццатым стагоддзі.

На поўдні, у старадаўнім Каркале, мы аглядалі індуісцкі храм Шры Гаматэсвара. На высокай каменнай гары, з далёкім аглядам на скалы і разнатонную зеляніну джунгляў і рысавых палеткаў, узвышаецца статуя з кварцытава-гранітнага маналіта, каля пятнаццаці метраў вышынёй. Калісьці, у сівой мінуўшчыне, бога на гэтую гару цягнула дзесяць тысяч чалавек, воз каціўся на дваццаці вялізных колах, а ззаду гэтую махіну прытрымлівалі і папіхалі біўнямі, як сведчыць даведнік, «усе каралеўскія сланы». І ўсё ж — маналіт прасоўваўся за дзень няпоўныя два метры. Наверсе дапрацоўка і шліфоўка статуі працягвалася цэлы год. Уздымалі яе на п’едэстал тысячай лябёдак, пад песні тысячнага хору...

Ух, ты!.. І тут, на гэтай чорнай гары, як і на белым Акропалі ў свой час, захапленне мастацтвам было ў душы маёй пранізана сцішнаватым, сваяцкім жаданнем — уявіць пот і кроў, на якіх яно, мастацтва тое, вырастала.

У адну невялічкую вёску ў зялёных гарах мы прыехалі сонечным раннем. І ахвотна разуліся, каб басанож — у снежні! — прайсціся па цёплых плітах двара перад вясковым храмам. Спачатку здалося: пуста тут, мусіць, ад таго, што «опіум» ужо аджыў, застаўся яшчэ адзін сякі-такі помнік мінуўшчыны. Ды вось неўзабаве аднекуль прыйшоў худы, у падкасаным вышэй каленяў дхоці мужчынка з хвосцікам бабскай касы, вузлом завязанай на патыліцы. Сябры з тумкурскага аддзялення «Іскус’а», якія праводзілі нас, сказалі, што гэта — свяшчэннаслужыцель. Ці гэта быў «панда», індускі поп, ці «сан’ясі», манах-самотнік, мы, дэлегаты, не разабраліся. Мне нават, не вельмі ў пару, успомнілася фраза з пісьма запарожцаў турэцкаму султану: «Нэ нашого бога дурэнь...» Ён адчыніў для нас свой храм, запаліў у алтары свяцільнікі, пазваніў у адзін, у другі падвешаны званок, вякнуў на бубне, таксама падвешаным да столі, даў нам лізнуць святое вады і, як водзіцца ў божай справе, працягнуў руку па рупіі. Дарэчы, сярод усёй гэтай нікчэмнай старажытнасці ў ценевым кутку красамоўна пабліскваў сучаснасцю самы звычайны невялікі сейф...

Пасля наведання гэтага храма, у дарозе мне неяк свежа думалася пра тое, што ўсе, на ўсіх шыротах рэлігійныя абрады аднолькава недарэчныя ў наш час і што вельмі патрэбна сілай мастацкага слова паказваць гэтую недарэчнасць як адваротны бок так неабходнага людзям разумнага інтэрнацыяналізму. Успаміналася, што ў нас, з нашай праваслаўнай недарэчнасцю, такое зроблена ўжо Львом Талстым, і вельмі нядрэнна, калі ўзяць для прыкладу хоць бы абедню з «Уваскрасення». Ды гэтага вельмі мала, калі пытанне ставіць па-сучаснаму, глабальна, ад вясковага храміка ў паўднёваіндыйскіх гарах да «апостальскай сталіцы свету» — Рыма.

А Рым, дакладней — Ватыкан, справу сваю робіць здорава.

На Малабарскім узбярэжжы, у гарадах Удзіпі, Мангалур і ў вёсках ды мястэчках паміж імі сустракаецца многа крыжоў, касцельных і на могілках. Сустрэлі мы і пахаванне чорнага нябожчыка з ксяндзом за труною. Мала таго — каляднае снеданне, за багатым сталом каля асветленай ёлкі, мы спажывалі ў каталіцкай сям’і...

Сям’ю гэтую ўзначальвае энергічная, прыгожая асенняй красою жанчына, маці вялікай сям’і, віцэ-мэр Мангалура і старшыня ўсеіндыйскай асацыяцыі жанчын-каталічак. Пра мужа пані Альбукак не скажаш, што ён у хаце не гаспадар. Пакоі дома ўсцелены шкурамі тыграў і змей, забітых ім асабіста. Ягоны расказ пра ўласную курыную ферму падмацаваны быў цэлым кошычкам яек, прынесеных хутка і вельмі буйных сапраўды. А маленькія ўзоры чарапіцы ўласнага завода даюцца ў гэтым доме як сувеніры і, відаць, разам з тым як рэклама старое, ад прадзеда, фірмы... Ды ўсё ж — галоўнай у сям’і нам здавалася гаспадыня.

Яна засведчыла гэта даволі арыгінальна.

Адна са шматлікіх дачушак прынесла маме багатую шкатулку. На белы свет не ўпершыню была вынята сямейная гордасць — залаты ордэн, дадзены маме, і сярэбраны — тату. Ад папы рымскага. Тату, відаць, за кампанію. Бо маме дадзены яшчэ і рубінавы з золатам крыж на рубінава-залатым ланцужку, і шыкоўны дыплом, у тэксце якога два каляровыя авальныя фота: уверсе сам Іаан XXIII, а ўнізе экзатычная красуня — мама...

Узнагароды гэтыя, а да таго яшчэ і паездка ў Рым,— за заслугі ў распаўсюджванні каталіцызму на новай глебе, больш падатлівай за еўрапейскую.

Зрэшты, экспансія Ватыкана ў далёкія заморскія краіны здаецца справай менш рэлігійнай, а больш — палітычнай.

Што да нас, дэлегатаў, дык мы прынялі гасцінныя запросіны гэтай сям’і, цікавай і паважанай у горадзе, кіруючыся адной палітыкай, адным жаданнем: няхай краіну нашу, нашых людзей — у нашым шчырым імкненні да міру і дружбы — правільна разумеюць людзі розных пераконанняў, і палітычных, і рэлігійных.

Адшэльнікамі, сан’ясі, якія, «адмовіўшыся ад касты, ад групы, ад грамадска карыснай дзейнасці, могуць лазіць па краіне і рабіць што ім уздумаецца»², — бываюць, як нам расказалі, не толькі дарослыя. І дзяцей такім чынам набліжаюць да святасці.

У вясёлых чародках нармальных дзяцей мне разоў некалькі давялося ўбачыць такога «сан’ясі» — ад нараджэння нястрыжанага хлопчыка, падобнага на дзяўчынку з распушчанымі і збітымі ў смярдзючыя касмылі валасамі. Хацелася, набраўшыся цярплівасці, пастрыгчы яго ножніцамі ды налёўкай, памыць яму, разоў чатыры намыліўшы, галаву і ўсё нявіннае, чорнае і худзенькае цела, злёгку пстрыкнуць па свежа-шэрай, чысценькай «бручцы» і сказаць, пажадана па-канарыйску:

— Бяжы, галапупец, гуляй! І абрастай такімі ж кудзеркамі, як ва ўсіх!..

У тых праявах спрадвечнага рэлігійнага культу, якія мне давялося назіраць, спадабалася, не лічачы мастацкага боку справы,— архітэктуры, толькі адно: узвядзенне да рангу святых людзей звычайных, простых, амаль сучаснікаў, толькі заслужаных перад народам.

У невялікім горадзе Гадагу, слаўным бавоўнай і коледжамі, мы наведалі школу для сляпых дзяцей. Часу ў нас было мала, і энергічныя актывісты мясцовага інда-савецкага таварыства абмежавалі гэтую сустрэчу толькі канцэртам. Перад сталом, за якім нас меліся пасадзіць, вялізным кругам размясціліся няшчасныя хлапчукі-музыкі, з усёй экзотыкай струнных ды ўдарных інструментаў. Ды ўсё ж, як ні мала было ў нас часу на гэты канцэрт, як пасля аказалася — вельмі цікавы, ён пачаўся з малітвы...

На алтары былі запалены маленькія, ціхенькія свяцільнікі, што абкружылі гэтай узвышанай ласкавасцю бюст — не бога, а чалавека.

Два юнакі, відушчыя, адны з тых нямногіх, што вучацца ў гэтай школе разам са сляпымі, пасталі абапал алтарнай нішы і ціха, урачыста, нават захоплена заспявалі.

Гэта была, сказалі нам, не малітва. Гэта быў гімн, хвала чалавеку, народнаму падзвіжніку ўжо нашага стагоддзя, арганізатару і першаму настаўніку гэтай школы.

Пры чым тут, уласна кажучы, рэлігія?..

І слухаючы гімн, і потым, пад цудоўную музыку ўжо не першага пакалення не акінутых людзьмі гаротнікаў, я думаў не пра тое, што і ў Індыі, відаць, не ўсе такія арганізатары і настаўнікі акружаны належнай пашанай... Я думаў, як многа яшчэ павінны зрабіць у гэтым сэнсе мы, колькі яшчэ герояў ды падзвіжнікаў абыдзена ў нас пашанай і ўдзячнасцю...

...Да нуды зацяганая фраза з дарожных нататкаў: «краіна кантрастаў»... Аднак сутнасць акрэсленая застаецца: не заўважаць кантрастаў нельга. Маўчаць пра іх — няправільна.

Я ўжо намякаў на адну рысу індыйскага характару — адчуванне ўласнай годнасці, чалавечай і нацыянальнай. «Нашим бы немножко сих качеств! О, господи!» — хочацца ўсклікнуць па-горкаўску. Нам — беларусам, народу, сціпласць якога з якасці станоўчай зачаста і заглыбока, залішне крыўдна пераходзіць у недахоп... Любоў да свайго, высакародная гордасць — быць адначасна і грамадзянінам свету, і верным сынам радзімы — бачылася мне там вельмі часта, у разнастайных яе праяўленнях.

«Пры ўсёй маёй вялікай адданасці Індыі, я даўно лічыў, што нам патрэбна штосьці большае, чым любоў да свае бацькаўшчыны, для таго, каб зразумець і вырашыць нашы ўласныя праблемы і яшчэ больш — праблемы ўсяго свету ў цэлым».

Індыйскі здаровы патрыятызм,— гандзісты не саромеліся называць яго нацыяналізмам,— спалучаны з арганічнай патрэбай інтэрнацыяналізму. Гэтая рыса, вядома ж, не прыдумана Джавахарлалам Нэру, аўтарам вышэй прыведзенага выказвання: ён толькі заўважыў такую рысу ў характары свайго народа, агульначалавечы гуманізм якога ідзе сваімі вытокамі з сівой далечыні мінулага.

Малітвенная сур’ёзнасць, з якой навучэнцы школы сляпых спявалі хвалу самаахвярнаму народнаму асветніку; гордасць, з якою віцэ-канцлер Дарварскага універсітэта расказваў нам пра сваю маладую, а ўжо цудоўна наладжаную навучальную ўстанову; закаханасць у родную справу, у першыя дасягненні свабоднай Індыі, узварушліва наіўная радасць, з якою нам у адной вёсцы паказвалі прымітыўныя яслі, а ў горадзе — будаўніцтва яшчэ аднаго завода,— усе такія пачуцці здаваліся мне насычанымі гордым падтэкстам, імя якому — здаровае і зайздроснае адчуванне нацыянальнай годнасці. Наша свабода, наша культура, наша ўсё!..

А разам з тым, мне было проста сорамна, нават часамі балюча праходзіць па калідоры гатэля, калі насустрач уставала і прыніжана кланялася абслуга. Такое ж адчувалася тады, калі да чамадана твайго кідалася адразу некалькі добраахвотных насільшчыкаў, калі ты не паспяваў сам сабе адчыніць дзверы аўтамашыны, калі па вуліцы следам ішоў ды кавэнчыў малы аматар яшчэ раз пачысціць твае, і так зіхотныя, туфлі... Каб ведаў мову — сказаў бы: «Ды не, я не прывык, таварышы, я не хачу і ніколі не буду сахібам!..³»

Наколькі гэтая прыніжанасць перад белымі ідзе яшчэ ўсё ад двух стагоддзяў каланіяльнай няволі, а наколькі проста ад беднасці — цяжка сказаць.

Беднасці бачылі мы нямала.

Раскошныя сары, паэтычная вопратка індыянак, падсвядома здаваліся мне раней — па ілюстрацыях, карцінах і кіно — нечым толькі святочным, урачыстым, уласцівым толькі мастацтву ды арыстакратыі. Потым прыйшла прыемная проза экзотыкі — у сары бачылі мы і жней, і пастушак, і падносчыц цэменту на будаўніцтве. Прыйшла да нас, шчодра нам паказала сябе і беднасць — суровая, бязлітасная, да болю непрыгожая. Каля вясковых хацін і гарадскіх пралетарскіх закуткаў цьмяныя, нават дзіравыя сары не мелі ўжо аніякай экзотыкі, нягледзячы на тое, што прыкрывалі яны не толькі чорныя косці выпетранай галечай старасці, але і маладое дзявочае цела.

Прыгнятала душу і жабрацтва. Не разбярэшся, калі яно прафесія, з пэўнымі навыкамі і традыцыямі гэтага агіднага майстэрства, а калі яно не фальшывае, а з бяды. Працягнутая дзіцячая рука і вялікія, у такіх, здаецца, аж вельмі вялікія вочы з умольнаю просьбай — гэта не надта гарманіруе з пальмамі, скаламі і белымі каменнымі карункамі на гордых купалах. І ўжо зусім страшна, калі руку працягвае беднасць, спачвараная невылечнай хваробай...

Выступаючы на інда-беларускім вечары дружбы, доктар Даяла з жалем культурнага чалавека і патрыёта ўспомніў пра аднаго нашага інтэлігента, які, знаёмячыся з ім у маскоўскай гасцініцы, адразу ж, з лёгкай шчырасцю пустаты, сказаў: «А, вы з паўднёвай Індыі, адтуль, дзе халера!..»

Так, халера, воспа, праказа і іншая пошасць, яшчэ не пераможаныя рэвалюцыяй. Але ж таксама і людзі, харошыя людзі, якія жывуць, хочуць і могуць жыць толькі там, дзе яны нарадзіліся.

Такое чулася мне ў горкай і справядлівай крыўдзе прамоўцы. Пра гэта думаў я пасля і сам.

З антыхалернай прывіўкай мне не пашанцавала: зрабілі яе, калі я быў прастуджаны, прыйшлося адляжаць, нават адкласці паездку, а праз два месяцы выехаць з пэўным скрыпам — замест паўторнай прывіўкі з дзвюма пляшачкамі бактэрыяфагу і цэлым няпісаным кодэксам грозных перасцярог.

Справа даволі паганая — асцерагацца невядомай ежы, не піць сырой вады, дзесяць раз на дзень мыць рукі, дваццаць раз націраць іх адэкалонам... Там, дзе амаль усё невядомае, дзе прымаюць цябе, чым багаты і ад душы. Дый страх не ходзіць адзін — ён абуджаецца часамі побач са смеласцю і развагай.

Неяк апоўдні мы спыніліся на ўскраіне яшчэ аднаго незнаёмага гарадка, каля заправачнай станцыі. Пад’язджаючы да яе, я заўважыў кульгавага ды лахматага дзеда з дзіўна аголенымі верхнімі зубамі; заўважыў і яшчэ раз крутнуў галавой: колькі іх тут усялякіх!.. І вось, калі мы ўжо стаялі на запраўцы,— містэр Джордж рабіў сваю справу, а пасажыры сядзелі ў машыне,— цераз пярэдняе адкрытае акно амаль у самае маё вуха нечакана ўдарыла жаласлівым гугненнем, а па твары — пырскамі. Я таргануўся тварам у акно і зблізку, амаль упрытык заглянуў у тыя голыя зубы ў вусах ды ў струпах — у самыя зрэнкі нейкага сіфілісу ці праказы!.. Так здалося. Увесь вялікі свет, з яго красой, з маёю прагай жыць, крутануўся ў вачах, і першае, што я зрабіў — сутаргава закруціў ручку, паднімаючы шкло, і нават так, зачыніўшыся, не змог глядзець, адвярнуўся...

Прафесія медыка, як і прафесія настаўніка, у Індыі вельмі паважаная. Доктар — гэта ўжо не проста спецыяліст, а нешта накшталт падзвіжніка, выратавальніка, добрага друга: так, здавалася мне, глядзіць на яго народ. Сярод шматлікіх актывістаў майсурскага «Іскус’а» я набыў ажно трох добрых знаёмых-медыкаў. Доктар Даяла, хірург, з захапленнем і тактам майстра свае справы вадзіў нас па кабінетах і палатах клінікі, гатовы, здавалася, расказаць падрабязна пра кожнага, каго вылечыў, як садоўнік — пра кожнае дрэўца, што вось і паправілася, і зацвіло. Доктар Шастры, тэрапеўт, з увагай разумнага друга аберагаў нас у дарозе ад усякіх нечаканасцей, вучыў, чаго і як асцерагацца. Трэці медык — доктар Ханамшэт, тоўсты, рухавы здаравяка, таленавіты хірург і заядлы, удачлівы паляўнічы. Чатыры месяцы перад нашым прыездам у яго Белгаум ён быў у Мінску, і, хоць мы з ім у нас не бачыліся, адчувалася нейкая, ледзь не зямляцкая, лёгкасць, блізкасць у нашых адносінах.

Помню вельмі выразна ягоны голас — не дробнакалібернае прышапетванне паляўнічага-манюкі, а трубны барытон паляўнічага-паэта. Паэт гэты расказвае пра джунглі, у якіх ён, узброены майстэрствам ідэальнай асцярожнасці, прасядзеў усю ноч і дачакаўся світання. Пра чары гэтага світання. Пра паласатага магараджу джунгляў — тайгера, тыгра, што паказаўся нарэшце, стаў зусім на прыцэле, і непакоіцца, ці што — вурчыць грудным, громападобным вурчаннем...

— О тайгер, тайгер!..— усклікваў доктар Ханамшэт, падпёршы рукою шчаку. І зноў усклікваў, ужо на Рамашкіна, як быццам той быў не побач з ім, а далёка: — Ра-мэсь-кі! Дыэ містэр Рамэські! Транслейтар!..⁴ Вы раскажыце сябрам, як я зусім не хачу яго забіваць. І як я яго забіваю!..

Мы сядзелі на шкуры нядаўна забітага тайгера, бачылі шкуры пантэр і вялізныя рогі дзікага буйвала — частку трафеяў гасціннага гаспадара. Бачылі і каляровы вузкаплёначны кінафільм, які паказваў трыумф і нялёгкую сціпласць доктара Ханамшэта над трупам яго найбольшага тыгра — трыста трыццаць кілаграмаў. Паказваў нам доктар і кінанарысы пра самыя складаныя аперацыі, якімі ён зусім апраўдана хваліўся, не звяртаючы ўвагі на нашу навукова-дыпламатычна-літаратурную грэблівасць. (Гэта ўжо, з кінафільмамі, у нумары нашай гасцініцы, павесіўшы на сцяне прасціну.) Няма хвароб прыгожых і непрыгожых, трэба лячыць людзей ад усіх. І ён працуе, лечыць — з той самай страсцю, з якой чакае ў джунглях тыгрынага досвітку.

Гэтая ж страсць, высакародная страсць барацьбы за жыццё, за шчасце чалавека, чулася мне і ў яго задушэўным — па-мужчынску, пасля сяброўскай чарачкі — расказе пра тое, колькі яшчэ хвароб, заразы, беднасці ў яго цудоўнай Індыі, колькі яшчэ наперадзе працы, змагання!..

Мы бачылі адносна вельмі мала. Не пабывалі, на жаль, на найбольшых новабудоўлях, дзе ўсталі і ўстаюць вялікія заводы, фабрыкі, электрастанцыі. Аднак мы бачылі народ, яго жыццё — няхай сабе толькі ў нязначнай частцы краіны, але ж сапраўднае жыццё, з яго і новым і старым. Смешна і горка было глядзець на прымітыўную малацьбу, таптанне проса буйваламі, прымітыўнае ворыва вялізным драўляным плугам — жывыя ілюстрацыі да падручніка старажытнай гісторыі. Не відаць было часта і асаблівай працавітасці: от, так сабе, сюды-туды ў цяпле ды прыгажосці. Прыкра было часамі і ад нейкага спажывецкага, утрыманскага тону ў гаворцы пра тое, што мала Індыі дапамагаюць — і большыя, і меншыя краіны, і тыя, што нажыліся на вайне, і тыя, што самі ад яе ледзь адышлі... Многа цяжкасцей, многа праблем, балючых і неадкладных, у вялізнай, складанай, у многім адсталай гаспадарцы нашых сяброў. Іх няцяжка заўважыць нават і пры не вельмі грунтоўным ды маштабным азнаямленні з Індыяй, тым больш што самі індыйцы не хаваюць іх і не апраўдваюць.

І таму нам было добра не проста бачыць, а разам з імі радавацца, як напорыста ідзе там у жыццё навука, тэхніка, прагрэс.

Гаворачы «нам», я маю на ўвазе толькі свайго спадарожніка і сябе, навічкоў у Індыі, якім паложана многа, на свежую душу, здзіўляцца. Маім земляком — былым партызанам, цяпер вучоным, спартсменам і паляўнічым, вясёлым і свойскім хлапчынай — я сяды-тады любаваўся адзін, па-беларуску адзін. Чалавек ведае тое, што робіць, і любіць сваё служэнне шчасцю народа. Прыемна было назіраць як ён, Міхась Максімавіч, дырэктар магутнай установы — Цэнтральнага навукова-даследчага інстытута механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі нечарназёмнай зоны СССР — апынаўся ў сваёй стыхіі. У лабараторыях інстытутаў, на заводах, на выстаўках сельскагаспадарчай тэхнікі, у гутарках з індыйскімі калегамі па барацьбе за хлеб. Добра было яму, шчыраму работніку вялікай справы, якой у нас даўно дадзены дзяржаўны, планавы размах, расказваць індыйцам пра дасягненні нашага ладу, нашай, цудам сацыялізма адроджанай пасля вайны Беларусі, дзяліцца з імі вопытам.

Мне было добра па-свойму. Думаць пад гэтыя гутаркі яшчэ і пра свой абавязак, свой удзел у агульнай рабоце вялікага будаўніцтва, і тут лавіць і прызямляць у блакноце пачуцці і думкі — часова прызямляць, каб потым аддаваць іх чытачу, вось як цяпер.

Вучоным дзвюх краін здавалася, відаць, што вось пісьменнік піша, стоячы ці седзячы, запісвае, як яму і паложана, тое, што бачыць і чуе. А мне бывала часамі трохі не па ўзросту смешна, што ў кабінеце, скажам, рэктара «Сельскагаспадарчага універсітэта», побач з вучонымі мужамі, пад музыку дзвюх моў на высокім дзелавым узроўні я занатоўваю, між іншым, і такое:

«Не забыцца пра чорнага хлопчыка з бурдай».

«Бурдай» у нас, на маёй Наваградчыне, называюць самаробную забаўку з якой-небудзь косткі або з вялікага гузіка. У костцы прапорваюць, а ў гузіку выкарыстваюць дзве дзірачкі, каб зацягнуць туды дзве суканыя ніткі. Узяўшы ніткі за канцы, намахаеш, накруціш гэтай косткай ці гузікам, ніткі скруцяцца туга ў адзін шнурок, тады пачынаеш іх адпускаць, зводзіш, разводзіш рукі, нібы іграючы на гармоніку. «Бурда» — бурчыць, як чмель, якое там — як «ераплан»!.. Далёкі ўспамін вясковага заходнебеларускага маленства.

І раптам тут, у паўднёвай Індыі, на сонечным двары «Юніверсіты оф эгрыкалчарал сайенсыс»⁵, паміж белых карпусоў, побач з газонамі і кветкамі, у чародцы... прабачце, таварышы і містэры,— у групе вучоных прыцёрся хлопчык з «бурдай», той самай, з вялікага гузіка... А паўставаў жа нехта некалі супраць параўнаўчага метаду ў вывучэнні сусветнай народнай творчасці!.. «Бурда» — спрэс наша, беларуская — бурчыць у чорных руках канарыйскага жэўжыка, вялікія вочы яго глядзяць на дарослых, не зразумееш — з цікавасцю ці амаль абыякава, зусім, відаць, не думаючы, што іменна ён — іх галоўны клопат. Ды і яны — як быццам зусім не пра гэта...

«Не забыцца пра хлопчыка...»

Ён павінен мець хлеб. І ён, і дзяўчынка. У множным, сусветна зборным ліку — дзеці, краса і будучыня неспакойнага чалавецтва.

Пры ўездзе ў зялёны, чысты горад Белгаум стаіць звычайны шчыт, а на шчыце напісаны звычайны заклік да шафёраў. Ён мне кінуўся ў памяць зусім незвычайна.

«Мы вельмі любім нашых дзяцей. Вадзіцель, будзьце, калі ласка, асцярожным!»

Амаль кожны мітынг, ва ўсіх гарадах, меў цудоўнае заканчэнне — канцэрт. Цяпер, з далечыні, усе яны нібы зліліся для мяне ў адзін, хвалююць ціхім, сардэчным перазвонам і спевам струн, нават назвамі раней не бачаных інструментаў — тамбура, віна, сітара; хвалююць лагодным вуркатаннем тамблы, невялікага, падобнага на бочачку, бубна; хвалююць задушэўнасцю галасоў, радуюць пластыкай рухаў, фарбамі яркіх нацыянальных касцюмаў.

І ўсюды, дзе песня, дзе музыка,— дзеці.

Яны там, у Індыі, наогул уваходзяць у грамадскае жыццё раней за нашых дзяцей. Школа пачынаецца, напрыклад, на шостым годзе.

У першую нашу бангалурскую раніцу, пасля прыемнага знаёмства з вераб’ём, з двара сядзібы доктара Даялы я любаваўся цераз невысокі плот вераб’інаю гаманой малечы. Там, на другім двары, была школа. Па ўзросту перша- і другакласнікаў яна падобная на наш дзіцячы сад. Але ўсе чорненькія, чысценькія хлопчыкі і дзяўчаткі, апранутыя ў белае, былі з сумачкамі кніг і сшыткаў. Шум іх закончыўся пастраеннем па двое; прыстойненька пабраўшыся за рукі, яны пайшлі ў свае класы. На двары засталася толькі цётка-дырэктар, наўздзіў, не па-індыйску, здалося мне, дзябёлая, у светла-ліловым сары. Па двары пахадзіла, на вуліцу выйшла... І тут я стаў сведкам вострасюжэтнай сцэны...

Маленькі чорны брат, у ролі старэйшага, вёў за руку маленькую, чорненькую сястру, трэба думаць, звычайную «першаклашку». Абое чысценькія, з вялікімі чорнымі вачыма. Але ж абое спазніліся на заняткі. Спачатку ён апраўдваўся, з адчаем гледзячы знізу высока ўгару, штосьці гаварыў, выконваючы ролю старэйшага, выдаваў на-гара нейкія, можа, і вельмі аб’ектыўныя прычыны... І мне, за нізенькім плотам, так зразумелай была яго трагедыя!.. Сястрычка маўчала, поўнасцю аддаўшыся на волю лёсу. І цётка-дырэктар нарэшце іх адпусціла. Сама пайшла далей па вуліцы, яны — у свой бок, па вельмі ціхім пасля нядаўняга шуму двары, аслоненым высачэзнымі парасонамі пальмаў. Пайшлі зусім сур’ёзна, прыстойна, за ручкі, зусім не спяшаючыся.

Іх аднагодкі і трохі старэйшыя вельмі сур’ёзна, з ўсёй адказнасцю выступаюць у канцэртах, выконваюць перад пачаткам мітынгу дзяржаўны гімн.

Тры-чатыры дзяўчынкі кволенькімі галасамі ціха спяваюць, а зала і прэзідыум стаяць,— бывалі мітынгі і па дзве тысячы чалавек. І сёння бачу, з якім захапленнем, сваю дрыготкую трывогу сцелючы на плынь іх галасоў, глядзіць на дзяўчатак сівы стары, што з боку сцэны, на дыване, сядзеў каля сваёй фісгармоніі. Настаўнік музыкі, як я даведаўся крыху пазней.

Дзяўчаткі гадоў па дзесяць-дванаццаць з майстэрствам дарослых танцаўшчыц выконваюць складаныя і красамоўныя народныя танцы, толькі сям-там ды ледзь-ледзь выдаючы свой узрост не зусім дасканалай дакладнасцю рухаў. Але і гэтая іх недакладнасць чаруе — абаяльнасцю маленства. Працуюць яны вельмі засяроджана, проста свяшчэннадзейнічаюць,— не толькі не хіхікне, а нават не ўсміхнецца, хоць і выконваючы танец страшэнна вусатага, грознага рыцара.

Усюды, на ўсіх канцэртах, дзеці прысутнічаюць у якасці міла дысцыплінаваных, культурных слухачоў, з рэдкімі грывамі ў сваю дзіцячасць.

Раскажу пра адзін такі, вельмі вясёлы, «зрыў».

...Танец пад песню пачалі дзяўчаты. Чароўныя, пяшчотныя індыйскія выданніцы. У яркіх касцюмах, з мноствам бліскучых, але ж і тактоўна, са спрадвечным густам размешчаных бранзалетаў, кольцаў, завушніц і іншых, для мяне безыменных, жаночых упрыгожанняў, уключна да вясёлых, задорных бомаў на шчыкалатках, над заўсёды босымі ў танцы ступакамі.

Песня. Цяжка сказаць — яна суправаджае танец ці, можа, ён яе растлумачвае. З настойлівасцю крынічнай рэчанькі яна бруіцца нібыта не толькі здаўна, але ж і заўсёды, разлічаная на вечнасць, ціха і звонка непераможная. Яе выконваюць, седзячы з боку сцэны, на дыване, урачыста лагодныя, як манашкі, тры жанчыны ва ўсюды неадменных сары. Чацвёртая — з выразнай сівізной над густа-смуглым абліччам, натхнёна засяроджаным на справе. Яна выбівае такт двума званочкамі без сэрцаў. І такт гэты з ідэальнай дакладнасцю паўтараецца ў рухах танцоўшчыц.

Песню — амаль на самым пачатку — падтрымалі, уварваўшыся ціхенькім перапёлчыным боем, два бубны. Толькі ігрой і назавеш імклівую пяшчотнасць пальцаў, быстрых і асцярожненькіх нават у найвышэйшым напале страсці. Бубны то вуркаталі ўдвух, то разлучаліся, і той чарнавокі падлетак, што на нейкі час аціхаў, глядзеў на сябра, які насупраць, на яго рукі, на бубен, на вочы — глядзеў у шчаслівай стоме і нястомнасці натхнення, паслухмянага толькі законам мастацтва. Потым ён ціха ўрываўся ў плынь, а сябар, у сваю чаргу, змаўкаў, каб таксама глядзець, захапляцца і зноў уваходзіць у рытм.

Пазвоньваюць бомы на ножках. Песня бруіцца. Час ад часу рука адной з трох жанчын бязгучна перагортвае старонкі нотаў. І ў гэтай бязгучнасці, у перазвоне песні-рэчанькі ажываюць, прыпамінаюцца словы:

«Мы — старадаўні народ, і мы чуем шорах стагоддзяў. Аднак мы ведаем, як вяртаць маладосць...»⁶

І рэчанька таксама ведае, што за зімой ідзе вясна, непераможная вясна жыцця.

Дзеці абапал сцэны, выціснутыя туды перапоўненай залай, глядзяць і слухаюць, нібы зачараваныя.

Толькі адна галава, чорная, кучаравая галоўка чатырох-пяцігадовага хлапчука, я заўважаю, злёгку пахістваецца ў першай салодкай дрымоце. Вялікія, чорныя вочы яго — з першага рада мне добра відно — то адкрываюцца, то плюшчацца ў змаганні захаплення са стомай. Для малога ўжо ўсё-такі позна. Ды ён змагаецца...

Тым часам песню і танец змяняе іншае. У зале і на сцэне гасне электрасвятло. На падлозе сцэны, перад аркестрам, які рассеўся на вялікім дыване, пункцірным паўкругам загараюцца свечкі — да паэтычнай сцішнаватасці прыгожа.

У аркестры са старадаўніх він і сітараў саліруе скрыпач. Малады кучаравы прыгажун, падобны на цыгана. Скрыпка яго пачынае ад той цішыні, у якой нараджаюцца найцішэйшыя гукі, яна то сардэчна, стрымана пяе, то захлынаецца захапленнем, то пераходзіць на грудное, нізкае прызнанне... Як быццам і ўсім нам, і мне аднаму яна гаворыць пра нейкі і горкі, і не такі ўжо нязбыўны, нават салодкі сум...

Зала заціхла ў глыбокім, закаханым у гэтую песню маўчанні.

Я асцярожна перавожу зрок на хлопчыка. Яго кучаравая, па-малечы велікаватая галава прылягла ўжо, ўсё-такі пераможаная стомай, на калені старэйшай сястрычкі.

Сястрычка гэтая, жанчына гадоў дзевяці, адчула сябе пад позіркамі ніякавата. Асцярожна раскатурхала малога. Я зразумеў, што я ўжо не адзін гляджу на іх. Ачомаўшыся, прыпадняўшы галаву, хлопчык зірнуў на «цыгана» ў паўкрузе свечак, зірнуў на залу і зразумеў, што на яго глядзяць. Ён усміхнуўся, шырока і белазуба, а па зале, па першых яе радах, прайшоўся смяшок. Падахвочаны гэтым, малы засмяяўся — так чыста, хораша, як дзеці смяюцца праз сон... І тут ужо не толькі першыя рады, але ўся зала дыханула на яго амаль паўнагучным смехам.

«Цыган» не бачыў малога. Ён у сваім парыве, і не глядзеў нікуды, можа, нават наогул нічога не бачыў. Смех, ажыўленне ў зале ён прыняў на сябе, за пахвалу, за сумеснае захапленне. І — рынуўся ў вышыні віртуознасці.

Хлопчык смяяўся. Скрыпка шалела ад радасці. Людзі то стрымлівалі свой смех, то зноў смяяліся. І так было праз некалькі цудоўных маладых хвілін, да самага выхаду — грому апладысментаў.

І мне здавалася, што кожны з нас, старых, маладых і сярэдніх, жанчын і мужчын — кожны, як я, лічыў, што хлопчык смяяўся яму...

Пасля скрыпача з аркестрам на сцэну выйшаў і сеў у паўкрузе ціхенькіх агнёў перад сваёй фісгармоніяй стары настаўнік. Той самы, што любаваўся дзяўчаткамі, якія выконвалі гімн. Мне ветла шапнулі, што фісгармонія — бадай найбольш любімы тут інструмент, ну, а стары... Ды гэта я адчуў праз хвіліну і сам.

Стары іграў — як маліўся, з трывогай натхнення і ўпэўненасцю майстэрства ўслаўляючы «шорах стагоддзяў», спрадвечную, высакародную закаханасць у нашу непераможную вясну, імя якой — дзеці. Гэта была, мне здавалася, калыханка.

Я не здзівіўся, ніхто не здзівіўся, што пад гэтую песню наш хлопчык нарэшце заснуў. Па праву стомленага маленства. Палажыўшы велікаватую галаву на маміны калені старэйшай сястрычкі, выставіўшы з-пад свайго белага мужчынскага дхоці, нібы з-пад прасціны, дзве смуглыя, прыстойненька і смешна складзеныя пяткі.

«Мы вельмі любім нашых дзяцей...» Відаць, што вельмі, калі гэтая любоў умяшалася нават у мову казённых наказаў, у строгасць правілаў вулічнага руху.

У Індыі вельмі многа дзяцей. І вельмі многа прыгожых. Асабліва хлопчыкаў. Можа, таму мне так здавалася, што я ўсё прымерваўся да іх, за многімі бачыў свайго далёкага, чарнавокага боя — на лыжах ці над кнігаю. А можа, і не таму. Можа, і ў закаханасці можна быць аб’ектыўным...

У мангалурскай сям’і Альбукак, я гаварыў ужо, многа дзяцей. Адны ўжо амаль дарослыя, другія сядзяць на каленях. За сталом весела, дзеці варушацца, ходзяць, і здаецца, што іх не дзевяцера, а значна больш. Гарыць агеньчыкамі калядная ёлка. Сучасная пласцінка стрымана пяе старую каталіцкую калядку. У нашага Віктара сёння ёсць добры памочнік: сваяк гаспадыні, з якім я пазнаёміўся напярэдадні, на мітынгу. Малады афіцэр індыйскага марфлоту, ён добра гаворыць па-руску. У лёгкай, па-індыйску цвярозай застольнай гаворцы раптам выяснілася, што мы з гаспадаром аднагодкі, нядаўна стукнула па пяцьдзесят. У парадку разведкі я сказаў, колькі год маёй жонцы. Пані дома, чарнявая красуня, засмяялася:

— Я разумею вас. Мне сорак тры.

Прыйшлося яшчэ раз, у душы, здзівіцца маладому выгляду такое шчодрае маці.

Развіваючы тэму, Міхась Максімавіч сказаў, што я — дзесяты ў сям’і, а сам ён — дванаццаты.

— Ну, як? — спытаўся ў жонкі гаспадар.

— Вядома ж, да дванаццаці! — махнула яна на згоду рукой.

Жарт і не жарт. Хто іх ведае. Калі ён змог тым часам забіць трынаццаць тыграў, дык і яна па-свойму справіцца. І хлеба на ўсіх, пры ўласным заводзе і птушкаферме, павінна хапіць.

У гэтым доме — так. У бяднейшых, але не бедных дамах таксама не вельмі цяжка гадаваць вялікую сям’ю. У доктара Даялы сямёра дзяцей, і ўсе яны даведзены да ладу, хоць бацьку, энергічнаму і талковаму чалавеку, яшчэ далекавата да шасцідзесяці. Аднак жа мы бачылі — і вельмі нямала — бедных дзяцей. Часамі нават з працягнутай ручкай. І часта як памочнікаў, якім яшчэ рана, на добры лад, працаваць, тым больш — амаль па-даросламу цяжка.

Нядаўна я, каб супакоіцца ад новай фотаняўдачы, спытаўся ў аднаго фатографа-прафесіянала, ці часта ў іх брата бывае і ці вялікі адсеў бракаваных кадраў. Маэстра штосьці невыразна прамармытаў, нібыта баючыся падарваць свой аўтарытэт перад аматарам. А я, аматар з дзесяцігадовым стажам, паплакаў яму ў камізэльку. Чорт ведае чаму не ўдаюцца часцей за ўсё кадры, якія вельмі патрэбны!..

У невялікім горадзе, дзе мы спыніліся каля буфета, каб напіцца содавай ці піва, я зняў два... так і карціць сказаць: цудоўныя кадры.

Дамы цераз тры ад буфета, калі мы прытарможвалі, я заўважыў нейкі своеасаблівы прымітыўны млын,— хутчэй не заўважыў, а здагадаўся пра гэта па мучным пыле ў сярэдзіне памяшкання і ў дзвярах яго.

Потым, стоячы каля ганка буфета, у прахалодзе, я ўбачыў на сонечным асфальце вузкай вуліцы дзяўчынку ў чырвонай кароткай сукеначцы, з вялізным на яе галоўцы «буцці», мелкім кашом, падобным на нашы былыя сявенькі...

У гэтых «буцці», туга з чагосьці сплеценых, індыйцы носяць на галаве ўсё і памногу. Проста дзіва, як многа можа чалавек утрымаць і пранесці на галаве. Можа з паўсотні светла-новых гаршкоў, звязаных нейкім цудам у вялізную гронку, здаецца, вось-вось гатовую ўзляцець, як дзіцячыя надзіманыя шары. Гэта — мужчына нясе. Жанчыны носяць на галаве голле з лесу, вялікія клункі рыззя, нават раствор цэменту... Носяць і дзеці. Здаралася бачыць, як з кірмашу вяртаюцца маці з суседкай, а хлопчык, ужо тым часам памагаты, хоць сам і малы, ідзе, як і жанчыны, з поўным чагосьці «буцці» на галаве. Не ўсе яе, тую універсальную «сявеньку», і рукамі прытрымліваюць — такая прывычка, такое майстэрства насіць.

Мая дзяўчынка несла ў «буцці» пшаніцу. Я папрасіў малую спыніцца, яна спынілася, і я яе сфатаграфаваў. Старэнькую чырвоную сукеначку над чорнымі кіёчкамі ног, адну руку — на краечку «буцці», другую, таксама тоненькую, апушчаную, і ўсмешку — трохі збянтэжаную, а трохі нават вясёлую. Зняў — і пайшла. А неўзабаве ішла назад. У «сявеньцы» была ўжо мука. І я толькі тут, ачмурэлы ад прыморскай душнай гарачыні, усвядоміў, што дзяўчынка была ў млыне. Зноў папрасіў яе спыніцца, зноў зняў яе, з усёй дакладнасцю настройкі ды наводкі.

І вось іменна гэтыя кадры і не ўдаліся... Прыйшлося супакоіцца на тым, што не маё гэта майстэрства, не мой абавязак — так адлюстроўваць жыццё. І супакоіўся спакваля.

А дзяўчынка ўсё яшчэ мне ўсміхаецца — худзенькае дзіця гарадской беднаты, з заўчаснай цяжкай ношай на маленькай галаве...

Дзяцей любіць трэба дзейсна — палітыкай, эканомікай, ладам і планаваннем жыцця.

Адна з самых балючых праблем сучаснай Індыі — перанаселенасць, якая пагрозліва расце і пачынае непакоіць ужо нават самых, відаць, сентыментальных дзеталюбаў. Сярод насельніцтва вядзецца шырокая растлумачальная работа па свядомаму планаванню сям’і. У дарозе мы выпадкова сустрэліся з сябрам нашага доктара Шастры па медыцынскаму інстытуту і ў гутарцы з гэтым культурным і вясёлым чалавекам зразумелі, што за аўтобусікі трапляліся нам сяды-тады — з чырвоным трохкутнікам на борце. Сябар доктара Шастры працуе на гэтым участку разумнага планавання жыцця і лічыць сваю справу вельмі патрэбнай для перамогі сацыялізма.

Праўда, побач з нармальным ходам гэтай растлумачальнай работы здараюцца і кур’ёзы, здаецца, чыста індыйскія па характару.

У прамысловым горадзе Бадраваці сустрэла нас, як і ва ўсіх гарадах, цэлая група актывістаў «Іскус’а». Размясцілі ў вялікіх пакоях раскошнага «дома для паважаных гасцей», і, пакуль мы прыводзілі сябе з дарогі ў парадак, індыйцы праходжваліся ды гутарылі перад домам. Яшчэ пры сустрэчы я заўважыў у іх белым натоўпе старога ў цямнейшай вопратцы і з нейкай кашолкай. Калі ж я, першы падрыхтаваўшыся для паездкі на завод, выйшаў на двор і далучыўся да індыйскіх таварышаў,— стары перахапіў мяне і горача загаварыў пра штосьці па-англійску. Паказваў нейкія брашуркі ды лістоўкі, палез у сваю кашолку яшчэ па штосьці... Даўно настроены на розную індыйскую экзотыку, я разгубіўся, што тут можа быць — прамудрасці іёгаў, філасофія брахманаў, таямніцы санскрыту?.. Чаго табе хочацца, старча? Пры поўным неўмяшанні іншых індыйцаў, я растлумачыў яму сяк-так, што хутка выйдзе перакладчык — разбяромся. Раней, чым стары зразумеў мяне, выйшаў Віктар Рамашкін. Амаль з ходу ўцяміўшы, што тут да чаго, ён молада зарагатаў.

Аказваецца, гэта — мясцовы энтузіяст новай агульнадзяржаўнай кампаніі, які ў святым парыве служэння дабру вырашыў ахапіць ідэяй планавання сям’і і гасцей з далёкай краіны, нават не пацікавіўшыся, дванаццаць у мяне ці толькі трое...

У доктара Шастры двое дзяцей, ціхманая дзяўчынка і мілы, быстры хлапчук. Сям’я. Такія і трохі большыя сем’і мы сустракалі і ў іншых дамах. Новыя сем’і, свядома абмежаваныя, дзе ўсім, на ўсіх шыротах зразумелая любоў да дзяцей не вымяраецца іх колькасцю.

Мая першая асабістая бібліятэка займала адну самаробную этажэрку. На «ўсходніх крэсах», у цёмнай вёсцы гэта было вельмі многа. Тым больш што кнігі былі добрыя і кожная з іх мела сваю гісторыю. Адны з іх былі прывезены бацькамі «з гораду», з савецкай Адэсы, ад скарбаў рускай літаратуры. Другія я набываў, спачатку за матчыны грошы, потым ужо за свае, па праву сталага работніка, які, дарэчы не траціўся на табак ці гарэлку. Некалькі кніг мне падарылі сябры, знаёмыя асабіста і тыя, з якімі я перапісваўся.

Бібліятэка гэтая, дапоўненая братам за два савецкія гады, загінула ў вайну: што давялося пакінуць у хаце, на здзек паліцаям, што мы забралі з сабой у партызаны, дзе этажэрак не было. Словам, ад таго кнігазбору застаўся амаль толькі адзін успамін, цёплы, але ўжо часткова і цьмяны.

Сярод найцікавейшых кніг на беларускай, рускай, польскай і ўкраінскай мовах адна помніцца мне, і не брыдка прызнацца, малюнкамі. Калі не памыляюся, гэта былі «Вароты ў будучыню» Мікалая Рэрыха, кніга, выдадзеная раскошна, з каляровымі ўклейкамі.

Пасля вайны мне давялося бачыць не толькі паасобныя карціны Рэрыха, але і цэлыя яго выстаўкі, у нашых галерэях і за мяжой. І кожны раз я ўспамінаў, як радасці маленства, тую, цяпер ужо амаль безыменную кнігу, якая адкрыла мне дзіўную песню неба і гор — вечных снягоў і сонца...

Кнігу Рэрыха прыслаў мне Валянцін Булгакаў, апошні сакратар Талстога. Ён жыў тады ў Чэхаславакіі, дзе працаваў дырэктарам рускага культурна-гістарычнага музея ў Збраславе каля Прагі. Музей гэты быў адкрыты ў 1935 годзе, дзякуючы ініцыятыве і энергіі Булгакава і пры дапамозе чэхаславацкай прагрэсіўнай інтэлігенцыі. З Валянцінам Фёдаравічам я перапісваўся. Яднала нас перш за ўсё тое, што мы, кожны па-свойму, любілі аднаго — Талстога. Булгакаў называў яго святлом свае душы. Сёння мне радасна думаць, што гэты высакародны чалавек, вельмі рускі, і, разам з тым, еўрапеец па ўзроўню культуры, знаходзіў штосьці ў вясковым беларускім дзецюку, якому пісаў вялікія пісьмы, часамі па пяць-шэсць старонак густога машынапіснага тэксту. Тады мне, вядома, вельмі імпанавала такое знаёмства, што спакваля перарастала ў дружбу. Цяпер, калі ўжо яго няма, калі па ім у мяне засталася светлая памяць, пасляваенныя пісьмы, некалькі фота і кніга з аўтографам, я, ужо даўно не юнак, дзякую лёсу за гэтую незвычайную дружбу, што дзіўным, хвалюючым чынам, кажучы па-руску, «приобщала» мяне да святла і мае душы.

Апошнюю вестку ад Булгакава з Прагі я атрымаў у нямецкім палоне, увосені саракавога года. Гэта было не пісьмо, а маленькая прадуктовая пасылка, якою мы, сябры па рабочай камандзе, падзяліліся як прывітаннем роднага чалавека. Пачаўшы вайну з СССР, гітлераўцы прыбралі ў лагер і Булгакава, які і ў эміграцыі заставаўся грамадзянінам свае радзімы. Пра ўсё гэта я даведаўся ажно праз сем гадоў пасля канца вайны, калі мы з ім упершыню і зусім нечакана сустрэліся ў Яснай Паляне. Пры нашай другой і апошняй сустрэчы, напрадвесні шасцідзесятага года, ужо зусім стары, але ж і моцны, энергічны сібірак (ён ганарыўся гэтым, як пародай) дзяліўся са мною сваімі творчымі планамі. Паказваў тоўсты рукапіс з простым і вельмі, калі задумацца, адказным загалоўкам: «Як пражыта жыццё». Кіўнуў на машынку — там быў «запрэжаны» рукапіс меншы: перапіска з Мікалаем Рэрыхам за дзесяць год іх дружбы...

Дзіўныя сцежкі, шляхі чалавечых адносін! Колькі балючых страт і колькі светлых нечаканасцей!..

У Маскве, перад ад’ездам у Індыю, нам было дадзена многа карысных парад. Бывальцамі і спецыялістамі. Адзін з іх, вядомы індолаг, нібы між іншым сказаў:

— У Бангалуры, дарэчы, жыве Святаслаў Мікалаевіч Рэрых. Абавязкова пастарайцеся з ім сустрэцца.

Сын сусветна вядомага мастака, філосафа, вучонага, пісьменніка, падарожніка і змагара за мір, сам выдатны мастак і мастацтвазнаўца высокай, рэрыхаўскай культуры,— Святаслаў Мікалаевіч уразіў мяне сваёю прастатой і чалавечнасцю. Нягледзячы на сівую, празрыстую бародку, ён яшчэ па-маладому, па-спартыўнаму стройны і лёгкі. Непрытворная ўсмешка прыязнасці, цудоўная руская мова і тая дабрата ў вачах, без якое, як кажа індыйская мудрасць, чалавечыя вочы нічога не вартыя.

Сям’я Рэрыхаў моцна, прыгожа здружылася з «Зямлёй высакародных». У даліне Кулу, акружанай снегавымі вяршынямі Гімалаяў, стаіць помнік з такім вось простым, на мове вечнасці зробленым, надпісам: «13 снежня 1947 года тут было аддадзена агню цела Мікалая Рэрыха — вялікага рускага друга Індыі. Хай будзе мір». Многа зрабілі для дружбы нашых народаў, для адкрыцця вялікай Індыі свету і жонка Рэрыха, Алена Іванаўна, даследчыца індыйскай філасофіі, і сын Юрый, выдатны лінгвіст і знаўца Усходу. Моцна, можа, і назаўсёды, звязаў свой лёс з індыйскім народам і Святаслаў, цяпер ужо адзіны прадаўжальнік сямейнага подзвігу.

Які, аднак жа, уплыў на гэтую душу зрабіла ўсё індыйскае? Так думалася мне тады, калі я любаваўся гэтым чалавекам, так думаецца і цяпер, успамінаючы. Калі і паядналася найлепшае ад двух народаў, дзвюх культур, дык свайго засталося непараўнана больш. Таго чагосьці вельмі рускага, высокага, агульначалавечага, што згадвалася мне і пры сустрэчах з Булгакавым.

Жонка Святаслава Мікалаевіча, Дэвіка Рані — індыянка, у мінулым вядомая кінаактрыса, і сёння яшчэ ўсё красуня, цікавая субяседніца і абаяльная гаспадыня. У яе была госця, намеснік міністра асветы, высокая, поўная дама ў велічным сары. Наш Віктар Іванавіч з яго англійскай мовай шчасліва ўвяз на тым участку фронту. Гаспадар, Севярнёў і я прыселі трохі воддаль, у другім кутку некрыкліва раскошнай гасцінай.

Мы пачалі, вядома, з Булгакава. І Святаславу Мікалаевічу не хапіла яшчэ адной сустрэчы з нашым агульным другам, і ён быў удараны нечаканасцю яшчэ адной страты, адной з тых вельмі заканамерных нечаканасцей, да якіх мы ніяк не прывыкнем... Потым гутарка стала агульнай, на трох з Міхасём Максімавічам. Пра нашы айчынныя справы, пра нашу шчаслівую апантанасць — служыць чалавецтву. Было і стрыманае захапленне, і дзелавітасць, і здаровая самакрытыка, што ўжо і ў нашых гутарках дома, дзякуй богу, не навіна.

Аднак, на жаль, мы павінны былі спяшацца. Па плану — хутка трэба было выязджаць у падарожжа.

Гаспадары пажадалі бачыць нас у сябе яшчэ раз, калі мы вернемся ў Бангалур.

— Я очень хочу,— сказаў Святаслаў Мікалаевіч,— видеть вас в моем поместье.

Гэтая фраза, што на сучаснай рускай мове гучыць толькі кніжна — такі цудоўны чалавек і раптам на табе: мое поместье! — прымушае мяне зрабіць невялічкае адступленне, успомніць пра яшчэ адну індыйскую сустрэчу.

...У горадзе Хублі, дзе мы спыніліся ў «доме для паважаных гасцей», спыніўся на начлег праезджы магараджа. З магарані і двума слугамі, колькі ўлезла ў машыну. Мы не заўважылі б гэтага, але наш доктар Шастры быў у вясёлым настроі, быў, да таго ж, і знаёмы з самой магарані, і ён наладзіў нам сустрэчу з іх высокасцямі. Па пратаколу, зацягнутыя ў гальштукі і пэўную скаванасць, мы так і звярталіся да іх на вячэры: «ваша высокасць». Спачатку гутарка не клеілася, пасля пайшла, аж да ўзаемнага абмену нацыянальнымі анекдотамі.

А ўсё ж — мне ўвесь час здавалася, што да яго строгага фрэнча і да яе раскошнага сары трэба было б прычапіць таблічку з надпісам: «Ахоўваецца дзяржавай».

Нават пасля, калі пры развітанні «яе высокасць» сказала, што магараджа — таксама пісьменнік і яшчэ кампазітар, нават калі ён, Натварсінджы, калега па жанру, падарыў мне сваю кнігу лірычных мініяцюр з аўтографам — адчуванне нейкай толькі экзатычнасці гэтай сустрэчы, нейкай музейнасці гэтых былых, па сутнасці, людзей не прайшло. Тым больш што гэтыя вялікія князі на дзяржаўнай пенсіі, без сваіх уладанняў, ліквідаваных рэвалюцыяй, з годнасцю запрасілі нас наведаць Парбандар — «пабываць у нашай дзяржаве»...

Крый мяне бог праводзіць нейкія паралелі з Рэрыхам, хоць бы намёкам абразіць сваё адчуванне высокай павагі да гэтага чалавека, да гэтай сям’і.

А ўсё ж — «мое поместье» пасля «нашай дзяржавы» прыпомнілася мне неаднойчы. І там, у Хублі, калі мы развітваліся з «іх высокасцямі», і потым, у апошні наш паўднёваіндыйскі дзень, калі мы звыш плана раненька выехалі з горада Майсура ў Бангалур, каб адтуль сігануць у Рэрыхаў маёнтак.

Хацелася яшчэ раз сустрэцца са Святаславам Мікалаевічам, пагутарыць і, галоўнае, паглядзець яго карціны. Цікава было, вядома, і на «поместье» цікнуць ды гэта, не лгучы, было для мяне амаль неістотным.

На прыкры выпадак можна злавацца колькі хочаш,— злосць не паможа. Прадбачыць яго і застрахавацца — таксама нельга. Наша машына, што капрызіла ды грукацела колькі дзён, наглуха стала іменна ў тую раніцу, за дваццаць міль ад месца прызначэння... Тут мы, дарэчы, ад суму ды злосці і з малпамі пасварыліся, па-блазенску настрашылі іх малыша, а тады і самі спалохаліся. Было чаго злаваць ды сумаваць... На шчасце, потым каля нас спынілася машына з той самай аўтакампаніі, што і наша, гаспадар машыны аказаўся ветлівым чалавекам — перасадзіў нас у сваю і памчаў у Бангалур. Там мы пераселі ў таксі і неўзабаве пад’язджалі да дома Рэрыхаў — са спазненнем на тры з палавінай гадзіны...

Да самалёта нам заставалася мала больш за гадзіну, лічачы разам з дарогаю ў аэрапорт. Гаспадар — энергічна, спакойна — узяў справу ў свае рукі. Мы, госці, сядзелі на канапе, сёрбалі цудоўны суп, які нам з непераможнай настойлівасцю падлівала мілая гаспадыня, а самі тым часам глядзелі, спалучаючы з раннім абедам сваё захапленне карцінамі. Сам маэстра — прыгожы, сівенькі, лёгкі — сядзеў трохі збоку, у крэсле. Два індыйцы, чорныя ў белым, спраўна і моўчкі, на лёгкі ўзмах гаспадаровай рукі, мянялі вялізныя палотнішчы ў моцных падрамніках, адносячы адны, падносячы другія.

Песня неба і гор зноў паўтарылася...

Да гор індыйскай поўначы, у якія быў закаханы бацька, сын дадае чароўнасці поўдня. Запомнілася «Цішыня» — неба і дрэвы, якімі мы тут любаваліся і ў натуры. Ды гэта была не копія натуры... Наогул, жывапіс Рэрыха-сына, усе яго пейзажы, філасофскія карціны і партрэты, гэта — мастацтва музыкі і думкі, штосьці блізкае Урубелю, Кэнту, Чурлёнісу, Рэрыху-бацьку, аднак — сваё. І ўсё насычана чалавечнасцю, болем за будучыню людзей, усё напамінае тыя словы Нэру — пра шорах стагоддзяў, пра ўменне вяртаць маладосць. Мудрае спалучэнне мінулага з сучасным, з будучым — жыццё ў яго няспынным развіцці.

У Святаслава Рэрыха, таксама як і ў бацькі яго, ёсць карціны «на рэлігійныя тэмы». Марыя і Марыя Магдаліна пад знятым з крыжа Ісусам. Тэма, аднак, мае вельмі адноснае дачыненне да «опіуму для народа». Тут не бог і не божая маці, а сын, што не мог не пайсці на свой подзвіг, і маці, што не магла яго не пусціць — маці-пакутніца, маці-гераіня. Другі «евангельскі сюжэт» — чалавецтва над безданню. Натоўп ідзе да абрыву, за гранню яго канчаецца ўсё, сам ідзе, ірвецца туды, тупа таўчэцца, як у чарзе па нешта незвычайнае. Не заўважае вогненны прывід, які ўстае над той безданню жахлівай, апошняй перасцярогай... І гэта, прабачце, не архангел з «Апакаліпсіса», не папоўскі страшны суд — гэта мудры, сардэчны боль за Зямлю, за чалавецтва з яго страшэнным прывідам над безданню — бомбай, якую мы самі прыдумалі, самі і дасканалім... Ёсць толькі боль — адчаю няма.

І ёсць любоў да жыцця, стваральная і паўнацэнная. Яна мне бачылася і ў яркім, радасным палатне «Фарбы Індыі», і ў той жа «Цішыні», і ў філасофска-складанай кампазіцыі «Мы самі сабе будуем астрогі», і ў глыбокіх партрэтах: бацькі ў акадэмічнай шапачцы; Нэру — упершыню для мяне без белай пілоткі, з залысінамі, яшчэ больш чалавечнага, у задуме; і ў песні песняў — яркім партрэце яшчэ так нядаўна, здаецца, маладой красуні-жонкі...

Поўдзень Індыі даў нам на развітанне добры падарунак — сустрэчу з такім чалавекам і мастаком.

...Бангалурская асацыяцыя студэнтаў, што вывучаюць рускую мову, ахвотна пазнаёміцца з лепшымі творамі сучаснай беларускай паэзіі і прозы, перакладзенымі на рускую мову. Прасілі гэтыя кнігі прыслаць.

...Дарварскі універсітэт хацеў бы парадніцца з нашым БДУ імя Леніна. Прасілі прыслаць ім выкладчыка рускай і беларускай мовы і літаратуры, з добрым веданнем мовы англійскай.

...На сустрэчах з канарыйскімі пісьменнікамі ў некалькіх гарадах штата Майсур вялася гутарка пра тое, каб з мэтай першага ўзаемнага азнаямлення абмяняцца ў бліжэйшы час публікацыямі ў газетах і часопісах літаратурных твораў малых жанраў. Пераклады з канара на беларускі і наадварот зрабіць пакуль што пры дапамозе англійскіх і рускіх падрадкоўнікаў.

...Аддзяленне Інда-савецкага культурнага таварыства штата Майсур згодна ў канцы 1968 года, напярэдадні пяцідзесяцігоддзя БССР, правесці ў штаце Дні беларускай культуры. З тым, каб Дні канарыйскай культуры былі праведзены ў Беларусі ў ліпені-жніўні наступнага года.

Гэта — з запісаў, зробленых на дзелавых сустрэчах.

Пажаданняў і прапаноў было, вядома, значна больш.

А пісьмо, адпраўленае мною дахаты, прыйшло адтуль праз два тыдні... Далёка? Ці проста няспраўнасць пошты, у адным канкрэтным выпадку? Бывае такое і ў нас.

Усё ж далёка!.. Лянота можа нават і пазяхнуць...

Няўжо ж тады я толькі так сабе, дзеля звычайнай цікавасці адкрыў, як выхапленую кругам святла на сцэне, частку яшчэ адной краіны, з яе чароўнай прыродай, з яе харошымі людзьмі?

«Ты ўсё адно не паспееш пабываць усюды, дзе хацелася б. Пройдзе яно — тваё захапленне Індыяй, твой жаль, што ты так мала ведаеш яе, што табе яе, хутчэй за ўсё, больш і не ўдасца пабачыць. Усё пройдзе, як спакваля прайшло тваё — не менш гарачае ды выключнае — захапленне Таджыкістанам, Югаславіяй, Далёкім Усходам, Канадай...»

Чый гэта голас? Што пройдзе? Што прайшло?

Сапраўднае не праходзіць. Яно ўвайшло ў мой вобраз свету, у маё бачанне, разуменне яго. З набытым у вандраваннях мне лепей бачыцца наша Радзіма, з тым, чаго яна дасягнула, і з тым, што ёй перашкаджае стаць яшчэ прыгажэйшай. У далёкай дарозе мне ўдавалася нават па-новаму, збоку пабачыць самога сябе — колькі я трачу напуста і колькі я мог бы не страціць.

Я сам прайду. А ўсё ж агонь майго маленькага свяцільніка я перадам другім. Не, нездарма, не так яна з’явілася мне над снегавымі вяршынямі Гіндукуша — наша Зямля, як светлы прывід будучыні, цудоўна агучаная разнамоўнай песняй, сардэчнай музыкай міру і дружбы!...

Не, нездарма я там, у Індыі...

Ты што — адзін? Ты адкрываеш ці далучаешся да адкрытага?

Я адкрываю для сябе. І далучаюся. Нават дапамагаю адкрываць.

Індыя, ты хвалюеш мяне! Я табе ўдзячны за гэта. Я хачу сваю ўдзячнасць, сваё хваляванне засведчыць працай, служэннем усенароднай справе нашай вялікай, жыццесцвярджальнай дружбы.

1968

1968

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў. У 5-ці т. Т. 4. Свет далёкі і блізкі: Дарожныя нататкі; Пра запаветнае: Артыкулы, эсэ, партрэты.-Мн.: Маст. літ., 1981.- с. 96-147
Крыніца: скан