Хмарная ноч. За акном шуміць мора. Быццам нехта бязмежна дужы хоча ўзабрацца на бераг, злізаць з абрыву наш дом. Ён, гэты нехта, не злосны,— у перакатах яго наступу чуваць хутчэй нават туга, да нуды аднастайная, шматгалосая жальба на лёс, што асудзіў вось так, для нейкай незразумелай мэты, шумець і шумець... Ласкавы, цёплы, пеністы шум. Калі ты дужы і сам, ён пагайдае цябе на хвалях. Калі ж ты слабы — лепш не лезь, як блазен, угрудкі да здаравеннага дзядзькі, бо ён цябе толькі патрэпле вялікай рукой за чупрыну — заплюе твае ногі жарствой, паваліць і выкаціць разам з галькай на бераг. Нават скажа, здаецца: «Ну, ну!..» Так і гаворыць, так і чуваць у ягоным шуме панурая, нязлосная пагроза дарослага, які сумна заняты сваёй невясёлай справай і не любіць, каб яму перашкаджалі.
Днём яно, мора, пяшчотна, сонечна-бірузовае.
Горы — цёмна-зялёныя. Ідзеш па беразе, забудзешся, дзе ты, і вось — праз зеляніну дрэў у садзе — убачыш, здаецца, хмару. Дождж будзе, ці што?.. І раптам успомніш, што гэта — Каўказ!..
Снегавых не відаць. Да самай вяршыні зялёнай гары ўзбіраюцца дрэвы, якія адгэтуль, з марскога берага, здаюцца кустамі.
Хмары над гэтай зелянінай, ці, лепш сказаць — на гэтай зеляніне, здаюцца дымам вялікіх вогнішчаў, раскладзеных дзесьці ў гарах. Вогнішчы тыя доўга гараць, лена і безупынна падпускаючы адтуль на мора дым. Ды ён ніяк не хоча разлучацца з зелянінай гор...
Бязмежная паэзія, якую нашай лыжачкай не вычарпаць да дна.
* * *
Цясніны з сухімі, камяністымі рэчышчамі. Горная дарога, абапал якой то бамбук, то гранатавыя дрэвы з чырвонымі і пругкімі, як з воску, кветкамі, то дубы і грабы, то кусты ажыны. Каменныя домікі на высокіх падмурках. Дзіўна маленькія вуллі. Ослік стаіць на ўзбоччы гары, ніяк не могучы прыдумаць, дзе б гэта напіцца... Карова звоніць бляшаным іржавым званком. Высвістваюць дразды. Козы пасуцца з мяшэчкамі на вымі, каб казляняты не ссалі іх без ведама гаспадынь. Стары абхазец, пастух у чувяках, падобных на скураныя лапці нашых пастухоў. Босыя хлапчукі ў цюбецейках. Загарэлыя, абавязкова вусатыя мужчыны волакам цягнуць на валах з гары тоўстыя, грымучыя бярвенні...
Радуле Сційенскі, паэт не толькі за рабочым сталом, расказвае мне пра сваю далёкую Чарнагорыю. Цікавы чалавек — з яго прыемна калечанай рускай мовай, з яго маладосцю ў шэсцьдзесят год, з разумным гумарам і веданнем гор.
Сардэчная паэзія далёкага маленства!.. Як ён, Радуле, калісьці прабіваў браню чарапашкам, звязваў іх, запрагаў у малую сошку і «араў». Як яму пахне адтуль пастушыная яда — авечы сыр, ляпёшка і дзікі часнок...
Мы ідзём па камяністай, вузкай дарозе, апіраючыся на доўгія бамбукавыя посахі.
Далёка ўнізе — мора з каёмкай пены каля берага.
Зялёныя вяршыні гор, абмочаныя знізу ў рэдзенькі студзень сівых воблакаў,— штораз бліжэй да нас, а ўсё ж — высока!..
— Добры дзень! — з натуральнай прыязнасцю вітае мой спадарожнік сустрэчную абхазскую бабулю. Засушаную, лёгкую, усю ў чорным. І зусім сур’ёзна пытаецца ў яе: — Скажыце, а ці далёка яшчэ да Царграда?..
* * *
Ноччу была навальніца: гром над морам і стук дажджу па вялікіх лістах смакоўніцы.
Зранку хмары, яшчэ ўсё цёмныя, ішлі з мора на горы. Там, над вяршынямі, неба святлейшае, нават не-не ды пакажацца сонца. На захадзе — рэзка акрэсленая лінія марскога далягляду. На цёмнай вадзе — белыя баранчыкі, на цёмным небе — белыя чайкі.
Свежа, духмяна, прыгожа.
Апоўдні хадзілі ў горы.
У калючым ажынніку — чорныя, спелыя ягады. Назбіраеш жменю, глынеш — нібы глыток вясёлага віна. У засені магутных букаў, на вышыні шэсцьсот метраў, ляжаць сівыя, папярэшчаныя зялёным мохам камяні...
Добра закурыць над абрывам цясніны. І гутарыць «о временах грядущих...»
Добра гайдацца, учапіўшыся за пругкае голле бука.
Добра знайсці сцюдзёную крыніцу і прыкленчыць каля яе гаваркой вады.
Добра ўспомніць, што ўчора ты стаяў на носе імклівага кацера і — паміж ціхім морам ды спакойным небам — адчуваў сябе вольным, як чайка!..
1952
Абедаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.
Ён «выконвае заданне» ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, і з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.
Маці — у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару і слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах.
Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер — пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.
Бацька — чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які «души не чает» ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.
Шапталіся яны, шапталіся, і ён узяў усё ж такі сто грам і бутэльку піва.
— Испортился я у тебя,— сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой і Чэхаў.
Бацька выпіў гарэлку, а маці прыгубіла піва. І пачалі есці — проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.
Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку — на фоне агульнага, грамадскага — гэта прыгожая асабістая радасць, асабістае шчасце!..
1954
За шкляною сцяной мноства хвалістых папугайчыкаў. Цалуюцца сабе пры людзях, як сапраўдныя французы. Афіцыянткі ў брэтонскіх нацыянальных касцюмах. Ветлівы малады дырэктар добра гаворыць па-нямецку; скромна хваліўся, што ведае рускую літаратуру, гутарку пра якую пачаў з Дастаеўскага.
Старая, кульгавая, з кіёчкам, у дарагім футры, хоць на дварэ пагодлівы, цёплы кастрычнік, мадам прыходзіць есці вельмі акуратна. Есць доўга, старанна глытаючы процьму вустрыц, старанна фарбуючы губы пасля яды...
Адной з афіцыянтак я падарыў некалькі маляўнічых паштовак з аўтографамі нашай турысцкай групы. Яна знайшла на адвароце паштоўкі серп і молат, паказала на іх пальчыкам, усміхнулася і ўзняла кулак: «Рот фронт!» Пры дапамозе дырэктара расказала нам, што брат яе, рабочы сцэны пры «Камэдзі Франсэз», быў летась у Маскве. Слова «брат» яна сказала па-французску, па-англійску і, за мной, па-нашаму... Мілая, баявая чарнушка.
Тым часам да старой мадам за суседнім сталом падсела другая. Гэтае «брат», «рот фронт!» і ўсё шчабятанне дзяўчыны з намі абурыла абедзвюх мадам. Яны паклікалі афіцыянтку да сябе і доўга, нудна скрыпелі на яе, дакараючы. Пасля паклікалі дырэктара. Злёгку і з годнасцю схіліўшыся, ён слухаў іх з прафесійна ветлівай цярплівасцю: кліенткі, мусіць, даўнія.
Дзяўчына — каля нашага стала — усміхалася, нават і падміргнула мне на тых, а на развітанне дэманстратыўна ўсім нам паціснула рукі і зноў з мілай усмешкай узняла кулачок — «Рот фронт!»
1956
Дарога Ратэрдам — Амстэрдам.
Раўніна. Багаты лес: дубы, вязы, платаны, клёны, ліпы... Парнікі і адкрытыя грады. Прыгожыя домікі, ветракі, касцёлы, зноў ветракі... На сакавіта-зялёных паплавах чорна-пярэстыя каровы. Вада не ўмяшчаецца ў незлічоных канавах, блішчыць нават на раллі. Раскошная аўтастрада. Абапал — вузкія, простыя палявыя дарогі, таксама асфальт у прысадах. Сонечны дзень...
Сонечны дзень у дажджлівай, пахмурнай Галандыі!.. У сярэднім ён тут бывае адзін раз на тыдзень. Цяпер, у кастрычніку, гэта зусім незвычайна, як дарагі падарунак.
А дзень — адзін, праездам, дзень у краіне, пра якую ты столькі ведаў здалёк і як быццам не ведаў нічога?..
Вось і настрой таму таксама сонечны.
Успамінаю маленства, стары рускі часопіс «Маяк», апавяданне пра падарожжа блізнятак Кіта і Кэт. Першае падарожжа з дзедам да мора.
Малыя сядзелі на нейкім мастку, потым у Кэт зваліўся ў ваду драўляны выступак. А за выступкам — абое блізнят. Дзядуля дастаў іх, засыпаў па шыю ў пясок, каб не змерзлі, пакуль высахне вопратка...
Прайшло больш трыццаці гадоў. А мне — з акна турысцкага аўтобуса — толькі і хочацца глядзець на далягляд, шукаць вачыма паласу, мусіць, недалёкага мора, а на беразе яго — мілыя мордачкі Кіта і Кэт. Яшчэ ўсё над пірамідкамі пяшчотна цёплага пяску...
1956
Ляцім над акіянам. Дзесяць тысяч метраў.
Уверсе — блакіт, унізе — цьмяна-попельныя хмары. Паміж блакітам і хмарамі — ззаду за намі — вячэрняя зара. Чорнае крыло самалёта. Успамінаецца Рэрых.
Ноч. Непраглядная бездань за акном. Толькі нашы адлюстраванні на шыбе.
Пасля — звястунка раніцы — адзінокая зорачка. Зноў рэрыхаўская зара, ужо з усходу. Зноў чорны меч — крыло. Унізе — зноў шэры насціл хмар, пад якімі яшчэ ўсё акіян. Меч, бліжэй ад акна, спакваля пачынае пабліскваць. Зару замурзваюць воблакі.
Светла-попельны колер хмар пад намі нагадвае то густы шарош на вадзе, то нядаўна астрыжаную аўчыну.
Зара разгараецца.
Стала ўтварацца вялізная ракавіна — з неба ўверсе і мармуровых хмар пад намі.
Сонца!
У падвясной калысцы прачнуўся чарнавокі французік і, з валасатай галоўкай на маміным плячы, паплыў па праходзе над галовамі пасажыраў. Чорныя вочкі ўсміхаюцца...
І хочацца на ўсіх мовах адразу сказаць яму:
— Добрай раніцы!
1960
Канадскі бок Ніягары пакінуў бы вельмі няпоўнае, ледзь не проста курортнае ўражанне... Але, пакруціўшыся перад вадаспадамі па набярэжнай пехатой і ў аўтобусе, мы пераехалі мост, апынуліся ў ЗША, прайшлі, нечакана не вельмі складаныя, паліцэйскія фармальнасці і зноў паехалі да вадаспадаў.
Ужо само пераапрананне ў сінія піжамы і светла-жоўтыя непрамакальныя плашчы настроіла ўвесь наш турысцкі піпл 1 на молада-вясёлы лад. Спусціліся ліфтам на блізу дзве сотні футаў і апынуліся на драўляных кручаных лесвічках ледзь не пад самымі вадаспадамі.
Спачатку толькі глядзіш ды слухаеш — здалёк, а потым яно пачынаецца!..
Вырваўшыся з-пад вадаспаднага душа, дабраўшыся па коўзкіх, заброснелых сходках да ліфта, адтуль — да вопраткі і блакнота,— пішу:
Іду, сагнуўшыся пад гэтай небывалай навальніцай, вяду перад сабой і за сабой па сто вясёлак, і ў гэтым шуме вечна маладое радасці хочацца спяваць, смяяцца, пісаць выдатныя вершы!.. Божа мой,— і падумаць адно, што так адбываецца тут безупынна, заўсёды!..
1960
1 Піпл — людзі (англ.); тут — у значэнні — усю нашу турысцкую кампанію.
За вялікімі шыбамі параходнага салона — сонца, амурскія хвалі і сопкі, якія і нам, навічкам, ужо здаюцца аднастайна экзатычнымі. Зблізку яны шэрыя сваёй камяністасцю і жыва — проста, здаецца, адчуваеш яе — парослыя зелянінай, вечнай і некранутай. Здалёк — чым далей, тым больш засмужаныя.
Зрэдку трапляюцца вёскі, каля якіх наш «Калінін» паволі, грунтоўна становіцца на якар і спускае шлюпку.
Ноччу гэта было цікава. Святло пражэктара паўзло па шэрым беразе, па шэрых, крытых драніцай хатах, па шумным натоўпе дарослых і дзяцей, што беглі да прычала. Якая навіна!.. Ад парахода да парахода — вось і жывая сувязь са светам. У крузе пражэктарнага святла — усхваляваная чародка людзей; над імі — былінны, васняцоўскі месяц; да іх ад борта парахода паўзе поўная шлюпка. Звычайна, нудна, усюды адну і тую ж польку рыпае прывітальна мясцовы гармонік. З лодкі высядаюць мамы, таты, сёстры, браты і дзеці, што вярнуліся з далёкага Камсамольска, з гарадскімі пакупкамі...
А навокал — тайга. На многія сотні кіламетраў. Ужо не толькі ведаю гэта з чужых слоў, але ж і адчуваю...
Сумна тут жыць?
А што я думаў часамі ў родных мясцінах, праязджаючы каля самотнага хутарка? Вярнуцца з горада, ад вялікай культуры — у такую хатку?.. Нават у родную вёску, з яе непралазнай восеньскай гразёй, з адчайна сумнымі вечарамі?.. Гэта парой здавалася немагчымым, як немагчыма пеўню вярнуцца ў яйка. Аднак жа мне не толькі ў гады маладосці было там не сумна: і цяпер мне часта хочацца ўцячы туды, і ўцякаю,— каб палячыцца зямлёй, цішынёй...
Успамінаю пакінуты Камсамольск. Нуднаваты Бабруйск на вялізнай раўніне, паміж далёкімі сопкамі, на беразе ракі, шырынёй — не верыцца! — сем кіламетраў. Было сумнавата часамі, у пыльнай і суровай аднастайнасці, было б яшчэ сумней, каб не сустрэчы з людзьмі.
Добра было з чытачамі-студэнтамі ў адной з гарадскіх бібліятэк. Яшчэ цікавей — з рабочымі «Амурсталі». Каля іх вогненна-велічных мартэнаў, у ленінскім кутку, за гасцінным сталом. У маладзёжных інтэрнатах неяк вельмі ж па-свойску лёгка было і расказваць пра Беларусь, пра нашу культуру, і чытаць сваё, калісьці, у адзіноце, народжанае натхнёным болем і шчасцем...
На амурскіх выспах расце высокі зблізку тальнік і радасна рассцілаюцца пляжныя пяскі.
Пазаўчора мы здорава адпачывалі на адной з такіх выспаў, гасцюючы ў мілай беларуска-ўкраінскай сям’і. З юшкай, чаркай, купаннем і беганінай. З вогнішчам і песнямі — увечары, калі мы чакалі кацера, што спазняўся.
З тальніка капала — нібы вось-вось пачнецца дождж. Амур заціх магутнай цішынёй. А на тым беразе ўспыхнула, нам у падтрымку, другое вогнішча. Відаць, рыбацкае: заўтра нядзеля. Сіпла, прапітым басам рыкаў з таго боку, з далёкага статка бугай. Пясок, з якога сышла вада, разрысаваны быў хвалямі на дзіва аднолькавым, рытмічным узорам...
У вячэрняй халаднаватай свежасці, на кацеры, які забраў нас нарэшце з вострава, па-хатняму люба было выпіць далёкаўсходняга сырадою, пастаяўшы ў чарзе да бітона за белагаловым беларуска-ўкраінскім хлопчыкам, што ўжо закончыў першы клас і добра іграе на скрыпцы. Між іншым — і татаву родную «Перапёлачку»...
Што да прыгажосці прыроды, дык і тут, на параходзе, мне даволі часта ўспамінаецца Чэхаў. Асабліва на захадзе сонца і зорнай ноччу. «Апісаць гэтую прыгажосць я ніяк не магу, я прызнаю сябе жабраком...»
1962
Пішу ў кубрыку кацера, на раскалыханай штормам Татарскай пратоцы.
Маладзенькі матрос Віця расказваў мне сёе-тое з жыцця свайго ніўхскага народа. Нібы дапаўняючы тое, што я назіраў тут сам,— на рыбацкіх заездках, у пасёлку, у Нікалаеўскім краязнаўчым музеі. Сімпатычны дзяцюк, акуратны, з харошай усмешкай.
— Мая матуля кажа мне... Я вось ужо хутка пяць год карміцель у сям’і. Мне — не семнаццаць, як вам здалося, а дваццаць першы. Прабачце, я не сказаў вам, што я ўжо жанаты, што ў нас ужо хлопчык, сем месяцаў... Мая жонка — настаўніца з Сахаліна, таксама ніўхка, але гаворыць яна трошкі інакш, чым мы, амурскія ніўхі...
Слухаючы, любуюся ім, разумным і чыстым. Успамінаю ўчарашнюю гутарку з прафесарам-медыкам, высакародным і простым рускім старым, што паспяхова змагаецца з касцявым туберкулёзам у ніўхскіх дзяцей.
Неяк па-новаму тут успрымаецца наша роўнасць людзей і народаў,— якой яна павінна быць.
1962
Пасля купання ў маляўнічай, раскошнай Біры, за якою, пад самымі спякотна-зялёнымі сопкамі, здорава адгукаецца рэха, мы паехалі ў піянерскі лагер.
Акунуліся ў цудоўны свет усюды любых — куды там кветкі! — дзяцей. Выступалі перад імі. І зноў шкадаваў, што не пішу, што так мала пісаў для малых. Хадзілі лугам да возера, дзе мноства абшарпаных хлопчыкаў і акуратных дзяўчатак наперабой даставалі нам з вады, на ўспамін, калючыя вадзяныя арэхі і ракушкі.
Пацешная наіўнасць!.. Хлапчук, які сядзеў побач са мной, пакуль мы выступалі, усё абмацваў мяне сваёй увагай, як чужаземца, і нарэшце не вытрываў, спытаўся шэптам:
— Дядя, а цифры на ваших часах — белорусские?..
Далёка ўсё-такі з нашага Усходу на Захад!
Потым абедалі ў лагернай сталоўцы, елі гарачы флоцкі боршч, рысавую кашу з качкай, пілі кампот. Гарачыня, гасцінна вялізныя порцыі. Я прасіўся ў дзяжурнага, што не з’ем. І ён — «любімец усяго лагера», маленькі, рабенькі Фімка ў белым фартушку — паблажліва, сур’ёзна паляпваў мяне па плячы і падбадзёрваў:
— Ешьте, ешьте, дядя, ничего!..
Здымаліся з дзецьмі.
І Фімка Месамед, пры ўсёй сваёй сур’ёзнасці, не пярэчыў, калі я, пад агульны смех адабрэння, узяў яго, гаспадара,— «Я перешел в четвертый класс» — на рукі.
1962
У Находцы, аглядаючы порт, суднарамонтны завод і горад, я адчуваў яшчэ раз — да захаплення выразна, маштабна — магутнасць нашай краіны.
Была пасля багатая прыгажосць нашых двухсот кіламетраў — паміж зелянінаю сопак, на арліных перавалах, у далінах, прастрэленых вячэрнім сонцам.
Быў шум у паўцемры — шумела Японскае мора.
Была цішыня — у тайзе, калі мы спыняліся і ўражана глядзелі на бясконцыя побліскі ў цемры казачных светлячкоў...
А я вось, прачнуўшыся ў нумары ўладзівастоцкай гасцініцы, успомніў — як найлепшае з усяго, перажытага ўчора,— смяшлівага, замурзанага, босага хлопчыка-карэйца, што ў вёсцы, дзе мы спыняліся, разам з рускімі сябрукамі гуляў у «хавачкі». І рагатаў сардэчна, і сарамліва маўчаў, і вельмі ж смешна яму было, ну проста не стрываць, калі адказваў на мае пытанні...
Чаму — падумалася цяпер — за сімвал міру ўзяты голуб, а не дзіця? Замурзанае, рассмяянае дзіця!..
1962
Ціхая рэчка ў спякотнай данской станіцы.
Садзіцца сонца — недзе за высачэзным трысцём.
Лазім з волакам па прахалоднай, мутнай вадзе, ранячы ногі на патайных «чарапашках» і старчаках.
Рыбацкія «прыстані», сцежкі-праёмы ў трысці, дзе на дасвецці, падаслаўшыся ахапкам сена або старою курткай, сядзяць над паплаўкамі мясцовыя аматары ціхага і цярплівага хвалявання. На дзень праёмы пазакладаны калючым цёрнавым голлем. Доступ у гароды закрыты; гусі і качкі гамоняць на вадзе, не вельмі баючыся нас.
Мы прыпыніліся каля трысця — перадыхнуць перад новым, можа, бог дасць, шчадрэйшым заходам.
І вось на «прыстань» на супрацьлеглым, светлым беразе выйшла з вёдрамі маладая казачка.
Ёй гэта — проста работа: яна, высока падаткнуўшыся, палівае капусту.
А нам — як падарунак нейкі або цуд — засвяціла проці захаду раскошна сонечнымі, стройнымі нагамі.
1963
Вясна спазнілася. Лісця і кветак чакалі доўга нават і тут, на поўдні. І таму, калі пры горнай сцяжыне зацвіла нарэшце японская ружа, многім хацелася спыніцца пад гэтым дрэўцам і пастаяць.
Кветкі японскай ружы маленькія. Павісне на нераскрытым бутончыку дажджавая кропля — амаль абое роўныя, абое ружовыя ў ранішнім сонцы.
Калі я, паднімаючыся ў горы або вяртаючыся ў горад, спыняўся на хрусткай дарожцы і любаваўся безліччу гэтых кветачак, яны мне здаваліся дзецьмі вялікіх сапраўдных ружаў.
І яшчэ адно. Праз голле і кветкі гэтага райскага дрэва вельмі добра было глядзець на далёкі Эльбрус — ненатуральна і дзіўна, радасна белы.
У мностве кветак урачыста і заклапочана звінела не меншае мноства пчол. Грэла доўгачаканае сонца. Зверху спявалі жаўранкі, у дрэвах гулліва пераклікаліся берасцянкі. У сонцы раставала, як нябачны мёд, духмянасць новай вясны.
А пры сцяжыне — сімвалам вечнага абнаўлення — стаяла юнае, нікім не кранутае дрэўца.
Ды пасля тут прайшоў адзін «хворы»...
Я не бачыў яго каля дрэўца, ён сустрэўся мне крокаў за дваццаць вышэй.
Тоўсты, да пояса голы, у паласатых піжамных штанах, ружовенькі ад першага загару і апацелы тлушчам самаздаволенага здароўя,— ён нёс у зубах толькі што абламаную галінку нашай ружы.
Яна яму таксама спадабалася. І ён яе хутка кіне пад ногі.
У памяці маёй сам па сабе ўсплыў далёкі малюнак.
Сонца праз шкло. Румяныя піраміды яблыкаў. Адзін з павільёнаў Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўкі. Пад шклом, у сонцы, у духмянасці хадзілі людзі. Многа людзей — з усіх канцоў краіны, з-за мяжы. Дарослыя, дзеці. І толькі адзін працягнуў да піраміды руку.
Малодшы лейтэнант Адам узяў вялікае яблыка і даў яго сваёй, таксама маладзенькай, Еве. Ева з гуллівай прагнасцю ўпілася ў яблыка белымі, нядаўна такімі прыгожымі ў смеху зубамі. А да Адама падышла бабуля, што ціха, непрыкметна дзяжурыла каля дзвярэй. Яна яго сарамаціла, як дарослага, але яшчэ ўсё нясталага ўнука, а хлопец, раптам узмакрэлы і чырвоны, занароўлена, жалю варта апраўдваўся:
— Ну што вам — яблыка шкада? Аднаго толькі яблыка? Аднаго?..
За час, які прайшоў пасля гэтага выпадку, я пасталеў яшчэ на дзесяць гадоў. Аднак і сёння я разумею таго Адама ў першым золаце пагонаў, побач з прыгожай, модненькай і таксама наіўнай Евай. Разумею, бо сам памятаю, як гэта можна шчасліва, бясконца шчасліва дурнець ад пачуццяў...
А вось гэтага — голага, тоўстага, з галінкай ружы ў зубах — я не хачу разумець. Ён мне бачыцца сытым, леным катом, з рота ў якога матузком звісае хвост недаедзенай мышы.
1964
Раніца ў гарыстым, мокрым, замглёным Крамянцы.
У прасветлінах халоднай імглы — руіны замка. Высока! Вялікі, белы надпіс на спрадвечнай каменнай сцяне: «Миру — мир!». А на адкосе — баба з каровай. Над хмарамі. Відаць, тая, якую пусцілі ў рай, а яна і Красулю туды прывяла.
Дом Славацкага. Былы Крамянецкі ліцэй, асвячоны імем паэта. Куток Славацкага ў гарадскім музеі.
З гэтай літаратурнай, для нас, «заходнікаў», з маленства высокай і звонкай гісторыі, мы выехалі пад дажджом у маляўнічыя палі з вялікімі, ужо тым часам падкарпацкімі ўзгоркамі, што нагадалі мне сопкі Далёкага Усходу. Абапал асфальту — не толькі дрэвы, але і мальвы — радасным і бясконцым цвіценнем. Да самага Пачаева, пакуль мы не апынуліся ў іншай, паслякрамянецкай, гісторыі.
Раскошна-велічная шатровая Візантыя. Зноў здзіўляюся, як яны ўмелі, папы ды ксяндзы, выбіраць прыгожыя мясціны для сваіх апорных пунктаў. Зверху відзён увесь свет — нібы з анёльскага палёту. І залатыя купалы над зелянінай багатых дрэў — таксама на дзіва — відаць вельмі здалёк.
У адным з манастырскіх будынкаў бальніца для псіхічна хворых. Паміж гэтай бальніцай і адкрытай царквой бойкая маладзіца, відаць, з царкоўнага актыву, апаражняе торбы і чамаданы з «приношениями». З асцярогай, з аглядкай. Нам сказала, што гэта — перадачы ў бальніцу.
У царкве поўна народу. Служыцца малебен. Сівы папок так акружаны бабамі, што ледзь я знайшоў яго вачыма. Мармыча над святой вадой, налівае яе з бутэлькі, як крамнік газу, толькі што без лейкі. Бабы спяваюць штосьці бясконца нуднае, як негрыцянскія песні на плантацыях,— так я даўно і, відаць, назаўсёды ўяўляю тыя песні па «Хаціне дзядзькі Тома».
У дажджавіках, з фотаапаратамі ў футаралах, мы ціха снавалі па велікапышнай царкве, аглядаючы яе мастацкія вартасці. Ікона «пачаеўскай багародзіцы» блішчыць у іканастасе невялікай зоркай. Зауральская цётка, што прыехала сюды шукаць дапамогі ці то ад фізічнай, ці то ад душэўнай кволасці, пачала нам з наіўнай прыязнасцю тлумачыць, дзе які святы і чым ён вызначыўся перад богам...
Бабка з бяззубай, злоснай зорачкай замест рота, з поўнымі веры вачыма — не вытрывала:
— Што, думаеце, на вас і ўправы ніякай не будзе? Бог усё бачыць!..
Другая бабка, больш ліберальная, пачала нас браць за душу перакананнем:
— Таксама тут вось, як і вы, адзін маёр хадзіў, на іконы святыя глядзеў. Тоўсты такі, гладкі. А потым гэта з яго, з сярэдзіны, як зараўло, як завыла! Сіла нячыстая! Бес!
Смешна?.. А ўсё ж чаго яны ідуць ды едуць сюды блізкі свет?..
1965
Вялікія мусульманскія могілкі. Старыя, нават старадаўнія, з грабніцай святога, пабудаванай у пятнаццатым стагоддзі. Грабніца на рамонце. А святы? Відаць, яшчэ добра трымаецца. Драўляная мячэць, наводшыбе, пры ўваходзе на могілкі, трохі падобная да нейкага вясёлага, а то і раскошнага павільёна, зроблена на грамадскіх пачатках, нядаўна. Збой мужчын, пераважна старых, у добраахвотнай пакоры пакідае абутак на сходках. Праўда, у многіх рытуал разування заключаецца ў тым, што прававерны здымае толькі галёшы, ідзе на алахавы грозныя вочы ў ботах. Затое шмат цюбецеек — чорных, зялёных — дзеля душы абмотаных белай чалмой.
Абапал асфальтавых і гліняных убітых дарожак густа стаяць высозныя таполі, нібы адмытыя, адшараваныя Вясной да светла-салатавай сарамлівасці.
Паміж помнікаў і адзетых у камень магіл вось-вось распусцяцца ружы, сінеюць касачы, тонка і квола каласіцца ячмень, пунсавеюць агеньчыкі маку, буяе цветам бэз, ціха і радасна бялеюць вішні.
Б’юць перапёлкі. У палавіне красавіка?.. Проста рванула падскочыць ад нечаканасці, калі пачулася, нібыта лузганула сакавітае і хлёсткае «піць-палоць!». Наш праваднік, талковы ўзбекскі калега, расказаў, што перапёлак тут, па традыцыі, трымаюць у клетках, гадуючы для самцовых баёў. Некалькі клетак, завешаных палатном, ён паказаў нам здалёк, у падстрэшшы доміка і на дрэве ў садочку, ужо за плотам могілак. Гэта адтуль, як пругкія, настойлівыя бурбалкі са дна цёмнай стаячай вады, білі наверх звонкія галасы стракатых, цёпленькіх нявольнікаў. Павеяла водгуллем родных мясцін,— прыйшоў спакойны, пагодлівы вечар над шчодрым, стомленым полем, дзе «піць-палоць» пульсуе, як маладое, вясёлае сэрца.
Кукарэкаюць пеўні. На эсперанта, якое нікому і нідзе няма патрэбы вывучаць.
А вось і чыстая экзотыка: ад мячэці пачуўся адчайны, жаласны выкрык мулы. Яшчэ, яшчэ раз...
Наш праваднік сказаў, што гэта — канец паніхіды.
З натоўпу прававерных выплыла ў наш бок чародка мужчын, першы з якіх, стары ў падзоліста-шэрым плашчы і зялёнай цюбецейцы, нёс на руках перад сабой штосьці накрытае чырвоным, узорыстым.
— Дарослых нясуць на плячах, у труне, хоць закопваюць без яе. А дзіця — яно такое мяккае, чыстае... Іх толькі на руках. Гэта дзяўчынку нясуць: пад пакрывалам.
— Тры ці чатыры гады,— дадаў да слоў нашага правадніка магутны, чараваты дзед, пенсіянер у «адказным» кіцелі. Ён толькі што падышоў да нас, прывітаўся і пазнаёміўся з саліднасцю гаспадара ўсёй гэтай сумна-лірычнай гаспадаркі.
— Можна і нам за імі прайсці?
І вось мы ідзём у канцы небагатага пахавальнага шэсця — за расцягнутай чародкай мужчын, за інвалідамі на мыліцах, што сігаюць, спяшаюцца, нібыта ў тое месца, куды найлепш паспець раней. І мы спяшаемся, моўчкі паддаўшыся агульнаму настрою.
А ўсё ж спазняемся трохі.
Каля свежае ямы з рук старога ў шэрым плашчы малую ўзяў малады рухавы магільшчык. Ён стаяў ужо ў круглай яме і, прыгнуўшыся, асцярожна і спрытна ўкладваў выняты з чырвонага пакрывала, белы, у саване, кокан маленькай нябожчыцы ў гарызантальную яму-падкоп. Тады падкоп залажылі каменнем, кінулі ў круглую яму па жмені пяску. Вялікі кетмень — спрадвечная матыка, лапата, а то і плуг гэтых спякотных, з упартым грунтам мясцін — хутка і спраўна захадзіў у руках рабацягі, засыпаў яму і ўзняў над ёю копчык гліністай зямлі.
Наш узбекскі калега асцярожна паказаў мне бацьку малое.
З залысінамі з-пад чорнай цюбецейкі, з завязаным анучкай пальцам, ён нязграбна і, як здавалася яму, непрыкметна выціраў грубай рукой скупую слязу і штосьці — па губах было відно — шаптаў...
Усе прыселі на кукішкі. І мы, незнаёмыя, разам з усімі. Стары мула ў белай чалме прысеў на сіняй посцілцы паміж двух сваіх асістэнтаў, таксама дзядоў. Пачаў маліцца, мармытаць з непераможнай перакананасцю на абліччы.
Пяклі мае цесныя туфлі, хацелася па-нашаму, для зручнасці, стаць на калені, хацелася, як малому, азірацца навокал... Ды я бачыў перш за ўсё галоўнае — як варушыліся тоўстыя губы бацькі, таксама як і раней, значыцца — не ад малітвы. Калі ж і маліўся ён — думаў, відаць, пра адно...
Слова наша лятае сёння далёка, далёка ўе сабе гнёзды. Нічога дзіўнага, калі і гэта, што цяпер пішу, калі-небудзь заўважыць узбекскі чытач. Няхай жа ён тады не здзіўляецца маёй наіўнасці, дзе яна ёсць,— я ўпершыню гэта бачыў і чуў. Няхай ён ведае адно: у той вельмі звычайны і такі ўрачысты момант, зразумелы і мне, бацьку малога сына, чалавеку, які пахаваў нядаўна найбліжэйшага друга, хацелася як-небудзь выказаць спачуванне прыбітаму горам, але баяўся, што гэтым, можа, парушу нейкі звычай яго стараны. Таксама наіўнасць? Ну, што ж...
Мы перад гэтым глядзелі горад. Хадзілі вакол казачнага медрасэ. Пазіралі на велічны помнік Наваі — знізу ўгару, насупраць сонца за павалокаю хмар, што ратавала нас ад спёкі. Стаялі, разуўшыся, у бібліятэцы мусульманскага духоўнага кіраўніцтва, над агромністым фаліянтам карана, перадрукаванага фотаспосабам з куфічнага арыгінала. Аглядалі — з акна аўтобуса і выйшаўшы з яго — раскошную зеляніну праспектаў і паркаў, панылы строй «ташкенцкіх Чаромушкаў», бязвокныя ад вуліцы дамы і дувалы старых кварталаў, па-сучаснаму размашыстае будаўніцтва акадэмічнага гарадка...
Пазней, пасля могілак, мы глядзелі, як робяцца шматфарбна яркія, вострай рукой разузораныя, часамі нібы гарачыя навобмацак узбекскія тканіны, глядзелі, як мноства маладых і пажылых ткалляў, на сонцы і з-пад дрэў, зачаравана слухае беларускую народную песню, смяецца ад нашага трапнага слова, што гучаць на фабрычным двары з кузаваў, засланых дыванамі, грузавых аўтамашын. Потым мы бачылі яшчэ...
Многа мы бачылі ў той дзень.
Але ўсё яно засталося толькі фонам да таго настрою, да тых адчуванняў, якія дакрануліся да мяне, дакранулі мяне да вечнасці, да Азіі, да чалавечых дум каля самай звычайнай магілкі, у якой пагасла ў белым саване знічка чужое радасці.
Быццам я і ляцеў сюды дзеля гэтага. Высока над аблокамі. За тысячы кіламетраў ад дому.
1966
Бачу вясновую, красавіцкую Украіну. З чорнай, роўненькай і неабсяжнай раллёю, зноў зараджанай зернем; з густою рунню; з абрыкосамі ў квецені; з сонечна-жоўтай лотаццю на мокрых лагчынах; з вішнямі, слівамі, яблынямі, якія вось-вось зацвітуць; з лясамі, яшчэ ўсё празрыстымі, якія і сапраўды — прыемна правяраецца — «как будто пухом зеленеют»...
Еду, адпачываю, думаю, набіраюся прагнасці да работы. Пасля патрэбнага і любага для нас маўчання зноў, з натуральнай ахвоты, гаворым з сябрам пра жыццё. І пра жыццё нашых літаратур.
Учора ледзь не заплакаў, калі на дворыку каля белай, наіўнай мазанкі Васыль1 вітаўся са старою, нямоглай нэнькай. Піў я пасля простую чарку, еў міжнародныя аладачкі, напечаныя спецыяльна для нас, хоць і апоўдні, і добра было ў вясёлай, дужай і шчыра, без падрыхтоўкі ды нацяжкі, гасціннай сям’і.
Пасля, мужчынскім гуртам, адправіліся на раку. Па сцежцы над ярам — уніз.
Матор заглух недалёка ад берага, і мы пайшлі на вёслах. Можа, нават і лепш, што на вёслах.
На ціхай, даволі шырокай Сінюсе, паміж высокіх берагоў, пакрытых домікамі і садамі вялізнага сяла, пад поўным месяцам, што ўстаў над курганом і спакваля наліваўся чырванню...
Думаў пра тое, колькі сярэдніх рэк і рэчак яшчэ ўсё не ведаю, яшчэ павінен уведаць. Як і сярэдніх пісьменнікаў... Рэк і рэчак па-свойму прыгожых, на якіх нехта цудоўна вырас і добра, шчасліва жыве. Не Волгаў, не Дняпроў, а такіх вось Сінюх, як гэтая, пра існаванне якое я нават і не падазраваў, ціхая і глыбокая роўнядзь якое выпеставана песнямі і думамі пакаленняў...
«Як і сярэдніх пісьменнікаў...» Гэта — не так сабе аброненая фраза,— пра гэта я і думаў на рацэ, і думаю цяпер, прысеўшы раненька да чужога стала. Пра нас — сярэдніх ды маленькіх, што ў меншай ці большай невядомасці, жывячыся не сваёю крыўдай, а радасным і трывожным адчуваннем абавязку, робім тое, што можам.
Прывітанне табе, незнаёмаму, неспакойнаму падарожніку, якому здарыцца падумаць, адпачыць і на маёй невялічкай рацэ!..
1967
1 Украінскі пісьменнік В. Казачэнка.
Пасля двух маскоўскіх дзён, спякотных і мітуслівых, учора быў першы волжскі дзень. Цудоўны!..
Увечары пісаць не змог — стома такая ці нават лянота, але не прымушаў сябе, а толькі для памяці занатаваў у блакноце галоўнае, што трэба расшыфраваць.
Устаў у шэсць гадзін. Не рана. Волга даўно жыве не ноччу, а днём, дзённым жыццём — у сонцы і імгле над правым берагам. Стары, чорнабароды матрос нячутна драіць і так блакітнавата-чысценькую палубу — чуваць толькі час ад часу патрэбны яму шумок вады з крана.
Зноў заходзіў у маскоўскі дом Талстога. Усё — як усё, а хваляваўся, ціха стоячы перад парожкам зацягнутых шнурком дзвярэй у нізкі, белы кабінет Льва Мікалаевіча... Той стол з маленькімі парэнчамі, што так знаёмы мне з юначых дзён па рэпрадукцыі з партрэта Ге. Наіўная, як быццам маладая думка: можа і я за гэтым сталом напісаў бы што-небудзь добрае... У цяністым садзе, дзе духмень канчалася для нас набліжэннем навальніцы, гаварылі з Валодзем1 пра тое, як Ён любіў жыццё, як увесь час намагаўся яго пазнаваць. Трэба будзе перачытаць «Дык што ж нам рабіць?», па чым я калісьці вучыўся жыць, пазнаваў Маскву, Расію... Дзіўна цяпер успамінаецца той час, той астравок жыцця, той мех, як гаварылася, у якім мы сядзелі, ізаляваныя панамі ад вялікага свету.
Пра гэта думаў і ўчора, на Волзе.
Седзячы ў сваёй Заходняй, я любіў Расію па кнігах. Слухаў песні і гутаркі бывалых мужчын, што ў салдатах ці ў заработках бачылі вось такое. Бязмежную Волгу, белых чаек на фоне сасновага берага, ружова-фіялетавую ваду на захадзе сонца і трохі пазней, зноў жа чаек — ужо на вадзе, аціхлых, мусіць, як і належыцца, стомленых...
Толькі вёскі, ад Дубны да Угліча, шэрыя, сумныя. Відаць, небагата жывецца... Думаецца, што можна было б зрабіць з гэтай зямлі... А на каналах, на шлюзах — прыемна відаць, што ўжо зроблена.
Светла, яскрава ружовыя буі пагойдваюцца на растрывожанай цеплаходам вадзе. Вельмі яны падобныя на танцоўшчыц у лёгка-доўгіх сарафанах.
Думаў пра Багдановіча. Жывучы ў такой вось надволжскай красе, хлопец пісаў пра сваю Беларусь, якую бачыў так мала!.. Ну што ж — ён, відаць, умеў бачыць так ярка, так многа, што яму і кароткіх паездак на бацькаўшчыну хапала.
Учора, на «зялёнай стаянцы», лежачы на ўзлеску, думаў:
Куды ні едзь — адно: неба, сосны, зеленавата-жаўтлявы лён... А потым успомніш, што за гэтым, вельмі звычайным лёнам — варта ўстаць ды зірнуць — распасціраецца Волга. А ў гэтым лесе затаіліся мядзведзі. Зноў вяртаецца радасць пазнавання.
Успомнілася песенька:
Ох, медведь ты, мой батюшка,
Ты не ешь мою коровушку...
Прыемна чамусьці ад думкі, што гэты «батюшка» — сталы і нібы нават жаданы госць у рускай народнай творчасці.
Амаль як Волга — «матушка»...
1 Пісьменнік Ул. Калеснік.
Дзіўнае, наіўна-радаснае адчуванне:
Тут, у гэтай мясціне, якую бачу ўпершыню, жыў калісьці той ці іншы, і мне вядомы, і мною любімы пісьменнік!.. Падумалася пра гэта ўпершыню так свежа каля Калязіна, звязанага з імёнамі Крылова і Шчадрына. У гэтым адкрыванні іх, любімых, на той зямлі, якую ты пазнаеш,— своеасаблівая радасць. Тут важна, што ідзеш ад мясціны — да імені. Зноў і зноў адчуў я гэтую ціхую радасць каля гімназіі, дзе вучыўся Багдановіч, а потым каля някрасаўскай вёскі...
Учора ўранні, любуючыся ўсё новай ды новай Волгай, успомніў светлы малюнак з «Кажамякіна», што помніцца ад першага чытання — трыццаць пяць гадоў. Рыбак, пакупаўшыся, моліцца голы, на ўсход, дзе паказалася сонца. Калі спыталіся, чаму ён так — той слушна і вычарпальна сказаў: «Люблю!..»
І я вось гляджу, не магу наглядзецца — па такой жа прычыне.
У сонечным Яраслаўлі, пакуль мы, слухаючы экскурсаводку, стаялі перад старадаўняй царквой з молада-зялёнымі і шурпатымі, як ананасы, купаламі, злавіў ранейшую думку:
Руская песня, руская мова, руская культура наогул — вельмі на месцы дома... Каб я быў рускі, дык і не лез бы нікуды з вялікай Расіі, з вялікай рускай літаратуры — хапіла б мне і свайго.
Пазаўчора мы праходзілі пад мастом каля Угліча, і моладзь, што стаяла высока над намі, крычала: «Шчаслівага плавання!» Ім гэта не вельмі дорага каштавала, а нам было прыемна. Наогул, як ні многа па Волзе снуе белых прыгажуноў-цеплаходаў з турыстамі — з сустрэчных баркаў ды буксіраў, з прычалаў ды набярэжных людзі крычаць і махаюць нам рукамі — часта, і заўсёды прыязна. Сёння на шэрым буксіры, што валок, як мурашка, вялізную барку супраць вады, снедала за сталом сям’я. Бялізна матлялася на вяроўцы, дзеці махалі рукамі і штосьці крычалі, а бацька, белая, магутная спіна якога заслужана сагнулася над сталом, зняў кепку і, відаць, прызвычаена, але ж не з абавязку памахаў.
Шкілеты цэркваў на цудоўных берагах.
На адным з такіх берагоў мы спыніліся ўчора за гадзінку да захаду сонца. Пайшлі далёка па беразе, дзвюма сем’ямі, і паляжалі на старой, няскошанай духмянай траве, пад несціханы шчэбет беражанак і цісіканне конікаў, пад чароўнымі ад захаду сонца аблачынкамі — высока-высока над намі.
Міжволі захацелася спяваць — старыя волжскія песні. І прыкра стала, што вось плывём «вниз по матушке», столькі вясёлай моладзі, а спявае яна ўсялякую пацяруху. Абы сучасную, новую.
Цудоўны мой хлопчык куляўся на вялых пракосах, у смак, ад радасці рагочучы.
У Іпацьеўскім манастыры, ператвораным у цікавы музей, аглядаючы кельі, ходзячы па сонечнай траве, пад белымі высокімі аблачынкамі і зіхатлівым золатам купалоў, зноў думаў пра Багдановіча — пра яго перапісчыка і летапісца...
Наіўна думалася, што і ён, Максім, калісьці тут хадзіў. Ну, а чаму наіўна?
Вялікае ўражанне робіць калекцыя матылёў. Асабліва — блакітныя, вялікія, як дзве разгорнутыя далоні. Як жа прыгожа яны выглядалі ў тропіках, над травой!..
Нешта чароўнае, не зусім усвядомленае, пра красу жыцця, красу казачнага палёту фантазіі, якая — радасна гэта ўсведамляць — не вельмі ўжо так і высока паднімаецца над рэчаіснасцю.
Правым, ценевым бортам ідзём блізка ад крутога берага, слаёна-рознакаляровага знізу, зялёнага — вышэй. Татарскага.
Злева, на ўсходзе — зіхатлівая процьма вады.
Выходзячы з ценявога боку палубы на борт, трапіў пад пругкі, сонечны вецер і, як той горкаўскі рыбак, захацеў памаліцца камусьці вялікаму: дай мне яшчэ пажыць і я што-небудзь напішу, патрэбнае і добрае!..
Пазаўчора быў Горкі. Горад куды больш велічны і прыгожы, чым уяўлялася. Добра, што пазнаю Расію. Хоць і пазнавата крыху. Добра, што сын пазнае яе, можа, і не зарана: столькі ўражанняў на адзінаццаць год?..
«Домік Кашырына». Куфар пад маятнікам вялікага насценнага гадзінніка. Месца, дзе спаў маленькі Алёша. Падумалася там: а дзе ж выводзяцца, адкуль вылятаюць у свет буравеснікі?.. Успомнілася чамусьці мноства ластаўчыных гнёздаў на верандзе рачнога вакзала ў Хімках. І голуб над чорнымі, магутнымі варотамі шлюза, шэры голуб з саломінай у дзюбе, які знайшоў за верхнім кантам варот, у кутку, свой адзіны на свеце зацішак.
Упершыню так рана выйшаў на палубу — у чатыры ноль-ноль. Ды ўжо застаў некалькі... проста аматараў красы, не зацікаўленых прафесійна.
Справа па барту — Жыгулі. Пакрытыя лесам гарбы, пацягнутыя смугой. Лявей нашага курсу — сонца.
Сяджу ў музычным салоне: драіцца палуба, дый ветрана.
На рацэ — рыбацкія лодачкі, буксіры цягнуць або папіхаюць павольныя ад бачнага і нябачнага цяжару баркі. Перад нашай «Кубанню» абмінаюцца два белыя, чысценькія цеплаходы. Ціхія, поўныя сонных людзей.
Фатаграфаваць не хочацца, як і раней. Не перадам я так усю такую вось красу...
Учора — высокі настрой у доме, у горадзе маленства і юнацтва Леніна. Чысты, сціплы, зайздросны арыстакратызм побыту і духа, і вельмі рускі, і агульначалавечы. На століку Марыі Аляксандраўны ляжаць тамы Шылера — у арыгінале. Еўропа ў родным доме. Не дзіва, што ён, Уладзімір Ільіч, адчуваў сябе чалавекам чалавецтва.
...Наша «Кубань» спынілася каля танкера пры беразе, запраўляецца. Ціхенька памармытвае ўнізе машыннае аддзяленне. Чуваць жыгулёўскія пеўні — з соннага пасёлка пад гарой.
Лягчэй за ўсё сказаць: «Я не знаходжу слоў...» Гара за акном, за вадой, за пасёлкам — нібы вялізная зялёная люстра, шырокім дном апушчаная на ўзвышша, утыканае карычнева-зялёнымі свечкамі соснаў, паміж якімі разліта зеляніна лісцяной, як адтуль здаецца, падсады. Падабенства не вельмі блізкае, асабліва таму, што суседнія горы — зусім не нагадваюць формай апушчаную люстру, а свечкамі ўтыканы таксама... Слоў не знаходжу, а трэба.
Над горамі — нізкае неба дробна забрукавана шэрымі калмыкаватымі хмаркамі, зрэдку прахуджанымі блакітам.
Горы — нібы застылі: не плывуць назад, чакаюць, пакуль мы заправімся.
Хмурны ранак. Стаянка на раўнінным, зялёным беразе.
Ад вялікай вады, па ўжо сухой пасля нядаўняга дажджу траве пайшлі мы спачатку ў лясок, адтуль — у стэп, па сцежках у траве някошанай, каля чароўных волжскіх старыцаў. Спакойная вада ў трыснягу і аеры, шмат падарожнікаў і нейкіх калючых, шэра-фіялетавых, ажно смугой пацягнутых кветак, нібыта не зямных, а з нейкай іншай планеты. Дубы. Пасохлыя дрэвы на беразе старыцаў. Мякка-шэрае, нізкае неба.
Надвор’е такое, калі працуецца добра, асабліва палазіўшы па вадзе, па балоце, а потым — прысеўшы да чыстай паперы, з душою, поўнай спакою і ўдзячнасці.
Хутка Саратаў.
Прачнуўся, зірнуў у акно — тая самая Волга: вада, і сонца, і зялёны бераг... Ужо не ўражае так, як спачатку. І натуральна гэта.
А ўсё ж яшчэ ўсё па-ранейшаму прыемна глядзець на плынь ды на зялёнае...
Запомняцца і прыволле саратаўскай Волгі, і чысценькі домік падзвіжніка Чарнышэўскага, і багатая галерэя — Паленаў, Рэрых, «Авель» дагэтуль невядомага Малашкіна: забіты юнак і крык устрывожанай над ім аўцы...
Запомняцца зялёна-квяцістыя дываны валгаградскіх бульвараў, хлопчыкі-піянеры, што каля Вечнага агню нясуць варту са зброяй тых, што тут калісьці загінулі; запомніцца наша начная праходка па горадзе і начная Волга, калі мы адчальвалі. Белы, суседні з намі цеплаход, вокны якога, нібыта ячэйкі вашчыны мёдам, насычаны залацістым святлом, паволі разварочваў ад прычала пад яшчэ і яшчэ раз чароўны, усюды да месца, усюды свой паланез Агінскага...
Валгаград не зрабіў такога ўражання, як, скажам, Яраслаўль, Горкі, Ульянаўск,— пачуцці ўжо не першыя, бачыў яго раней. Дый Мамаеў курган, патрыятычна апрацаваны Вучэцічам — асабліва скульптура з мечам,— уражання вялікага не робіць. Куды больш, з новай сілай пасля першага агляду, хвалявала думка пра тое, якая вузкая палоска зямлі заставалася на беразе гэтага страшнага сусветна-гістарычнага Рубікона, які сапраўды цуд адбыўся ў гэтым месцы!..
Хутка будзе вялікая «зялёная стаянка». Удосталь хочацца іспіць шаломам Волгі.
Пасля раскошнага купання ў чыстай, быстрай і цёплай вадзе, пасля гарачага пяску і мяккага цянёчку ішоў па беражку, дзе сутыкаюцца цвёрда пакарабачаны хвалямі пясок пад вадой і пясок на беразе, да свежабетоннага глянцу апрацаваны наплывамі хваль, якія часта растрывожваюцца цеплаходамі, «ракетамі», буксірамі...
Радасць — не па ўзросту, амаль дзіцячая.
Адзін вялікі аптыміст, смехам адмахваючыся ад бяды, гаварыў калісьці: «Ем ваду, п’ю ваду, умываюся і разліваю!..»
А я яшчэ ў гэтай вадзе і купаюся. Не толькі плаваю, але і, стоячы з вудай, не выпускаючы яе з рукі, акунаюся па шыю, а тады шчасліва абсыхаю на лагодным сонейку, зацягнутым вельмі ж адмысловай павалокай.
На паплавок асаблівай надзеі няма. Проста ён сабе тырчыць белым задком з вады, пагойдваецца на вадзе, а я гляджу на яго, то губляючы ў бляску, то зноў знаходзячы злёгку прыплюшчанымі вачыма. Ногі ў вадзе нібы шукаюць дна, гразнучы ў дробненькай кашы рухавай, казытлівай жарствы.
Пройдзе белы, святочны цеплаход, пройдзе шэры рабацяга буксір, з вялізнай баркай, другі — з дзвюма сашчэпленымі баркамі, трэці — з плытамі. Пройдзе, і ты забудзешся, што ён прайшоў: не першы і не апошні. Ды вось — нібы нечакана — на бераг коцяцца хвалі. Дзесьці там, на фарватэры, разгайданыя. Накатам — каля самага берага шумным, вясёлым, а то, ад сілы, злосным, пеністым.
Прыемна было пачуць з буксіра радыё: на волжскай прасторы — «музыка літоўскай вёскі»...
На дрэвах журботна, нават з нейкім сентыментальным надрывам канючаць арланы. Нагадваецца то далёкае ржанне, то ненатуральна тонкі, пісклявы голас здаравеннага мужчыны.
Цяпер іх над намі сабралася асабліва шмат. Пікіруюць, як бамбавозы, і хапаюць рыбу. Адзін распраўляўся са здабычай на ляту, клюючы тое, што ў лапах.
Чайкі, як і цеплаходы, па-святочнаму белыя, чыстыя.
Вароны — у цяжкіх чорна-шэрых сярмягах. Лятаюць, разявіўшыся ад спякоты, ходзяць па беразе, чакаючы, што бог пашле, грузна садзяцца на тонкае голле зарасніку, дзе і арланы сядзяць часамі, не вельмі баючыся нас.
Учора быў цяжкі, спякотны дзень у Астрахані. Цяпер стаім, дзе пазаўчора стаялі — кіламетраў на дзвесце вышэй.
Уранні, свежы пасля зарадкі і добрага сну, доўга хадзіў па сонечнай палубе. Пісаць не хацелася. Цяпер — таксама не вельмі тыя словы, якімі можна добра перадаць такую прыгажосць, такое шчасце — жыць.
Ды вось пішу пры лямпе, спачатку пад шум развітання з цеплаходам, што швартаваўся разам з намі, цяпер — зноў пад шум хваль і падзёўбванне дожджыку па тэнце над палубай, з высокім абрывістым берагам перад апушчаным акном.
Прысеў на кручы з арліным аглядам, метраў з трыста над Волгай.
Сонца, вецер, пахі сухой травы. Нізка на захадзе — рака. На поўдні — затока, дзе бялее наша «Кубань». На ўсходзе — лес: у лісцяную, святлейшую, зеляніну ўкрапаны цёмныя елкі. Часта тырчаць сухія сосны — шэра-срабрыстыя, акораныя да апошняга сучка, абветраныя да ртутнага бляску, прыгожыя надзвычайна.
Пакуль мы ўздымаліся на кручу, думаў, як мне, з чаго мне пачаць запіс пра новую прыгажосць?.. Думаў вяла і безнадзейна,— пакуль не спусціўся трохі са сцежкі пад травяную кручу, пакуль не стаў у бярозках, ды на адной з гэтых мілых накольніц не убачыў — на цёпла, някранута чыстай, у рэдкую кропачку бяросце — поўзаюць божыя кароўкі. І па бяросце і па моцных, усімі вятрамі абветраных лісточках. Казачны мікрасвет над сонечна-зялёна-блакітнай безданню.
І мне, малому ў такой прасторы, лёгка стала адштурхнуцца ад гэтага мікрасвету — сесці і выняць блакнот.
Над кручай, дзе мы толькі што былі, раскошна, ленасна планіруюць арлы — не вельмі і вышэй за нас. Ужо не першы раз так весела пашкадаваў, чаму ў мяне, чалавека, няма крылляў, каб палятаць, пакружыцца і зноў асесці на сваё месца.
Хадзем ніжэй.
Над абрывам, зноў у бярозках, зноў стаяць шэра-срабрыстыя голыя сосны. Лапы ялін у бярозавым гушчары ўпершыню здаліся воку мяккімі, як аксаміт.
На крутых сцежках шмат плоскага камення-вапняку. У траве, дзе кветкі, матылі, сунічнік,— гэтыя вапнякі затаіліся, як сухія каровіны ляпёшкі на вытаўчанай пашы.
Дубкі невялікія. Ліпы з чырванавата-карычневай карой, таксама нярослыя. Нейкі ягаднік, большы за наш бруснічнік. Трава мятлічка. Многа кашкі. З маленства мілыя мне кветкі падарожніка. Рады быў калісьці, на ўроку прыроды, даведацца, што з карэння іх робіцца смачная кава. І паспытаў яе ў тую восень. Уецца ружавата-белая бярозка.
Зверху наш цеплаход — з усімі сваімі палубамі, рубкамі, каютамі, салонамі, дызелямі, мачтамі — выглядае белай ракавінкай, што нават, здаецца, паблісквае перламутрам.
У гэтую сонечную прыгажосць мы вынырнулі з сутачнага, здавалася, што беспрасветнага дажджу. Радасць узмоцнена такім кантрастам.
...Гара, на якой мы былі, называецца, як паведаміў капітан, Маладзецкім курганом. А хтосьці проста казаў: Жыгуліха.
Гляджу Волгу — як грандыёзную кінакарціну.
То буйным планам — са шлюпачнай палубы, з носа, з кармы; то з берага на «зялёных стаянках», часамі нават вельмі высокага; то з вады, у якой стаю з вудай ці плаваю ў вясёлай грамадзе...
Цяпер гляджу з каюты, бо холадна.
Бераг і рака праплываюць у рамцы акна бясконцымі кадрамі. Чырвоны гліністы абрыў; лес, які здалёк здаецца зараснікам; пусты пясчана-камяністы пляж ці, лепш сказаць, тое, што можа быць і зрэдку бывае пляжам; пустая лодка на алавяна-дрыготкай вадзе; лодка з чалавекам, які хоча злавіць рыбіну... Толькі ўсё хоча ды хоча, ні разу не ўбачыш, як цягне...
А потым у рамцы з’яўляецца штосьці незвычайнае,— скажам, які-небудзь Макар’еўскі манастыр!..
Зноў «уключаеш панараму» — бяжыш на палубу. Ці так сабе, ці з фотаапаратам.
Калі я, прачнуўшыся, апусціў жалюзі,— сонца якраз выплывала з-за нізкага далягляду.
Ідзём на Горкі. Высокія лясныя берагі, рака — натуральная, без паднятай вады, з частымі і вялікімі водмелямі, з выкручастым фарватэрам. Грэемся, нешматлікія актывісты, седзячы на карме, якую асвятляе да зіхацення вясёлае сонца.
Учора ў Казані майго малога найбольш уразіла двухдзённае медзведзяня ў музеі: «Не мог нават уявіць, што мядзведзі такія маленькія родзяцца!..»
А мне найбольш, відаць, запомніцца тое акно, з якога студэнт Талстой убачыў, як салдата гналі скрозь строй. «Гэта легла пазней,— расказваў нам талковы і вясёлы студэнт-татарын, экскурсавод,— у аснову апавядання «Пасля балю». Ярка і радасна ўявіў, як гэта блізка не толькі рускаму, не толькі мне, беларусу, але і японцу, і англічаніну, і ўсім на ўсім свеце, дзе ведаюць, а значыцца, і любяць Талстога, а значыцца — любяць дабро, прыгажосць.
Запомніцца яшчэ пякарня, дзе гнуўся над скрыняй, месячы цеста, гнуўся, ходзячы пад скляпеннямі, гнуўся, лезучы спаць пад сталом,— Максім Горкі.
Запомніцца і аўдыторыя, дзе захаваліся парта, дошка і вокны,— тое, што бачылі быстрыя вочы юнага Леніна.
Запомніцца і ўся Казань — светлы, зялёны горад, авеяны прысутнасцю вялікіх.
Шэра-зялёны вячэрні спакой. Шэрае неба. Шэрая Волга.
Злева — зеляніна далейшага берага, да шэрасці пацягнутая смугой. Справа яна бліжэй і выразней. Пясчаная каса таксама пашарэлая — ад набліжэння змроку і дажджавога церушэння.
За белай металічнай сеткай палубнай абгароджы, за кармой нястомна пеніцца, шуміць шырокая паласа, кладзецца свежасцю, нібыта белая ралля за небывала вялікім трактарам.
Ляцелі трохі чайкі за намі, потым адсталі — на адпачын.
Шэра-зялёны, штораз, то ўсё шарэйшы, на ўсю душу глыбокі спакой.
Успомнілася, як дваццаць год таму назад, у Таджыкістане, у вестыбюлі нейкага багатага гмаху, за круглым столікам у зацішным, утульным кутку я апынуўся ўдвух з Садрыдзінам Айні.
Я тады яшчэ не ведаў яго, нават па творчасці. Але стары імпанаваў мне сваёй мудрай прастатой, быў нават нечым падобны да бога мае маладосці Талстога... Скажам, двухколачкай і вослікам — замест шыкоўнага аўтамабіля, падараванага ўрадам, а таксама і простымі ботамі, недарагім касцюмам, сівізною пад цюбецейкай.
На стале перад намі было вінаградна-яблычна-гранатавае вогнішча. А мы маўчалі. Я — збянтэжана, а ён або мудра, або па маўклівасці. Казалі, што ён не вельмі моцны ў рускай мове. Маўчыць стары і добра так, прыязна паглядае. А потым яшчэ і руку на маё запясце палажыў. Усміхнуўся і ціха сказаў:
«Ха-ра-сё!»
Калі мы з Валодзем маўчалі, заглядзеўшыся з кармы на шэра-зялёны спакой, я расказаў яму пра Айні, паўтарыў тое слова, і мы прынялі яго — як сваё:
Ха-ра-сё!..
1967
З акна тралейбуса Сімферопаль — Ялта відаць ляжачыя вярблюды нізкіх гораў, на некаторых з іх — пасадкі сасонак; вялікі шэры вадаём, з берага якога блакітныя лодкі п’юць, уткнуўшыся, ваду; разлітая па каменні рачулка, шуму якое сюды не чутно; блакітнабелыя, свежапафарбаваныя домікі і гатовыя да цвіцення сады сяла Лазавое... Адкрыты ўзгорак над далінаю і — нечаканая радасць сустрэчы — бюст маладога Льва Мікалаевіча. Героя Севастопаля і, што яшчэ важней, аўтара «Севастопальскіх апавяданняў». Ён тут калісьці бываў. Дый застаўся і тут — назаўсёды.
Мокры ранак пасля начнога дажджу. Другая палавіна сакавіка, а нават і крымская вясна яшчэ ўсё толькі хоча пачацца. Адзін міндаль цвіце, нібы па малалецтву забягаючы наперад. Над усім пануюць вечнай зелянінай кіпарысы, кедры, каменныя дубы. На бязлістым голлі і вецці дрэў і кустоў, нізка над сцежкай, безліч крыштальна-сярэбраных кропель. Нібыта белы дробненькі цвет. Чуваць першыя для мяне сёлета берасцянкі, як быццам зноў абноўлены пераклік пеўняў, яшчэ нейкае цвірканне — клопат і радасць.
Хадзіў і спыняўся, прагна дыхаў, доўга глядзеў.
На поўначы — яшчэ ўсё вышэй ды вышэй пнуцца горы, пакрытыя лесам, кустамі, зрэдку жыллём. Трэба будзе туды дабрацца, як найвышэй. На поўдні — за паркам, за садамі, за дахамі Ялты — мора... Маяк і мол. Поўзаюць судны. Учора пад вечар, пры першай сустрэчы, адчуў яго, мора, нібы наогул упершыню, як штосьці такое, у што можна быць закаханым, як штосьці неабходнае для нашага жыцця таксама, як зямля. Сёння, калі глядзеў на яго зверху, здалёк,— успомнілася, паўтарылася тое самае адчуванне. Нават, здаецца, з блізкім, няўяўным пахам і шумам.
Дзякуй тым, хто прадбачліва захаваў для нас і звычайныя, вельмі як быццам звычайныя словы вялікіх.
Гледзячы зверху на порт, успомніў (кім жа гэта запісана?), як Чэхаў калісьці вяртаўся аднекуль морам, знаёмы насільшчык-татарын пабег па пірсе, апярэджваючы ўсіх, каб узяць рэчы Антона Паўлавіча, а паліцэйскі аблаяў і ўдарыў татарына. Дзве фразы, вечныя, калі вечнай будзе літаратура:
«Ты не меня ударил, ты его ударил!»
Гэта сказаў насільшчык.
А Чэхаў — паліцэйскаму, па-свойму ціха:
«Как вам не стыдно!..»
Пасля вячэры і кіно хадзіў, неспадзявана дайшоў аж да мора, паслухаў плёскат памяркоўнай сёння хвалі. А перад гэтым стаяў у садзе, па-нашаму, па-раўніннаму кажучы,— не на ўзгорку, а на гары, зверху глядзеў на таямнічыя, нібы спрадвечныя кіпарысы, на мноства агнёў паміж імі.
Падумалася пра рэчы, якія перажываюць людзей, сваіх гаспадароў.
У доме Чэхава, гледзячы на стары, сёння ўжо нават пацешны тэлефон таго часу, успомніў, неяк зусім нечакана, светла адчуў, як гэты апарат калісьці, амаль семдзесят гадоў таму назад, перадаў сюды, у чысценькі, сціплы кабінет, голас Талстога — з недалёкага дома ў той самай Ялце — Чэхаву. Некалькі слоў. Проста пра тое, што ён, Леў Мікалаевіч, вельмі любіць яго.
Божа мой — толькі пра тое!..
У вечных, строга і змрочна таямнічых кіпарысах думалася і аб тым, што чалавек і пісьменнік, якога пяшчотна любіў сам Талстой, што Чэхаў, якога чытаюць на мностве моў і любяць на ўсіх кантынентах, быў і няшчасны, быў і самотны і, паміраючы, два апошнія словы сказаў чамусьці не на роднай мове.
І сапраўды — чаму «Ich sterbe»?1
Таму, што гэта было ў Германіі, што лекар быў немец, што і жонка была «немочка моя добрая»?..
Сёння я ўпершыню, здаецца, спыніўся на гэтых словах. Сёння мне, як ніколі сумна і неяк нават... нібы радасна ад таго, што яны былі сказаны так, як былі,— проста чамусьці так, не інакш. Сказаны не па-руску тым, хто быў — зноў жа як гаварыў Талстой — вельмі і вельмі рускі. І чалавек і пісьменнік. Хто — разам з тым — так натуральна належыць усяму чалавецтву.
1 Я паміраю.
Неба над морам, па-вясковаму кажучы, падкасалася — ясная паласа паміж цяжкай, жалезна-шэрай вадой і непрыветнай зацяжжу хмараў. Над самым вадзяным даляглядам — града воблакаў, падобная на горны снегавы хрыбет, светлы, зманліва прывабны. Кліча кудысьці далёка, у нейкі цудоўны, сонечны Басфор, дзе я нібыта быў ужо, а ўсё яшчэ здаецца, што буду... Над воблачным хрыбтом — пяшчотнасць чыстага блакіту, якога мы тут ненармальна даўно не бачым.
А з гораў, што высока за нашым домам, дзьме паўночны, бязлітасны вецер.
За ашклёнымі дзвярыма, за мураваным парапетам балкона шумяць і стусінамі гнуцца-гайдаюцца кіпарысы. І гэта так незвычайна, ненатуральна. Нібыта адчайна шумяць і калышуцца... навагоднія елкі, якія хтосьці матлошыць, па-хуліганску здзекуючыся з іх прыгожай, урачыстай самавітасці.
Іх, кіпарысы, робіць падобнымі на елкі мноства шышак, што павыядрываліся на густой, дробненькай зеляніне, як цацкі-шарыкі, хоць і не звонкія, аднастайна падобныя, але прыгожыя і прымацаваныя вельмі надзейна.
Учора даволі-такі доўга блукаў паміж крыжоў, пірамідак, дрэў і кустоў, па камяністых сцежках і бетонных прыступках, па мокрай ад патайных крынічак траве. Шукаў магілу Багдановіча. Пытаўся пра яе і зноў, не пачуўшы патрэбнага слова, хадзіў то зверху ўніз, то зноў уверх, то ўпоперак гары...
А потым неяк раптам, нібы нечакана, пазнаў камень з ужо невыразным, прымшэлым ды зацёртым нягодамі надпісам — сціплы помнік, выгляд якога мне памятаецца ад першага наведання, больш за дваццаць гадоў. Я стомлена, і радасна, і сумна выдыхнуў, успёршыся на пруты агароджы:
— Дык вось ты, голубе, дзе!..
І не здалося гэта ні сентыментальнасцю, ні панібрацтвам. Мне і любоў мая і гады дазваляюць. Зрэшты, сказалася неяк само.
Бо тут, у Ялце, і каля белага дома, дзе ён памёр, і на могілках, куды яго прывезлі пахавальныя дрогі, была ў мяне думка, было адчуванне, што ўсё такое ў жыцці адбываецца вельмі проста. Хворы хлопец прыехаў, хворы хлопец памёр — яшчэ адзін, не першы і не апошні,— і яго пахавалі. Нават, відаць, за кошт казны. І гэтае «вельмі проста» неяк па-асабліваму гаворыць мне пра яго, паэтаў, цудоўны пачатак, сумна, горка гаворыць пра тое, як многа гэты хлопец мог бы зрабіць, каб пажыў — вельмі проста — як многія, трохі даўжэй...
Позні поўдзень. Сонца і вецер. Мора і пасвятлела і разгаманілася. Зеленаватае, вясёлае. І разгайдалася яно, відаць, не па сваёй волі. Недзе далёка-далёка за даляглядам хтосьці магутны і мудры прыняў рашэнне атакаваць наш бераг, і мора, яшчэ ўранні спакойнае, не ведаючы той высокай задумы, але паслухмянае ёй, пачало. Аднастайна, але не надакучліва, як быццам злосна, але і весела, плешча-палошча і так ужо безліч разоў апаласканае каменне, накат за накатам, то чакана, то нечакана б’е ў сцяну набярэжнай, узвіваючы белапенныя букеты пырскаў.
Гоман мора і гоман агню — дзве дзівосныя з’явы хвалююць, зачароўваюць мяне ўсё жыццё, не паддаючыся ніякаму вытлумачэнню. Зноў вось успомніў, што люблю яго, мора, як і агонь, з маленства. Добра было калісьці і сёння добра было б пасядзець перад поўнай вясёлага, прагнага полымя грубкай; добра бывала, і дай бог, каб і яшчэ неаднойчы было, каля сяброўскага вогнішча ў летняй роснай і шматгалосай начной глухамані надрэчнага лугу або прылеску!.. А мора? З ім пачалося маё існаванне. Пасля была разлука, цэлых семнаццаць гадоў, была іншая краса, іншая таямнічасць прыроды. А потым я, па-салдацку нагала астрыжаны, нібы спецыяльна абражаны, абяззброены такім чынам вясковы дзяцюк, нядаўна горды сваёй свабодай, сваёй працай на полі і на паперы,— я апынуўся зноў над морам. Ужо не над Чорным, а над Балтыйскім. Аднак радасць мая, маё хваляванне былі не толькі самі сабой, але ж і ўспамінам далёкага, даўняга і няспыннага шуму, што вось прыйшоў, вярнуўся і гамоніць верна каля ног, атакуе душу маю шчасцем вялікай, магутнай, вечнай красы!..
Чайкі хвалююцца. Лятаюць, садзяцца на хвалях, уздымаюцца, зноў пікіруюць. У белакрылым палёце яны амаль зусім не крычаць, нібы ва ўрачыстым маўчанні. Што — прадчуваюць яшчэ большае хваляванне вады? Ці проста рады таксама?
Імклівая рачулка Учан-Су і сёння, як і заўсёды, робіць сваё. Марскія хвалі хвошчуць у бераг і там, дзе яна ўпадае, а рэчка цячэ, бурліць сабе пад іх — пасля доўгага падарожжа па камяністым і неспакойным рэчышчы, вунь адтуль ажно, з гораў. І гоман яе, як і гоман марскі, не часовае штосьці, а пастаяннае.
Бяжы, гамані, малайчына!
Хачу спяваць, як той, што на восліку едзе ды едзе па роўнай самотнай пустыні...
Мне далі іншы пакой: пасля цёмнага, непрыветнага — сонечны, на трэцім паверсе, з вялікімі ашклёнымі дзвярыма, праз якія зверху відаць і горад і мора. У мяне ўжо не цесная лоджыя ўнізе, а вялікі, адкрыты ў неба балкон. Кіпарысы цяпер — толькі трохі вышэй за мяне!
Днямі я запісаў у блакноце такую драбніцу.
Шышкі на кіпарысах — нібы кажушныя гузікі, вязаныя з ірхі, тоненькай скуры з пахвінаў, аскрэбенай начыста. Толькі што гузікі на кажухах не так густа панашываны, а кіпарыс нагадвае чалавека не ў кажусе, а ў нейкім форменным цёмна-зялёным і даўжэзным шынялі.
Параўнанне — чыста вясковае. Але і сёння мне дакучаюць гэтыя «гузікі», просячыся ў наша слова, хутчэй за ўсё ўпершыню.
За верхавінамі кіпарысаў, з-пад імглістага, бездалягляднага неба карабаціцца мякка-шэрымі хвалямі мора. Не шуміць і не пахне, вядома, ажно сюды — трэба ісці на бераг, як я хадзіў уранні, да снедання, як я пайду яшчэ і яшчэ.
Хачу спяваць пра ўсё, што бачу, што думаю...
Днямі купіў у кіёску над морам кнігу пра Назыма Хікмета. Калі і выпадкова, дык я, відаць, шчаслівы на такія выпадковасці. Не магу працаваць, хоць бы так, як учора ці пазаўчора. І ў галаве шуміць, і сэрца ные чагосьці, і ногі гудуць ад ялцінскіх крутых завулкаў ды сцяжынак. Прылёг сярод белага дня і чытаў. І ў тым, што пра Хікмета я чытаў іменна тут, над морам, за якім — яго таямнічая, вельмі мала вядомая мне краіна, той экзатычны Стамбул, які калісьці бачыў сяк-так і я, у гэтым было не толькі чытацкае шчасце, але і думка пра тое, што людзей у будучыні чакае вялікая радасць пазнавання народам народу, радасць той перабудовы, калі ўпадуць драты і муры ўсялякіх варожых перагародак.
Добра таму, хто працуе на гэтую радасць!
Успомніў, чытаючы, і дні мае вясковай маладосці, пах залатых аўсяных снапоў, на якіх я адпачываў з кнігаю вершаў Багдановіча, калі нібы ўпершыню адкрываў для сябе яго асаблівую блізкасць да рускай літаратуры. Нават і праз сваяцтва з Горкім, праз смерць у чэхаўскай Ялце... Мала гэтага! Ён першы павёў наша слова на збліжэнне са скарбамі народаў свету, ён першы адчуў так моцна гэтую неабходнасць.
Таму і радасна мне, адлажыўшы кнігу пра першага з туркаў, што стаў мне блізкім, як мужны і светлы друг, зрабіць гэты запіс, яшчэ раз адчуць, што я хачу спяваць пра ўсё, але ж пра тое ўсё, чаму належыць будучыня.
Мора аціхла за ноч, спакойна і сыта прыхлёбвае каля берага. З-паміж хмар засвяціла сонца. І горы, на вяршынях яшчэ ўсё пакрытыя снегам, ярка палезлі з поўначы на горад...
На невялікім камені, які тырчыць сухою лысінай над булькатаннем рэчкі, што метраў праз пяць упадае ў мора, прысеў вясёлы верабей. І пасядзеў, каб я паспеў падумаць пра яго цудоўны мікрасвет — маленькі толькі для мяне. І гэты камень, і мноства падобных навокал, таксама сухіх і ўжо, відаць, нават цёплых ад сонца, і шум рачное быстрай, гаманлівай плыні, разасяроджанай на мноства патокаў у мностве сухога і мокрага камення, і жоўценькія, як куранячы пух, кветачкі на кізілавай галіне, што звісае чортведама як высока над вадою — ажно тры метры!..
Штосьці дзіцячае ў гэтым адчуванні. Па свежасці.
Верабей пырхнуў і паляцеў.
Так бы вось і лятаць, адчуваючы шчасце прастору, так бы вось і садзіцца на цёплых каменьчыках, бачыць вакол сябе многа вялікага, прыгожага і значнага, што камусьці здаецца малым, не вартым сур’ёзнай увагі.
Варанцоўскі палац у раскошным парку. З поўначы — скальныя горы, зубцы Ай-Петры, з поўдня — чароўнае мора. У пакоях палаца — цуды людское працы, умельства, натхнення, цярплівасці.
Што гэта — не летняя рэзідэнцыя аднаго з найбольшых магнатаў Расійскай імперыі і ўсяго свету, што гэта — не проста яшчэ адзін наш музей, а жахлівая памяць пра катаргу мноства таленавітых і безымянных сыноў працоўнага народа, я адчуў неяк асабліва ўрачыста. Ажно хацелася пазбіваць кепкі, а тым больш капелюшы з курортных галоў, якія і ў гэткіх месцах не адчуваюць урачыстага хвалявання.
Калі б не тая, скажам, шчаслівая выпадковасць, што Шаўчэнку выкупілі ў другога магната, быў бы яшчэ адзін безымянны геній. Колькі такіх імёнаў мы не ведаем! З некалькіх тысяч прыгонных умельцаў, што дваццаць год будавалі гэты палац, у архівах захавалася трыста прозвішчаў. Рэдкі выпадак. Аднак пра гэтых людзей, лёс кожнага з якіх быў бы, на добры лад, сюжэтам гістарычнага рамана, мы ведаем вельмі мала і больш не будзем ведаць ніколі...
«Адзін з найбольшых магнатаў Расійскай імперыі і ўсяго свету». У іх быў свой, арыстакратычны інтэрнацыяналізм. Варанцовы жаніліся з Браніцкімі, радніліся сабе ў той час, калі царызм душыў свабоду Польшчы, а польскі народ збіраў ды нагнятаў сваю нянавісць да Расіі. Палац пабудаваны ў стылі англійскага сярэдневякоўя, а на паўднёвым яго фасадзе, з «маўрытанскім» парталам, надпіс «Багацце — ад бога» выведзены арабскай вяззю. Карціны, скульптуры, габелены, шпалеры, мэбля, ліхтары, шкатулкі — усё тут зроблена майстрамі з розных краін. Парк разбіваў славуты нямецкі садоўнік. Сам Варанцоў, як сведчыць аўтар «Хаджы Мурата», быў чалавек рэдкай у той час еўрапейскай адукацыі.
Калі не забывацца, што ў нас ужо больш за паўстагоддзе гаспадарыць тая пераважная большасць, якая была калісьці прыгнечаная, бяспраўная, калі прыгадаць, што яшчэ задоўга да Кастрычніка той самы Талстой (дарэчы, тут, у недалёкай Гаспры) пісаў, што народ Расіі «все более и более просвещается общим всему миру просвещением»,— дык сёння ў нас сапраўднай інтэлігенцыі, сапраўднай арыстакратыі духу яшчэ ўсё не надта многа. У параўнанні з разняволенымі магчымасцямі, улічваючы нашы гістарычныя, інтэрнацыяналісцкія мэты і задачы. Зашмат мяшчанства, якое лічыць сябе інтэлігенцыяй, зашмат звычайнага хамства, бяздумнага і ваяўнічага. Пралетарская радасць першых паслякастрычніцкіх дзён (усё — наша, народнае!) адышла са сваім часам у гісторыю. Цяпер нам такое свядомасці мала. Мы, сучаснікі, адказваем за тое, што зрабілі і што зробім мы, якую культуру пакінем нашчадкам — і створаную намі, і захаваную з пакінутага нам.
Гаспра. Шатландскі замачак графіні Панінай ператвораны рэвалюцыяй у санаторый для матак з маленькімі дзецьмі. У вялікім пакоі гульняў — партрэты і фотаздымкі Талстога. Эліпсаваты столік, на якім ён калісьці пісаў, ужо трохі прыпсаваны немузейным доглядам; на ім ляжаць надзіманыя рыбы і лялькі. Вясёлая і ветлая дзяўчына, выхавацелька, пусціла нас у гэты пакой, балазе малыя ўжо кончылі гульні і разыходзіліся па палатах, да мам. Прыкра і крыўдна, што ні ў тыя пакоі, дзе працаваў, хварэў і, хварэючы, працаваў Леў Мікалаевіч, ні на веранду, дзе ён гутарыў з Чэхавым, з Горкім,— не пройдзеш. Ніхто не пусціць, бо гэта ўсё санаторый, і ніхто не ведае толкам, дзе тут ды што тут калісьці было. Так нам, прынамсі, сказалі, ужо не першым і не апошнім з тых, каго да гэтых вежаў над морам вядзе не пустая цікавасць.
Таксама, зрэшты, было і ў Гурзуфе, дзе мы дарма намагаліся прайсці ў дом Раеўскага, асвечаны імем Пушкіна. Таксама хтосьці адпачывае.
Дзіўна, што ні для Пушкіна, ні для Талстога мы тут не можам зрабіць што належыцца...
Астаецца галоўнае — іх слова, слова наогул, якое не толькі было спачатку, але ж будзе і да канца. Яно тут, са мною — зноў свежае, зноў нібы новае, цяпер — па-крымску.
Крым я павінен паглядзець не так — хоць бы з-за Пушкіна (Бахчысарай) і Талстога (Севастопаль)...
Пішу гэта, а здалёк мармытнула думачка: ат, усяго ўсё роўна не пабачыш... Можна сказаць, што правільная, аднак не мая. Хочацца бачыць найбольш. Хочацца верыць, і веру, што бачыць і чуць хачу я не так сабе, не толькі для сябе, а дзеля патрэбы, з адчуваннем якое, як з адчуваннем абавязку, хораша жыць.
Ішоў учора па мокрай прыморскай вуліцы пад імжой і на тралейбусным прыпынку, зазірнуўшы ў твар задуманай дзяўчынцы-падлетку, адчуў яе — здалося — роздум, адзіноту, адчуў яшчэ раз па-новаму часовасць і нялёгкасць нашага жыцця, з чым яна, відаць, ужо сутыкнулася, пра што яна, магчыма, думае...
Стала шкада яе, шкада і таго, што яна ніколі не даведаецца, што падумаў пра яе, што адчуў здаравенны ды стараваты дзядзька-прахожы, з выгляду — як мне і дзеці дома кажуць часамі — чагосьці злосны.
«Хто паверыць, калі запішу? — падумаў я, ідучы.— Дый сентыментальна будзе...» А сёння вось тая дзяўчынка зноў стаіць перад вачыма са сваёй задумай. І запісваю.
...Маладая кабыла, хоць і накрытая дзяругай, капрызна танцуе ў аглоблях — ад аваднёў. Колы самі знарок шукаюць у каляінах глыбейшыя ямкі. Вялізны, шырачэзны воз шорсткага і гарачага мурагу калываецца вельмі пагрозліва. Трэба яго трымаць за граблі, убітыя ў тугое сена па самы валок. Правай рукой трымаеш воз, левай — лейцы, кіруючы гэты свой карабель па лукатках лугавое дарогі. А табе пятнаццаты год, ты ўжо, вядома, і зусім дарослы, і смелы, і вельмі стомлены, і хвалюешся, і баішся. Бо ты яшчэ ўсё... дзіця. Пра што гаворыць, праўда, толькі мама. Воз нарэшце трапляе ў тую самую патайную і найглыбейшую ямку, якой ты найбольш баяўся, і валіцца на цябе ўсёй сваёй аграмадзінай!.. Яшчэ адзін!.. Яшчэ!.. Той самы воз, але не раз, а некалькі разоў. Ты мужна падпіраеш яго плячом і галавой. Але дарма!.. І ты нарэшце прачынаешся ад свайго крыку: «Тпрру!..»
Ты — пад яблыняй, што клапатліва расставіла над табою шырокае, густое голле з буйным лісцем і церпка-няспелымі яблыкамі ў лісці. Табе гэта нават і смешна, што ты прачнуўся, ты рады, што ніхто не чуў, і ты зноў тулішся шчакой да падушкі, у свежым месцы — халаднаватай. «Пятрова ночка маленькая...» Высокі жаночы голас, прыемны і да адчаю стомлены, чуецца ў тваёй памяці ціхай і салодкай калыханкай. А воз усё калываецца, кабыла ўсё гізуе, ямка ў каляіне вось-вось будзе, воз твой, хочаш не хочаш, абернецца, накрые цябе духмяным, шорсткім і няўмольным цяжарам. Адзін, другі... Таксама, як было звечара, калі ты толькі лёг. Ты неўзабаве зноў заснеш, і хутчэй за ўсё будзеш сніць тое самае...
Я ўсміхаюся, за добрую тысячу кіламетраў ад дому, праз восем год пасля таго, як гэта было... не з возам сена, а з грыбамі. Усміхаюся, пачуўшы голас хлопчыка, што ўпершыню ў жыцці быў са мною ў грыбах і не можа заснуць:
— Тата, яны ўсё стаяць ды стаяць. І ў траўцы пахаваліся, і так. Вялікія. Маленькія...
Дзівак малы! Таксама і ў мяне яны перад вачыма — і стаяць, і плывуць цудоўнымі кінакадрамі, яшчэ нікім не знятымі, жывымі. Плывуць не ўпершыню, ужо даўно не ўпершыню, амалоджаючы душу гэтым дзіцячым хваляваннем.
Так бывала.
І сёння я вось не магу заснуць.
Дагэтуль горы, што асланяюць горад з усходу, поўначы і захаду, былі жывой, спрадвечнай, велічнай дэкарацыяй, прыгожай ледзь не абстрактна, умоўна, здалёк.
А сёння мы дабраліся да адной з іх вяршыняў.
І я вось не магу заснуць. Ад горных сцежак.
Асабліва адна — і ў ясны дзень адгэтуль, з балкона, нябачная на выразным, голым абрыве вяршыні — асабліва яна дала нам страху ды хвалявання.
Скальны абрыў нахілены крута, увагнуты ў сярэдзіну. Шырыня сцежкі — на аднаго хадака. Налева — бездань, направа — высока над намі скала...
Я стомлены, як і ўсе мы, жанчына і двое мужчын, можа нават і больш за іх, маладзейшых. Да таго ж, яшчэ мне чортведама навошта ўспомніўся даўно бачаны кінафільм, ужо не толькі без назвы, але і без дзеяння. У памяці захавалася толькі такая во сцежка і многа неграў, што гужам ідуць па ёй над безданню, з вялікімі цюкамі на галовах. І захавалася гэта ў памяці нібы толькі дзеля таго, каб паказаць мне яшчэ раз, як негр ляціць у бяздонне разам са сваім грузам, нібы толькі таму захавалася, каб даць мне адчуць, як у душы маёй паўтараецца яго апошні, жудасны крык. Астатнія негры ідуць як ішлі...
І мы ідзём. У напружаным, асцярожным маўчанні, тройчы... якое там! — ужо дваццаты раз узмакрэлыя халодным ад нізкага туману потам. Улева, у бездань, я не гляджу. Іду з правым нахілам, да скалы, проста цягне ісці толькі так, каб «у выпадку чаго» — пуц на правае калена, і прытуліўся да сцяны. Мы нават і гаварылі так, дзяліліся такою асцярогай. А потым, зноў апынуўшыся ў лесе, смяяліся з саміх сябе, такіх, з дазволу сказаць, альпіністаў.
І вось я не магу заснуць — усё іду па сцяжыне, іду, і хочацца нават крыкнуць ад страху і трошкі — ад захаплення...
Быў ён, страх вышыні, зусім незнаёмы мне ў самалёце. Было захапленне, калі хацелася нават, гледзячы зверху ўдалячынь — на схілы, пакрытыя лесам, белыя вужакі дарог і сцяжын, далей — дамы і вуліцы горада, яшчэ далей — шэры, уздыблены марскі прастор,— хацелася, нібы ў дзіцячым сне, узмахнуць рукамі-крыламі і паляцець!..
А больш за ўсё было стомленай і нястомнай радасці ад знаёмства з яшчэ адной красой. Гэта — горныя сосны. Магутныя шурпатыя ствалы. Няспынны, велічны, невытлумачальна прыгожы пошум іх верхавін. Часта ён спалучаўся з ледзь улоўным спачатку, а потым усё больш ды больш выразным шумам вады. Часамі гэты бойкі, энергічны шум уваходзіў у мяккі і на ўсё неба шырокі пошум ігліцы, нібыта распорваючы яго сваім імклівым, рэзкім гоманам. Пасля, калі мы спыніліся на скалах вадаспаду Яўзлар, а яшчэ праз гадзіну хады над яшчэ больш адчайным спадам са скал паэтычнага Учан-Су, у шуме вады прападаў шум сасновы. Мы адыходзілі ў сваю даль па новай, крутой і пакручастай сцяжыне, шум вады спакваля аціхаў, расплываўся, і сосны ціха спявалі сваё — зноў на ўсё неба над намі, на ўсю зачараваную душу...
Там, на тых кручах ды схілах, нараджаецца свежасць, адтуль яна аплывае ў даліны, да мора, насустрач яго таксама невычэрпна шчодрай свежасці. Свежасць марское вады і свежасць сасновай жывіцы...
Дайце мне, сосны, дайце мне, сцежкі, заснуць!..
1969
Адвячорак у Трэптаў-парку.
Духмяныя ліпы. Таполі — нібы салдаты ў ганаровай варце. Веліч смутку і подзвігу.
І дзве бярозы. Ужо тым часам старыя, прывезеныя сюды з Усходу.
Такія, што ў нашых лясах, пры дарогах, такія, што гарэлі разам з хатамі, з людзьмі...
Яны, бярозы, сказалі мне тут, здаецца, найбольш.
Учора быў дождж, было сонца, зноў дождж, тады цудоўнае неба на захадзе, з нізкімі бела-барвова-шэрымі воблакамі над морам, быў пах зямлі і кароўніка, белыя чайкі на раллі, за трактарам, была готыка старажытнага Візмара, добрыя гутаркі — днём у багатым нямецкім калгасе, а ўвечары ва ўтульным клубе творчай інтэлігенцыі Ростака.
Вярнуўшыся ў наш курортна-патрыярхальны Нойклёстар, позна чытаў апавяданні Ружэвіча, адчуваючы блізкую да першапачатковай, як у маленстве, захопленую, але па-сталаму маўкліва стрыманую радасць — ад сапраўднага друкаванага слова. Зноў добра думалася пра тое, што маё галоўнае, маё адзінае ў тым, каб ясна бачыць сваё месца, ведаць свой абавязак.
Сёння развіталіся са сваім чысценькім нумарам, за акном якога апошні раз пашарэла для нас вялізная саламяная страха на доме дырэктара атэля, апошні раз пакудахкалі мекленбургскія куры.
Зноў дарога. Аўсяна-жытне-лугавыя прасторы. Лясы, пералескі. Цагляныя вёскі, хутары, былыя маёнткі. Асфальт у высокіх прысадах. Трохі спакойны, трохі пануры прыморскі пейзаж.
Потым — Гюстраў, зноў старажытная готыка, горад, амаль ацалелы ў вайну. І Барлах — скульптар, графік, паэт Эрнст Барлах — прычына высокага, светлага хвалявання.
Пусты, парослы сонечнай, некранутай травою цвінтар вакол самотнай цаглянай капліцы — старадаўняй, найстарэйшай у горадзе «капэлы святое Гертруды». Старыя рэдкія бярозы. Яшчэ радчэйшыя, яшчэ старэйшыя магілы.
Побач з капліцай, у лёгкім лісцяным цяньку, стаіць прывезеная сюды адтуль, дзе супакоіўся Барлах, драўляная пацямнелая дошка-помнік з гатыцкім надпісам:
«Усё, што ў яго было смяротнае, пахавана тут».
Тое, што асталося пасля яго несмяротнае, што ацалела ад гітлераўскага вандалізму,— скульптуры ў пустой прасторнай капліцы, нядаўна ператворанай у такі незвычайны і просты музей. Збылася даўняя мара Барлаха, які ўздыхнуў калісьці ў гэтай, тады запусцелай, капліцы, сказаўшы: «Тут маім творам жылося б нядрэнна».
Дрэва і камень яшчэ раз ажылі пад рукой чалавека, яшчэ раз гавораць пра наша агульнае, найпрыгажэйшае, вечнае.
І асабліва значным, прыгожым тут здаецца тое, што гаварыць іх, дрэва і камень, навучыў іменна немец, сапраўдны сын свайго народу, той, якога мы сёння — і празаічна, і вельмі змястоўна — называем актыўным антыфашыстам.
«Пра ўсё гэта я ўжо даўно напісаў...» Так падумалася ўчора ўранні. Пра што напісаў? Ды, здаецца, што ў той ці іншай форме, у той ці ў іншай меры нават і пра тое, як мяне, былога польскага салдата, нямецкага палоннага, цяпер савецкага пісьменніка, немцы возяць па той частцы свае зямлі, сацыялізм якое шчодра аплочаны нашай крывёй. Дакладней кажучы, возяць яны не мяне, а нас: польскую вязнярку Асвенціма, ленінградскага блакаднага падлетка і дваіх беларускіх партызан. І возяць не проста немцы, а два былыя салдаты вермахта, як я даведаўся ўчора — ваякі апошняга этапа «ўсходняй кампаніі». Цяпер гэта даволі элегантныя, ветліва маўклівыя і нават важныя ды злёгку іранічныя шафёры... На гэтую тэму штосьці прыблізнае пісаў і я, больш канкрэтна пісалі ўжо многія іншыя. Словам — не нова.
А сёння, цяпер, на цвінтары і ў капліцы, думкі тыя здаюцца мне амаль чужымі. Што ты напісаў? Як напісаў? Пры чым тут стома ці вяласць, калі вось у тэму — у складаную, горкую тэму, якое не абмінуць, да якое і я маю свае асабістыя адносіны, перад якою і я адчуваю свой абавязак,— уваходзіць яшчэ адна вельмі патрэбная, вельмі істотная з’ява.
Пасля «капэлы святое Гертруды» быў загарадны дом Барлаха ў сасновым лесе, жыллё і майстэрня, на парозе якое гасцінна сустрэў нас геносэ Фрыдрых Шульт, старэнькі, верны друг вялікага мастака, нястомны прапагандыст і ахоўнік ягоных скарбаў.
Зноў скульптуры — з той самай народнай прастатой, народжанай у страсных пошуках, з той самай глыбінёй гуманізму — да ўзнёслай цішыні і рэдкай радасці ў душы...
На адной з непрасторных плошчаў старога Гюстрава, у сурова-велічным гатыцкім саборы, кажучы груба, вісіць на ланцугах... не, не вісіць — лунае бронзавы анёл з абліччам высакароднай Кэтэ Кольвіц. Яшчэ адзін твор Барлаха, прыгожае сведчанне дружбы двух змагароў за светлую будучыню, яшчэ адно сведчанне непераможнасці сапраўднага мастацтва.
А трошкі воддаль — змрочна, запылена тырчаць старыя, бяскрылыя сцягі з няпростымі, ненабожнымі надпісамі: «Мір праз перамогу», «З богам за бацькаўшчыну» і гэтак далей...
Народ, які мае вялікае мастацтва, вялікую векавую культуру, народ, які ведае, што гэта значыць — страціць яе, як ён мог, як ён можа знішчаць культуру іншых народаў?..
А каля сцен сабора — грабніцы герцагаў ды герцагіняў, якія тут, пад строма-высознымі скляпеннямі, «спачываюць у бозе» — да сумоты даўно, да непрыстойнасці раскошна і крыкліва...
Як радасна з усёй гэтай старызны, з усёй арыстакратычна-шавіністычнай затхласці вылузваецца, нібы сонца з-за хмараў, такі патрэбны і блізкі, такі нямецкі і агульналюдскі Барлах!
Анёл ягоны вярнуўся сюды пасля разгрому нацыстаў.
Яшчэ, і яшчэ, і яшчэ раз адкрыць для сябе чалавека і паважаць яго як асобу, як яшчэ адно праяўленне жыцця ў яго найвышэйшым выражэнні.
Вядома ўжо гэта — і наогул, і мне. Аднак і паўтараецца гэта радасна, і з кожным разам робіцца ўсё яснейшае.
Днямі я штосьці падобнае адчуў у дажджлівым Шверыне, калі мы выходзілі з музея і сустрэлі на сходах экскурсію, відаць — вясковых школьнікаў і іх маладую настаўніцу. Яшчэ аднаго чалавека, асобу, яшчэ адну цікавую загадку.
Я ніколі не сустракаўся з ёю, яна таксама не ведае пра маё існаванне, хутчэй за ўсё мы ніколі больш не сустрэнемся, аднак — такая думка, такая цікавасць, такое адчуванне павагі да чалавечай асобы патрэбна мне, каб адчуваць сябе зусім нармальна.
Мы ішлі ўтраіх па алеі старога патсдамскага парку, у летняй, паўдзённай засені дубоў і чырвоных букаў, у іх духмянай, векавой і свежай магутнасці. Мініяцюрная Моніка, якая суправаджала нас, несла адкрыты пакет буйных рубінавых чарэшняў, і мы час ад часу на хаду частаваліся імі, нібы пілі глыточкамі, запавольваючы асалоду.
— Якія добрыя людзі бываюць! — сказала наша гаспадынька. Па-руску, вядома, з нейкай амаль дзіцячай стараннасцю нядаўняй студэнткі-выдатніцы. І расказала, што калі яна пры нашым уездзе ў горад спыніла машыну і забегла ў магазін, дык там аказалася, што пажылая фрау, зусім ёй незнаёмая, проста прадаўшчыца, а да таго ж яшчэ вельмі занятая, бо шмат пакупнікоў, нават на склад, у сутарэнне пабегла, каб узяць ёй вось гэты, большы пакет.— Якая дробязь, а як прыемна, праўда?..
І я яшчэ раз — каторы ўжо раз! — прыемна ўспомніў наша з Валодзем Калеснікам даўняе падарожжа на веласіпедах па Гродзеншчыне. Такую ж вось паўдзённую ліпеньскую спёку, прывал каля сельмага, у густым цяньку. Людзей няма, у полі ўсе, толькі дзеці ды куры на пясчанай вуліцы. Крама стаіць наводшыбе, пад старымі ліпамі, каля яе і ў ёй нікога няма, адно за прылаўкам босая, у белай хусціне над загарэлым тварыкам чарнявая маладзіца. «Забегла толькі. У поле пайду. Бо ніхто тут да вечара ані зойдзе». Купілі мы ў яе хлеба, кансерву нейкую, і самі сабе, а не ёй уздыхнулі: «Эх, цяпер каб малачка!..» І маладзіца пабегла, пакінуўшы на нас, незнаёмых прахожых, усю сваю краму, прынесла нам неўзабаве збанок халоднага, з пограба, малака і нізашто, як мы ні ўпрошвалі, не згадзілася ўзяць за яго грошы. Яшчэ і пачакала, пакуль мы апаражнілі збанок.
«Памяць пра дабрату ажыўляе красу прыроды». Так чыркануў я ўчора ў блакноце, амаль на хаду, для памяці, адстаўшы на хвіліну ад маіх спадарожніц.
Для памяці? Хіба ж такое забываецца? На чужыне, здалёк, успамінаеш яго асабліва прыемна. І свет здаецца святлейшым.
Цвінгер і Грунэгевэльбэ абрынулі на галаву і сэрца такую процьму твораў мастацтва адразу, што тут не дзіва стаміцца і прытупець на ўспрыманне.
Нават і Рафаэлева мадонна не зрабіла чаканага ўражання. Днямі прачытаў у Ружэвіча, якое захапленне гэтай карцінай выказваў Міцкевіч. З дзён малалецтва ўспомнілася, што пра яе пісаў Жукоўскі. Дый сам я ў «Птушках і гнёздах» не прыдумаў уражання, зробленага на мяне, вясковага падлетка, нават некаляровай рэпрадукцыяй. А пазаўчора здзівіўся, што гэты сусветны шэдэўр не ўразіў мяне. Здаўся нават перагружаным. Зрэшты, фігуры папы Сікста і святое Барбары даўно здаваліся мне лішнімі. Мадонну заўсёды хацелася і даводзілася «вымаць» з гэтага акружэння, адасабляць — проста не хочучы бачыць нікога, апроч яе.
Зрэшты, многае ў Дрэздэнскай галерэі трэба было б глядзець адасоблена і спакойна.
Перад партрэтам нейкага небезымяннага барона ўспомніў Шверынскую галерэю, канкрэтна — бойку пеўня з індыком. Падумалася міжволі, што лепш ужо тая бойка, чым гэтая тупая, самаздаволеная маска.
Бой пеўня з індыком — вялікае, імпазантнае палатно — напомніў мне, між іншым кажучы, адзін гістарычны паядынак, таксама карціну... Успомніліся і іншыя паядынкі. Індык і певень так і ўспрымаюцца — як сатырычны намёк, а не проста забава свабоднага, негалоднага мастака.
Змястоўнымі, патрэбнымі здаюцца ва ўсіх галерэях, дзе я ўжо тут пабываў, многія пейзажы. Штосьці падобнае на сапраўдную музыку.
Ад грэчаскай міфалогіі да хрысціянскіх легендаў мастацтва сярэдневякоўя перайшло з выразнай класавай паслядоўнасцю. Нават Хрыстовы яслі выглядаюць... ну, зусім-такі па-арыстакратычнаму прыстойна.
У цэнтры Дрэздэна многа зялёных палян,— там, дзе раней былі вуліцы, вокны, палацы, храмы... Стаяць яшчэ руіны і чарнеюць абсмаленыя дамы, што выжылі ў лютаўскую бамбёжку 1945 года.
Таму, што бамбілі не мы, а амерыканцы, немцы расказваюць нам пра гэта ахватней, чым пра берлінскія «паляны»,— як быццам просячы чалавечай спагады, як быццам не памятаючы нашых руінаў і нашых ахвяр...
Ці гэтыя руіны сталі, хоць у нейкай ступені, урокам антыфашызму ці, па праклятай інерцыі, будуць падмацункам для далейшага, новага, яшчэ больш нялюдскага нацыяналізму?
Успомніўся абед у патсдамскім летнім рэстаранчыку, у прыемнай пасля спёкі засені духмяных ліпаў. Як і ўсюды на свеце, мілая малеча. А да бацькоў за сталамі, да пажылых мужчын, маладосць і сталасць якіх пачалася ў вайну, я міжволі, з дакладнасцю яркай, балючай галюцынацыі, прымяраў мундзіры, аўтаматы і каскі — да лысых і сівых галоў. Нібы забыўшыся, у якой палавіне Германіі я знаходжуся, з агідай бачыў тых, што былі ў нас у якасці пераможцаў і — значна пазней — пераможаных...
Сёння, з крутой, арлінай вяршыні крэпасці Кёнігсштайн глядзеў на ўтульныя, чырванадахія вёсачкі ў зеляніне садоў, на палявую і лясную красу далін і ўзгоркаў над велічнай, гістарычнай ды песеннай Эльбай.
І зноў уявілася, што і адгэтуль, з чароўнай Саксонскай Швейцарыі, людзі хадзілі далёка, «за свет вочы» — паліць старых і дзяцей у якім-небудзь большым ці меншым Асвенціме, большай ці меншай Хатыні, у нашым наднёманскім Новым Сяле...
Чаму праз майго сына, ставячы яго ў розныя сітуацыі былой і будучай вайны, мне прасцей разумець увесь жах бесчалавечнасці?
Таму, што ён найбліжэйшы да майго «я», мы з ім амаль адно, я больш за ўсё на свеце даражу яго прыходам у жыццё, прыходам у якасці майго наступніка, майго паўтарэння ў лепшай — я так хачу,— у чысцейшай, дасканалейшай сутнасці.
Думаў так, прачытаўшы ў газеце пісьмо паляка, былога вязня фашысцкага канцлагера для дзяцей, адрасаванае былому каменданту таго лагера, мірнаму бюргеру ў адным з зацішных гарадкоў ФРГ.
Уявіліся камендантава аўчарка і мой хлапчук — перад жахам апошніх пакут, зусім адзін, зусім безабаронны...
І потым яшчэ думалася, калі ўявіў, як ён дзесьці ляжыць на траве, пакупаўшыся, абсыхаючы на сонейку,— задумаўся, глядзіць на свет сваімі чыстымі вачыма...
Ён — як усе дзеці ўсяго свету. Усе яны — як ён. Але ж ён для мяне — амаль я сам, маё паўтарэнне ў вышэйшай форме, і таму ён найбліжэйшы мне, і боль усіх дзяцей мне лягчэй зразумець праз боль ягоны, праз боль, што не можа быць не маім.
Ранняя раніца.
Выйшаў з пакоя загараднага матэля пад яснае, ужо сонечнае неба, пад песню жаваранка і падумаў:
Добра было і добра заўсёды таму, хто і гэтую песню, і гэты рамонак — усё можа падпарадкаваць свайму аднаму, значнаму і трываламу назаўсёды.
Чарнявая немачка, гід у палацы Сан-Сусі. Яе прастадушна прыязнае, хоць і службовае «лібэ гэстэ» (мілыя госці), што паўтаралася ў кожнай новай зале музея. А потым — «зрыў у асабістае», які, калі ён нават і паўтараецца ў яе з кожнай новай групай наведнікаў, гучыць прыемна, хораша.
Паказваючы ўзоры старога фарфору, яна прызналася нам, групе савецкіх турыстаў,— зноў жа з прыгожай, натуральнай шчырасцю хоць і адукаванага, але і простага чалавека,— што вось гэты, у гэтай іменна шафе фарфор падабаецца ёй асабліва, больш за ўсе іншыя. З той прычыны, што і яна, як ён, паходзіць з Гарца...
Усе мы, ці амаль усе, міжвольна цёпла ўсміхнуліся.
Лірыка, аказваецца, патрэбная ў кожнай справе.
Спякотны поўдзень у дарозе Будзішын — Дрэздэн.
З акна імклівай машыны гляджу на ўрадлівае лета.
Добрае жыта — густая, гарачая каша калосся, якую так і хочацца зачэрпаць зверху лыжкай і пахукаць, пастудзіць.
У зялёнай сцяне пшаніцы каля шашы сям-там палаюць агеньчыкі макаў.
Для саміх сябе яны — не пустазелле. І для мяне... ды што там я — і для паэзіі, так неабходнай у жыцці, таксама.
Успомнілася «Жыта» Шышкіна і жыта аднаго з нашых маэстра. Са страху ці з выгады ён «уторгся» ў прыроду, паправіў яе — жыта намалявана чысценькае, колас у колас, як пад лінеечку, а васількі — пустазелле — старанна высаджаны на ўзмежак.
«Са страху?.. З выгады?..»
Гэта было, дарэчы, даўно, у той час, калі аднаго з нашых паэтаў... дакаралі на сходах і ў друку за верш, дзе ён пра васількі сказаў ажно такую крамолу, што выпалаць іх з поля ён гатоў, а з сэрца, бачыце, не можа...
У адной з музейных залаў Вартбурга, перад уваходам у тую келлю, дзе Лютэр перакладаў Біблію, у адзін час з нашым Скарынаю сцвярджаючы права на роднае слова, прыемна было чуць ад фрау-гіда, што тут быў калісьці Пётр Першы, а потым Талстой, малады яшчэ, але ўжо слаўны аўтар трылогіі і ваенных апавяданняў. Ён, як сведчыць запіс каменданта гэтага замка, больш за ўсё несалідна катаўся на восліках...
Спускаючыся зверху ўніз на машыне, у засені магутных дрэў мы абагналі цэлую чародку гэтых пацешных, несмяротных верхавікоў.
І вослікі тупалі вельмі важна, і малеча сядзела на іх з вялікім гонарам.
Ах, несалідны Леў Мікалаевіч!
Айзенах. Спёка на плошчы.
Мімаходзь, праз адчыненыя бакавыя дзверы, заглянуў у пусты халадочак сабора і небывала ўсвядоміў, як многа яшчэ на свеце людзей, якім гэта трэба.
Дома мы часта забываемся, што свет працягвае жыць па-свойму, а мы павінны ўмець і ўвесь час вучыцца культурна сцвярджаць, абгрунтоўваць сваё.
Вяршыня нямецкай сентыментальнасці.
Голенькі, сыценькі, прыгожанькі Ісусік Хрыстосік і такі ж самы Іванька Хрысціцельчык — на траўцы, у сонейку — даюць адзін аднаму буську...
Бачыў гэта, здаецца, у Гоце, яшчэ ў адным замку, яшчэ ў адной галерэі.
Адны ўцякаюць ад свайго, па-спажывецкаму прысмоктваюцца да чужога, лепшага, гатовага — абы лягчэй, смачней пажыць. А іншыя лічаць, што трэба вучыцца, як гэта лепшае наладжваць дома. Цар Пётр Вялікі, граф Леў Талстой, мужык Міхайла Ламаносаў. Пра іх тут згадваць даводзіцца часта.
Зноў і зноў прыходзіць думка:
А як жа, як, як у такой цудоўнай прыродзе, у такой зайздроснай культуры можна было дайсці да Асвенцімаў?..
Усплыў на памяць расказ ленінградкі, перакладчыцы, што ехала ў адным купэ са мной у Брэст, насустрач гэдээраўскай дэлегацыі.
На Піскароўскіх могілках маладыя немцы-турысты ўбачылі старую жанчыну ў чорным, якая моўчкі, сурова глядзела на іх, стоячы каля магілы.
Калі ім сказалі, што гэта маці цэлай сям’і, пахаванай тут у блакаду, адзін з нямецкіх юнакоў не вытрымаў позірку старое — упаў на калені, пачаў са слязьмі цалаваць яе рукі і ногі, просячы прабачэння за тое, у чым яны, дзеці апошняй вайны, не вінаваты...
Што сказала ім тая жанчына — не ведаю.
Веймар. Зноў галерэя.
Гляджу на партрэты ўладароў ды магнатаў і думаю:
«Ад чаго яны так сыта, весела ўсміхаюцца? Ад працы, ад нядолі нашых продкаў?»
Нашых — у разуменні класавым, міжнародным, якое тут, не дома, прыходзіць неяк свяжэй і глыбей.
Абедаючы ў экзатычным сутарэнні гасцініцы «Пад сланом», я парушыў рэжым — дазволіў сабе кухаль піва. Больш з-за сімпатыі да таго глінянага, бела-блакітнага, узорыстага кухля. Але не піва, відаць, і не стома, сабраная за некалькі дзён нервовага недасыпання, вінаваты ў тым, што ў доме Шылера я... ледзь-ледзь не заплакаў.
Аконная ніша ў тоўстай сцяне ідзе ад падвокання да падлогі. Сонца, якое ўжо добра схіліла з паўдня, лілося ў гэтае акно, на падаконніку палалі барвовыя кветкі.
І мне раптам падумалася, што вельмі добра было б падсунуць у гэтай нішы столік да падаконніка і працаваць, калі яшчэ трохі адсунецца сонца.
Такое простае, а для мяне — даўно такое прагнае жаданне.
І вось іменна тады, калі яно, пачуццё гэтае, прыйшло, нас, толькі траіх у гэтым пакоі, на гэтым паверсе, дагнаў бесклапотны, бязгрэшны шолам. Знізу па сходах — з тупатам, гоманам, смехам — падняліся і запоўнілі пакоі, наш і суседні, піянеры. Нямецкія, у сінім, і польскія, з бела-чырвонымі гальштукамі. Румяныя, загарэлыя хлопчыкі і дзяўчаткі.
Скептык сказаў бы: як гэта проста, як гэта нават шаблонна, штучна, нацягнута...
І як сімвалічна — скажу я.
Хваляванне маё я супакоіў у гутарцы з няўрымслівымі, яшчэ па-дзіцячы непасрэднымі і ўжо крыху па-дзявочы, па-польску какетлівымі дзяўчаткамі з Гданьска. Яны стаялі, некаторыя зусім натуральна абняўшыся, з дзяўчаткамі нямецкімі.
...У доме Гётэ больш раскошы — і галерэя, і мінералы, і мэбля.
Аднак у абодвух вялікіх сяброў месца працы, тое месца, дзе яны аставаліся самі сабой, сам-насам са сваім богам, было і засталося абаяльна сціплае. Просты пісьмовы стол, паліцы кніг, ледзь не зусім аскетычны драўляны ложак.
Больш за ўсё хацелася глядзець на кнігі і рукапісы пад шклом — адзінае, што і я сяк-так умею рабіць.
У пантэоне дзве карычневыя труны справядліва рассунулі на бакі, пад сцены, вялізныя, цяжкія скрыні з рэшткамі нецікавых і непатрэбных людзей, багацеяў і ўладароў.
З-за вянкоў ледзь відны два надпісы на тарцах тых дзвюх трунаў: Schiller і Goethe.
І я паставіў у вялікую вазу з вадой, схаваную ў вянках, адну нашу белую гваздзіку.
Успомніліся словы Талстога пра тое, што калі б Пушкін здолеў прадбачыць, уявіць сваю славу на стагоддзе наперад — ён мог бы не вытрымаць, звар’яцець. Ды гэта падумалася ўжо на могілках, калі мы выйшлі з пантэона, пра гэта я загаварыў з дзвюма сваімі спадарожніцамі. І адна з іх сказала, што Пушкін, вядома ж, прадбачыў. Бо не так гэта проста было гаварыць у той час пра свой помнік, што непакорнай галавой узняўся вышэй за імператарскі...
Двое беларусаў і немка, мы згадзіліся з тым, што прадбачыў, напэўна, і Гётэ. Пра гэта гаворыць ужо сама яго, калі прыглядзецца, ільвіная самавітасць.
Слава — славай, а веліч геніяў — у іх прыналежнасці чалавецтву, яго прагрэсу, таму найсвятлейшаму, адзінаму, што дае разумны, хвалюючы сэнс жыццю.
...Ад гэтых дум, ад гэтых пачуццяў — у цішыню Бухенвальда.
Цішыня і вячэрняе сонца. Птушыныя бесклапотныя галасы і кветкі дзікіх ружаў на рэдкіх кусціках вялікага адхону. І проста мілая, звычайная трава — яна нядаўна скошана і зноў, толькі без кветак, пайшла маладзенькай атавай.
Адгэтуль, дзе мы стаім, з вяршыні адхону, з-пад сурова-велічнай вежы са званамі на ўвесь свет, ад трох агромністых і васемнаццаці меншых чашаў з зямлёй, напоенай крывёю пакутнікаў з васемнаццаці еўрапейскіх краін,— адгэтуль так хораша і так сумна глядзець на багатую летнюю красу бязмежнай веймарскай даліны. Крытыя чарапіцай вёсачкі ў садах. Нівы. Пералескі. Сабраны ў жменьку горад на даляглядзе. Горад Гётэ і Шылера, калісьці так цынічна і так жахліва зганьбаваны суседствам з гэтай, яшчэ адной, міжнароднай Галгофай...
У трох вялізных чашах, проста ямах, падобных на гіганцкія варонкі, акружаныя кожная суровай каменнай сцяной, густа расце трава, робячы гэтыя чашы ўсярэдзіне зялёнымі. Васемнаццаць меншых чашаў узняты на шэрых пастаментах з назвамі краін, з аднаго боку — на мове мясцовай, нямецкай, з другога — на мове кожнай названай краіны.
Каля нашага пастамента, убачыўшы пад ім, на суровым бетоне, жывыя, гарачыя кветкі, відаць, зусім нядаўна паложаныя тут незнаёмымі суайчыннікамі,— я зноў ледзь-ледзь не сарваўся...
Такія месцы, такія хвіліны належаць нам, хто чалавек, таксама, як нам усім належаць Гётэ, Талстой, Ралан... многія ў многіх краінах, і родныя, і неабходныя ўсім.
Гэтага мне не хапала апошнімі днямі, і ў гэты стан душы, у гэты, вельмі сучасны, настрой я вынырнуў з Германіі замкаў і галерэяў, патрэбных толькі ў разумным спалучэнні з днём сённяшнім, з нашым трывожным заўтра...
Пішу ў машыне, на эрфурцкай рыначнай плошчы, спусціўшыся сюды з паднебнай вышыні магутнага сабора на гары.
Зачапіўся за гідаву фразу:
«Напалеон ставіў коней у гэтай святыні...»
Канавязь — каля цудоўнай старадаўняй разьбы па дрэве... Гэта — ад адчування ўлады, беспакаранасці пераможцы, ад жадання зрабіць пераможнаму як мага больш балюча. Гэта — ад звычайнай дзікасці, ад звычайнага хамства, якога так шмат яшчэ дрэмле ў людзях. Было даўней. Было нядаўна. Будзе яшчэ? Ці ўжо як быццам і пара, даўно пара было б канчаць!..
На саркафагу святога Севярына — у другім саборы, побач — несмяротная ўсмешка маленькага Хрыста. У камені вытрымала, перамагла стагоддзі. Усмешка не бога — усмешка дзіцяці. Як сімвал чалавечнасці, чысціні і надзеі.
Яшчэ адна, толькі што выпадкова пачутая, фраза:
«Гэта старое, як само чалавецтва...»
Можна сказаць і так:
«Трэба быць наіўным, каб думаць, што так няможна, не трэба, што так калі-небудзь не будзе».
Я належу, хачу належаць да такіх наіўных. Хэмінгуэй пісаў, што калі чалавецтва пачне нарэшце расстрэльваць падпальшчыкаў вайны, ён гатовы выконваць гэты святы прысуд... Тут я, вядома, думаю пра актыўнасць у барацьбе за дабро.
Зноў Берлін, зноў атэль «Бераліна».
...Пакуль яго не пачнуць выхоўваць ды прымацоўваць да нейкай бацькаўшчыны, да нейкай закансерваванай веры — ён усюды прыгожы. Быў, ёсць і будзе.
Так думаў я ўчора, седзячы ў навумбургскай «баўэрнштубе», стылізаваным пад сялянскую хату рэстаране з нечакана вясёлай назвай — «Ягнячы хвосцік». Думаў, гледзячы на двух чысценькіх хлапчукоў, што сядзелі з дарослымі за суседнім сталом і нібыта слухалі, а больш дык сумавалі.
Дарэчы, «ягнячым хвосцікам» там, у маляўнічай, сонечнай Цюрынгіі, вясковыя «муцці», матулі з пяшчотнай кплівасцю называюць сваіх малых любімчыкаў: «Oh du, mein Lämmerschwänzchen!»1
Перад абедам былі тры саборы — два ў Эрфурце і адзін у Навумбурзе. Яшчэ тры сведчанні вялікай культуры дойлідаў і мастакоў старой Германіі, культуры, не бачыўшы якое, цяжка ўявіць яе суровую і часамі ледзь не пяшчотную прыгажосць.
Калі пра пяшчотнасць, дык чаго варты толькі навумбургскія Ута і Рэгенільдзіс, празаічна гаворачы — дзве красуні ў камені, увасобленыя невядомым скульптарам XIII стагоддзя, дзве жанчыны, што і цяпер зачароўваюць. Першая сваёй строгай красой, а другая — «дачка польскага караля Баляслава Харобрага, адна жанчына, якая тут усміхаецца»,— сваёй усмешкай, што ажывіла, абяссмерціла і камень.
Яшчэ пра пяшчотнасць.
Той самы скульптар, які — «відаць, па веры сваёй» — пажадаў астацца невядомым, у тым самым камені-ракушачніку, нібы дзявочымі рукамі карункі ды каруначкі, замілавана вывязаў лістоту дубу, клёну, ляшчэўніку... І лістота гэтая ледзь што не шуміць, ледзь не зелянеецца на тонкіх, стрункіх калонах, жыва напамінаючы тую, што за сценамі сабора.
А што да суровасці... можа лепш — строгасці, у велічнай красе трох учарашніх і іншых святыняў, якія мы бачылі, дык мне найбольш, відаць, запомніцца магутная, пашарэлая ад стагоддзяў званіца эрфурцкага сабора. На яе мы, як быццам у самае неба, уздымаліся то простымі, то пакручастымі сходамі, час ад часу выглядаючы на свет праз вокны, то шырэйшыя, то вузкія, як байніцы. Бачылі пад сабой, нібы з самалёта, у дзіцячым здзіўленні, чырвоныя чарапічныя дахі, шэрыя сцены і зеляніну старажытнага горада, а пад саборам, пад гарою, на якой ён узвышаецца,— маляўнічы кірмаш на плошчы, дзе на сталах і ў вазочках капуста, букеты морквы і чырвань чарэшні...
І да абеду, і пасля, да берлінскага вечара, была дарога — бясконцыя змены летняй красы, то палявой, то лясной, што не стамляе ніколі.
1 О ты, мой ягнячы хвосцік!
Хмарны ўчарашні дзень мы пачалі пазнавата. Глядзелі музеі: «Пэргамон-музэум», з велічным Пергамскім алтаром і «Свяшчэннай дарогай Вавілона», і «Нацыянальную галерэю».
З яе запомняцца:
Менцаль (чытаў пра яго падлеткам, у часопісе з рэпрадукцыямі карцін); Крэмар, стваральнік Бухенвальдскага мемарыяльнага комплексу; Тома, з яго партрэтам сястры Агаты, абаяльнай, простай дзяўчыны; вядомы ўжо Барлах і некалькі іншых, прозвішчы якіх не запомніліся, але ад пейзажаў, партрэтаў і жанравых палотнаў асталося светлае ўражанне.
Напрыклад, «Дзяўчынка ў пярэднім пакоі», відаць, прыведзеная ў багаты дом на службу, каля якое я, здаецца, упершыню так моцна, па-бацькоўску адчуў, што гэта азначае — аддаваць сваё дзіця ў чужую сям’ю, на паняверку.
Было б куды бяднейшае ўражанне ад Берліна, каб мы не заглянулі ў гэтыя суровыя, калі не сказаць — панурыя, і велічныя гмахі на «Востраве музеяў».
Хоць і думаецца, што знаёмства з ГДР выйшла ў нас крыху аднабокае, пейзажна-гістарычнае, плюс трохі літаратуры і адзін калгас...
Нічога не зробіш — мы госці. На першы раз дзякуй і за гэта.
Самая цудоўная, самая міжнародная музыка — дзіцячы смех у заапарку, каля вальера з разгулянымі медзведзянятамі. Жывы, агромністы вянок шчаслівых вачэй, вясёлага шчэбету, які раз-поразу выбухае сярэбраным, сардэчным смехам...
Ажно сам пастаяў, пасмяяўся. Не адзін, у нямецкім дарослым натоўпе.
1969
Неяк на Волзе, седзячы пад вечар на палубе, мы з сябрам заспрачаліся, што лепш — ці такое вось шумнаватае ды мітуслівае турысцкае падарожжа, ці дома, у Беларусі, засесці з вудамі над ціхай рэчкай — хоць з месяц на адным месцы?..
Потым, застаўшыся адзін, я запісаў:
«У самалёце або ў верталёце, на брыючым, абматаў бы, здаецца, усю Зямлю не раз, не два, не тры — ва ўсіх напрамках.
Як мама калісьці клубок наматвала.
Тады здавалася: такі ж вя-ліз-ны!..»
З ранняга ранку хадзіў па ціхім яшчэ Ерэване, сонечным, свежым ад ценю і вады, і гаварыў сам сабе, што ранавата, мусіць, расчульвацца, аднак жа і радасна пазнаваць яшчэ адну краіну, яшчэ адзін народ. Толькі захоўваць яснасць галавы і не разменьвацца на дробязі — на святах гэта трэба памятаць.
Сяджу на скверы, дзе замест кветак — процьма малых і маленькіх фантанчыкаў. Сярэбраныя, гаманлівыя шчоткі вады, даўжэзныя і адна за адной. То нізенька цурчаць фантанчыкі, то вось пачалі булькатліва расці, уздымацца. Кветкі растуць так хутка, дружна толькі ў казках, па загаду нябачнага чараўніка. Пераможная песня вады, яна асабліва да душы ў той краіне, дзе вады мала, дзе за яе, як за жыццё, змагаюцца спрадвеку.
Што мала тут яе — так думалася яшчэ да сустрэчы з фантанамі, калі глядзеў праз акно самалёта на бурыя, голыя горы.
...Гістарычны музей.
Старажытнасць культуры не павінна бянтэжыць: «Ат, што ты ні рабі — няма нічога новага!..» Яна павінна радаваць. Толькі трэба знайсці сваё месца, месца свайму слову ў лёсе свайго народа і, разам з тым, у лёсе ўсяго чалавецтва. Сапраўднае не гіне. Веліч гісторыі кліча і гоніць да сціпласці, а баіцца яе, гэтай велічы, толькі пусты чалавек.
Гэты вось не баіцца. Бачыш, як ён — наш чорны, быстравокі гід — упэўнена, пераканана гаворыць, чэрпае з бездані роднай мінуўшчыны, шчодра дае нам напіцца:
— Калі народ прыгнечаны чужынцамі, тады пачынаецца барацьба за адстойванне роднай культуры. Майстар майстру перадае, і яна...
Я зайздрошчу табе, незнаёмы таварыш!..
...Не трэба саромецца, што на чужой мове ты гаворыш з родным акцэнтам.
У дзяўчыны ці маладзічкі, якая вадзіла нас па музеі Хачатура Абавяна, гэты родны акцэнт гучаў вельмі міла. І дарма яна сарамліва апраўдвалася перад пачаткам экскурсіі. Пра гэта я ёй пасля, калі мы развітваліся, сказаў. Гэта ж не невуцтва, а моцнае карэнне роднага.
...Багацце, раскоша не дадаюць таленавітым людзям абаяльнасці.
Гэта адчувалася ў гарадскім доме-музеі Авеціка Ісаакяна, куды мы прыехалі з Абавянавай вёскі Канакер, з яго прахалоднага каменна-землянога доміка, дзе не экзотыка расчульвае, а беднасць, прастата, жыццё — адно з народам.
Учора на туманянаўскім пленуме некалькі разоў за дзень, ды на самым высокім трыбунным узроўні, з дзяржаўнымі дзеячамі, палкаводцамі, акадэмікамі і замежнымі гасцямі ў прэзідыуме, паўтаралася от сабе казачка пра сабаку і ката, гісторыя з непашытаю шапкаю.
Гледзячы на партрэт юбіляра, справа і вышэй над сцэнай, на яго разумную, добрую ўсмешку, думаў, што і я мог бы ў зале падняць руку, пайсці на трыбуну і расказаць нашаму літаратурнаму і чытацкаму інтэрнацыяналу, якое шчасце гэтая казка, напісаная калісьці семнаццацігадовым паповічам, дала яшчэ аднаму хлопчыку і яшчэ аднаму бацьку.
У Беларусі, на якую ён, той вясковы паповіч, можа і не разлічваў...
Вось яна — доля сапраўднай літаратуры.
Канчаецца верасень, а спякота — па-летняму, з самага рання. Былі на гары Эрабуні, каля раскапаных рэштак святыні Халда. Потым ціха стаялі на другім узвышшы над Ерэванам, каля велічнага помніка ахвярам генацыду — турэцкага зверства ў 1915 годзе.
Адзін з замежных, здаецца, сірыйскіх армян, стары, сутулы чалавек, стаяў на каленях перад полымем Вечнага агню, у нашым натоўпе, які ва ўрачыстым, глыбокім маўчанні слухаў жалобную Камітасаву музыку, што выплывае нібы з глыбіняў зямлі, разам з імклівым, стрыманым і страсна гаманлівым полымем.
Другі стары, таксама іншаземец, плакаў каля каменнай сцяны, затуліўшыся ў кут.
Нам шапнулі, што гэта — тыя з нямногіх заходніх армян, каму ўдалося ўцячы ад вынішчэння.
Успаміны, ад якіх звар’яцеў Камітас...
Пасля абеду ездзілі ў Эчміядзін, рэзідэнцыю «каталікоса ўсіх армян», дзе аглядалі сабор, збудаваны ў самым пачатку чацвёртага стагоддзя.
За вокнамі аўтобуса — вінаграднікі, кукуруза. Шчодрае сонца. І бясконцае каменне...
Цудоўны адвячорак у даліне Арарата, за горадам Акцемберан.
Яшчэ адзін велічны помнік, прысвечаны перамозе над туркамі ў 1918 годзе, цэлы мемарыяльны комплекс, узнесены зусім нядаўна. Стылізаваныя каменныя арлы, якія адразу здаліся туркам ракетамі,— быў нават заяўлены адпаведны пратэст.
Граніца адгэтуль зусім недалёка.
А за граніцай, за быстрым Араксам, за бязмежжам даліны — пад самым небам — Арарат. Вяршыня, асветленая сонцам, якое для нас заходзіць, вяршыня, за якую зачапілася і шчасліва прымлела лёгкае, светлае воблака.
Пазней, пакуль мы за экзатычна-багатым, ледзь не на ўсю даліну доўгім рэстаранным сталом елі хлеб гор «лаваш», сонцападобныя памідоры, вострае «лобі», пяшчотны вінаград, пакуль мы пілі глінянымі кубкамі маладое віно і драўляным апалонікам чэрпалі з бяздонных, шурпатых збаноў густы, халодны «мацун», кіслае малако,— над яшчэ ўсё асветленай вяршыняй, над зіхатлівым шаломам свяшчэннай гары надоўга затрымаўся поўны ціхі месяц.
Што за цудоўная зямля! Як лёгка ідзецца па яе суровай камяністасці, пад небам, усыпаным буйнай жарствой яшчэ ўсё далёкіх планет!..
І яшчэ адзін крывавы неразблытаны вузел нянавісці паміж двума народамі... З армянамі пра туркаў — цяжка гаварыць.
Ды што там Турцыя... У юбілейных дакладах, выступленнях і проста гутарках тут неаднойчы згадвалася і вельмі нядаўняя, калі браць на маштабы армянскай гісторыі, варажнеча паміж народамі Закаўказзя.
У адзін з найбольш складаных тут дзён першай рускай рэвалюцыі паміж варожымі, гатовымі вось-вось абліцца крывёю, армянскімі і азербайджанскімі вёскамі з’явіўся, як небывалы цуд, заяснеў над зямлёй белы сцяг. У руках незвычайнага парламенцёра — «паэта ўсіх армян» Туманяна. Пад агонь, які мог выбухнуць вось-вось, мірыць абдураных рабацягаў паэт пайшоў — як непаўторна гэта гучыць! — «ад вёскі да вёскі толькі ў суправаджэнні двух-трох добраахвотных целаахоўнікаў з мясцовых сялян...»
Белы сцяг — не знак капітуляцыі, а сімвал разумнага міру.
Зялёная і цеснаватая даліна паміж гор, пакрытых яшчэ ўсё не зусім асеннім лесам, з рэдкай прозалаццю ў густой і мокрай ад начнога дажджу зеляніне. На горы, над якімі раніца, нібыта нехаця палягла-пацягнулася воўначка папялістых, імглістых хмарак.
Пераклікаюцца пеўні. Зрэдку акажацца сабака. Вёска на ціхай ускраіне курортнага горада Дзіліжана.
Стаю на двары пансіяната, яшчэ ўсё сонна-ціхага.
Чую дзіцячы тупат — хлопчык бяжыць па сцежцы паміж дрэў, з гары. Бачу — ужо з чырвоным гальштукам, па-школьнаму. Заўважыў мяне, усміхаецца.
Зноў успамінаю Расула Гамзатава. Як толькі ён ідзе на трыбуну любога вялікага сходу, я заўсёды чакаю, упэўнены вопытам, што і яшчэ адно сваё выступленне тоўсты, вясёлы гаварун пачне звычайна і для яго, таленавітага, шаблонна:
— У нас в горах...
Успомніў я гэтую гістарычную фразу ўчора ўранні, у Кіравакане, калі мы пераселі з цягніка ў аўтобусы і пацягнуліся, павіліся даўжэзнай вужакай машын па серпантыне бадзёрай, насцярожанай і страшнаватай горнай дарогі. У Туманянаў родны Дсех — высакагорнае сяло, гняздо паэта.
«Не, ты не маніш, аварац,— па-ранняму свежа думалася мне.— У вас у горах, няхай сабе не ў Дагестане, а ў Арменіі, і сапраўды прыгожа!..»
Захапляюць —
і горы непрыкрыта-суровыя, бурыя, са скальнымі абрывамі, са струпамі камення, якое, здаецца, вось-вось пакоціцца з-пад неба на дарогу;
і горы, пакрытыя лесам, багатыя, цёплыя, таямнічыя;
і раскінутыя на схілах, у далінах і на раўнінах плато чырванадахія каменныя вёскі;
і рэкі з нервова-імклівай, шумнай і нібыта мыльнай плынню...
Я пралятаў над сонечна-снежнымі хрыбтамі Каўказа і Гіндукуша, дыхаў гордым паветрам гісарскіх і карпацкіх перавалаў. Я бачыў Арарат. Здалёк, як светлую мару, якая таксама здаецца часамі то блізка, то яшчэ бліжэй. Я трохі ведаю горы, і я іх люблю, я іх бачу перад сабою цудоўнай загадкай, аднак...
Аднак найпрыгажэйшае ў горах, як мне здавалася ўчора,— дзеці.
Ты тут заўсёды над нечым, над некім вышэй — не трэба і на трыбуну ўздымацца, каб паўтарыць за Расулам ягонаю фразай:
— У вас у горах, таварышы, цудоўныя дзеці!..
Яны віталі нас на дарогах, на вуліцах і на плошчах, пляскалі безліччу маленькіх далоняў, махалі агеньчыкамі гальштукаў, смяяліся і радасна крычалі. Як быццам мы — бог ведама што, як быццам наш праезд... Што ж, наш праезд — гэта з’ява іх свята, усенароднага, на здзіўленне і зайздрасць. Мы жартавалі, што дзецям такое маханне і крык — лепш, чым сядзець за партай. Ды гэта няпраўда, гэта не ўсё... Зрэшты, як бы там ні было, а столькі дзіцячага смеху, а столькі чыстых вачэй. Не трэба нават іншую мову разумець — мова дзяцей здаецца зразумелай, як птушыны спеў.
...Над мокрым лесам гор, над аблачынамі імглы, ужо гатовай знікнуць, заяснелі напалам усходу хмары і, над хмарамі, чысты блакіт.
Хлопчык, які нядаўна бегаў, тупаў за мною, пакуль я, стоячы, пісаў у блакноце, у школу пойдзе на дзевяць. Цяпер восем, а ён ужо з гадзіну на нагах. Чорны, велікавокі смехунок, якому без дапамогі бацькі, таксама чорнага, ціхманага вартаўніка гэтага пансіяната, цяжка было адказаць па-руску на маё пытанне: «А чаму ты не ў школе?» Я падняў хлапчука пад сагнутыя і да бакоў прыціснутыя локцікі — вы-со-ка над зямлёй і, пад шчаслівы смех яго, зноў успомніў учарашняе мноства дзяцей і ўчарашнія сен-ты-мен-таль-ны-я слёзы, што так і прасіліся, як ты ні бараніся ад іх.
Успомніў таксама і выступленне Іраклія Абашыдзе на пісьменніцкім з’ездзе 1967 года. Словы яго пра слёзы Горкага, калі той з трыбуны Першага з’езду савецкіх пісьменнікаў глядзеў на піянераў, што віталі з’езд.
«Я не разумеў тых яго слёз, хоць быў у той час, трыццаць тры гады таму назад, значна лепш, чым цяпер, падкаваны тэарэтычна. Цяпер я іх разумею. Відаць, для таго, каб што-небудзь зразумець, патрэбны духоўны вопыт, духоўная спеласць».
Радасна ўражаны гэтымі словамі, я ішоў па Краснай плошчы, з пасяджэння ў гасцініцу, убачыў перад сабой, у нашым пісьменніцкім натоўпе, Абашыдзе, дагнаў яго — пажылога, здаравеннага, нават нібы панурага з выгляду акадэміка — і падзякаваў за сваё хваляванне.
...Пішу гэта на верандзе.
А нізам зноў прабег, пратупаў хлопчык, з усмешкай гледзячы на мяне.
Сонца ўстала над горамі, а хмары так і не сышлі — заігралі іншымі фарбамі, весела растрасліся паміж зелянінай узбоччаў даліны.
Яблыкі падаюць з яблыні на асфальт і самі бягуць па адхоне дарогі.
За прымітыўнай і па-нашаму, па-вясковаму празаічнай агароджай з жэрдачак стаяць цяляты. Бурыя, з настаўленымі светлымі вушамі, з вільготнымі пыскамі ў белых рамачках святлейшай поўсці, яны глядзяць на мяне з наіўнай, тупаватай цікаўнасцю — сябры і майго маленства.
У росным голлі спакойна, не спяшаючыся, даспяваюць вялікія зялёныя грушы.
Сяды-тады паміж лісця ападзе, заіскрыцца перад сонцам кропля расы.
Хлопчык з гэтай цудоўнай даліны быў, напэўна, учора на туманянаўскім свяце ў вялікім высакагорным сяле. Бачыў я ўчора такога. З рукой у мамінай руцэ ішоў ён у царкву (ператвораную ў этнаграфічны музей), дзе служыў калісьці вясковым свяшчэннікам бацька вялікага армяніна, «благороднейший человек», як называў яго сын. Хто ведае, кім ён будзе, той учарашні хлопчык, якіх вышыняў дасягне. Аднак з рукой у мамінай руцэ — няхай сабе такой карэлай ды патрэсканай — хлопчыку вельмі нядрэнна...
Мой хлопчык, сённяшні, пайшоў нарэшце ў школу: яго не чуваць.
Замест пеўняў і сабак у даліне, дзе вёска і дарога, загаварылі маторы.
«...Но почему тебя пережила любовь моя?»
Па-ўсходняму гэта гучыць зусім не сентыментальна.
Тут, на гары Мтацмінда, над раскошнай панарамай сонечнага Тбілісі, у які мы прыехалі прадаўжаць туманянаўскі юбілей, тут, каля магілы Грыбаедава, мне ўспомнілася іншая трагедыя і іншы надпіс.
У мнагадзетнай і небагатай удавы ўтапіліся ў касавіцу, купаючыся позна ўвечары, дзве старэйшыя дачкі, работніцы і красуні.
Нядаўна, праз трыццаць з лішнім гадоў пасля таго здарэння, ходзячы пад старымі соснамі тых, прастрэленых сонцам і ветрам, могілак на гары, я набрыў на шэры, самшэлы помнік. На ім, пад заржавелым чыгунным крыжам, абавязковымі літарамі ЗПРБ (здесь покоится раб божий), пад апошнімі біяграфічнымі дадзенымі не аднаго, як звычайна, раба, а дзвюх божых рабыняў стаяць два беларускія радкі:
Ой вы, сосны, не шумеце,
Маіх дочак не будзеце.
Ярка ўявілася — цяпер, у Грузіі,— як тая маці бабскаю справай, у цемры свайго беспрасветнага гора, запрагала каня, скрыпела коламі па каляінах, таргавалася з местачковым умельцам і нарэшце, сышоўшыся на цану, дала яму пакамечаны ў хусцяным вузельчыку і распрастаны непаслухмянай рукой лісток паперы. З вучнёўскага сшытка, у клетачку ці ў дзве лінейкі. Папрасіла майстра выдзяўбаць добра ўсё — тыя ўсе літары і гэтае яшчэ, чаго другія не пішуць. А ён за лішняе не ўзяў, толькі зірнуў на яе, узняўшы вочы ад радкоў, напісаных няўпэўненай рукой адной з дзвюх меншанькіх, што яшчэ «бегаюць у школку». Напісаных пад маміну дыктоўку.
Сама прыдумала?.. Пачула гэта калісьці?.. А што — не ўсё роўна?..
Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёўскай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. І, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават і не пачаў, хоць пачуцці і хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны, калі мы апускалі і закопвалі іх у адной шырокай яме пад соснамі — і тады ўжо старымі. І тады, і доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...
І вось калі, вось ажно дзе яно адгукнулася ў сэрцы.
Нечакана, міжволі ўявілася наша Зямля, акружаная безліччу пастаянных успышак — бясконцымі зменамі адзінак і пакаленняў.
З мноствам людзей, блізкіх, знаёмых і проста бачаных за маё паўстагоддзе на трох сяк-так абжытых мною кантынентах, з мноствам вядомых па кнігах і карцінах, па музыцы і кіно,— рэальна і паэтычна ўявілася — не перадаць...
І адно пранізвае гэтыя ўспышкі, гэтыя змены — тое, што астаецца, што памнажаецца, імя чаму — набытак чалавецтва, яго гісторыя, яго маральны вопыт, яго несмяротнасць.
1969
...Званы над каўнаскай плошчай, што вельмі па-свойму вызвоньваюць украінскі «Рушнічок» і неапалітанскую «Санта Лючыя». Першы снег пад нагамі, першыя сняжынкі ў ціхім паветры лістападаўскага поўдня. І ад гэтага звону, і ад белай пяшчотнасці на нас сышла ледзь не дзіцячая радасць жыцця, спалучаная з вопытам, болем і сумам перажытага за многія гады. Так мы стаялі — некалькі беларусаў, літоўцаў, рускіх, украінцаў, латышоў — каля магілы Саламеі Нерыс. Зняўшы шапкі, пад гукамі зачараваных званоў, у нячутнасці малапрыкметных, гулліва-павольных сняжынак.
Сонечны гоман балтыйскай хвалі. Пуховыя дзюны Ніды. Вольны разгон сучасных магістраляў. Велічнае маўчанне красамоўнай гісторыі — Тракайскі замак над азёрамі. Заводы, электрастанцыі, новыя дамы, якім не брыдка побач з гмахамі мінулага. Шырокі, быстры брод лясное Дубісы, на беразе якой — вядро з дробным уловам, а далей — чысты, ціхі хутарок, дзе мы начавалі, дзе нас, людзей падарожных, прыгрэлі нявымушанай прыязнасцю.
Спакойна-паўнаводная, сонечна-мудрая плынь народнай эпапеі Данелайціса, што так натуральна, па-сваяцку нагадвае нашу «Новую зямлю».
Жалобная Маці Пірчупіса, смутак якое так горка, глыбока пераклікаецца з болем Бацькі, на руках якога забіты фашыстамі сын,— пераклікаецца з нашай Хатынню, сімвалам пакут і мужнасці народу-партызана.
Светлыя вочы вясковай работніцы, літоўскай дзяўчыны, у нацыянальным уборы якое так многа ад жыццядайнай зеляніны родных палеткаў, а ў песні пра рамунэле-рамоначкі так многа і нашай спрадвечнай, непераможнай сардэчнасці.
Песня Чурлёніса, песня жыццю, цудоўна заключаная ў цесныя рамкі яго жывапісных шэдэўраў. Звонкія пералівы казачна яскравых вітражоў. Слова паэтаў і празаікаў, вобразы кіно — сведчанне зайздроснай велічы душы народу, толькі колькасна невялікага. Шчырасць друга, з якім пры сустрэчы можна пагаварыць пра ўсё. Звычайная ветлівасць — у магазіне, на вуліцы, у шавецкай майстэрні — штодзённая празаічная ветлівасць, што памагае ўваходзіць у светлы настрой...
— Ну, што ты пішаш? — спытаўся ў мяне пры сустрэчы таварыш, калісьці мужны партызан, цяпер выдатны лінгвіст і рыбак з паэтычнай душой.
— Сёння павінен напісаць для літоўскай газеты. Слова прызнання, ці як тут сказаць...
— Я напісаў бы, браце, так. Колькі чаго перажыта разам за столькі стагоддзяў. Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось жа няма ў нашай народнай творчасці — і ў беларускай, і ў літоўскай — ні ў песнях, ні ў казках, ні ў прыказках ані слоўца злоснай кплівасці адзін з аднаго, ані якой-небудзь нянавісці, варажнечы. Здорава?
А што ты думаў — і здорава.
Будзь жа блаславёная, Літва!
1970
Рыжскае ўзмор’е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім Доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны і маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...
Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у розумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.
Каторы дзень прыходзіць, вяртаецца думка пра іх асабістыя светы, якія за адзін раз непрыблізна ўбачыць не зможа нават багатае, яркае, грунтоўна падмацаванае веданнем уяўленне.
А гэта ж так цікава — гэты сціск нябачных промняў іх дарог і сцежак у адно месца, сюды, у нашы жоўтыя белавокныя домікі, у вялікую, светлую сталовую, дзе мы тройчы ў дзень сустракаемся ў поўным складзе.
А потым будзе разбег ад цэнтра, як выбліск промняў ад сонца, раз’езд ва ўсе канцы іх «зялёнай зямлі» — у свае хаты, за свае сталы, на свае падушкі...
Як гэта цікава, і як няясна я пра гэта гавару!..
1971
Справа не ў тым, што я пабываў ужо ў Канадзе або ў Індыі, у Карэліі ці на Далёкім Усходзе. Вось я, глядзіце, быў, вось я што бачыў... Справа ў тым, каб усюды знаходзіць тое, пра што неабходна сказаць.
Што шчасце наша, наша мара і мэта — у разумным яднанні, як бы ні цяжкі быў шлях да гэтага.
1971
Лістападаўскі ранішні прыцемак.
Такая цішыня, што і сосны маўчаць, і Нёман, здаецца, стаіць. Уражанне гэтае падмацоўваецца адлюстраваннем сасновай грады з таго берага,— яно дастае да палавіны ракі. Але, пастаяўшы даўжэй, пачынаеш заўважаць, што на адлюстраванні тым сунецца наперад плынь. Так вось на цёмным фоне за акном лепш заўважаецца — спыніўся дождж зусім ці яшчэ ўсё цярушыць.
Злева, на тым беразе, перашэптваюцца дзікія качкі. Справа, зводдаль чуецца грудное, сытае ўсхрыпванне трактарнага матора. Проста перада мною цінькае сініца. Ажно не верыцца: няўжо яе адтуль чутно?..
«Хораша тут!» — і за мяне сказаў бы хтосьці харошы, каго мне тут не хапае.
А я — замест яго — запісваю гэта амаль што вобмацкам, яшчэ ўсё ў паўцемры, стоячы ў соснах пад абрывам.
Метраў дзвесце, не болей, памалу прайшоў, а вось як хутка пасвятлела. І Нёман крануўся, і лес прамовіў паасобнымі соснамі.
І ніколі гэта не перастане быць новым, хвалюючым — як нараджаецца яшчэ адзін наш дзень.
Малы вясковы хлапчук, да слёз нарагатаўшыся:
— Ай-ёяч-кі!.. Ой, прыйдзе такая смяшлівая мінута, што і не ведаеш, як яе перажыць!..
Ён у гэтым пайшоў па бацьку, чалавеку вясёлым і вострым на слова. Бацька той быў, аднак, і шкодны, яго не любіла амаль уся вёска. Але адмоўнага ад бацькі малы яшчэ не ўзяў: ён і не краў, і не крыўдзіў слабейшага, і не сведчыў на судах за чарку, а бацькава весялосць і дасціпнасць, у сыне памножаная на дзіцячую чысціню, усім на вёсцы падабалася.
Яго «ай-ёяч-кі!» — праз нейкіх сорак год — я ўспомніў пазаўчора ў лесе над Нёманам, каля ўскраіннай вуліцы гарадка.
Друскеніцкі хлапчук бегаў з двума маладымі сабакамі, ужо не шчанюкамі, але яшчэ і не дарослымі. Рагочучы, хлопчык упаў на панылую траву, і чорныя сабачыя падлеткі то тузалі яго за вопратку і ўсцешана гаўкалі, то скакалі цераз яго адзін за адным, страшэнна радыя ўсёй гэтай валтузні.
Я прыпыніўся, любуючыся, а потым сказаў яму голасам клапатлівага дзеда:
— Устань з сырой зямлі, а то прастудзішся.
— А я хачу забаўляцца! — адказаў ён, сеўшы паміж сабачкамі, якія на момант змоўклі.
— Ну то і забаўляйся, бегай.
Малы ўсхапіўся, хутка і спрытна пабег, са смехам уцякаючы ад сабачак, якія гналіся за ім, па-свойму, брэхам рагочучы.
Гэтых падлеткаў — даўнейшага, з мае вёскі, і пазаўчарашняга, я вось успомніў, чытаючы Чорнага. Калі спыніўся на сказе, на першы позірк звычайным і нават не надта зграбным:
«Маленства было моцнае і ў абладзе сваёй хацела мець радасці ўсяго свету».
І хочацца дадаць:
Няхай жа мае! На ўсім свеце.
Нізам — парывамі — шум, пераважна сасновы. Палосы і плямы сонца. Яшчэ ніжэй, пад абрывам, ціхі і велічны Нёман. А ўгары, над усім, што навокал,— светлыя, лёгкія воблакі. Сонечна, хутка нясуць кудысьці вялікую, векавечную цішыню.
Іду і час ад часу прыпыняюся.
Масток над рачулкай, якая булькоча ў неглыбокім яры. І ўжо да чарнаты сухую, і яшчэ зеленавата недасохлую альховую лістоту паддзімае парывамі нізкага ветру, і, як шпакі на пожні, яна падлятае і зноў садзіцца, аціхаючы, да наступнага неспакою.
Зноў з-паміж хмарак выядрылася сонца, і сосны на высокім беразе паклалі на прывялую траву і сцежкі доўгія, грунтоўныя цені сваіх магутных ствалоў. Строгую, чорную нерухомасць кожнага з гэтых адбіткаў лёгка абмахваюць рэдкія і ажурныя цені ніжэйшых лапак.
Ад сухой галіны каля ствала застаўся толькі кароткі абломак. Дзяцел дзяўбе яго і — у моманты поўнай, бязветранай цішыні — ствол высачэннай сасны гудзе, нібы пусты.
Куст маладзенькіх бярозак. Яшчэ трымаецца і золатам трымціць на іх апошняя лістота. Як нейкі сцяг наіўнага супраціўлення.
Сакавіта густая, моцная зеляніна соснаў прысадзістых, разлапых. Ажно памацаць хочацца, як нейкі — буйнай вязкі — світар.
Раннім ранкам, бязлюдным і непагодлівым, хадзіў па мокрых плітах панеляў і сам сабе, амаль уголас чытаў на памяць вершы Пушкіна. Тое, чаго ніколі не вывучаў па-школьнаму, што адлажылася ў душы само, даўно і назаўсёды, што час ад часу вяртаецца светлай уцехай і надзейным падмацункам.
А ў памяці гучаць два нядаўнія канцэрты: убачаны па тэлевізары гуцульскі і мясцовы, літоўскі, у клубе нашага санаторыя.
Веданне ўкраінскай мовы дапамагло мне тады яшчэ раз перажыць красу чароўнай Верхавіны, дзе я калісьці быў. Мовы літоўскай не ведаю, у песнях яна ішла для мяне таксама за музыку. Гучанне слоў, уплеценае ў шматгалоссе інструментаў, напамінала і Нёман у сасонніку, і рунь ды сцежачку на ўзлеску, і драўляны домік Чурлёніса, дзе і з магнітнай плёнкі, і з рэпрадукцыяў яго карцін выпраменьваўся гімн жыццю...
Абодва канцэрты былі маладзёжныя.
Хлопцы такога ўзросту апошнім часам здаюцца мне асабліва сімпатычнымі па той прычыне, што і мой адзіны сын таксама ўжо становіцца з падлетка юнаком. А сёння хлопцы напомнілі мне і маю маладосць.
Ясна, што не анёлачкі яны, каб імі толькі любавацца,— і ў іхняга ўзросту ёсць свае віны і пакуты, гэта я ведаю па колішнім сабе. Ды не пра тое песня: яна — пра паэтычны свет юнацтва, у тым ліку і майго, яшчэ не абцяжаранага гадамі памылак і расчараванняў.
Ідучы па мокрым тратуары, я жыва ўспомніў, як добра хадзілася ўранні за плугам, у палявой раздольнай адзіноце, як я тады маліўся вершамі і песнямі вялікіх. Лішне не дзелячы іх на рускіх і беларусаў, палякаў і ўкраінцаў, немцаў і англічан, слова адных прымаючы ў непасрэдным гучанні, другіх праз мову іншую, у перакладзе.
Цяжка часамі ішлося тады да роднага, бывала і так, што ледзь не з адчаем трымаешся за яго ў блытаніне абставін і поглядаў.
І заўсёды яно памагала — шчырае, мудрае слова вялікіх.
Яно мяне грэе і сёння. Сваёй непераможнай, чыстай маладосцю.
Пахмурны ранак. Самотны парк.
У дробным цярушэнні мокрага сняжку дрэвы на крутых, высокіх схілах абапал рэчкі,— алешнік, вербы, ліпы, бярозы,— стаяць маўкліва, поўнасцю падрыхтаваўшыся да зімы.
Уздоўж асфальтавай дарожкі весела бяжыць літоўская пявуння Ратніца.
Калі стаць тварам да яе вышэйшага берага, на вяршыне якога ў голым ліпавым голлі лапушыцца цьмяна-зялёнымі лапамі некалькі соснаў,— прыпамінаецца клавіятура небывала шырознага, гаманлівага піяніна. Пяе нягучная, жывая музыка, як быццам аднастайная, але ж і не, далёка не. Справа, на каменным парожыстым спадзе, рэчка шуміць, булькоча, іграе адно; злева, разліўшыся на чыстай водмелі,— другое...
А ўжо да Нёмана, з-пад пукатага моста, яна падкрадаецца моўчкі, ласкава, пакорна.
...Зноў раніца і цішыня.
Рэчка пяе, вядома ж, сама, толькі нагадвае мне піяніна.
Аднак жа так нагадвае,— вось і яшчэ раз ярка паўтарылася,— што хочацца расставіць над ёю рукі і пальцамі перабіраць — як захмялеламу ад музыкі, ці што...
Пастаяў і над Нёманам, спусціўшыся пад абрыў.
Якая б не была навокал рань, якая б не ляжала над ім цішыня, Нямунас робіць сваю работу жыцця. Спрадвечную. Добра сказана ў Хікмета: «Речка, текущая вместе с форелью». Цеплаходзікі, баркі, плыты тут ужо не плывуць: вось-вось зіма, гэта яна спазняецца. Нёман плыве з нябачнымі самамі, шчупакамі, язямі...
Воддаль — ціхі паром. З першымі пешаходамі з таго боку, дзе вёска і хутары. Нібы дэсант — так асцярожна падкрадаецца паром.
Далей за ім — туманец над вадою, а каля крайніх домікаў у соснах — рэдкія агні.
...Нарэшце — першы снег!..
З панеляў ён яшчэ не змецены. Яшчэ не выключаны ліхтары, і ён цярушыцца ў святле і на зямлі іскрыцца — радасна.
Перада мной па белі сцелецца адзін толькі след. Хтосьці адзін парадаваўся раней. Іду па гэтым следзе так, каб левай нагой ступаць пры той правай, а правай пры левай. Нехта трэці будзе ісці і падумае: «Во, якія ў кагосьці няроўныя ногі!..» І смешна будзе яму, чаго добрага. Пры адной, вядома, умове,— калі і ён выдатна адпачыў пасля ўчарашняй плённай стомы, калі і ён настроены так молада і светла.
Сваім штораннішнім маршрутам я дайшоў да другога — не каля Нёмана, а ў цэнтры Друскінінкай — моста над Ратніцай. І калі па некранута белых сходах спусціўся на таксама белую дарожку над вадой, само з душы папрасілася:
— Ах ты, мая!.. А яна ўсё шуміць ды шуміць!..
1972