epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Брыль

Пасля лемантара

1
2
3


 

1

Максім Гарэцкі...

Каб і мне расказаць пра яго штосьці толькі сваё, неабходна вярнуцца... вось ужо больш за паўстагоддзя назад. І ў гэтым, калі не паддавацца паніцы або ныццю (усё канчаецца...), ёсць пэўнае, калі хочаце, шчасце, — бачыць, што і тваё, асабістае нейкім чынам уключылася ў агульнае, стала часцінкай гісторыі, няхай сабе значнай ды дарагой для самога цябе, але ўсё ж дарагой.

Калі ж успамінаць не толькі для сябе, дык не абыдзешся без неабходных тлумачэнняў: чытача трэба ўвесці ў той час, у тыя абставіны, толькі тады ён зразумее цябе так, як ты хочаш быць зразуметым.

З больш-менш такімі думкамі я ішоў на спатканне са сваім школьным маленствам, — у бібліятэку, дзе захаваліся тыя кніжкі роднай граматы, па якіх я вучыўся ў заходнебеларускай школе ў другой палавіне дваццатых гадоў.

І ў нашай вёсцы (тры класы), і ў бліжэйшым мястэчку (яшчэ чатыры) школа была польская, з такім-сякім выкладаннем слова беларускага. «Сякім-такім» яно было таму, што гэтым займаліся настаўнікі-палякі, з вельмі прыблізным веданнем мовы «тутэйшай», і рабілі гэтую справу між іншым, церпячы лішнюю нагрузку па загаду зверху, па нейкіх там часава-ліберальных меркаваннях.

Былі, вядома, і некаторыя выключэнні: пра адно з іх, пра маю настаўніцу ў местачковай школе, я ўжо ўдзячна пісаў. А тут хачу падзякаваць тым кніжыцам з глыбока простай назвай «Родны край», па якіх нас вучылі, лепш сказаць — па якіх мы вучыліся.

«Родны край, трэцяя і чацвёртая пасля лемантара кніжка для чытання». Танная шэрашурпатая папера, няхітрыя графічныя малюнкі, усе тэксты ў густую падборку, — нібы вельмі вялікая сям’я сабралася ў беднай цясноце мужыцкай хаты. Аднак, якая гэта дружная, разумная сям’я, — з якой любасцю да справы, з якім грунтоўным веданнем яе складзена гэтая кніжка! Тургенеў — «Гора» («Щи»), Чэхаў — «Іванька», Гаршын — «Жаба-падарожніца» і «На полі бойкі» (урывак з апавядання «Чатыры дні»), Ажэшка — «Рэха», Тэтмаер — «Успаміны», Канапніцкая — «Як кароль у паход выходзіў...». Да рускіх і палякаў — сусветна любімы датчанін Андэрсен — «Каралеўская вопратка»; «Апошняя лекцыя» француза Дадэ; «Дарагія грошы» — украінскае, «Горкі смех» — яўрэйскае... Туды, у гэтую цудоўную сям'ю, натуральна і раўнапраўна ўвайшло і наша — Багушэвіч, Купала, Багдановіч, Колас, Бядуля, Цётка. Гэта адтуль заселі ў памяці «Воўк і авечка», «Песня вайны», «Слуцкія ткаллі», «Ліпы старыя», «Малітва малога Габрусіка», «Міхаська»...

Гэта адтуль пачаўся і мой Гарэцкі, мая любоў да яго, спачатку больш інтуітыўная, відаць, з прадчуваннем таго, што прыйдзе пазней, са шчымліва сардэчнай, урыўкавай музыкай, таемна роднымі гукамі гэтага прадчування. Цяжка іх перадаць. А яны паўтарыліся зноў, калі я на ціхім, сонечным бібліятэчным стале разгарнуў старонкі той «трэцяй і чацвёртай пасля лемантара», пачаў перачытваць урывак з вельмі простага апавядання, напісанага вельмі маладым пісьменнікам. Максім Гарэцкі, «Роднае карэнне». Вельмі простым здаецца яно мне сёння: што ж, юнак сабе ехаў дахаты, у вёску, ехаў, прыехаў... Такога — як быццам такога — хапае і ў нашых маладых празаікаў, яны таксама усе едуць ды едуць — праўда, і маладосцю сваёй значна старэйшыя за таго каморніка з мсціслаўскай Малой Багацькаўкі, якому як аўтару першага зборніка было, калі рыхтаваў яго, толькі дваццаць. Але ж у той прастаце Гарэцкага, знешне вельмі звычайнай, мне і тады, за партай, і сёння, праз мноства насычаных-перанасычаных гадоў, надзейна адчувалася і адчуваецца тая краса, ад якой і лепей бачыш далёка навокал сябе, і жыць хочацца разумна і прыгожа.

Паспрабуй растлумачыць, чаму яно білася, сэрца даволі гарэзлівага пастушка, і чаму ён, той радасны бой, і сёння паўтараецца ад такога простага, звычайнага. Скажам, як гэта недзе там, не ў нашым Загоры, а там, куды той далёкі Архіп ехаў на возе і чуў, як хтосьці звонкім вечарам так незвычайна для цябе і хораша клікаў жарабя: «Тпроля, тпроля, тпроля!..» Або як ён песню чуў — таксама вельмі новую для цябе, прыгожую незвычайна:

 

Загарэлася вячэрняя зара...

Добры вечар, гаспадынька мая!

Ці зрыхтована вячэрыца твая?

 

Сваёй навізной, незвычайнасцю гэтая песня, — зрэшты, толькі абрыўкі яе, дый без мелодыі, якую трэба было дадумаць, даадчуць самому, — песня хвалююча пераклікалася са жніўнымі песнямі, якія часам гучалі і над нашым вячэрнім полем. Скажам, такая:

 

Пятрова ночка маленькая,

не выспалася паненка я,

ягадкі брала — драмала,

перабірала — заснула...

 

А просты сказ, якім у кніжцы канчаецца фрагмент апавядання, помніцца і дагэтуль, і сёння, ад таго малечага адчування, хвалюе... ну, не вядома чаму. І сапраўды, юнак Архіп (сёння — Максім) прыехаў у сваю вёску, з дарогі добра выспаўся, сям’ёю селі снедаць і — «пацякла бясконцая, прыемная гутарка аб тым, аб сім і аба ўсім»...

У многіх любімых пісьменнікаў ёсць заключныя сказы, нават таксама толькі абрыўкі тых сказаў, якія запомніліся нам з маленства. Скажам, у Тургенева, пра Каліныча, які «...запел вполголоса... и все глядел да глядел на зарю...»; у Сянкевіча, пра малога, закатаванага Янку-музыканта: «Nad Jaankiem szumiaty brzozy»; у Шаўчэнкі: «...затихло все... Тількі дівчата та соловейко не затих»; у Багдановіча: «... а тут, каля акна, малінаўка пяе і стукае жаўна»... І яшчэ можна многае прыгадаць, успомніць сам-насам, калі-небудзь дык нават і з затоена патаемнай, міжвольнай слязой — аб тым, аб сім і аба ўсім...

 

2

Сярод нямногіх кніг мае юначай бібліятэкі была і «Рунь» Гарэцкага, а там, разам з прозай, і п’еса: «Атрута, кароткі жалобны абразок», з якім звязаны дарагія ўспаміны.

Нягожа было б цытаваць тут самога сябе, і я, вядома, не буду, толькі скажу, што свае пісьмы да старэйшага брата ў польскую вайсковую турму, якія я пісаў яму ў 1937—1938 гадах, я перачытваў нядаўна, абдумваючы гэта, што цяпер пішу, таксама з нейкім «гістарычным» хваляваннем. У адным з тых пісьмаў, красамоўна азначаных чырвоным штэмпелем турэмнай цэнзуры, я расказваў, усхвалявана і падрабязна, як мы, загорская моладзь, ставілі ў сваёй вёсцы першы спектакль.

Зноў жа, нялёгка гэта — увесці чытача ў той час, даць яму хоць часткова адчуць, што такое вясковая цемра — у беднасці, у непісьменнасці бяспраўнага жыцця, на дадатак яшчэ — без веснавой ці летняй, ці нават зімовай красы прыроды, а ў нізка хмарную ды гразкую непагадзь позняй восені... І вось якраз тады — першы спектакль!.. Пра такое я ўжо трохі, нібы між іншым, пісаў у «кнізе адной маладосці» — «Птушках і гнёздах». Толькі што не сказаў там, якая п’еса была ў нас першай. Схаваўшыся за свайго героя, я не сказаў таксама, якім наіўным максімалістам, што мне даволі весела бачыцца сёння, быў я тады, выбіраючы п'есы для пастаноўкі, нават часамі свабодна правячы іх, скажам з дазволу, — як рэжысёр-пастаноўшчык.

Адносна нядрэнна начытаны, пераважна класікай, я быў, як пачынаючы літаратар, увесь пад уплывам Талстога, кнігу якога «Что такое искусство?» не проста прачытаў, я ледзь не вывучыў — як дапаможнік у самастойнай працы пад сабой. Апроч згаданых пісьмаў да брата, я мог бы таксама працытаваць і сёе-тое са сваіх тагачасных запісаў, дзе гаворыцца, як пасля доўгіх бескампрамісных пошукаў для першай пастаноўкі была выбрана «Атрута». «Каб дапамагчы людзям паразумнець і палепшаць», а больш канкрэтна — у плане змагання з п’янствам, за цвярозасць.

Гэта было тады вельмі сучасным, сугучным здароваму, высакароднаму руху святлейшай заходнебеларускай моладзі, якая, у большасці пад уплывам удзельнікаў рэвалюцыйнага падполля, і сама не піла, і паслядоўна змагалася з гэтым са старэйшымі.

У маёй глыбокай павазе да справы жыцця і чалавечай сутнасці Максіма Гарэцкага кволай сняжынкай растае тое юначае рашэнне — і гэтую п’есу для пастаноўкі «апрацаваць». У ёй мне пе спадабаліся (зрэшты, і сёння не падабаюцца) дзве рэчы. Тое неверагоднае, як п’яніца Раман хоча зарэзацца, але... нож сагнуўся на ягоным горле, і другое — меладраматычны, вельмі ж «невясковы» дзедаў праклён: «Няма ў мяне больш сына... Праклінаю! Праклінаю!!!» — ажно з трыма клічнікамі. І адно, і другое дваццацігадовы «рэжысёр» паправіў: нож адкінуў, а «праклінаю» апусціў. Мала гэтага, — каб дзеянне як мага больш наблізіць да свайго гледача, даць яму магчымасць як найлепш зразумець галоўнае ў творы, у «абразок», пры перапісванні яго з «Руні», было ўнесена трохі мясцовага ў мову. Не захаваўся (для мяне — на жаль) той рукапіс, як захавалася іншае: мой пераклад камедыяў Талстога «Першы вінакур», якую мы не паспелі паставіць, і «Ад яе ўсе якасці», якую ставілі, а таксама агульны сшытак з надпісам «Вершы для вясковага тэатра», адкуль завучваліся родная лірыка і сатыра, — для дэкламацыі, абавязковай на спектаклях, як і «скокі да раніцы», што значылася на ўсіх афішах. Што ж, прызнáемся: і ў некаторай паэзіі, як і ў драматургіі, здаралася праўка, сям-там даволі смела «загорская». І рабілася яна часамі не мною адным, — на папярэдніх чытках і на «пробах», рэпетыцыях.

Аднак ішло гэта, пачыналася, вядома, ад мяне. Цяпер, гартаючы неяк сябе даваеннага, вясковага — апавяданні, вершы, пераклады, што не пабачылі свету, — мне і няёмка было перад самім сабой за тую непісьменнасць, у простым сэнсе гэтага слова, і тут жа сталым вокам бачылася іншае. Непісьменнасць кампенсавала непасрэднае, надзённае, як сумленна зароблены хлеб, — народнасць мовы. «Набічкавалі поўнае гумно снапоў», «заплужыў балота», «узбройваўся з печы», «кастагрыз ты стары!», «няхваля цябе паднясла», «чаго ты жарлапаніш?» і сёе-тое іншае, нават нямала яго, — гэта не з кніг, не са слоўнікаў (у нашым «Тлумачальным», дарэчным, ніводнага з гэтых слоў няма), а з жывое мовы роднага наваколля. Прыклады — з «Першага гарэльніка». Дазволю сабе прывесці і спробы пошукаў творчага перакладу: «Я всякого переспорю, потому я сам с усам!» — «Я кожнаму горла заткну, бо над мяне няма мяне!», разухабістае рускае «Ходи изба, ходи печь, хозяюшке негде лечь!» і наша, не слабейшае — «І скачацца, і хочацца, і вусцілкі валочацца!..».

Хто тут, чытаючы, убачыць у мяне прымесь таго, што можна назваць і самалюбаваннем, няхай памяркоўна, спагадліва зразумее, як гэта дорага мне — ужо не толькі здалёк, а нібы і збоку ўбачыць сваё маладое, шчырае шуканне ўласнага голасу, чыстае жаданне як-небудзь прычыніцца да прасвятлення палепшання людское долі, твайго адзінага месца на свеце. Тым больш што я быў не адзін, што нас была цэлая вёска хлопцаў і дзяўчат, якія, па прыкладу добрых людзей, захапіліся добрай справай, што ў нас былі бацькі, сваякі, суседзі, якія ўдзячна прынялі нашу культурную працу, а потым былі ў нас нават і «гастролі» ў гміннае мястэчка, куды мы горда вынеслі імя свайго гнязда, якое да той восені лічылася ў гэтым сэнсе адным з найгоршых у наваколлі.

Калі мы, група энтузіястаў, чыталі «Атруту» і, пры поўным дэмакратызме, калектыўна выбіралі выканаўцаў, на ролю п’яніцы Рамана папрасіўся адзін са старэйшых хлопцаў, бацька якога памёр ад гарэлкі.

«Я гэта ведаю, — сказаў наш, заўсёды нібы панура маўклівы, таварыш, неяк падкрэсліўшы слова «гэта». І, памаўчаўшы, дадаў: — Маці тады прывяду, хай паплача...»

Тады не было, а тым больш цяпер няма ўжо каму з веданнем сказаць, як мы ў той вечар ігралі. Справа не ў гэтым. І для нас, «артыстаў», і для нашых гледачоў галоўным было тое, што гэта наша, сваё, «жыццёвае», як гаварылася, што гэта мы самі яго паказваем, тое мастацтва, ад якога — няхай сабе гэта і «з кнігі» ці «выдумка» — камусьці можна нават і заплакаць.

Я іграў ролю дзеда. І бездапаможна схіляючыся над безнадзейна хворай нявесткай, і горка галубячы ўнукаў, і ў адчаі лаючы п’яніцу-сына, я часцей за ўсё забываўся, што нявестка — мая семнаццацігадовая пляменніца, унучак і ўнучка — Ніна, бойкая сірата з беднай сям’і, і Полік, шчаслівы першынец з крыху багацейшай, што Раман — наш ціхманы Іван, а я — найбольш вядомы самому сабе — Іван таксама, толькі на сем гадоў маладзейшы. Я забываўся пра нас рэальных, я, як і ўсе мы, кожны па-свойму, быў там — у «Атруце». І нашы людзі, поўная школа людзей, і нашы госці, моладзь з бліжэйшых вёсак, у пераважнай большасці былі таксама там, бачылі нас няшчаснай сям’ёю.

«Над вымыслом слезами обольюсь...» Так, я бачыў з рыплівых падмосткаў нашай цеснай, прымітыўнай сцэны, праз «смешную» кудзелю сваіх броваў, вусоў і барады, праз ролю сваю, я бачыў мімаходзь, як плакала цётка Ганна, Іванава маці, як плакала мая, як плакалі іншыя бабы і маладзіцы, як хваляваўся, вільготна пабліскваў вачыма, у цясноце стоячы каля акна, мой друг, наш малады грымёр, самадзейны мастак з суседняй вёскі, як дрэнна спраўляўся з тэкстам найбліжэйшы да нас, «артыстаў», дзядзька-суфлёр, пажылы і бедны «грамацей», які, затуліўшыся за сшытымі дзяругамі заслоны, нібы недабачваў, нібы заікаўся — праз слёзы.

...«Атруту» ставілі ў той час, ва ўсе давераснёўскія гады, па ўсёй Заходняй Беларусі, і ў вёсках, і ў гарадах. Пра бліжэйшае чулася, а пра далейшае даводзілася чытаць у нашым бедным друку, які то паміраў, то ажываў, каб зноў памерці — няскораным.

 

3

Той «Родны край», тую «трэцюю і чацвёртую», склала калісьці «вучыцелька віленскай беларускай гімназіі Л. Гарэцкая».

Мы, школьнікі, не ведалі тады, хто яна — і наогул і для аўтара апавядання «Роднае карэнне».

Цяпер я ведаю і шкадую, што не прыйшлося пазнаёміцца з ёю асабіста, не толькі пісьмова, — з пісьменніцай Леанілай Чарняўскай, жонкай, сябрам і шматпакутнай спадарожніцай Максіма Гарэцкага, які для мяне, як і Янка Купала, таксама не ўбачаны пры жыцці, — яснее воддаль, вышэй, на найлепшых найдаражэйшых старонках нашай гісторыі.

Вось я ў сям’і яго брата, на сем гадоў малодшага, якому нядаўна споўнілася восемдзесят. Акадэмік, доктар геолага-мінералагічных навук, аўтар многіх выдатных прац і вынаходніцтваў, вучоны з сусветным імем. А мы, літаратары, проста завём яго нашым Гаўрылам Іванавічам, і ў гэтай да яго навазе столькі цёплай глыбіні, а ў нашай блізкасці з ім — высокай усенароднай гордасці.

Добра каля такіх людзей, дзе заслужана, грунтоўна слаўнае неадлучна ад абаяльнай прастаты. І я быў сярод тых, хто спрабаваў угаварыць Гаўрылу Іванавіча напісаць успаміны, расказаць пра сваё плённае жыццё. Гаварыць мы стараліся як мага асцярожней, шануючы мудрую сціпласць, аднак дарма стараліся, бо адказ быў адзін: «Пішыце пра Максіма». І ўсмешка, якая абяззбройвае шчырасцю, дабрадушная ўсмешка з глыбока схаванай моцнаю воляй.

І цяпер, у рабочым пакоі Гаўрылы Іванавіча, гаворка (гамонка, як прынята ў Гарэцкіх) час ад часу свабодна і натуральна вяртаецца да Максіма Іванавіча — старэйшага брата, дзядзькі і таты. Бо побач з гаспадаром кабінета — сын, паважаны Радзім Гаўрылавіч, таксама геолаг і акадэмік, таксама закаханы ў мастацкае слова, і госця з Ленінграда, пляменніца Галя, мілая, сціплая Галіна Максімаўна, шматгадовая і адзіная апякунка цяжка хворай маці, руплівая ахоўніца літаратурнай спадчыны бацькоў. Зусім немістычна, сваімі абаяльнымі вобразамі прысутнічаюць тут і Леаніла Усцінаўна, якое ўжо чатыры гады няма, і Лёня, Леанід Максімавіч, што загінуў на фронце, а потым, праз тры дзесяцігоддзі, светла, хвалююча і вельмі патрэбна вярнуўся да людзей на старонках часопісаў «Маладосць» і «Юность» — сваімі салдацкімі пісьмамі маці, сястры, дзядзьку Гурыку, Гаўрылу Іванавічу, да якога, як і да бацькі, вельмі хацеў быць падобным.

У пашане, з якой у гэтай сям’і гаворыцца пра Максіма Гарэцкага, заўсёды адчуваецца не проста сямейнае, а перш за ўсё любоў да роднай літаратуры, належнае разуменне яе і месца, якое ў ёй па поўнаму праву заняў і ён, іх родны, які стаў блізкім, сваім для ўсіх, каму дорага роднае слова.

Каля стала, на якім была напісана і яшчэ ўсё, дзякуй богу, пішацца не адна выдатная навуковая праца славутага савецкага геолага, мне прыемна было праверыць сваё меркаванне, што кніжка, якая так добра ўводзіла мяне ў свет сапраўднай літаратуры, што той наш даўні і, як само маленства, светлы «Родны край» і сапраўды складаўся не без удзелу Максіма Гарэцкага. А шмат чаго з замежных моў пераклала туды Леаніла Усцінаўна.

Прыемна было таксама і расказаць, як у той паднявольнай домры колішніх вёсак яшчэ рал быў пастаўлены «жалобны абразок», яшчэ раней, у ліхалецці дарэвалюцыйным, напісаны маладзенькім студэнтам-каморнікам, якому потым, на вялікі жаль, не прыйшлося сказаць свайму народу і цэламу свету ўсяго, што ён мог бы сказаць, і якога мы любім за тое, што ён сказаў.

1980


1980

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Сёння і памяць: Апавяданні, мініяцюры, эсэ. - Мн.: Маст. літ., 1985. - 317 с., 317 л.
Крыніца: скан