Да сёлетняга мая Нарач — «беларускае мора» з яго саснова-ядлоўцавымі берагамі — была для мяне «белай плямай» на карце рэспублікі. Праўда, яшчэ з палавіны трыццатых гадоў, ад выбуху рыбацкага паўстання, уяўлялася нешта па вершах і вусных апавяданнях сяброў. Ды ўсё гэта, вядома, не тое ў параўнанні з усходам сонца, які ты сам вітаў з рыбацкай лодкі, намнога памаладзеўшы душой, у параўнанні з тым, што ты сам перадумаў, адчуў пры сустрэчы з людзьмі тых мясцін.
І яшчэ адно — над Нараччу, у ціхай хаце на ўзлессі, з бэзам і жытам за вокнамі, я рыхтаваў да друку, як складальнік, юбілейны том Міцкевіча па-беларуску.
І неяк па-іншаму, неяк жывей і паўней пачаў разумець нашага вялікага земляка. Паэзія яго і раней не была для мяне невядомай. Аднак сёлета мы, кажучы мовай кіно, глядзім Міцкевіча «буйным планам», як глядзелі ўжо Гогаля і Гюго, Чэхава і Шылера, Авіцэну, Уітмена і іншых, кім ганарыцца, каго мільёнамі сэрцаў любіць прагрэсіўнае чалавецтва.
Як і кожны сапраўдны паэт, Міцкевіч неаддзельны ад свайго народа. Мы па-новаму бачым яго на фоне новай Польшчы, і радзіму яго глядзім цяпер «буйным планам» — з асаблівай увагай.
Зусім зразумела, што і мне, як і іншым сябрам, хто з вясны яшчэ пачуў пра тое, што ў Польшчы павінна адбыцца Дэкада беларускай культуры, вельмі хацелася трапіць у лік яе ўдзельнікаў.
І вось збылося,— мы едзем.
Польшчу ведаю горш, чым Міцкевіча, аднак яна не здаецца мне «белаю плямай» на карце Еўропы. Шаснаццаць год таму назад і я, разам з многімі хлопцамі з «усходніх крэсаў», быў польскім салдатам.
Дагэтуль бачу блакітна-белыя сцены падлюблінскіх хат з адным акном на вуліцу, якое глядзіць з-пад шэрай чупрыны саламянага прычолка, з-за яркай чырвані мальваў у кожным гародчыку. Глядзіць ясна і ласкава: дзе прыгожыя дзеўкі — там светлыя вокны. А маці — заўсёды маці: пашкадуе хлопца, стомленага ў паходзе, ці кубкам малака, ці — ад беднасці — чыстай, сцюдзёнай вадою і цёплым словам. Бачу таксама залатую ад ранняга сонца ў пшанічным калоссі раўніну каля Ловіча, стракаты шлагбаум над брукам палявай дарогі і многа дзіцячых вачэй, што глядзелі на нашы чырвоныя салдацкія таварнякі з шырока рассунутымі дзвярыма. Глядзелі наіўна, махалі ручкамі і смяяліся — найбольш дзяўчаткі, пацешныя ў сваіх доўгіх і паласатых лавіцкіх спадніцах, з цэлай вясёлкай стужак над бусамі станікаў і за плячыма. Чаму ж — наіўна? Проста весела, ясна, не ведаючы яшчэ, не могучы ўявіць, што праз некалькі тыдняў і іх будуць расстрэльваць фашысцкія самалёты... Бачу яшчэ... Ды, зрэшты, шмат чаго бачыў я тады ўдзень і ноччу — і адкрытым, наіўным вокам вясковага хлопца, які, дарэчы, чытаў ужо Талстога і Гашака, і вокам салдата, ужо нядрэнна прызвычаеным да бінокля і кулямётнай мушкі...
Шаснаццаць год...
Новую Польшчу хочацца ўбачыць, гэтую Польшчу мы зараз убачым!
...Чысты, зялёны, ужо крыху пазалочаны восенню, Брэст. Шафёр таксі ўключае радыёпрыёмнік.
— Варшава.
Першы подых краіны, сталіца якое бліжэй адгэтуль, чым Мінск. Не проста музыка,— нібы знарок:
Wilija, naszych strumieni rodzica...
У паэтычнай задуме міжвольна ўспамінаю сівую галаву і маладыя вочы Рыгора Шырмы. Чалавек, да вобліку якога неяк па-асабліваму падыходзіць гордае званне народнага артыста СССР, выступаў у нас днямі на нарадзе маладых пісьменнікаў, як заўсёды, усхвалявана гаворачы пра народнасць у літаратуры і мастацтве. Сярод прыкладаў — творчасць вялікага Адама, якому так многа сілы і прыгажосці даў беларускі працоўны народ.
На ўскраіне — домік, дзе я выходжу з таксі, а недаслуханая песня пра Вілію едзе ў машыне далей. Пакойчык, застаўлены кнігамі, рабочы стол пад рукапісамі маладога вучонага, закаханага ў літаратуру. Уладзімір Калеснік. Тут у мой «польскі блакнот» паступаюць новыя запісы — кнігі, якія я павінен там яму дастаць. Новыя працы польскіх літаратуразнаўцаў, новая проза і вершы, ну, зразумела, класіка і, вядома ж, калі ўдасца, Міцкевіч у юбілейным выданні...
Апошняя гадзіна адлічыла нарэшце свае хвіліны, і вось мы сядзім у польскім вагоне.
Апошнія будынкі Брэста. Дапаўняючы наш урачысты настрой, неба пасля начнога дажджу праяснілася і зеляніна, яшчэ не па-восеньску свежая, пасвятлела.
Крэпасць. Тут пачалася вялікая бітва за сённяшні дзень. Гледзячы на засланыя чыстай травой крапасныя валы, успамінаю расказ пра дзяўчынку, якая ў чэрвеньскія дні сорак першага года пад кулямі і асколкамі, у пякельным грукаце бою насіла ў цяжкай салдацкай касцы ваду для раненых байцоў. Паўзла ад ракі і як жа баялася там, дзе некалькі дзён перад гэтым з’яўлялася часта, як светлы матылёк на сонечнай, расквечанай траве. Можа, гэта была якраз тая самая — дачка аднаго з герояў, партрэт якое, ужо студэнткі, мы бачылі сёння ў брэсцкім парку?.. А можа, і яна вось тут, пад гэтым помнікам славы на брацкай магіле?..
Ціхі Буг. Разбагацеў, відаць, на пагранічнай службе, ажно кішыць непалоханай рыбай. Вунь направа, воддаль ад моста, пад зялёным альховым кустом ляжаць дзве вуды, а юнак-лейтэнант капае чарвякоў... Ды мне цяпер ні крышку не зайздросна.
Пераязджаем Буг.
Першая польская вёска, з буслянкай на крайнім гумне.
Зноў Міцкевіч!..
Успамінаю яго, падумаўшы пра жыхара гэтай буслянкі, які харчуецца на абодвух баках гістарычнай ракі. На памяць узыходзяць словы, якія, услед за Пушкіным, з любасцю перакладаў Купала:
...Ды салавейкі пад Коўняй з дубровы
Са сваякамі гары запушчанскай
Свае літоўскія баюць размовы,
Дзеляцца спольна і дружбай і ласкай,
Як бы граніцы не знаючы новай.
Шкада, што ў першым радку прапала ў перакладзе слова толькі.
Tylko słowiki Kowieńskiej dąbrowy...
Ад гэтага толькі і пачалася мая думка.
Цяпер — не толькі салаўі...
Цягнік спыняецца. Малады капітан, польскі пагранічнік у шэрай форме, з зялёным аколышам шапкі, заходзіць у наша купэ, вітаецца па-руску. Даючы яму мой замежны пашпарт, ледзь устрымліваюся ад жадання спытацца: а як бярэцца рыба з гэтага берага? Па ўсмешцы ягонай бачу, што адказаў бы, ахвотна скінуў бы сваю службовую важнасць.
Тарэспаль, першая польская станцыя. Тут у купэ да нас прыходзяць першыя польскія кветкі. Яны ў руцэ сімпатычнай варшавянкі, якая проста, як нешта даўно чаканае, уваходзіць у наш малы сяброўскі калектыў. Уваходзіць са сваёй шчырай усмешкай, амаль зусім правільнай рускаю мовай і імем, якое любяць і ў нас,— Ірына.
Крыху пазней нас запрасілі ў вагон-рэстаран, на першы польскі хлеб-соль. Пачалася гутарка на самую блізкую тэму — пра нашы літаратуры. З прыемнасцю даведваемся, што маладая гаспадыня наша, Ірына Карасінская,— літаратуразнаўца. Неяк між іншым дакранаюся да любімых імён — Антона Чэхава і Баляслава Пруса. Ірына ўсцешана ўсміхаецца,— яна толькі што закончыла сваю працу на гэтую тэму...
А за акном — як быццам тая самая Беларусь, толькі дакалгасная: палосы, межы, саламяна-драўляныя вёскі. Восеньская радасць маленства — дым сцелецца над шэрым полем, а ў прыску, зразумела, пячэцца бульба. На агульналюдскі фасон падаткнуўшы доўгую спадніцу, цётка глядзіць з-пад рукі на ўсход, адкуль ідзе наш цягнік...
На кожным паўстанку, да самых Седлец, дзе зайшло сонца, дзеці — найпрыгажэйшае ў любым пейзажы — вітаюць нас са сваёй непаўторнай шчырасцю. Хлопчыкі, многія ў школьных форменных шапках і з ранцамі за плячыма, усміхаюцца, нешта крычаць, не вымаючы рук з кішэняў кароткіх штонікаў. Дзяўчаткі робяць «па» — перабіраюць пальчыкамі ўзнятых рук і таксама, як хлопцы, усміхаюцца і крычаць.
Расчульвае думка, нават нібы бацькоўская. Бо гэта дзеці тых, з кім і я ваяваў за светлае маленства. Успамінаю нашых студэнтаў-біёлагаў, якіх так многа бачыў улетку на Нарачы. Мералі з лодак глыбіню, з навуковаю мэтай басанож ганяліся па паплавах за матылямі, важна сядзелі за сталамі лабараторый. На першы погляд зусім немагчыма было адрозніць сярод іх гасцей — польскіх дзяўчат і хлопцаў, студэнтаў Беларускага універсітэта. Хто ведае, можа, і сярод гэтых, што цяпер вітаюць нас, нямала будучых сяброў маіх дзяцей?..
На захадзе, відаць, якраз над горадам, які чакае нас, заходзіць сонца — хораша, на пагоду.
З вагона трапляем адразу ў кветкі, воклічы і абдымкі. Праўда, апошнія ахопліваюць толькі тых з нас, хто не ўпершыню тут, хто мае знаёмых, сяброў. Вітаемся, знаёмімся — яшчэ, яшчэ, яшчэ з адным... Дай бог запомніць хаця б кожнага пятага. Зусім маладзенькае дзяўчо падыходзіць урэшце, падае мне яшчэ адзін букецік, ціха, нясмела кажучы:
— Прошэ, товажышу, пшыёнць.
Добра, што тут букеты меншыя, чым у нас: некалькі кветак, грацыёзна перахопленых ружовай або блакітнай стужкай.
У светлым, утульным пакоі гасцініцы на стале — зноў кветкі. Хочацца нешта сказаць ім, нават адчуць іх ласкавы дотык на заплюшчаных вачах. Хочацца адразу авалодаць сабою, супакоіцца, найлепш падрыхтаваць сябе для ўражанняў. Ужо цяпер хачу ісці куды-небудзь, глядзець, здзіўляцца... З гэтай мэтай расхінаю шторы акна. Яно выходзіць, як на злосць, у двор гасцініцы...
Тэлефонны званок, пасля, у трубцы, жаночы польскі голас і рускія словы:
— Вас просят спуститься вниз.
Гасцініца «Брыстоль», дзе мы спыніліся, абслугоўвае замежных гасцей.
Іх тут многа. На сталах рэстарана — сцяжкі розных краін. У ціхім застольным гомане чуваць, калі праходзіш міма, у большасці незнаёмыя замежныя словы. За сталамі — вучоныя лысіны, недаступныя вусікі, нябачаныя прычоскі. Шчуплыя, сціплыя, сімпатычныя кітайцы. Даю дарогу дзвюм асляпляючым грацыям у экзатычнай драпіроўцы са светлага шоўку. Чарнавокія індыйскія прыгажуні, якім, нібы даўнім знаёмым (па фільмах), хочацца сказаць «добры вечар»...
Ды вось і наш беларускі сцяжок — побач з польскім.
Некалькі тостаў з сябрамі з Таварыства польска-савецкай дружбы, трохі вясёлай гутаркі, па-суседску і цераз стол, і гасцям прапануецца адпачынак.
Ды нам не спіцца. Счакаўшы трохі, самі, без гаспадароў, зноў спускаемся ў вестыбюль і выходзім у горад.
Добры вечар, ужо спакойная, стомленая працай дня, але яшчэ ўсё светлая Варшава! Яшчэ на граніцы мы паставілі свае гадзіннікі па твайму часу, і нам не думаецца, што ўжо — не вечар, не адзінаццаць па-нашаму, а адзінаццаць па-твойму — ноч. Ды цябе не здзіўляе, вядома, наш позні прыцішаны гоман і адзінокі тупат ног на тваіх тратуарах — ты ўжо тым часам прывыкла, як прыгажуня, да захопленных позіркаў.
Спыняемся каля помнікаў Каперніку і Міцкевічу, каля касцёла Святога крыжа, дзе спачывае сэрца Шапэна. З вуліцы Кракаўскае прадмесце выходзім да славутай калоны Зыгмунта, якую варшавяне называюць другім, пасля сірэны, гербам сталіцы. І яна адноўлена цяпер, як адноўлены разбураныя фашыстамі помнікі двум геніям — Каперніку і Міцкевічу, імёны якіх многа гавораць не толькі польскаму сэрцу.
Уваходзім у вузкія вулачкі Старога Мяста, равесніка Варшавы, якая сем стагоддзяў таму назад з глухое вёскі каля броду пачала рабіцца горадам на скрыжаванні еўрапейскіх шляхоў.
Каменні дыхаюць гісторыяй.
У тупіку чытаем надпіс на сцяне: тут у дні паўстання варшавян супроць фашысцкіх акупантаў расстраляна некалькі сот герояў. Трагічны гераізм! Ужо за Віслай стаяла Савецкая Армія, Прага — прадмесце Варшавы — была ўжо вольная, калі польскі рэакцыйны, так званы «лонданскі», урад, нашчадкі пілсудчыны, справацыравалі гэтае паўстанне. Яго блаславіў сам папа Пій XII, спалоханы пераможным маршам волі з усходу. Варшава дорага аплаціла чужыя грахі: гарачай крывёю лепшых сваіх сыноў і дачок, крывёю дзяцей і жанчын... Знявечаны ў верасні трыццаць дзевятага года горад быў канчаткова ператвораны ў руіны...
Над пад’ездам аднаго з дамоў — арыгінальная лепка, што выклікае міжвольную ўсмешку: галубы, якія тоўпяцца над жменяю зярнят. Яшчэ раз чуем адну з найнавейшых легенд Старога Мяста — пра бабульку, якая тым і жыла, што карміла тут на працягу гадоў шэракрылых любімцаў Варшавы. У першыя дні аднаўлення, калі цяжка было не толькі галубам, бабулька падпільнавала на руінах самога міністра і выказала яму прэтэнзіі сваіх падапечных. Кажуць, што галубіны бюджэт узрос пасля гэтага хутка і рэзка. Цяпер галубоў не відно,— спяць і яны, затуліўшыся недзе на гзымсах і ў тайніках падстрэшшаў, як спяць цяпер за вокнамі гэтых дамоў звонкагалосыя дзеці Старога Мяста.
Нашы крокі асцярожна гучаць па гладкім, узорыстым бруку рыначнай плошчы.
Позіркі снуюць па сценах, нібы па зжаўцелых старонках летапісу.
Старадаўнія ліхтары, па малюнках адноўленыя сённяшнімі ўмельцамі. Краты на вокнах магазінаў — ручное каванне, работа варшаўскіх рамеснікаў — нібы вывязаныя спрытнымі пальцамі рукадзельніцы. «Дом пад неграм», «Дом пад караблём», рэстаран «Пад кракадзілам»... Над пад’ездам кожнага дома — адпаведная лепка, што калісьці не толькі была ўпрыгожаннем, але і замяняла сабой нумарацыю. Трох-, чатырохпавярховыя домікі — па два, па тры акны — стаяць зусім упрытык, замыкаючы прамавугольнік плошчы ў чатыры суцэльныя сцяны. Над сценамі — дзівоснае нагрувашчанне дахаў, бясформенных, як горны хрыбет.
Усё гэта было нядаўна руінамі.
Рукамі хочацца пакратаць параненыя фашысцкімі кулямі рэшткі старой сцяны, сям-там пакінутыя на памяць. Удзень яшчэ прыйдзем сюды, каб лепш разгледзець размалёўку сцен, надпісы на памятных дошках і на старых, таксама адноўленых, шыльдах, каб прайсціся ўгару па чысценькіх, вітых усходах пад’ездаў, каб выпіць «пад кракадзілам» сярэдневяковы кухаль сучаснага піва...
У цішыні пад высокімі зоркамі ўспамінаецца — на жаль, толькі з кінаэкрана — шостае жніўня гэтага года. Тады гэтая плошча была да апошняга дэцыметра запоўнена моладдзю — удзельнікамі Пятага фестывалю. На сотнях моў тут было сказана: «Хай не паўторыцца больш Хірасіма!» Тысячы рук, узнятых над галовамі пасланцоў усяго свету, не проста пляскалі ў далоні, а, здаецца, хацелі шумна ўзляцець, услед за галубамі, у блакітнае неба Варшавы.
Чуем другую легенду Старога Мяста — новую легенду нашых дзён. Былі варшавяне, якія страцілі веру, што горад іх можа ўзняцца з руінаў. Іх было значна менш, чым тых, хто верыў. Ды вось і душу слабога перавярнуў, узняў сапраўдны цуд аднаўлення. Людзі прыходзілі сюды і на каленях, са слязьмі цалавалі старадаўні брук, абапал якога ўзняліся гмахі ва ўсёй іх, нібы некранутай, яшчэ мілейшай колішняй красе. Аб гэтым цудзе гаворыць надпіс на сцяне: «Рынак Старога Мяста. Урад Народнай Польшчы вярнуў яго народу ў 1951—1953 гадах».
...Спакойнай ночы, Варшава!
Я зноў гляджу з акна і, хоць зрок мой заключаны ў сцены гасцінічнага двара, бачу красу тваю, ахутаную павалокай ціхай вераснёўскай ночы... Чую песні, якіх тут не змог заглушыць грукат падкутых фашысцкіх ботаў,— «непадлеглыя песні падбітага народа», як гаварыў у тыя дні адзін з тваіх рэвалюцыйных песняроў. Чую і новую, вольную песню тваю, што хутка вось, як толькі зардзіцца ўсход, зноў залунае над табою...
На прапелеры самалёта — вясёлка, як на кругу павуціння. Ад самага далягляду і амаль да шыбы акна — імгла, нібы падкаламучаная злёгку вада: глядзіш праз яе на зямлю, як з лодкі на глыбокае дно. Там вёскі-палоскі, раздроблены аднаасобніцкі пейзаж, пасля — вялікія карпусы і крытыя чырвонай чарапіцай домікі пасёлкаў Новай Гуты — сацыялізм у пейзажы...
Шкада было б расставацца з Кракавам, як след не пабачыўшы яго, але нас супакойвае думка, што вернемся яшчэ сюды, прыедзем усёй пісьменніцкай групай. Цяпер мы вяртаемся — Ірына, Аркадзь Куляшоў і я — у Варшаву з другой, «няпісанай» сталіцы Польшчы, старадаўняга Кракава, дзе мы прымалі ўдзел у адкрыцці Дзён беларускай культуры.
Учора да поўдня былі ў Варшаве. Наведалі наша пасольства, аглядалі горад, прысутнічалі на ўрачыстай перадачы падарунка польскага народа роднаму гораду Міцкевіча, Наваградку. Падарунак багаты — цэлая экспазіцыя для нашага міцкевічаўскага музея — копіі лепшых партрэтаў паэта, экземпляры рэдкіх або каштоўных выданняў яго кніг, рукапісы, дакументы... Апоўдні мы падзяліліся на тры групы, каб «ахапіць сваёй прысутнасцю» адкрыццё беларускай Дэкады ў Варшаве, Кракаве і Сталінагрудзе1 адразу.
Сёння нашу групу трохі прытрымала ў Кракаве імгла. У гэтай імгле гучаў для нас, абвяшчаючы шостую гадзіну раніцы, непаўторны ў сваёй прыгажосці традыцыйны гейнал — сігнал гарніста з вежы старадаўняга Марыяцкага касцёла. Пакуль мы з Аркадзем, узняўшы позіркі на касцельную вежу, стаялі на пустым яшчэ рынку, да нас, непакоячы крыллямі лянівае імглістае церушэнне, зляталіся з дахаў шэрыя галубы. Пасля, па асвежаным імглой асфальце вуліц перабягалі машыне дарогу вавёркі. «Да рук ідуць,— паведаміў шафёр.— Яшчэ і кусаюцца, пся косць, калі нічога не дасі...»
У самалёце ціха. Курыць забаронена. На крэслах — рамяні, якімі ніхто не карыстаецца. Таксама, як і ўсе, сяджу на рамянях, маўчу, гляджу ў акно і думаю...
Учора, прызямліўшыся на кракаўскім аэрадроме, амаль адразу — у тэатр, на вечар. Зала перапоўнена. Здзіўляе трохі, што многія сядзяць у плашчах; так і здаецца, што вось зайшлі, паглядзяць — нецікава, і пойдуць назад... Я памыліўся: нас сустракалі вельмі прыязна. Гэта прыкметна было ва ўсім — ва ўступным слове Палеўкі, у дакладзе Голуя, у вершах, песнях і музыцы канцэртнай часткі, у паводзінах публікі.
Новыя імёны — Адам Палеўка, Тадэвуш Голуй... Адгэтуль пачынаюцца думкі пра нашы літаратурныя сувязі.
Для справы ўзаемнага пазнавання вельмі многа робяць сяброўскія сустрэчы, асабістае знаёмства.
У сорак сёмым годзе, напрыклад, мне пашанцавала ўбачыць сонечны Таджыкістан. Калі мы збіраліся туды, тры маладыя пісьменнікі, кінулі жэрабя, гультаі, каму пісаць выступленне. «Не пашанцавала» мне: папацець давялося здорава,— настолькі дрэнна ведаў я тады таджыкскую літаратуру. А праз месяцы два імёны лепшых таджыкскіх пісьменнікаў не былі для мяне толькі імёнамі — я прачытаў іх кнігі. Таксама было з літаратурай латышскай, чытаць, значыцца ў такой меры ведаць і любіць якую пачаў я пасля таго, калі пабываў на радзіме маіх працавітых і шчырых сяброў. Таксама было з украінцамі... Праўда, тут было трохі інакш. З усіх братніх савецкіх літаратур, за выключэннем рускай, якая і для мяне стала роднай з маленства, літаратура Шаўчэнкі і Кацюбінскага была вядома найбольш. Многа тут робіць блізасць моў. Аднак яшчэ больш зрабіла знаёмства з самой Украінай і дружба з многімі ўкраінцамі.
Здарылася так, што польскую мову я вывучаў у школе. Пра людзей таго часу я яшчэ буду гаварыць, а польскім кнігам, якія далі мне тады непараўнана больш, хочацца падзякаваць у першую чаргу. Значна горш выглядае справа з сучаснай літаратурай. Тут ужо канчаецца маё асабістае і пачынаецца наша агульнае. Можна было і не абурацца тым, што адзін з нашых крытыкаў — на пятым дзесятку жыцця і на трэцім дзесятку гадоў навучання іншых — наіўна ўзрадаваўся, адкрыўшы для сябе Рэйманта. Выпадак, так сказаць, выключны. Нельга, аднак, не саромецца таго, што ўсе мы, беларускія пісьменнікі — і той, хто не ведае польскай мовы, і той, хто ведае яе,— вельмі недастаткова ведаем новую літаратуру братняга народа. Яшчэ менш зроблена намі ў сэнсе азнаямлення нашага чытача са здабыткамі гэтай літаратуры.
Справа тут, вядома, заключаецца не толькі ў вялікіх імёнах.
Учора, слухаючы ўступнае слова Палеўкі, я палічыў яго адразу адным з «бацькоў горада» (дарэчы, і ў запрашальным білеце стаяла толькі: пасол А. Палеўка), які нядрэнна падрыхтаваўся да сустрэчы замежных гасцей. Зусім не падазраваў у ім цікавага публіцыста-сатырыка з пяром і сапраўды, як тут гаворыцца, «центым» — вострым.
Зброя сатыры, якой Палеўка з поспехам карыстаецца цяпер, добра служыла польскім таварышам і ў змрочную пару пілсудчыны. У Кракаве памятаюць бурныя дыскусіі ў залах старой ягелонскай alma mater на пачатку трыццатых гадоў. На адной з дыскусій, дзе з дакладам выступаў Леан Кручкоўскі, малойчыкі санацыйнай масці наладзілі дакладчыку абструкцыю. Палкі, кастэты і тухлыя яйкі былі іх інтэлектуальнай зброяй. Неўзабаве пасля гэтага выступаў у дыскусіі Палеўка. З’явіўся ён на трыбуне... у белым халаце і з вялікім кошыкам яек, які паставіў побач з сабой. Перачакаўшы небывалы выбух смеху, ён пачаў:
— У час выступлення майго калегі Кручкоўскага адбылося малое непаразуменне. Пэўная група слухачоў уявіла сабе, што толькі аўдыторыя валодае прывілеяй закідваць дакладчыка яйкамі, а дакладчык пазбаўлены такога высокакультурнага права. Правячыя кругі запэўняюць, што ў нас дэмакратыя, дзякуючы якой і прамоўца мае па меншай меры тыя самыя правы, што і яго гераічныя слухачы, паколькі, вядома, ён мае яйкі. Я маю такія няўлоўныя фактары ў гэтым вось кошыку. Умею добра цаляць, як дзіця Звежыньца2, і таму прапаную маім праціўнікам пакт неагрэсіі...
Зала, кажуць, грымела і плакала ад рогату. І, вядома ж, ніводзін з фашысцкіх «ударнікаў» не асмеліўся парушыць настрой аўдыторыі.
І сябры і ворагі Палеўкі кожную суботу чакаюць новага выступлення з гэтым подпісам. Зноў не пашанцуе камусьці — ці аднаму з тых надзьмутых дурняў, якім здаецца, што «дыктатура пралетарыяту складаецца з шэрагу дыктатараў на розных пасадах», ці аднаму з тых гора-дзеячаў, «якія, на жаль, не топяцца ў паперках, а ўсё яшчэ выдатна плаваюць на іх...». Здорава дастаецца ціхім, замаскаваным шпіёнам з «магістралі В—В» (Ватыкан — Вашынгтон), набожным ворагам народнай улады, якіх падкормлівае безліч кракаўскіх касцёлаў. Не менш пападае мяшчанству, якое называецца тут мадэрнізаваным каўтуном.
Столькі я ўчора, перад сном, паспеў убачыць у кнізе Палеўкі «Kocham i nienawidzę».
Даволі цікавы даклад зрабіў Тадэвуш Голуй. Малажавы, энергічны з выгляду таварыш, у мінулым вязень Асвенціма, ён канчае працу над чатырохтомным гістарычным раманам «Каралеўства без зямлі» — пра станаўленне рэвалюцыйнай свядомасці польскага народа напярэдадні і пасля правалу паўстання 1830—1831 гадоў. У гутарцы на сяброўскай сустрэчы пасля вечара таварыш Голуй гаварыў пра вобразы беларусаў, выведзеныя ў рамане...
Праз аднастайны гул самалёта чую ігру Галіны Чэрны-Стэфаньскай — Шапэн, Скрабін, народнае... Бачу прыгожае, лебядзінае хваляванне белых рук на чорным фоне раяля, бледны, натхнёны твар.
Зноў чую, як у аціхлай зале гучаць беларускія, рускія, польскія песні, вершы Купалы, Танка, Куляшова, Броўкі, вершы мясцовых паэтаў...
Падкрадаецца думка пра тое, што не толькі мы адны «лянівыя і нецікаўныя»: не толькі мы, але і нашы польскія сябры вельмі мала яшчэ зрабілі для справы ўзаемнага ведання — першай умовы дружбы.
Летась у Маскве, з трыбуны Другога з’езда пісьменнікаў, Яраслаў Івашкевіч папракаў савецкіх літаратараў у тым, што ўсе мы мала перакладаем палякаў, менш, чым палякі нас.
Ва ўсесаюзным маштабе робіцца ўсё ж такі многа. А наш беларускі ўдзел у гэтай справе сапраўды пакуль што мізэрны. Што мы выдалі за дзесяць пасляваенных гадоў? Зборнік польскай сучаснай паэзіі, апавяданні Сянкевіча, кніжку польскіх апавяданняў для дзяцей, друкуецца аднатомнік Міцкевіча... Далей мы звычайна вымаўляем выратавальнае «і іншае»... А іншае пакуль што ў «перспектыўных планах»...
Праўда, можна сказаць і палякам: мала вы, таварышы, не толькі выдаеце нас (восем кніжак за дзесяць год), але і ведаеце вельмі мала. Не толькі літаратуру, але і народ. Успамінаючы пра шчырасць уступнага слова і даклада Палеўкі і Голуя, я думаю якраз пра тое, што і яны, нашы сябры, адчуваюць неабходнасць як мага хутчэй ліквідаваць ганебны грэх мінулага, калі беларуса лічылі толькі «тутэйшым», а мову яго — гаворкай «па-прастэму».
«Веданне беларускага народа,— гаварыў дакладчык,— у нас яшчэ, на сорам, вельмі кволае, а ўзаемнае пазнанне, без якога няма ніякай дружбы, толькі цяпер узыходзіць на шырокія шляхі».
Наш самалёт ідзе на пасадку.
Дома мы прызвычаены да вялікіх адлегласцей. Сустракацца з сябрамі мы лётаем за некалькі тысяч кіламетраў, суткамі жывём у вагоне. А тут ад сталіцы ў сталіцу сіганеш без разгону, як з Мінска ў Пінск — гадзіна лёту. І падумаць як след не паспееш...
...Пры выхадзе з аэрапорта Акэнце нас сустракае, як стары знаёмы, таварыш Аляксандар, шафёр, каржакаваты і ціхі бландзін, відаць, на пятым дзесятку. Учора, на развітанні, мы курылі савецкія папяросы, і цяпер Аляксандар, як толькі селі ў машыну, спяшаецца прапанаваць нам сігарэты «Грунвальд». Таварыш ціхі, але і вясёлы: то напявае, то свішча — ледзь чутна, але са смакам і амаль няспынна.
— Што ў Варшаве? — пытаюся, з усмешкай ловячы сябе на тым, што вось вяртаемся і мы нібы з дарогі дахаты.
Адказвае, што беларускі вечар, кажуць, быў учора «светны» — выдатна, значыцца, прайшоў. Але яму, Аляксандару, як чалавеку на службе, быць там не давялося.
— А так у Варшаве — што ж, таксама светне...
Варшава і сёння залітая сонцам, яна і сёння працуе ад ранняга рання. Запыленыя рабацягі-грузавікі са свежым выпёкам румянай цэглы. Увішныя, маўклівыя легкавушкі; маўклівыя, бо сігналіць у горадзе забаронена. Над рыштаваннямі — магутныя журавы кранаў. Маленькія, гледзячы знізу, людзі, рукамі якіх — здаецца, зусім прыкметна — узносяцца ўгару светлыя гмахі. Светлыя — слова даволі пацёртае ад празмернага ўжытку, аднак — адпаведнае. І сцены светлыя, і вокны, і кучаравыя галоўкі дзетвары, якая ўжо на тратуарах і на траве, у засені яшчэ зялёных дрэў. Вопратка светлая таксама,— жанчыны ў сукенках і касцюмах летніх колераў, мужчыны ў лёгкіх плашчах з пагончыкамі, без шапак. Да ваенных і міліцыі вельмі неяк пасуе слова новы. Гледзячы на гэтую моладзь, успамінаю даваенную фанабэрыстасць афіцэраў, шэрую радавую братву, сіні мундзір санацыйнага дзяржыморды. Кантраст прыкметны. Уласцівая палякам вайсковая выпраўка — цяпер нейкая новая, дэмакратычная, без асаблівай розніцы ў салдат і афіцэраў. Светла-шэрыя мундзіры грамадзянскай міліцыі і ўвесь выгляд вартаўнікоў парадку, прыемна ветлівых і чоткіх, таксама добра гаворыць пра новае.
Вось і «Брыстоль», наш дом.
На сёння запланаваны дзве сустрэчы — з калектывам рэдакцыі «Новай культуры» і з літаратурнай грамадскасцю сталіцы.
За «лямпкай віна», як называюць тут сяброўскую чарку, у рэдакцыі штотыднёвай газеты польскіх літаратараў знаёмлюся між іншымі і з Тадэвушам Канвіцкім, раман якога «Улада» (першы том) чытаў я два гады таму назад. Тут і Леслаў Бартэльскі, таксама малады празаік, пакуль што вядомы мне толькі як аўтар нядаўна надрукаваных нарысаў пра Мінск і Наваградак, дзе ён улетку быў. Перад нашым прыездам выйшлі два «беларускія» нумары газеты, і ў работнікаў рэдакцыі прыкметна адчуваецца добры настрой гаспадароў, якім не сорамна перад гасцямі.
Прыемна адзначыць, дарэчы, што ўся польская прэса ў гэтыя дні аддае вялікую ўвагу жыццю нашай рэспублікі. Газеты і часопісы шчодра знаёмяць сваіх чытачоў з эканомікай і культурай БССР, друкуючы артыкулы, ілюстраваныя нарысы, урыўкі з раманаў, апавяданні і вершы. У паасобных газетах — цікавыя «беларускія дадаткі». Чарговы нумар часопіса «Пшыязнь» поўнасцю прысвечаны Беларусі.
Наша сустрэча з работнікамі «Новай культуры» мае практычны, дзелавы характар: мы абмяркоўваем справу далейшага пашырэння і паглыблення творчых сувязей праз старонкі нашых літаратурных газет.
...Вечар беларускай літаратуры адбыўся ў перапоўненым клубе пісьменнікаў, у круглай, утульнай зале.
У прэзідыуме сяджу паблізу ад Леана Кручкоўскага. Пакуль гучыць уступнае слова, а потым вершы нашых паэтаў — у арыгінале і па-польску, нашы з Шамякіным апавяданні, якія чытаюць на польскай мове артысты, час ад часу, крадком і адкрыта з цікаўнасцю гляджу на аўтара «Кордыяна і Хама», успамінаю яго баявыя артыкулы ў давераснёўскіх прагрэсіўных газетах. У першым радзе — валявы твар Уладзіслава Бранеўскага. З прыгожым спакоем, пакурваючы сігарэту, стары ўважліва слухае. Для мяне ён — не проста выдатны паэт-рэвалюцыянер, друг савецкай літаратуры, а паэт любімы, бо вершамі яго захапляўся не раз і я. Тут жа сядзяць Івашкевіч, Яструн, жывыя аўтары і мне вядомых твораў, Дабравольскі, Цанткевіч — нашы нядаўнія госці... А ўсё ж мала знаёмых — і асабіста, і па творах.
Польскія пісьменнікі і чытачы найбольш пакуль што ведаюць Максіма Танка. Гэта і зразумела, калі ўлічыць апроч яго паэтычнай сілы палітычную і літаратурную дзейнасць у былой, давераснёўскай Польшчы, дружбу з многімі польскімі пісьменнікамі і камуністамі падполля, частыя паездкі ў Польшчу цяпер.
Прыкра, аднак жа, што побач з Танкам палякі амаль зусім не ведаюць такіх паэтаў, як Куляшоў і Панчанка. Нават Купалу і Коласа ведаюць мала, ужо не кажучы пра сярэдняе і маладое пакаленне, сілай і ростам якога ганарыцца наш чытач.
За рулём «Варшавы» спіной да мяне сядзіць чарнявы, вусаценькі прыгажун Януш. «Таважыш кероўца» маўчыць, час ад часу прыязна адказвае на пытанні, пільна глядзіць наперад. У люстэрку відаць толькі правае чорнае брыво і палавіна загарэлага лба.
Побач з люстэркам падвешаны вясёлы аранжавы коцік, які ўсё круціцца на сваёй стужцы. Забаўна пагойдваючыся, ён то глядзіць наперад, услед светла-шэрай «Варшаве», за якой мы ідзём, то глядзіць на Януша, то на прысады за другім акном, то прыглядаецца да мяне...
Едзем на поўнач. У першай машыне Броўка, Пестрак і Ірына. Са мной — новы польскі таварыш — паэт Літвінюк. Хутчэй залішне сур’ёзны, чым ветліва насцярожаны выраз твару, ціхі голас, шчырыя вочы. Таксама як і Януш, ён — прадстаўнік новага пакалення польскай моладзі, юнацтва якой пачалося ў цяжкія дні фашысцкай акупацыі.
Ежы Літвінюк — гісторык па адукацыі і, у асноўным, сатырык па жанру. Сядзім мы кожны плячыма ў свой куток, вачыма — адзін да аднаго, гаворым многа і ахвотна. Твар яго ўвесь час сур’ёзны, і мне здаецца, што сур’ёзнасць гэтая — адзнака сатырычнага прызвання: людзей смяшы, а сам не смейся. Ежы гаворыць, аднак, на гістарычную тэму, і гаворыць цікава. Расказвае мне гісторыю краю, да якога мы набліжаемся,— горкі летапіс няволі і змагання польскага, мазурскага насельніцтва былой Усходняй Прусіі. На працягу стагоддзяў змагаліся мазуры з нямецкімі захопнікамі за хлеб з роднага поля і за родную мову, пачаўшы гэтую барацьбу яшчэ з крыжакамі, а закончыўшы з гітлераўцамі, якіх яны, дапамагаючы Савецкай Арміі, гналі назад, на захад, як кажа сябар-гісторык, з вялікай ахвотай.
З цікавасцю слухаю расказ пра мазурскага «вешча»1 — паэта-самародка Кайку, «светлавокага дзядзьку Міхала», як называлі яго мазуры. Вандроўны цесля, які і вершы часта пісаў на дошках, здзіўляючы гэтым сваіх сяброў, на працягу цэлага паўстагоддзя быў сцягам барацьбы працоўных мазураў за незалежнасць, а сам памёр, не дажыўшы да дня вызвалення.
Абапал асфальту — вішні, ліпы, акацыі, вербы. Раўніна. Стагі на прыбраным полі. Ружаватыя, кволыя парасткі руні. На палявую дарогу, якая, таксама ў прысадах, пайшла направа, паласаты слуп паказвае дашчанай рукой з надпісам: «Сельскагаспадарчы кааператыў «На варце». Параконны фургон з усёй сялянскай сям’ёю: нядзеля, едуць у касцёл. Мураваныя, пад чырвонаю чарапіцай, домікі ў садах. Кідаецца ў вочы назва пасёлка, напісаная на другім дарожным слупе: проста «Вёска». Пешаходы-сяляне. Побач з мажною мамусяй ідзе дзяўчынка гадоў дзесяці, міла смешная ў сваёй доўгай, як у мамусі, спадніцы.
Янушаў коцік, убачыўшы гэта, паварочваецца да свайго гаспадара. Але той па-ранейшаму сур’ёзны: брыво і палавіна лба нібы намаляваны на шкле люстэрка. Аранжавы непаседа паварочваецца да нас і, здаецца, вось-вось замурлыча і паварушыць даволі-такі саліднымі вусамі...
Але і мы заняты сваімі справамі.
...Шмат сонца, зеляніны і асабліва шмат дзяцей — вось першае ўражанне з Быдгашча. Арыгінальных калясак, відаць, мясцовага вырабу, плеценых з «вікліны» — вярбы, тут вельмі многа. На тратуарах яны прабіваюць сабе дарогу з ударнай сілай, большай, чым у танкаў... Маладыя і маладзенькія быдгашчскія мамы — зусім прыкметна — ведаюць сваю вагу ў сям’і і грамадстве. Побач з бацькамі, якія коцяць плеценыя каляскі, мамы ідуць яшчэ больш урачыста, часта не могучы стрымаць на людзях сваю хатнюю ўсмешку. І ніводная з іх, вядома, не палічыць нетактоўным сустрэчнага мужчыну, які міжвольна загляне ў каляску. Заглянеш, а там — адна, а то і дзве пары ўзнятых ручак і сур’ёзная праца над пустышкай — з саліднасцю амаль акадэмічнай...
«Бацькі горада» паказваюць нам адну з новабудоўляў — гмах філармоніі, які будзе «большы, чым у Варшаве». Дзелавіта палазіўшы на ўнутраных рыштаваннях, ідзём адгэтуль у гістарычна-краязнаўчы музей.
Дзве элегантна высокія і худзенькія дзяўчыны, брунетка і бландзінка, ветліва водзяць нас па залах музея. Выдатныя палотны і яшчэ цікавейшыя літаграфіі пейзажыста Леана Вычулкоўскага, вучня Матэйкі. Гледзячы на аснежаныя белавежскія дубы, магутныя карпацкія яліны, пранізаны сонцам гушчар прыморскага лесу, са шчырым захапленнем называю іх аўтара польскім Шышкіным. Бландзіначка, якая бліжэй да мяне, усміхаецца: «Магчыма». І мне здаецца на момант, што я абразіў яе рэгіянальны патрыятызм: Вычулкоўскі — зямляк быдгашчан, і гэты музей носіць яго імя. Зрэшты, бландзіначка вельмі ахвотна паказвае нам не толькі работу Вычулкоўскага,— мы аглядаем палотны і малюнкі менш вядомых землякоў. Пераходзім да выстаўкі мясцовых графікаў, прысвечанай Міцкевічу...
— Што, ужо?!.
— Так, на жаль, нас просяць ужо выходзіць.
Яна збянтэжыцца, як гаспадыня, якой перашкодзілі паказаць усё багацце, праявіць усю гасціннасць. А мы ўпершыню сутыкаемся з неабходнаю спешкай, якая нам надакучыць яшчэ неаднойчы. Ды што ты зробіш — план: недзе ўжо нас чакаюць.
Чакалі нас у клубе энергетыкаў.
Першы, ад імя гаспадароў, выступае старшыня мясцовага літаб’яднання. Тады на трыбуну выходзіць наш прадстаўнік.
Узброіўшыся акулярамі і блакнотам, Піліп Пестрак першыя словы прывітання гаворыць на польскай мове. Тады пераходзіць на родную мову. Словы — не проста запісаныя на старонках блакнота,— яны, здаецца, вынашаныя за трыццаць год дружбы з польскім народам, дружбы рэвалюцыянера, змагара за сённяшні дзень уз’яднанай Савецкай Беларусі і Народнай Польшчы, творчай дружбы пісьменніка, аўтара многіх старонак, упрыгожаных вобразамі палякаў.
Вучнёўская моладзь, рабочыя, інтэлігенты — людзі, што ў даным выпадку называюцца аўдыторыяй,— слухаюць зацікаўлена, разумеюць па-беларуску ўсё. Пасля — пытанні: Чаму не прыехаў да нас тэатр імя Купалы? Ці перакладаюць у вас Міцкевіча? Як нам адкрыць у Быдгашчы сваю літаратурную газету? Як .адбудоўваецца Мінск? Ці ёсць у вас школы, якія рыхтуюць работнікаў культурна-асветных устаноў?..
Канцэрт.
Пісалі многія, і я пісаў пра тыя пачуцці, з якімі наш беларускі глядач вітаў у Мінску ансамблі «Мазоўшэ» і «Слёнск». Аднак пісалі мы калі і не мала, дык слаба. Справа не ў гэтых таленавітых ансамблях, не ў прафесійнай ацэнцы іхняга майстэрства. Галоўнае — у тым спалучэнні новага, што выйшла на шырокі, сонечны прастор, з тым вечным, народным, што ніколі не згіне,— у цудоўным спалучэнні песеннага, музычнага багацця польскага народа з маладосцю, небывала іскрыстай, і сілай, разняволенай сацыялізмам.
І вось нам гэтую сілу зноў паказвае польская моладзь, праяўляючы буйную радасць у песнях і танцах свайго і нашага народа.
Выступаюць, чаргуючыся, самадзейныя калектывы вагонарамонтнікаў, студэнтаў ветэрынарнага і культурна-асветнага ліцэяў. Чаргуюцца беларускія, польскія, рускія нумары — «Купалінка» і «Прагном очкі», «Уральская рабінушка» і «Серадзкае вяселле», беларускі «Чарот» і мясцовы, куяўскі2, танец «А ну, ірванём ад печы»...
Як чарацінка ад ветрыку, міла калышацца ў нашым танцы чарнабровая стройная Стася, з радаснай усмешкай, якую не заменіш ніякім майстэрствам. Яна ж, заплюшчыўшы вочы ад шчасця і карусельнага страху, узлятае пасля над галавой свайго кавалера, узнятая яго рукамі ў мяцелістым, нястрымным «Куявяку».
Светлавалосая, у белай блузцы вясковая дзяўчына з лясных тухольскіх аколіцаў (памятаю: залітых крывёй абаронцаў у верасні трыццаць дзевятага) хораша, беручы больш непасрэднасцю, чым умельствам, выконвае сардэчную «Калыханку» Блантара і Ісакоўскага.
Высокі, танклявы слесар, адкінуўшы рукой непаслухмяны чорны чуб, па-юнацку задорна і звонка чытае міцкевічаўскае «Да рускіх сяброў».
Студэнтачка, амаль падлетак, з захапленнем у вялікіх вачах, па-дзіцячы натхнёна чытае на польскай мове купалаўскае — з душы народнай — «Я не паэта»...
Калі ўжо так і трэба, што жыццё — гэта бясконцыя сустрэчы і развітанні, дык няхай жа будзе як найбольш такіх сустрэч, якія перамагаюць сум развітання, застаюцца ў памяці назаўсёды!
Такім было развітанне пасля першай сустрэчы з польскай моладдзю — дзецьмі сялян і рабочых — на сцэне.
1 Прарока.
2 Куявія — гістарычная вобласць Польшчы, цяпер ахоплівае поўдзень Быдгашчанскага і сумежную частку Познаньскага ваяводстваў.
Едзем на поўдзень Быдгашчскага ваяводства.
Побач з Янушам сядзіць таварыш без шапкі, у светлым плашчы з пагончыкамі, вясёлы і гаваркі. Нядаўна дэмабілізаваны афіцэр дывізіі імя Касцюшкі, адзін з будаўнікоў новай гісторыі гэтых мясцін. Жыва і з радасцю маладога гаспадара расказвае пра барацьбу за новы, сацыялістычны хлеб на гэтых землях, багатых пшаніцай і цукровымі буракамі. Многа было маёнткаў, цяпер многа ПГР — дзяржаўных земляробчых гаспадарак.
Як заўсёды зранку, мне здаецца, што многае, а то і ўсё гэта мы пабачым. Да вечара яшчэ далёка.
Тым часам едзем у Біскупін, каб пачаць гісторыю польскага народа ад самага пачатку.
Аглядаем славутае Біскупінскае гарадзішча, дзе тры тысячагоддзі таму назад жылі лужыцкія плямёны, продкі славян.
Тарфянікі. Азёры. Чарот яшчэ зялёны, але вада ўжо дыхае холадам восені. Спыняемся каля нейкіх драўляных, крытых чаротам баракаў, не заўважаючы адразу, што «баракі» гэтыя з боку возера абнесены драўлянай крапасной сцяною. Сцяна — калісьці магутная, з байніцамі і хвалярэзамі з нахіленых паляў. Аб вострыя, калісьці грозныя, канцы іх мірна плёхаюць, узнятыя ветрыкам, хвалі. Усюды драўляны насціл — зверху сасна, пад нізам дуб. Здаравенная брама з бярвенняў.
У «бараках» — былыя кватэры нашых продкаў. Кожны такі доўгі, аднапавярховы дом трымаецца без вуглоў, на шулах. Усярэдзіне — падзелены на секцыі, аднолькавыя па велічыні. Адзін на ўсё жыллё вялізны ачаг, дзе калісьці над вечным агнём вісеў агульны кацёл. Кацёл таксама вялізны. Гаршкі і начоўкі, на якія, з-за іх саліднага ўзросту, глядзіш з міжвольнай пашанай. Спалі лужычане «ўпакатушку» на нарах, зробленых, як і ўсё тут, грунтоўна,— з такіх нараў смела і хутка можна рабіць масткі на канавах. Акон няма, усе дамы стаяць дзвярыма на поўдзень.
Лужычане жылі абшчынамі, займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй, знаёмыя былі з апрацоўкай металаў і міжнародным гандлем. Па гэтых землях, «янтарным шляхам», дабіраліся да Балтыкі прычарнаморскія скіфы.
Цяпер на гарадзішчы гаспадарыць таварыш Груз, стары настаўнік-пенсіянер. Сухі, высокі, рухавы мужчына ў дыяганалевым касцюме і з гадзіннікавым ланцужком на камізэльцы.
Мы ў музеі пад чарацянай страхой. Земляная падлога загрэбена частымі граблямі. Усё тут на дзіва проста і чыста.
— Знойдзена каля двухсот гатункаў насення,— амаль захоплена тлумачыць нам каля стэндаў дырэктар Груз, ён жа экскурсавод.— Ячмень, проса, рэпа, мак, лён... Знойдзена шмат касцей: ясна, што нашы продкі елі многа мяса...
Паважаны таварыш яўна задаволены тым, што ўсе мы разумеем адзін аднаго без перакладчыка. Гэтая агульнаславянская радасць яго прарываецца каля стэнда з лужыцкім кухонным начыннем.
— А гэта вось,— ён паказаў,— у нас, на Любліншчыне, адкуль я родам, называецца «моктуўка». Ужываецца яна...
— Ну, ясна — калатоўка,— адказаў адзін з нас.
— Так, так, так — ка-ла-тоў-ка,— усцешана засмяяўся стары.
...Дваццаць гадоў таму назад адзін з такіх вось энтузіястаў, таксама вясковы настаўнік, добры знаёмы таварыша Груза, заўважыў, што з возера — чым далей, тым больш — паказваюцца наверх нейкія чорныя старчакі. Адчуўшы ў гэтым гісторыю, настаўнік напісаў у Познаньскі універсітэт, адкуль неўзабаве прыехаў прафесар Кастшэўскі. Так пачаліся раскопкі.
Думаю пра гэта ўжо ў машыне, якая зноў імчыцца па асфальце, густа абстаўленым старымі вязамі, чарэшнямі, за якімі відаць абапал дарогі вялікія плантацыі цукровых буракоў, пяшчотна зялёныя прасторы руні.
У час фашысцкай акупацыі прафесара Кастшэўскага народ хаваў у глыбокім падполлі. За галаву вучонага ворагамі была прызначана вялікая плата. Гэта ўваходзіла, як адна, старанна прадугледжаная дэталь, у генеральны план знішчэння польскага народа з усімі доказамі яго векавой славянскай гісторыі.
Успамінаю імя другога польскага вучонага, прафесара Ядкоўскага, пад кіраўніцтвам якога ў пачатку трыццатых гадоў пачаліся раскопкі Замкавай гары ў Гродні. Знайшоўшы доказы старажытнарускай гісторыі гэтага краю (рэшткі царквы і церама кіеўскай архітэктуры), Ядкоўскі не палічыў патрэбным гэта ўтойваць. Аб’ектыўнасць вучонага прыйшлася не да густу вышэйшым інстанцыям, якім патрэбны былі доказы зусім іншага характару. Спыніліся раскопкі, спынілася, кажуць, і кар’ера Ядкоўскага...
Пра гэта мы гаворым цяпер, у машыне, палякі і беларусы, з пашанай успамінаючы імёны двух вучоных.
А коцік над рулём машыны калышацца і круціцца ва ўсе бакі побач з люстэркам, у якім відаць усё тое ж брыво і частка загарэлага лба.
— Януш.
— Што, прашу вас?
— Любіце дзяцей?
— Чаму?
— А коцік навошта?
— А! — смяецца ён, а ўсё ж не кажа больш нічога.
Дзяцей любілі яшчэ і нашы прапродкі. Таварыш Груз, хоць сам ужо безнадзейны халасцяк, а ўсё ж ахвотна паказаў нам гліняную бразготку, якой — гадоў так тысячы са тры таму назад — забаўляўся лужыцкі смактунок...
...Таруньскую старонку сярэдневяковай гісторыі Прымор’я чыталі мы пад кіраўніцтвам вядомага архітэктара Нарэмбскага. «Ваш зямляк»,— адразу паведаміў нам прафесар, весела і... па-беларуску. Выхаванец Пецярбургскай акадэміі мастацтва, родам з-пад Маладзечна. Цікава расказваў ён гісторыю кожнай сцяны і кожнай клямкі. Паўзы — ад дома да дома — запаўняліся старым беларускім фальклорным гумарам, нібы прафесар — жывы сучаснік Дуніна-Марцінкевіча.
Наша вясёлае шэсце набліжаецца да аднаго з помнікаў сярэднявечча. Славутая таруньская «Крывая вежа» на беразе Віслы. Шэра-чырвонае цаглянае збудаванне пагрозліва хіліцца над намі... За стагоддзі яна аж лішне прывыкла палохаць прыезджых, чула — на розных мовах — і тлумачэнні экскурсаводаў. Пакуль ідзём ад яе да наступнага унікума, прафесар — з нястомнасцю выдатнага канферансье — расказвае наступную частушку:
Я да волікаў — пастух,
Я да конікаў — канюх,
Я да зайчыкаў — стралец,
Я да дзевак — маладзец.
Падыходзім да базылікі святога Яна. Тут у 1473 годзе божыя слугі на бяду сваю ахрысцілі чалавека, які «стрымаў сонца, скрануў зямлю»,— Мікалая Каперніка. Кнігі «вялікага таруньчыка», з часоў якога, кажучы словамі Энгельса, «даследаванне прыроды па сутнасці вызвалілася ад рэлігіі», на працягу трох стагоддзяў былі забаронены дэкрэтам інквізіцыі як ерэтычныя. Экскурсавод наш чамусьці не закранае такіх пытанняў. Калі мы выходзім з касцельнай змрочна-ўрачыстай цішыні зноў на сонечны брук, пасыпаны кляновым лістам, чуем новы фальклорны нумар:
— А памятаеце песню пра камара? Канцовачка якая, га?!
Едзе стражнік і палкоўнік:
«А што ж гэта за пакойнік?
Ці не тое гэта цяла,
Што учора з дрэва ўпала?..
Над дзвярыма цырульні — медны паднос, які пабліскваў тут яшчэ пры крыжаках. «Карчма пад якарам», якая бачыла тут, на людным рачным шляху, не адно пакаленне «брацішкаў», што ўмелі нядрэнна буяніць і тады, калі хадзілі на вёслах і ветразях. Вялізны ключ вісіць над дзвярыма «майстра слясарных работ». Абаронны мур і брама — «адзіная ў сваім родзе»...
Вялікая ляскотка на дзвярах. Адзін з нас не ўстрымаўся — паляскаў. Не ўлічыў, што за гэтым экспанатам на музейных дзвярах можа быць звычайнае жыллё. Дзверы адчыніліся, і, пакуль мы паспелі папрасіць прабачэння, сівы жыхар кватэры прызвычаена паведаміў:
— Адзіная ў Торуні.
Нават не паказаў на ляскотку,— пакланіўся, і дзверы зноў зачыніліся.
Наступная частушка ці анекдот.
Наступны помнік старадаўнасці...
Вечар, які называўся даволі гучна — вечарам нашай сустрэчы з грамадскасцю Торуня, быў, у параўнанні з учарашнім, вельмі бедны. У адной з залаў старажытнай ратушы людзей сабралася мала. Сустрэча была службова-зямляцкай. Прадстаўнікі Таварыства польска-савецкай дружбы, некалькі студэнтаў-беларусаў з Беласточчыны і нашы былыя землякі — польскія інтэлігенты з Вільнюса, якія прыехалі сюды ў сорак пятым годзе... Гледзячы ў залу з вышыні трыбуны, я не бачыў, здавалася, ніводнага з тых, што ўдзень натоўпамі выходзілі з касцёлаў, з выглядам, недаступным для ўсякай бязбожнай прапаганды. Не відаць было, аднак, у зале ні рабочых, ні студэнтаў, ні школьнай моладзі — людзей, якія прадстаўляюць сапраўдны воблік сучаснага Торуня.
...Раннім ранкам наступнага дня мы доўга гулялі па зялёным ціхім горадзе. Яшчэ раз пастаялі перад помнікам Каперніку. Па доўгай ускраіннай вуліцы дайшлі да старых, яшчэ кайзераўскіх, казармаў, дзе калісьці Пестрак цягнуў салдацкую лямку ў польскім артылерыйскім палку.
Дарога Торунь — Гданьск.
Зноў старыя прысады, абапал якіх — старыя польскія землі з новым жыццём на іх.
Януш і Літвінюк вярнуліся ў Варшаву.
Сядзім усе ў адной машыне. Цеснавата, затое — весела. Дарожны рэпертуар складаецца з польскіх, беларускіх, рускіх, украінскіх песень. Ірына і Аляксандар не адстаюць ад нас у песнях рускіх, якія шырока ўваходзяць тут у жыццё. Мы не адстаём у песнях польскіх. Беларускія песні гучаць тут і для нас неяк па-асабліваму хораша. І гаспадары нашы спяваюць з намі ахвотна, хоць пакуль што амаль без слоў.
У дарозе будзе адзін звышпланавы прыпынак, па нашай просьбе — у старадаўнім Мальбаргу. Другі помнік мінулага — поле Грунвальдскай бітвы — застаўся, на жаль, даволі далёка справа.
Каля брамы мальбаргскага замка нас сустракаюць таварышы з Гданьска. Разам з імі ўваходзім у змрочную, ужо не грозную мінуўшчыну.
Замак Мальбарг — раней Марыенбург, а спачатку, на схіле трынаццатага стагоддзя, Санктамарынбурх — пабудаваны на польскай зямлі, захопленай крыжакамі. У 1309 годзе ён стаў сталіцай іх ордэна. Гэта спрадвечны рассаднік захопніцкай заразы, любоўна адноўлены кайзерам Вільгельмам, увайшоў у сучаснасць як музей, у рыцарскіх залах якога часта гучыць вясёлая песня польскай моладзі з павятовага горада Мальбарга і навакольных вёсак.
Як звычайна, найбольшае ўражанне робяць першыя дэталі — чорныя прускія арлы над уваходам-тунелем і акутая жалезам, з драўляных крат, нібы вялізная барана, брама. Праз краты яе калісьці крыжацкая варта правярала права на ўваход. «Барана» гэтая ўзнята настолькі, што мы праходзім пад ёю і паварочваем да акенца музейнай касы.
Міжвольна ўспамінаю «Крыжакоў» Сянкевіча: зняслаўлены, пакутніцкі ўваход пад такую браму грознага перад гэтым рыцара Юранда. Прыходзіць таксама думка пра нашага далёкага наднёманскага продка... Можа, гэта ад іскры ягонага крэсіва загараліся крыжацкія стагі ў суровыя «валенродаўскія ночы»? Можа, гэта з яго турынага рога гук свяшчэннай адпомсты прабіваўся праз жалезныя латы і белы, азначаны крыжам плашч, смяротным холадам жаху ўваходзіў у душу ватыканскага пасланца, фашыста чатырнаццатага стагоддзя?.. А можа, і ён, наш продак, праходзіў пад гэтай «бараной» з арканам на шыі, пакрыты рванай аўчынай, прыкарэлай да ран?.. Ішоў, каб да скону кружыцца ў драўляным прыводзе млына, прыкуты да тоўстага дышла, або каб разам з літоўскім і польскім братам нядолі ўздымаць з польскай цэглы калісьці непрыступныя сцены і вежы панурай крыжацкай готыкі...
Далёка ўсё гэта. Генеалогія нашага брата, што жыць пачаў пасля Кастрычніка ці Верасня, даходзіць толькі да дзеда, найбольш — да прадзеда, далей губляючыся ў непераможным моры, імя якому — гордае імя! — народ. Хопіць з нас і таго, што ў студзені 1945 праз гэтую браму ўваходзілі «марыенбургскія» гвардзейцы Ракасоўскага, нашы таварышы і аднагодкі. Яны завяршылі канчатковай перамогай векавое змаганне славян з крыжацка-пруска-фашысцкай навалай.
Ходзячы па брукаваных дзядзінцах, па доўгіх калідорах і пад гатыцкімі скляпеннямі вялікіх залаў, я не думаў, што буду ўспамінаць іх праз некалькі дзён У другім музеі — Асвенцімскім лагеры смерці...
Дубовая шыбеніца ў тупіку двара, у цагляных, высокіх сценах якога — нішы, а ў нішах — скульптуры вялікіх магістраў: Зальца, Кніпродэ і іншых продкаў фюрэра і ягоных памочнікаў. Камеры для вязняў высакародных і камеры для чэрні,— недасканалыя, недаразвітыя папярэднікі высокакультурных, татальных газавых камераў. Той самы крыжацкі млын, які сваім скрыпам і грукатам не заглушаў надрыўнае дыханне «няверных» і свіст бізуна ў руках набожных «братоў»... Якім жа смешна-адсталым і міла-шаноўным, заслужаным здаваўся гэты млын для тых, што працягвалі векавое «Гот міт унс»1. Яны навучыліся не толькі непараўнана больш прадукцыйна смактаць кроў з «неарыйцаў», але і пасыпаць іх попелам палі, падмацоўваць крывёй маленькіх дзяцей растрачаныя ў баях сілы братоў-эсэсаўцаў, рабіць тканіны з сівых валасоў салдацкіх і партызанскіх матак Еўропы!..
Думка пра гэта выразна праглядвае ў кваліфікаванай скорагаворцы пажылога экскурсавода.
У руінах касцёла Святое Марыі на сцяне ўцалела старадаўняя фрэска, здаецца, таксама адноўленая кайзераўскімі мастакамі. Да трона святое дзевы на каленях падпаўзаюць псы-рыцары, забітыя ў Грунвальдскай бітве. Наперадзе — вялікі магістр Ульрых фон Юнгінген, зняты з сядла дзідамі наднёманскіх воінаў і патаптаны іх малымі, увішнымі коньмі. Мяркуючы па ласкаваму вобліку Марыі, Ульрых і іншыя браты будуць дапушчаны да вечнай раскошы ў раі.
Успамінаецца, што гэта самая Марыя, апякунка крыжацкага ордэна, была па сумяшчальніцтву «каралевай кароны польскай» і «вялікай літоўскай княгіняй». Ёй спявалі славутую «Багародзіцу» польскія рыцары перад Грунвальдскай сечай.
Каму ж яна першаму назначыла прыёмны дзень, даючы накіраванне ў той самы рай?..
Справа мінулая. Значна бліжэй да нашага часу стаіць 2 мая 1945 года, векапомны дзень, у які над логавам нямецкага фашызму быў узняты чырвоны сцяг перамогі. Іменна ў гэты дзень — у іншым логаве — іспанскія браты зрынутага фюрэра ўзнялі голас пра тое, што верны сын каталіцкай царквы Адольф Гітлер павінен быць абкружаны арэолам святога пакутніцтва, як новы выратавальнік хрысціянства. Змаўчаў толькі чамусьці яшчэ адзін брат гэтага падзвіжніка — Пій XII, які-небудзь дваццаты або трыццаты натхніцель «крыжовых паходаў» на Усход, якія, пераўвасобіўшыся са слоў у справу, часцей за ўсё праходзілі пад лозунгам «Дранг нах остэн»2. А шкада, што божы намеснік не падтрымаў чамусьці франкістаў,— Адольф нядрэнна выглядаў бы на каленях на прыёме ў Марыі!..
Пра гэта хочацца сказаць старому экскурсаводу.
Чалавек ён, здаецца, вясёлы. Паказваючы нам «каналізацыю чатырнаццатага стагоддзя» — высотную прыбіральню вялікага магістра, стары пашкадаваў, што са сцяны каля гэтай тэхнікі сарвана нядаўна фашысцкая мемарыяльная дошка. Надпіс на ёй быў даволі ўзварушлівы. Прылучаючыся да сілы і славы сваіх арыйскіх продкаў, гэтай прыбіральняй, услед за Вільгельмам, у адзін з цудоўных дзён марыенбургскай гісторыі «августейше» пакарыстаўся і Гітлер.
— Даволі сімвалічна,— сказаў у заключэнне экскурсавод.— На гэтым і закончана была Адольфава кар’ера.
Парушаючы «дыпламатычнае неўмяшанне», пачынаю здалёк:
— А што, гэта тая самая, адна для ўсіх, Марыя?
Прыкметна збянтэжана, але стрымана, ветлівы стары адказвае:
— Тая самая...
Ды мы ўжо выходзім, трапляем зусім нечакана з затхлага мораку мінулага ў сонца сённяшняга дня. Нас сустракаюць мальбаргскія школьнікі — з чырвонымі гальштукамі, з усясветнай дзіцячай шчырасцю ў вачах, з букетамі кветак.
— Дзень добры, дзеці! — гаворым, паціскаючы маленькія цёплыя рукі, што даюць нам свежыя астры...
Такія самыя, здаецца мне, якімі ў нас, на Наваградчыне, віталі братоў з усходу ў незабыўным верасні трыццаць дзевятага.
1 «З намі бог!» — спрадвечны лозунг нямецкіх захопнікаў.
2 «Націск на Усход» — другі лозунг нямецкіх захопнікаў.
Пра той верасень я не магу тут не думаць. Не за гарамі мора, дзе Гданьск, Вестарплята, Гдыня...
Туды, на поўнач, імчацца машыны — наша і дзве мясцовыя.
Сяджу ў адной з іх, з новымі людзьмі. Пажылы шафёр, які з тактоўнай гаварлівасцю прымае ўдзел у нашай размове, і здаравенны, астрыжаны пад машынку мужчына ў светлым плашчы — даваенны грузчык гдыньскага порта, цяпер адзін з прадстаўнікоў народнай улады ў Гданьскім ваяводстве. У гаворцы таварыша Бігаса вельмі выразна чуваць кашубскі акцэнт.
Жыва прыпамінаю маіх сяброў-аднапалчан. Вясёлыя хлопцы кашубы — рыбакі, рамеснікі, сяляне, мова якіх, асабліва казарменны шэпт, калісьці нагадвала мне дзіцячы лепет. Разам з намі, маладымі сялянамі з Заходняй Беларусі, разам з сілезскімі шахцёрамі, лодзінскімі ткачамі і мазавецкімі земляробамі, кашубы былі асабовым складам гдыньскага батальёна марской пяхоты...
Мінуўшы горад Тчэў, выязджаем на шырокую, вымашчаную брусчаткай шашу. Гэта яна прынесла нам столькі трывогі ў сакавіку трыццаць дзевятага года. Гэта тая, праклятай памяці, экстэрытарыяльная аўтастрада Кёнігсберг — Берлін, якой дамагаўся фашызм, пасля захопу Чэхаславакіі і Клайпеды з ходу беручыся за Польшчу. Ультыматум Гітлера ўдарыў па нашых рэкруцкіх душах раней, чым мы атрымалі карабіны...
Таварыш Бігас, кашубскі пасол у Сейме Польскай Народнай Рэспублікі, расказвае мне пра сваю маленькую народнасць — нейкіх дзвесце тысяч чалавек, якім нарэшце стала добра жыць і расці побач з братнім польскім народам, пра маленькую, бедную мову кашубаў, якая праз дружбу з багатай польскаю мовай ідзе ў шырокі, вольны свет чалавечай культуры. Кашубы дамагліся гэтага ў супольнай з палякамі шматвекавой барацьбе супроць прускага нацыянальна-сацыяльнага прыгнёту. Асабліва цяжкай была гэтая барацьба на яе апошнім, антыфашысцкім этапе. З прыемна грубаватай шчырасцю простага чалавека мой субяседнік расказвае пра гады змагання ў даваенным камуністычным падполлі, пра пераможны марш савецка-польскіх армій, пра цяжкасці і радасць сённяшняй стваральнай працы...
Мы едзем якраз па Жулаўскай даліне, ураджайныя землі якой ляжаць ніжэй узроўню вады ў пратоках і рукавах вісленскай дэльты. Усе дамбы і насосныя станцыі пры адступленні гітлераўцы паўзрывалі, і Жулавы, як здавалася ворагу, затоплены былі назаўсёды. Але і на гэтым участку адбудовы гаспадары сваёй зямлі, палякі і кашубы, паказалі, на што здольны разняволены народ. Уся асушальная сістэма адноўлена за шэсць пасляваенных гадоў; на землях дзяржаўных гаспадарак і сельгаскааператываў, як гаворыць таварыш Бігас: «Вельмі хораша шуміць улетку пшаніца і вельмі смачна пахнуць каноплі».
А мне вельмі прыемна слухаць расказ чалавека працы, у польскай мове якога так многа чуваць кашубскага, чамусьці мілага для мяне, як непаўторнае хараство дзіцячай гаворкі.
Пачынаецца Гданьск.
І гэты горад нібыта знаёмы мне,— на агні яго я пазіраў з рэкруцкага вагона, а праз паўгода службы і вайны бачыў абрысы яго з высокага гдыньскага берага. Іранічная назва «вольнэ място Гданьск» на працягу версальскага дваццацігоддзя няўдала маскіравала адзін са штабаў фашысцкай агрэсіі, што выспявала і тут, у гэтым старым, спрадвечна польскім горадзе. Гледзячы на шматлікія краны новабудоўляў, на новыя і адноўленыя дамы, што мільгаюць абапал вуліцы, на дзелавую мітусню машын і людзей, у якой і нашы тры «Варшавы» маюць свой разумны маршрут, прыемна думаць, што ўжо без горкай іроніі Гданьск называецца горадам вольным.
За Гданьскам — Сапоты, другі, сярэдні горад «труймяста», своеасаблівага трайнога горада Гданьск — Сапоты — Гдыня, злучанага агульнай вялікай працай марскога будаўніцтва і агульнай тралейбуснай і трамвайнай сеткай.
Машыны нашы спыняюцца каля пад’езда «Грандгатэля», у мінулым «маленькага Монтэ-Карла». Сюды, на адзін з лепшых балтыйскіх курортаў, дзе адпачываюць цяпер польскія працоўныя, яшчэ дзесятак год таму назад збіраліся міжнародныя аматары рулеткі.
Калі мы паднімаліся на трэці паверх, адзін з гданьскіх таварышаў, паказваючы на медныя поручні над шырокім пралётам, сказаў з усмешкай:
— Колькі яснавяльможных дурняў ляцела цераз іх уніз галавою, прасадзіўшы грошыкі!..
...Адзін у раскошным нумары. З балкона гляджу на апусцелы пляж і халодныя хвалі, што ціха коцяцца на пясок з-пад імглы, у якой час ад часу мільгаюць белыя крылы чаек.
Прыкра, што далягляд у імгле, што не відаць на ім знаёмай паласы Гельскага паўвострава, а налева — яшчэ больш знаёмых зялёных гдыньскіх узгоркаў...
Яны зусім блізка. Адтуль мы простым вокам глядзелі з акопаў пад старымі букамі на гэты вось самы «Гранд-гатэль».
Хацелася б цяпер зірнуць туды, пад тыя дрэвы, ды ўжо не вачыма «марскога стралка»...
Справа тут, вядома, не ва мне асабіста, а ў тым, што і мяне ўзняла народная хваля непераможнага прыбою, што і мой асабісты ўдзел у вялікай перамозе, у дружбе савецкага і польскага народаў мае сваё мінулае, якога я не саромеюся, і сваё сучаснае, якім я маю шчасце ганарыцца. Няхай сабе зусім малы, самы сціплы ўдзел, затое — якое ж вялікае шчасце!
Пасля ўчарашняга таруньскага вечара ў гданьскім плане нашай працы не падабаецца нам нейкі «інтэлігенцкі ўхіл» — спачатку сустрэчы з мясцовымі літаратарамі, а тады ўжо з рабочымі суднаверфі... Тады ўжо будзе вечар, і мы на верфі нічога не ўбачым, гэта — раз, а па-другое — мы ўжо каторы дзень у Народнай Польшчы, а авангарда яе — рабочых яшчэ не бачылі. Просім таварышаў павезці нас спачатку да рабочых.
І вось мы на суднаверфі.
Нахіленая плоскасць — шасцікіламетравы шлях нараджэння судна,— уздоўж якой мы ідзём у таварыстве групы маладых кіраўнікоў будаўніцтва, здаецца мне шляхам трыумфальнага грукату і бляску, захапляючай музыкі працы. Гром металу і зіхатлівы бляск электразваркі, што ўспыхвае то ўнізе, то ўгары, на рыштаваннях. Галасы рабочых, што прабіваюцца праз гэты грукат вясёлай пераклічкай... Не, не хачу я тут быць газетчыкам! — не хачу запісваць ні працэнты выпрацоўкі, ні прозвішчы «пшадоўнікаў працы» — перадавікоў... Ды, зрэшты, і няма калі,— я заслуханы ў гэты шум, такі падкрэслена выразны, моцны над вадой, прагна гляджу на велічныя сілуэты суднаў, што хаваюцца вяршынямі ў надвячэрняй імгле. У галасах ледзь прыкметных і зусім нябачных людзей весела пазнаю то мазурскае «ядзем», то сілезскае «перуне», то сяброўскую бяскрыўдную лаянку кашуба з яго «дзіцячым акцэнтам» — бадзёрую пераклічку, здаецца, усіх дыялектаў Польшчы.
— Так, мы сабраліся тут з усёй краіны,— у адказ на маю заўвагу гаворыць малады інжынер.— Разам са сточняй1 растуць і рабочыя, пераважна — вясковая моладзь.
У нас, кажу яму, таксама было — на нашым аўтамабільным і трактарным. Спачатку, калі ў Мінск, на будаўніцтва заводаў-гігантаў, сабралася многа моладзі, побач са сваімі настаўнікамі — рабочымі ўральскага ці харкаўскага заводаў — вучні, у большасці сваёй, падобныя былі спачатку на сялян. А цяпер — не адрозніш іх ад тых настаўнікаў.
— I ў нас,— гаворыць інжынер,— таксама ёсць настаўнікі. З Ленінграда, з Адэсы. Тыя там, за мяжой, моцна шумелі спачатку, што мы, палякі, здольныя толькі да танцаў, што мы нічога не зможам — нават адбудаваць, не тое каб зрабіць што новае... Глядзіце, во — беньямінак!2 Гэта другі. А першы ўжо на хвалях.
Спыняемся каля вялізнай металічнай сцяны. Гэта — борт гандлёвага судна водазмяшчэннем у дзесяць тысяч тон. Аплецены рыштаваннем, ён здаецца невялікім у параўнанні з агромністымі кранамі, якія абслугоўваюць яго будаўніцтва. Кажучы мовай нашых гаспадароў, пястунчык атрымаў ужо ўласцівы яму выгляд: ідзе апошняя шліфоўка насавой секцыі.
Успамінаю, як урачыста сыходзіў з канвеера наш першы дваццаціпяцітонны самазвал з сярэбраным зубрам на капоце, і радасць польскіх будаўнікоў становіцца больш зразумелай.
...Сябры пісьменнікі чакалі нас у клубе прафсаюза работнікаў культуры.
Навічок за мяжой, я быў спачатку ўражаны, нават крышку збянтэжаны стылем гэтай сустрэчы. Мы ўвайшлі ў вялізную залу, густа застаўленую столікамі, за якімі «пры філіжанцы чорнай кавы» сядзела мноства людзей. Апроч літаратараў, як высветлілася трохі пазней, сюды прыйшлі мастакі і артысты. Ніякіх прэзідыумаў, трыбун. Нас разабралі па адным да розных столікаў, прымацавалі кожнага да філіжанкі, і пачалася звычайная сяброўская гутарка, знаёмства.
Пасля ўжо за адным столікам устала жанчына («Ад нашага літаб’яднання»,— шапнуў мне сусед), перад тварам яе ўзнялася рука з мікрафонам. Шум аціх. Першыя словы прывітання, афіцыйны пачатак сустрэчы.
Ва ўзнёслых і трохі агульных словах прамоўцы мы пачулі пра братоў «з-над Одры і Лабы», якія сталі гаспадарамі сваёй вызваленай пястаўскай зямлі, і пра братоў «з-над Волгі і з-за сівога Урала», якія прынеслі гэтае вызваленне...
Нашы прамоўцы, Броўка і Пестрак, гаварылі больш канкрэтна, пачынаючы ад дзекабрыстаў, Пушкіна і Міцкевіча, праз Каліноўскага і Урублеўскага, праз дружбу, загартаваную ў агні трох рэвалюцый, у нядаўнім змаганні з фашызмам.
Працягваем справу ўзаемнага пазнавання. Броўка і Пестрак выступаюць са сваімі вершамі. Слухаем вершы гданьскіх сяброў. Творы беларускіх паэтаў чытаюць у перакладах артысты. Са сцэны гучаць беларускія песні ў цудоўным выкананні хора Балтыйскай філармоніі. Расказваем, пытаемся. Паміж сталамі поўзаюць шнуры, і раз-поразу побач з тваёй галавой з’яўляецца бліскучая галоўка мікрафона: гутарка наша перадаецца па радыё. Незнаёмы літаратар просіць адрас, каб неўзабаве прыслаць на аўтарызацыю пераклад майго апавядання. Дагэтуль незнаёмы мастак гаворыць з ціхай шчырасцю пра беларускія бярозы на шляхах — светлыя ўспаміны яго далёкага маленства...
Па просьбе гданьшчан расказваю пра мой сціплы ўдзел у вераснёўскіх баях. Гавару пра сяброў — радавых, не адзін з якіх, можа, і тут, у Гданьску ці ў Гдыні, успомніў бы мяне, сустрэў бы з радасцю, так зразумелай салдатам.
І вось адзін падыходзіць. Называе сваё незнаёмае прозвішча, рэкамендуецца былым музыкантам флоцкага аркестра. Не можам прыпомніць адзін аднаго: калі нават і сустракаліся, дык хіба на якім парадзе. Смяёмся,— вы тады дзьмулі ў свой трамбон, магчыма, нават заплюшчыўшы вочы ад стараннасці, а я лупіў службовы крок і тупа глядзеў у патыліцу пярэдняга...
Падыходзіць другі. Рэкамендуецца саслужыўцам па кулямётнай роце. Пільна ўглядаюся ў твар і — праз пажылую паўнату яго, зверху аздобленую выспяваючай лысінай,— пазнаю маладзенькага ў той час плютановага3 рэзерва, з яго акулярамі і голасам, амаль зусім пазбаўленым адзнак ваяўнічасці. Мабілізаваны напярэдадні вайны дробны гдыньскі чыноўнік, выпускнік гімназіі, ён некалькі разоў у парадку практыкі замяняў нашага ўзводнага. Цяпер таварыш працуе ў ваяводскім камітэце польска-савецкай дружбы.
У гутарцы пра былое прыгадвае мне прозвішчы камандзіра роты і шэфа — старшыны. За прозвішчамі стаяць нядрэнна вынашаныя вобразы санацыйных салдафонаў; берагу іх для будучых старонак у духу непараўнанага Швейка, які так часта ўспамінаўся ў панскіх казармах...
— І шэф, і ротны жывуць тут паблізу,— гаворыць аднапалчанін.— Абодвух у новае польскае войска не прынялі.
Гданьск, моцна разбураны ў час ваенных дзеянняў, устае з руін, толькі трохі, здаецца, павальней, чым Варшава.
Гасцінныя, як і ўсюды, гаспадары прапануюць нам «аднаго з найлепшых у горадзе» экскурсаводаў. Адзін з найлепшых хоча нам паказаць усё як найлепш. Зачапіўшыся за першы з краю дом на Доўгім рынку адноўленага Старога Мяста, ён упадае ў прафесійнае захапленне і абрынае на нашы галовы цэлы вадаспад гісторыі. У шуме яе мільгаюць імёны каралёў і магнатаў, замежных і айчынных дойлідаў, умельцаў і мастакоў, сяброў і ворагаў — Гданьска ў прыватнасці і ўсёй краіны ў цэлым. Стракацяць лічбы і даты...
А навокал збіраецца натоўп прахожых. Дзеці і дарослыя, інтэлігенты і рабочы люд, і тут прызвычаеныя да замежных турыстаў, спыняюцца, каб яшчэ раз, як самую свежую навіну, праслухаць са слоў экскурсавода аўтарытэтнае сведчанне якога-небудзь сярэдневяковага відавочніка, замежнага ці свайго.
Помнікаў мінулага шмат, і кожны з іх, бясспрэчна, мае сваю гісторыю, не менш цікавую, чым гісторыя першага з краю дома на Доўгім рынку.
А час ідзе...
Малады марак, капітан, ветліва вітаецца з намі і хоча ведаць дакладна, ці будзем мы ў тры гадзіны на Вестарплята, як абяцалі яму ў Таварыстве польска-савецкай дружбы.
Будзем, вядома.
Ну, а тым часам ужо адзінаццаць, а ў нас яшчэ не агледжаны Гданьск, Сапоты і Гдыня — усё «труймяста»...
Хочаш не хочаш, а мы павінны ўшчаміць прафесійную годнасць экскурсавода, здзівіць яго нашай несур’ёзнасцю. Мы просім паказаць толькі самае галоўнае і збольшага, магчыма найхутчэй...
Абыходзім навокал Доўгі рынак. На хвіліну спыняемся каля велічнай ратушы... Каля Двара Артуса... Каля славутага арсенала... Бяжым да Каралеўскіх варотаў. Заходзім нават у «сені» аднаго са старамяшчанскіх дамоў — кінуць вокам на вітыя, разныя ўсходы і ветразі карабля, намаляванага на сцяне...
Усё гэта — адноўлена, узнята з руінаў, таксама як у Старым Мясце Варшавы. Усё гэта — красамоўнае сведчанне працоўнага гераізму польскага народа, яго жывучага, творчага патрыятызму.
На жаль, гэта — не ўсё, што мы хацелі б, што трэба было б паглядзець. Аднак развітваемся з крыху збянтэжаным экскурсаводам і сядаем у машыны.
Аліва — заходняя ўскраіна Гданьска.
Раскошны манастырскі парк, хутчэй — батанічны сад. Кіпарысы. Кветкі. Лебедзі на сажалках. Канал, доўгі, срабрысты меч якога, распароўшы густую зеляніну саду, упіраецца ў мора. Старадаўні, велічна просты, строгі сабор Святое тройцы.
Пад высокім скляпеннем яго, у гулкай цішыні спатыкаем старога кляштарнага служку з ключамі. Гаспадары — мой аднапалчанін і худзенькая, сімпатычная Рыта — ветлівым шэптам пытаюцца ў служкі, як бы паслухаць арганы. Чуем дастойны шэпт старога, у якім выразна гучаць «седэмдзесёнт пеньць злотых». Таважышка Рыта ідзе са служкам у нейкія таямнічыя дзверы і, вярнуўшыся адтуль, з усмешкай ківае нам галавой. Садзімся на касцельных лаўках і з турысцкай вольнасцю адварочваемся ад алтара — глядзім угару, на арганы.
Гэта прыгожае збудаванне, справа ўсяго жыцця таленавітага сярэдневяковага мастака, займае над уваходам не менш месца, чым алтар на супрацьлеглай сцяне. Разныя скульптуры святых, анёлаў з трубамі, над імі — сонца з драўлянымі промнямі...
Пачынаецца музыка.
Урачыста гучыць «Ave Maria».
— Пушчана ў рух толькі першая, ніжэйшая секцыя арганаў,— шэпча аднапалчанін.— Гэтак іграць могуць многія.
Далей — не ведаю, што гэта... Нейкі вясновы, сонечны гімн жыццю, звонкае шматгалоссе птушынай і дзіцячай радасці. Яго магутным водгуллем паўтарае алтар.
— Уключана другая секцыя,— зноў чуецца шэпт.— Так іграюць нямногія...
Пасля ўключаецца ўся сіла арганаў. Разныя анёлы ўздымаюць бліскучыя трубы, і, нібы з гэтых трубаў, гучыць... ужо не гучыць, а грыміць магутная Бахава фуга.
Стаіўшыся перад веліччу мастацтва, міжвольна думаю пра якую-небудзь вясковую бабку, што ніцма, раскрыжаваўшы рукі, ляжыць на гэтай святой падлозе, пад гэтым нябесным громам, ад якога дрыжала забітая горам душа... Страшная зброя — мастацтва ў руках рэакцыі!..
Яшчэ і сёння яна не вызвалена цалкам з гэтых рук. Пры выхадзе зноў гляджу на каляровы плакат — дзяўчынка са зложанымі да малітвы ручкамі стаіць на каленях і з прыгожай нявіннасцю ў вачах просіць словамі подпісу: «Матуля, навучы мяне маліцца на ружанцы!..»
— А ксёндз грошай не ўзяў,— ужо не шэпча, а ўголас гаворыць таварыш Рыта.— Як толькі даведаўся, што савецкая дэлегацыя, адразу кажа: бясплатна...
— Ну, што ж — суіснаванне і спаборніцтва.
...Гданьск — Сапоты — Гдыня і сапраўды ўтвараюць адно цэлае: амаль не пазнаеш, дзе канчаецца адзін горад, дзе пачынаецца другі. Невялікія прамежкі паміж імі заняты радзей раскіданымі абапал шашы светлаваконнымі домікамі ў зеляніне, тут яшчэ не па-кастрычніцку свежай.
Праязджаем Сапоты. Пачынаецца Гдыня.
Гэты стотысячны горад з першакласным портам, суднаверф’ю, заводамі харчовай прамысловасці, вышэйшымі марскімі школамі — прыгожы, чысты горад з прамымі вуліцамі, раскошнымі скверамі і маляўнічай набярэжнай — калісьці быў для мяне амаль поўнай геаграфічнай абстрактнасцю, пакуль у нашу старую хату не прыйшла «карта поволаня» — прызыўны лісток.
Арлова — зялёны прыгарад у даліне, якая ў верасні трыццаць дзевятага была нейтральнай паласой. Паміж густымі дрэвамі гэтага парку нашы стралковыя ўзводы неаднойчы стараліся, ноччу ці на досвітку, навязаць фашыстам штыкавы бой. У гэтыя дачы і санаторыі, тады пустыя, але з поўнымі віна і варэння падваламі, мы прабіраліся — ад маладое дурасці — праз драты нашай лініі, толькі з гранатамі. На той гары над морам, пакрытай букавым лесам з вавёркамі, былі нашы акопы. Там мы выседжвалі першыя налёты марской, лінкораўскай артылерыі. Адтуль мы бачылі, як за гданьскім залівам памірала Вестарплята...
Едзем прамымі вуліцамі, старыя і адноўленыя дамы абапал якіх ужо не здаюцца мне вельмі прыгожымі, як калісьці. Машыны пнуцца па вуліцы ўверх і спыняюцца на Каменнай гары.
Адгэтуль горад і порт відаць як на далоні. З трох бакоў Гдыня акружана амфітэатрам зялёных узгоркаў. На поўначы і на паўночным усходзе — мора заходзіць у імглу, праз якую цяпер не відаць ні Гельскай касы, ні Гданьска. У порце заўважаю знаёмы яшчэ са школьных год, з дзіцячага часопіса «Пломык», сілуэт старога парусніка «Дар Прымор’я», які днямі вярнуўся з сяброўскага рэйса ў Адэсу.
Пакуль мой аднапалчанін з крыху залішне ўзнёслай жывасцю патрыёта расказвае пра аднаўленне Гдыні, пра вызваленчыя баі Савецкай Арміі і Войска Польскага, пра нашы, вераснёўскія, баі,— я ўспамінаю, як на гэтай Каменнай гары, у адну са жнівеньскіх начэй напярэдадні катастрофы, палала вялізнае вогнішча. Некалькі сот маракоў і пяхоты — мы спявалі суровую і мужную, нібы не жанчынай напісаную «Прысягу» Канапніцкай. Днём быў апошні парад, перад якім, узышоўшы на трыбуну, ксёндз тыцкаў кароткім пальцам то на захад, то на ўсход, паказваючы ворагаў, якіх мы павінны былі разбіць. А я стаяў за нашай «бедкай» — двухколкай са старым станкачом, і пад суровай каскай у галаве таўкліся словы з наіўнага верша майго заходнеўкраінскага сябра па службе:
О боже мій милий,
Куди ж я попався!..
Я — па штодзённых акрэсленнях шэфа — быў тады «кацапам», «татарынам», «бальшавіком»... Такіх было большасць у батальёне: на ўсходняй граніцы нас было небяспечна пакідаць... «Ты мяне кокнеш, хаме,— жартаваў аднойчы, на «славеснасці», камандзір узвода,— а сам уцячэш да сваіх...»
...На схіле ўзгорка, паблізу ад нашых былых казармаў у Арлове, побач з дарогай, па якой я не раз праходзіў,— братнія могілкі польска-савецкіх салдат, вызваліцеляў Гдыні. Крыжы і зоркі маленькіх помнікаў, белыя і чырвоныя кветкі, адзін для ўсіх абеліск.
Згодна ўрадавай пастановы, тут мае права быць пахаваным толькі абаронца ўзбярэжжа ў трыццаць дзевятым і вызваліцель яго ў сорак пятым.
Шкада, што на крыжах безыменных магіл няма таблічак з прозвішчамі сяброў! Магчыма, тут ляжаць яны — кашубскі рабацяга Конке; беларус Саковіч, малады бацька і гаспадар-бядняк; наш ротны запявала — дамброўскі шахцёр Шчыгел...
...Вестарплята — «польскі Брэст» — велічны помнік воінскай славы, помнік народнай неўміручасці.
Прыводжу ўрывак з успамінаў удзельніка вераснёўскай кампаніі, днямі надрукаваны ў мясцовай газеце:
«У 1924 годзе Ліга Нацый, пакорны слуга англа-амерыканскіх імперыялістаў, забраўшы Гданьск у польскага народа, прызнала за ім права імпартаваць цераз гэты горад зброю, амуніцыю і выбуховыя матэрыялы і, у сувязі з гэтым, мець адпаведнае месца для іх перахоўвання — ваенныя склады. Месцам гэтым быў паўвостраў на тэрыторыі Гданьска, Вестарплята, у раёне якога Польшча мела права трымаць невялікі гарнізон.
...Гарнізон гэты таксама як і іншыя адзінкі абароны ўзбярэжжа, не быў падрыхтаваны да ваенных дзеянняў. Згодна дырэктыў камандавання флоту, задачай гарнізона было ўтрымаць фарпост на працягу дванаццаці гадзін. За гэты час вышэйшае камандаванне павінна было «прыняць іншыя захады». Канцэпцыя гэтая вынікала з агульнапрынятага погляду, што гітлераўская Германія не адважыцца напасці на Польшчу.
Інакш глядзелі на справу самі маракі. Калі 25 жніўня на гданьскім рэйдзе стаў лінкор «Шлезвіг-Гольштайн», яны задумаліся моцна. Праўда, як паведамляла гітлераўская, а за ёй і рэакцыйная польская прэса, гэта меў быць «візіт ветлівасці», аднак гарматы лінкора былі скіраваны на Вестарплята, а рух на палубе, на баявым мосце і на вежах вельмі няшмат гаварыў пра ветлівыя намеры гасцей... Гарнізон пачаў рыхтавацца да абароны, не чакаючы вышэйшых загадаў...»
Да гэтага сведчання сучасніка патрэбна сёе-тое дадаць. У апошнім перадваенным месяцы праз нашу часць, гдыньскі другі батальён марской пяхоты, на Вестарплята ішло падмацаванне. Нямала хлопцаў з-пад Брэста і Маладзечна, салдат пяхотных палкоў, размешчаных на «крэсах», перабывала ў тыя дні ў нашых казармах. Землякі начавалі разам з намі, разам шапталіся, а потым кудысьці знікалі. Нельга было схаваць ад нас таго, што гдыньскія кацеры везлі іх начамі іменна туды. Непераможны салдацкі шэпт упэўнена гаварыў, што ракавое туды — гэта Вестарплята, што Вестарплята — пастка...
Гэта не толькі зямляцкі жаль, а жаданне закінуць слова за безыменных беларускіх герояў, якія разам з палякамі стаялі тут насмерць і разам з імі заслугоўваюць на светлую памяць.
Досвіткам першага верасня 1939 года лінкор «Шлезвіг-Гольштайн» з адлегласці чатырохсот метраў адкрыў агонь па «польскаму Брэсту».
Сляды гэтага агню засталіся тут і дагэтуль. Ствалы і голле векавых дубоў, абгарэлых, а ўсё ж у зялёным лісці, высяцца ў неба, як помнікі нязломнасці, гераізму. Паржавелі і зараслі травою рэйкі, па якіх фашысты ганялі сюды, у размяшчэнне польскага гарнізона, ахопленыя агнём цыстэрны з бензінам. Руіны казармаў і вартоўняў, што цэлы тыдзень змагаліся з марской артылерыяй, самалётамі і атакамі гданьскіх эсэсаўцаў, захавалі на рэштках сцен перадсмяротныя надпісы герояў...
Успамінаюцца словы з аднаго высокага, можна сказаць, гістарычнага выступлення:
«Польшча не хоча паміраць...»
І мы, абаронцы польскага ўзбярэжжа, не ведалі тады, а многія з тых, хто застаўся жывы, не ведаюць і цяпер, што гаварыў у тыя вераснёўскія дні зямны намеснік бога, ласкавы апякун панска-каталіцкай дзяржавы — «санітарнага кардона» на мяжы з бязбожнай Краінай Саветаў.
У адзін з тых дзён, калі польскі народ сцякаў крывёю ў няроўным змаганні з фашысцкай навалай, да папы Пія XII прыйшлі прадстаўнікі польскай калоніі ў Рыме. «Прыстанішча верных» і «суцяшальнік засмучаных» звярнуўся да іх даслоўна так:
«Я не кажу вам, каб вы асушылі слёзы. Польшча не хоча паміраць. І таксама, як кветкі вашай зямлі, якія пад тоўстым снегавым покрывам чакаюць лагоднага веснавога ветрыку, так і вы павінны чакаць, давяраючыся малітвам, гадзіны нябеснай пацехі»1.
Гаючыя словы гэтай незямной паэзіі сказаны былі ў маленькім коле верных, якія прыйшлі да святога айца з польскім кардыналам і польскім паслом у Ватыкане. Для ўсёй Польшчы не знайшлося нават і такіх слоў. Рымскі папа маўчаў, пакуль берлінскі фюрэр новага «крыжовага паходу» на Усход планава расстрэльваў польскіх дзяцей і старых, планава душыў у газавых камерах польскі народ... Не, папа не толькі маўчаў! — ён заклікаў сваіх авечак аддаваць кесарава кесару, а божае — богу.
Хто быў кесар — вязні канцлагераў, падпольшчыкі і партызаны ведалі.
А бог маўчаў яшчэ больш сціпла, чым папа.
«Польшча не хоча паміраць...»
Усё засталося тут, як было. З бетонных грудаў узарванага дота глядзелі мы на ржавыя, зарослыя бур’янам калючкі драцяной загароды, на хвалі Балтыкі, што ласкава плешчуцца за дратамі, на гдыньскі бераг за вадзяною роўняддзю заліва — на тыя зялёныя ўзгоркі, адкуль я калісьці глядзеў сюды, ловячы чорны смяротны дым у круглыя рамкі біноклевых лінзаў...
Ускладаем вянок на братнюю магілу. На бетоне — вялікі крыж «Virtuti militari»2. Бела-чырвоныя і чырвоныя стужкі вянка ледзь-ледзь варушацца ад пяшчотных дотыкаў ветрыку.
Маладыя, стройныя хлопцы — матросы і афіцэры флоту застылі ў ганаровай варце. Стаім у глыбокім маўчанні...
Пасля, калі мы адыходзімся, наш урачысты строй ператвараецца ў вольную групу яшчэ не знаёмых людзей, якія дзеляцца агеньчыкамі папярос і першымі словамі знаёмства.
Адгэтуль едзем следам за вайсковай машынай маладзенькага, вясёлага капітана, які яшчэ ўранні, на Доўгім рынку, па-гаспадарску непакоіўся за дакладнасць нашай сустрэчы.
Яна адбылася ў клубе адной з часцей гданьскага гарнізона.
Зала запоўнена прадстаўнікамі розных часцей: маракі, пехацінцы, танкісты.
З асаблівай прыемнасцю выступаю ад імя нашай дэлегацыі. На мове роднай і на мове аўдыторыі расказваю трохі з жыцця нашай радзімы, з гісторыі вераснёўскіх баёў, якія для гэтых хлопцаў — святая традыцыя, адказваю на пытанні. Прыемна ўсё-такі быць імяніннікам...
...На гэтым наш працоўны дзень не закончыўся. Адбылася яшчэ адна сустрэча — у Эльблонгу, партовым і індустрыяльным горадзе Гданьскага ваяводства.
Сустрэча запланавана была на ранні вечар, аднак надвор’е ўнесла сваю папраўку ў план. Семдзесят кіламетраў ад Гданьска да Эльблонга мы ехалі ў імгле, асабліва густой на Жулаўскай нізіне.
Стомлены за дзень, наш Аляксандар ужо не напяваў за рулём, а раз-пораз паўтараў свой ласкавы праклён «раны боскія!» — у адрас «малака», якое фары машыны прабівалі на нейкіх пяць-шэсць метраў.
Едзем паволі. Спераду то знікаюць, то зноў паказваюцца чырвоныя вочкі падфарнікаў машыны нашых гаспадароў. Абапал шашы з падгушчанай змрокам імглы ледзь выступаюць камлі прысадаў і жалезныя краты мастоў. Асабліва доўгі мост на Вісле.
Раны боскія! — спазняемся здорава і не ўбачым ужо, відаць, ні самога Эльблонга, ні механічнага завода, рабочыя якога чакаюць нас і, напэўна, таксама патрошку лаюцца, стомленыя працай дня. Не дзіва будзе, калі многія не дачакаюцца...
Так і сталася. Сустрэча ў клубе завода імя генерала Свярчэўскага мела нейкі камерны характар. Ні горада, ні самога завода мы не бачылі — імгла і ноч, і часу — у абрэз, як ніколі...
Рабочыя, інжынерна-тэхнічны персанал і работнікі заводскай шматтыражкі «На варце міру», якія «усё ж такі дачакаліся», слухалі нас з цікавасцю і з сапраўды нястомнай гордасцю расказвалі пра свае дасягненні. Галоўнае дасягненне завода — першая ў Польшчы турбіна магутнасцю ў дваццаць пяць тысяч кілават, якая тут хутка будзе закончана.
Работнікі шматтыражкі вялі з намі і вузкапрафесійную размову, пыталіся, як палепшыць сваю маладую газету, дарэчы, і так цікавую — з жывымі выступленнямі чытачоў-рабочых, з вясёлым і вострым кутком сатыры...
Ах, гэты план! Ох, гэтая спешка!.. Мы вымушаны былі ўстрымацца ад начнога паходу па двух цэхах — ліцейным і механічным, адмовіцца ад працягу сяброўскай гутаркі за традыцыйнай «лямпкай віна»,— вельмі хутка, на самым пачатку так пажаданай сустрэчы, развітацца з яўна нездаволенымі нашай спешкай гаспадарамі...
Што ж, і нам было прыкра, і мы былі нездаволены. Аднак,— наперадзе больш сямідзесяці кіламетраў праклятага «малака», стомленыя вочы таварыша Аляксандара, а рана-раненька — далейшы шлях на захад.
Наша Ірына — чалавек вясёлы. Учора, напрыклад, мы з ёю многа смяяліся. Вячэраючы ў рэстаране «Гранд-гатэля», мы наглядалі, як пад гукі зусім ужо экзатычнага джаза, зусім ужо непераймальна ў сваіх прэтэнзіях на вышэйшую культуру кружыліся пары мясцовых стыляг і фіфак. Звышграцыёзнае, проста змяінае вывільванне рознааб’ёмных жаночых... талій, пацешнае, нібы з тэлеграфісцкімі крукамі на ступаках, крыўлянне мужчынскіх ног... Я баяўся глядзець на Ірыну, яна — на мяне, але нарэшце выбухнулі смехам. Навокал столькі важнага шыку — свайго і замежнага,— а мы смяяліся да слёз, ніяк не могучы ўстрымацца...
Вясёлая яна, але і строгая: лёс плана ў надзейных і, здаецца, нястомных руках. А ўсё ж, як толькі машына выбралася з горада і зноў нырнула ў імглу,— гаспадыня заснула, па-дзіцячы стуліўшыся ў кутку.
Мы ахоўваем гэты заслужаны сон маўчаннем. Толькі фары нястомна распорваюць святлом густое «малако» ды пабліскваюць ім у падтрымку два папяросныя агеньчыкі — Аляксандараў і мой.
Раны боскія! — як жа нам хочацца спаць... Дзесятыя суткі недасыпання...
На развітанне «труймяста» дало нам цудоўную сонечную раніцу — з блакітным небам, з бляскам расы на лісці і траве.
Машына, у якой я сяджу, праводзіць нас да граніцы Гданьскага ваяводства. Чорны гарнітур і чорная шапка з цэшкай, у якіх красуецца за рулём новы таважыш кероўца,— гэта форма суднабудаўнікоў. Яны прыслалі нам «Варшаву».
У люстэрку відаць хітра прыплюшчанае вока бывалага марскога воўка, удзельніка вераснёўскіх баёў. Побач з люстэркам — не вясёлы аранжавы коцік, а чорная негрыцянская дзяўчынка, якой зусім да твару мазурскі касцюм. Падвязаная блакітай стужкай пад пахі, яна гайдаецца самавіта, прыстойна, гледзячы толькі на нас.
Побач са мной, на заднім сядзенні,— новы таварыш, без шапкі, у светлым плашчы. Інструктар цэнтральнага камітэта Таварыства польска-савецкай дружбы; прыехаў у Гданьск па справах з'езда таварыства, які пачнецца ў Варшаве заўтра. Сціплы, пажылы мужчына, у мінулым беспрацоўны рабочы, удзельнік камуністычнага падполля. «Захацелася з вамі праехацца трохі, пагаварыць».
Утрох гаворым пра надзённыя справы новага, для мяне ва ўсіх дробязях цікавага, змястоўнага жыцця.
А ў памяці маёй неадчэпна бяжыць перад машынаю мінулае...
Па гэтай самай шашы ў старых прысадах, каля гэтых цагляных прыгарадных асабнякоў з садамі і гародамі ішоў я калісьці ў калоне да смерці стомленых, выкачаных у акопнай зямлі ўцалелых салдат гдыньскага гарнізона. Тут я пачуў упершыню канвойнае, фашысцкае «рэхтс ран!» і «лёўс!»1, чым кармілі мяне на працягу двух год у палоне.
Абапал шашы — хутары і вёскі з цаглянымі домікамі пад чырвонаю чарапіцай.
Ад гэтых домікаў калісьці да нашай калоны беглі па раллі і бульбянішчы басаногія кашубскія дзяўчаткі з кошыкамі яблыкаў. Цяпер яны ўжо і самі маці,— блаславенне на іхніх дзяцей!..
Вейгарова. Чысты зялёны павятовы гарадок.
Тут нас, палонных, салдаты вермахта перадалі плюгавым малойчыкам «гітлерюгенда». Тут мы адчулі сапраўдны смак праклятага слова «няволя». Успамінаю крык недарослых будаўнікоў «новай Еўропы», удары прыкладаў, сон — з далонню пад шчакой — на мокрым, халодным бруку астрожнага двара... Кашмар мінулага, такі далёкі на фоне светлага дня!..
Вёска Божае Поле.
Пазнаю гэты лес, успамінаю і назву былую — Бошполь. Тут стаяла гранічная арка, якую гістарычная справядлівасць аднесла нядаўна за Одру.
А лес абапал — цудоўны! Машыны спыняюцца, і мы выходзім, стаім на сонцы, дыхаем апошнімі чарамі восені, гаворым, што ў нас, на Беларусі, яна ўжо не зялёная, а залатая.
Вадзіцель у форме суднабудаўніка вяртаецца з лесу з цэлым букетам крамяных і з выгляду вільготных баравікоў. Па просьбе яго, наш Аляксандар, які ўжо адпачыў і зноў пасвіствае, адчыняе багажнік гданьскай «Варшавы» — баравікі ідуць туды.
Па конях!
— У вас, таварыш, дзяўчынка ці хлопчык? — чамусьці раптам пытаецца ў шафёра мой сусед, варшавянін.
— Дзве паненкі і кавалер,— не паварочваючы галавы, адказвае шафёр, і хітрае вока яго ў люстэрку весела плюшчыцца.— Кавалер яшчэ і ў школу нават не ходзіць.
— Вось дзе рад будзе, га? — усміхаецца варшавянін.— Баравікі — палкоўнікі!..
Памаўчаўшы хвіліну, ён выказвае сваю радасць па-свойму ціха, стрымана:
— У мяне ўжо дарослыя. Дачка канчае педагагічны ліцэй.
Яшчэ памаўчаўшы, ён звяртаецца да мяне:
— А ў вас, таварыш, дзеці ёсць?
Я — з асаблівым, «замежным» пачуццём бацькоўскага суму — думаю якраз пра сваіх.
— Дзве паненкі,— адказваю.— Адна нядаўна сама знайшла вялізны баравік.
Сусед ухваляе гэта кіўком галавы і ўсмешкай. Трохі даўжэй, чым звычайна, ён маўчыць, а пасля — зноў па нейкай сваёй, схаванай логіцы мышлення — пачынае маю любімую, сардэчную:
Oj, za lasem wołki moje,
Za lasem...
І мы з вадзіцелем далучаемся да яго.
Гэтую пастушыную песню, «Віслу», спяваюць і ў нас. Не раз чуў яе ў выкананні школьнікаў, на канцэртах мастацкай самадзейнасці. Скончым спяваць — раскажу пра гэта сябрам. Хутка вось мы разлучымся і — хто ведае! — можа, на доўгі час, а можа, і назаўсёды. Так жа бывае ў жыцці найчасцей.
Мы разлучыліся ў горадзе Слупску.
Каля ларка ў цяністым парку п'ём развітальны кухаль іскрыстага піва. Гданьшчане вяртаюцца, а мы, зноў у адной машыне, едзем далей па землях Кашалінскага ваяводства.
Сосны, бярозы, ельнік. Шырокія палі дзяржаўных гаспадарак. Буйная рунь. Свежая ралля гаворыць пра добрае акуратнае ворыва. Грузавікі. Параконныя фурманкі. Свае, польскай вытворчасці, трактары «Урсус». А людзей малавата. Міжвольна ўспамінаецца нядаўна прачытанае: на вызваленых «пястаўскіх» землях менш трыццаці чалавек на квадратны кіламетр.
Слаўна, Сянуў, Кашалін. Малыя і большыя гарады са слядамі вайны, яшчэ не ўсюды зацёртымі. Зялёныя, чыстыя. Даволі многа людзей. Светлыя вокны школ. Дымныя коміны заводаў. Цагляныя морквы касцельных вежаў.
Непрыкметна падкраўся дождж. Гэта не ён сустрэў нас, а мы нырнулі з сонечных прастораў пад хмарнае неба, на мокры, бліскучы асфальт. Абапал яго — лясное, грыбное царства. Чым далей, дык больш дзяўчат і мужчын выходзіць на дарогу з поўнымі кошыкамі, нават з мяшкамі грыбоў і, уздымаючы рукі, нібы вітаючы нас, «галасуюць».
— Дзень добры і од разу до відзэня! — смяецца Ірына.
Нам і самім цеснавата.
Што кіламетр — усё бліжэй Шчэцін.
Бяру ў Аляксандра шафёрскую карту.
Хутка будзе Новагард, пасля якога шаша раздвойваецца: проста — на Шчэцін, а лявей, кіламетраў дзесяць на поўдзень,— мястэчка Машэва. Раней яно называлася Масаў.
Улетку саракавога года я працаваў там у аднаго з гросбаўэраў-кулакоў, касіў жыта ўдвух з худым вусатым парабкам. Ціхі, дабрадушны чалавек, ён часта, з аглядкай на гаспадароў, цішком выказваў мне «антыдзяржаўныя» думкі пра кулакоў і самога іх фюрэра. Адтуль я першы раз няўдала ўцякаў на радзіму. Вось тут — лёгка цяпер пальцам па карце вадзіць! — каля горада Валча, які насіў тады таксама чужацкую назву Дойч Кронэ, другі нямецкі батрак заўважыў мяне на днёўцы. Ён араў іржышча нейкага юнкера, а я ляжаў пад юнкерскімі снапамі. Заснуўшы, выпрастаўся і высунуў нагой на пожню разуты зношаны чаравік. Араты заўважыў яго, спыніў коні, падышоў, падняў чаравік, пазнаў па ім уцекача, кінуў на тое самае месца, а сам пайшоў да плуга, нешта мармычучы... Доўгай здалася мне яго баразна! За ўзгорачкамі відаць былі дрэвы і цагляны броварны комін маёнтка. У маёнтку, напэўна, працуюць палонныя — ёсць канвой і «партайлёйтэ» — узброеныя цывільныя гітлераўцы. Навокал чуваць былі галасы... Вылазіць са снапоў, уцякаць — не мела сэнсу: не варта дастаўляць пацеху фашыстам і іхнім сабакам. Заставалася адна няпэўная тонкая нітка сувязі са свабодай — вера ў простага чалавека... Ён вярнуўся. Праходзячы за плугам каля маіх снапоў, батрак, нібы на коней, крыкнуў: «Не вылазь толькі, дурань, сядзі там!..» Я не вылез, а ён не выдаў.
Эх, павярнуць бы цяпер на тое Машэва!..
Аднак я рызыкую нагнаць на маіх старэйшых сяброў нуду, а то і злосць сваёй інтымнай сентыментальнасцю...
Ды справа і тут не ў маім мінулым і не ў мястэчку Машэва!.. Я думаю цяпер пра тую краіну, да якой мы набліжаемся, пра той народ, які цяпер будуе новую Германію.
Цяпер я — госць у краіне, якая так пацярпела ад нямецкай агрэсіі: і на працягу стагоддзяў, і, асабліва, у апошняй вайне. На кожную тысячу палякаў прыпадае дзвесце дваццаць чалавек, забітых гітлераўскімі акупантамі. У цэлым — больш шасці мільёнаў,— мора крыві і слёз, небывалай сілы зарад святой нянавісці да фашызму. На нямецкай мове быў напісаны найвышэйшы загад пра поўнае знішчэнне польскага народа, на гэтай мове гаварылі каты Асвенціма, Майданака і іншых шматлікіх лагераў смерці... Пра гэта нельга не думаць і тут, на зноў польскім заходнім Прымор’і.
Ды я — не толькі госць: я, перш за ўсё, прадстаўнік вялікай сям’і савецкіх народаў, крывёю якіх аплочана перамога святла над цемрай. І ва мне, як у самай нязначнай кропельцы той сілы, якая разбіла фашызм і ваюе за мір і свабоду для чалавецтва, жыве свядомая нянавісць і любоў.
Я не хаваю маёй нянавісці. Аднак я таксама не магу не думаць пра тых немцаў, якія і ў дні вайны былі людзьмі. Я не прыдумаў, а ўспамінаю не толькі тых двух батракоў, але і многіх простых, сумленных людзей працы і светлай думкі, з якімі мне даводзілася сустракацца. І гэта не проста мае ўспаміны, не справа мінулага: у гэтым бачу я непарыўную сувязь з тым, што застаецца назаўсёды,— з Германіяй Маркса і Энгельса, Гётэ і Гейнэ, Лібкнехта і Тэльмана, з тым нямецкім народам, які ўмацоўвае сёння жыццядайную дружбу са сваімі сябрамі,— з намі, савецкімі людзьмі, са сваімі суседзямі — палякамі.
Недзе дома, у Мінску, сёй-той з сяброў, якім на гэты раз не пашанцавала, зайздросціць мне — госцю польскага народа. А я зайздрошчу таму, хто сёння ходзіць госцем над Влтавай або над Хуанхэ, хвалюецца радасцю дружбы і новых адкрыццяў... Нядрэнна было б, між іншым, пабачыць і гаспадароў новай Германіі — рабочых і былых кулацка-юнкерскіх батракоў, маіх даўніх знаёмых. Я хацеў бы, каб гэты мой першы выезд за межы радзімы быў не толькі першым. Бо і мяне таксама хвалююць і вішні Японіі, і багдадскі блакіт...— усё, «пра што не паспеў напісаць».
Гэта — пакуль што мара.
А сапраўднасць — таксама прыгожая. Дарма, што ў вокны хвошча сустрэчны дождж, дарма, што неба па-восеньску асела над зялёна-шэрымі палямі!..
1 «Направа», «хутчэй!».
Шчэцін.
Вялікі партовы горад, спланаваны, як гаварылі нам пасля шчэцінскія сябры, «тым самым архітэктарам, што планаваў Парыж».
Мінаем «валы Баляслава Храбрага» — старадаўні пястаўскі замак. Па новых мастах пераязджаем магутную Одру, канал... Як шмат вады! — тым больш што і з хмараў яна цэдзіцца безупынна. Як шмат зеляніны і готыкі! І больш, чым усюды, здаецца, слядоў вайны — руіны, пустыя вочніцы абгарэлых каробак, расчышчаныя пад будаўніцтва пляцоўкі, рыштаванні і свежая цэгла сцен...
Сустрэча, размяшчэнне, абед — і вось ужо надвячорак. Ранні, бо дождж усё не аціхае. Нам прапануецца наведаць ПГР, дзяржаўную гаспадарку. Паблізу ад горада. Нарэшце! Ды зноў, як з Эльблонгам, прыкрая няўвязка — прыедзем туды ўвечары... Тут ужо Ірына пратэстуе катэгарычна. Аднак таму, што там чакаюць нас, ідзём на кампраміс — паедзем і сёння, і заўтра ўранку.
У ПГР Скарбімежыцэ, былы маёнтак нейкага юнкера, размешчаны каля самай граніцы Германскай Дэмакратычнай Рэспублікі, мы прыехалі прыцемкам. Рабочыя чакалі нас у «святліцы». Мужчыны, дзеці з маткамі і бабулямі, дзецюкі і дзяўчаты. Малавата іх нешта, думаецца спачатку. Ды хутка даведваемся, што тут сабралася ўсё насельніцтва пасёлка. Практычна пераконваемся, што азначае менш трыццаці на кіламетр.
Мову нашу, як і ўсюды, дзе мы ўжо былі, разумеюць добра. Выступае Броўка. Пасля паэты чытаюць свае вершы, а я, на правах слухача, прыглядаюся да людзей.
Простыя твары, да якіх так пасуе польскае слова пачцівец — шчыры, сумленны чалавек. Маладосць, як усюды, прыгожая. Бабулькі, як і нашы, у хустках пад бараду. Усюды аднолькава мілыя дзеці.
У першым радзе яўна не сядзіцца маленькаму хлапчуку. Голая бручка галавы, абстрыжанай, відаць, бабулінай усемагутнай рукою, пад «авечы фасон»,— з прыкметнымі радамі. Лаўлю вачыма яго няўрымслівы позірк і па-змоўніцку падміргваю. Малы ахвотна ўстае, абыходзіць стол і ззаду праціскаецца ў прэзідыум паміж Ірынай і мною.
— Я — Анджэек,— шэпча.— А ты? А цёця?
Пазнаёміўшыся, ён лезе да мяне на калені і нейкі час, падпёршы кулакамі румяныя шчокі, локцямі ўспёршыся на стол, пераможцам глядзіць на аўдыторыю. Ды вось ён павярнуўся і цёпла шэпча мне ў вуха:
— Сцізорык маеш?
— Не.
— А гэты дзядзя? А той?
Няма і ў тых. Таксама мне дзядзі! Анджэек вымае з кішэні яблыка і шэпча:
— Разламі на два.
Выконваю просьбу.
— А цяпер на табе і табе,— дае і цёці і дзядзю.
— Цяпер, Анджэек,— шэпча Ірына,— мы пачастуем цябе: палавінка і палавінка — вось і цэлае. Добра?
Малы толькі ківае галавой, бо ўжо кусае з хрустам і пачынае асцярожна жаваць. Другая палавінка яблыка, якое здорава зрабіла сваю справу, вяртаецца ў кішэню гаспадара. Раптам ён саскоквае на падлогу і, па праходзе, трошкі прыгнуўшыся, прабіраецца да дзвярэй. На гэтым, думалася, і канец. Але Анджэек вяртаецца зноў. З усёй сваёй пацешнай асцярожнасцю дабіраецца да маіх каленяў і падае мне кніжку. Вершы Славацкага. Зноў каля вуха цёплы шэпт:
— Чытаць умееш? А я яшчэ не. Я толькі ў садзік хаджу...
Дзіцячы сад ПГР наведваем пасля сустрэчы.
У доме пад векавымі дрэвамі знайшоўся другі Анджэек, з чорнаю грыўкай. Відаць, выдатнік — пані Барбара Табольчык, старая выхавацельніца, з гордасцю добрай бабулі паказвае нам яго здольнасці. Анджэек расказаў верш, паказаў, каму належыць кожны бусел, кожная рыбка і ластаўка ў раздзявальні, праспяваў нават песню. Выслухаўшы пахвалу, выдатнік надзеў пры дапамозе шчаслівай пані Барбары паліто, развітаўся і пайшоў дахаты — з пачуццём уласнай годнасці, па меншай меры вартай народнага артыста.
Гасцінныя жанчыны напаілі нас выдатнаю кавай,— «хто хоча чорную, хто хоча з малачком»...
Уранні мы прыехалі сюды зноў.
Скарбімежыцэ — гаспадарка сярэдняя, не паказная. Трыста семдзесят гектараў зямлі, на якой вырастаюць нядрэнныя — да дваццаці цэнтнераў — ураджаі жыта, пшаніцы, ячменю. Добрая бульба. Уводзіцца кукуруза. Толькі адзінаццаць гектараў сенакосу. Семдзесят сем дойных кароў; рэкардыстка Бася дала сёлета 3750 літраў малака. Працуе на гаспадарцы чатырнаццаць сем’яў — перасяленцы з розных куткоў краіны. Тэхніка — пяць трактараў, шэсць грузавікоў, жняяркі, сеялкі, сарціроўкі... Дваццаць адзін рабочы конь. Асноўная сіла — электрыка. Сярэдні заробак рабочага 800—900 злотых у месяц. Цэнтнер жыта каштуе, на месцы, 80 злотых.
На ўвесь пасёлак звоніць кузня. Залаціцца пшаніца ў былым юнкерскім свірне. Пахне сырадоем у чыста выбеленых кароўніках. З цэнтральнай Польшчы прыехаў сюды дырэктар гаспадаркі, вопытны аграном, з Карпатаў — знатная даярка, маці майго ўчарашняга сябра Анджэйка, з-за Буга — лепшы брыгадзір паляводчай брыгады. Для новай, вольнай працы сабраліся сюды гэтыя маладыя сем’і, для шчасця расце іх багатая змена — толькі ў дзіцячым садзе больш трыццаці малых.
Мы гутарым з людзьмі, што сабраліся на двары, перад кузняй. Просім аднаго з іх — брыгадзіра Кучынскага — прыняць наш скромны падарунак: беларускую вышываную кашулю. Рабочы прымае яе з рук пісьменніка, паціскае нам рукі, не зусім гладкімі, але ўсхваляванымі словамі просіць перадаць прывітанне з-над польскай Одры калегам з наднёманскіх і наддняпроўскіх палёў.
...Машыны нашы зноў бягуць па бруку палявой дарогі.
— Шкада, таварыш, што няма часу паказаць вам нашы лепшыя ПГР,— гаворыць новы спадарожнік.— Якія людзі ў нас, якія справы робяцца! Мала нас, праўда, але нічога — з кожным годам прыязджае больш. Хоць бы і я... Называюся Цайтлер Станіслаў, з Познаньшчыны. Маці працавала ў нямецкага пана адзінаццаць год, бацька — у польскага — дванаццаць. Пажаніліся, купілі паўморга зямлі, паставілі хатку — каза пераскочыць... Шэсць сыноў. І выйшлі з парабчанскіх дзяцей — адзін інжынер, другі палітычны работнік, трэці вучыцца, чацвёрты ў арміі, пяты на гаспадарцы... Трынаццаць моргаў панскай зямлі атрымаў — можна і гаспадарыць! Ну, і я таксама — работнік Таварыства польска-савецкай дружбы. Калі ехаў сюды — маці плакала, а ўжо і сама да мяне едзе, назусім... Так, товажышу коханы. А цяпер мы заедзем у прыгарадны парк — там у нас Ізумруднае возера.
Старыя букі абапал шырокай шашы. Прасторы заліўных лугоў. Магутная Одра. Сонца.
Прыгарадны парк з векавымі дубамі. Ізумруднае возера з зялёнай вадою. Да нейкай халаднаватай жудасці глыбокае. Нагадвае нашу каўказскую Рыцу. Штучная пячора з каменных глыбаў. Рыцарскія — з тоўстых дошак — сталы і лавы. Ачаг. Тут адпачываў калісьці Герынг, натхняючыся валасатымі, чатырохногімі традыцыямі каменнага веку. Пад скаламі — дваццаць восем кіламетраў тунельных нораў, якія ўсё ж не ўратавалі тоўстага Германа... Цяпер у парку адпачываюць працоўныя.
Ускраінныя домікі ў садах. Многа дзяцей.
У мінулым — горад багатых суднаўладальнікаў, прамыслоўцаў, маклераў і ранцье, Шчэцін стаў цяпер горадам рабочых. Пяцьдзесят пяць працэнтаў насельніцтва двухсоттысячнага горада занята на вытворчасці.
— Мужчын у нас большасць,— гаворыць таварыш Цайтлер.— Яны аднаўлялі заводы і порт. Змагаліся з дыверсіяй. Бо, трэба вам сказаць, адразу, як толькі горад быў вызвалены, фашысты, якія не паспелі паўцякаць, падпальвалі дамы, узрывалі прамысловыя аб’екты, білі вокны, ламалі дзверы... Нас было мала, нам было цяжка тушыць пажары, лавіць дыверсантаў... Цяпер засталося ў нас некалькі тысяч немцаў, але гэта — нашы людзі, рабочыя, жывуць і працуюць сумленна. Колькі працы было! Заграніца шумела — палякі так і не выграбуцца з руінаў. І порт, і горад — суцэльныя могілкі. Толькі са дна ў порце мы паднялі больш двухсот суднаў, ужо не лічачы стальных канструкцый, кранаў... Цяпер лягчэй — і хлопцы едуць сюды і дзяўчаты. Насельніцтва расце. Вы ведаеце, таварыш, што ў нас, у Шчэціне, найбольшы прырост ва ўсёй Польшчы. І жывецца ім, паглядзіце, нядрэнна!..
У шчодрым восеньскім сонцы, на траве сквераў і паркаў, на тратуарах, у пяску — звонкагалосы свет дзетвары.
— Будаўнікі! Яны памогуць нам,— смяецца наш малады спадарожнік.
Па-сапраўднаму працуе шчэцінскі рабочы клас. Пра гэта сведчаць новыя дамы, рыштаванні, экскаватары, краны порта, якія, як сцягі перамогі, узняліся над вялікай вадой.
Едзем на сустрэчу са школьнікамі.
Іронія, з якой я — пры выхадзе з касцёла на Аліве — думаў пра суіснаванне і спаборніцтва з ксяндзамі, мае, на жаль, свае падставы. Каталіцкае духавенства аказвае вялікі ўплыў на справу выхавання моладзі. У большасці школ рэлігія выкладаецца як абавязковы прадмет. Спаборніцтва касцёла з дзяржавай апроч легальнай прапаганды ідэй Ватыкана — каталіцкі універсітэт у Любліне, свае выдавецтвы — праяўляецца і ў метадах падпольных. Яшчэ зусім нядаўна, як расказвалі шчэцінскія таварышы, дзеці «верных», натхнёныя святымі пастырамі, здзекаваліся — на вуліцы і ў школе — з дзяцей «бязбожнікаў».
Цяпер у Шчэціне восем адзінаццацігодак «марксісцкага тыпу», без выкладання рэлігіі.
У адну з такіх школ мы прыехалі апоўдні, на стыку дзвюх змен.
Пры першым знаёмстве з замежнай мовай у многіх, відаць, бывае так, што паасобныя словы запамінаюцца «на смак»: цяжка і зразумець, не толькі выказаць, чаму яны падабаюцца.
У вестыбюлі шчэцінскай школы № 1, калі насустрач нам па шырокіх сходах сыпанулі з букетамі першакласнікі, Броўка шапнуў мне з усмешкай:
— Глядзі — потэнга!
І слова гэтае — па-нашаму: магутнасць — набыло тут нейкі асаблівы сэнс. Дзеці — мільёны цудоўных дзяцей — гэта магутнасць і шчасце Народнай Польшчы.
Нельга было без замілавання прымаць ад іх кветкі, глядзець у іх ясныя вочы, а крыху пазней, стоячы за сталом прэзідыума, заваленым цюльпанамі, глядзець у перапоўненую залу, дзе ўсе яны — ад маленькіх у першым радзе да юнакоў і дзяўчат у апошнім — спявалі гімн дэмакратычнай моладзі.
Мы выступалі. Нас віталі і непаўторна мілым голасам першакласніцы, і неўзмацнелым басам школьнага паэта, вельмі прыкметна закаханага ў Маякоўскага. Нам спяваў школьны хор, іграў, узброены непамерна вялізнымі трубамі, школьны аркестр.
У маім дарожным блакноце, побач з каракулямі ўласных паспешлівых запісаў, стаіць імя і прозвішча дырэктара школы — Зофія Габрысяк,— упісанае яе выразным настаўніцкім почыркам.
Седзячы побач з гэтай пажылой, па-мацярынску прыгожай жанчынай, закаханай у сваю справу, я міжвольна вярнуўся думкай у мінулае.
Успомніўся артыкул з адной прагрэсіўнай польскай газеты, што выходзіла ў палавіне трыццатых гадоў. Уласна кажучы, не артыкул, а допіс польскай настаўніцы з «крэсаў».
Яна расказвала пра дзяцей беларускай беднаты, пра панскую «апеку» над імі, пра школу, у якой так цяжка было вучыцца на няроднай мове і цяжка працаваць сумленнаму чалавеку.
«Што можа зрабіць настаўнік, чым дапаможа ён у гэтай вялікай бядзе? — пыталася тая настаўніца.— Ён адчувае сябе чалавекам, які, выслухаўшы расказ пра цяжкую хваробу мужа і голад шасцярых дзяцей, даў беднай маці пяцьдзесят грошай... Які гэта шчодры дар! Якая горкая іронія!..»
Такая настаўніца была калісьці ў мяне. Перадавая польская жанчына, што ў дні фашысцкай акупацыі загінула ў канцлагеры разам з сотнямі беларускіх матак.
Яна была б цяпер такой жа сівой, трохі велічнай, больш — проста мілай, як вы, паважаная пані Габрысяк. Шчаслівай працы вам і светлай старасці!..
Перад ад’ездам са Шчэціна мы сустракаліся з мясцовымі пісьменнікамі. Як і ўсюды, мы гаварылі з імі пра пашырэнне і паглыбленне дружбы, абменьваліся кнігамі, выступалі са сваімі творамі.
Аднак далёкі «польскі дом над Одрай» запомніўся мне перш за ўсё галасамі яго дзяцей, іх радаснымі вачыма, іх рукамі, што доўга махалі нам на развітанне. Цяжка было вырвацца з іх шумлівай шпачынай чарады. Весела, наперабой школьнікі шыліся ў нашы машыны, бясконца прасілі напісаць «хоць славечка» ў іх сшыткі...
З халоднай імглы нараджаўся сонечны дзень.
Першае золата восені. Бярозы, рунь, ралля — усё нібы памытае імглой. Сляды гэтай імглы, пераможанай сонцам,— лужынкі на асфальце. Чыстыя белыя домікі пад чарапіцай. Хлапчук гоніць карову і пярэстае цяля; заспаны, сярдзіта махае-свішча лазінай. Меншых дзяцей не відаць — самы салодкі ранішні сон.
Маўклівы, акуратны Аляксандар нават не напявае ціхенька, па свайму звычаю, і не пасвіствае — яшчэ цішэй.
Мы таксама маўчым.
Хутка будзе Асвенцім...
Над гэтым маўчаннем у душы маёй гучаць, як песня, заключныя радкі аднаго з лукішскіх вершаў Валянціна Таўлая, напісанага пасля астрожнага спаткання з бацькам:
Прыйдзе час — абваліцца пад ломам
гэты мур падточаны, стары
і на першым сонечным праломе
абмяняюцца слязой сябры:
пот абцёршы, выйдзем, хто не згінуў,
п’яныя ад полымя, ў крыві.
Толькі ты, мой родны, мой адзіны,
да хвіліны гэтай дажыві.
Час прыйшоў. Змагары за свабоду не толькі выйшлі з польска-фашысцкай турмы: разам з польскім народам яны пераможцамі выйшлі з вялікай вайны з фашызмам нямецкім. А «родны і адзіны» — таксама, кажуць, як і сын яго, удумлівы, сціплы і шчыры чалавек, стары чыгуначнік, загінуў там, куды мы едзем. І Валянціна няма: няшмат можа вынесці сэрца, якое змалку б’ецца неспакойна. Але песня, што выйшла з гэтага сэрца, жыве і хвалюе. Бо колькі ж іх не дажыло — адзіных, родных!..
У адным Асвенціме спалена некалькі мільёнаў чалавек. Памяць пра іх засталася не толькі ў вёсках і гарадах, адкуль яны выйшлі,— жудасным помнікам чалавечых пакут жыве ў памяці народаў Еўропы Асвенцім, сімвал жахлівай з’явы нашага часу — фашызму, кліча людзей добрай волі да пільнасці.
Ва ўспамінах польскай жанчыны, былой асвенцімскай нявольніцы, ёсць словы, поўныя страшнага зместу:
«Аднак гэта добра, што Асвенцім акружаны таямніцай, што нашы дзеці не ведаюць, як гінуць іхнія маці...»
Разлучаныя з бацькамі яшчэ на пероне апошняга паўстанка, перад самым крэматорыем, дзеці часта не ведалі, не бачылі, як задыхаліся ў газе іх маці, не чулі іх крыку праз жалезабетонныя дзверы газавых камер.
А маці часта не бачылі — апошняя ўцеха! — як малыя іх, разам са сваімі лялькамі,— каб усё было ціха, культурна,— ішлі ў тыя самыя дзверы або як іх палілі жыўцом, ашчаджаючы славуты Цыклон Б, прэпарат прускай кіслаты.
Словы адной з мільёнаў катаваных матак я прыпомніў каля ўвахода ў Асвенцімскі лагер-музей.
Сямідзесяты кіламетр нашай сонечнай дарогі закончыўся перад дратамі.
Тут узвышаўся шэры, суровы абеліск са словамі ўдзячнасці Савецкай Арміі — вызваліцельніцы, помнік братэрства і перамогі, якіх так многа бачылі мы за апошнія дні.
Каля гэтага помніка, на фоне дратоў і чорных чарапоў са скрыжаванымі касцямі ў зубах, стаяла дзяўчынка. З румянцам на поўных шчоках, з блакітнымі бантамі на светлай галоўцы. Побач з дзяўчынкай стаялі яе маладыя бацькі. Клапатлівая мама прымусіла ўзяць з сумкі булку; дзяўчынка слухмяна жавала, а на поўных, румяных шчочках нястрымна каціліся буйныя слёзы...
Сям’я толькі што выйшла з лагера-запаведніка. Не ведаю, не спытаўся, і не хацеў пытацца, чаго малая плакала. Адразу толькі кальнула ў сэрца здагадка, а потым, значна пазней, выходзячы з лагера, падумаў:
Ах, ці трэба было паказваць ёй свежыя, акропленыя расою кветкі каля той чорнай сцяны, дзе расстраляны тысячы дарослых, кветкі на тых механізмах — напэўна ж з тэхнічнай, навуковаю назвай,— якія гадамі падавалі ў печ крэматорыя трупы дзяцей?..
Над жалезнасетчатай брамай — жалезныя літары надпісу «Arbeit macht frei» — праца дае вызваленне. Колькі ж людзей, што ў дні вайны праходзілі пад гэтымі літарамі, кожны на сваёй мове ўспаміналі Дантэ — надпіс на браме ягонага пекла: «Пакіньце ўсякую надзею!..» У многіх успамінах вязняў прыводзяцца гэтыя словы. А Дантава пекла здавалася ім тут амаль зусім нявіннай паэтычнай выдумкай у параўнанні з тым, што вынайшлі «новыя выратавальнікі хрысціянства».
Асвенцім — не проста лагер у вялізным спісе гітлераўскіх лагераў смерці — гэта цэнтральны камбінат знішчэння ўсяго, што не згаджалася з дэвізам: «Айн фольк, айн райх, айн фюрэр» — з дэвізам, што расшыфроўваўся, па сутнасці, так: адзін пануючы народ, адна фашысцкая дзяржава, адзін для ўсяго свету фюрэр.
Словы гэтыя мы ўбачылі ў славутым блоку № 11 — у блоку смерці.
Насупраць вялікай камеры «палітычных злачынцаў», асуджаных на расстрэл — была і тут камедыя суда! — знаходзіўся і цяпер застаўся пакой канваіраў і катаў. Акуратна засланыя ложкі, вінтоўкі ў стаяках, партрэт-ікона Гітлера, на тумбачках — духі і фота чубаценькіх фройляйн... І той «айн фольк» — галоўная запаведзь у маральным эсэсаўскім кодэксе.
Тут я і ўспомніў Мальбаргскі замак — першае гняздо яшчэ зачаткавага фашызму. Успомніў таксама цяжкі двухручны меч у Гродзенскім музеі, крыжацкі меч з кароткім, непасрэдным надпісам: «Пі кроў». І больш культурнае крэда іншых папярэднікаў Гітлера: «Кароль на чале Прусіі, Прусія на чале Германіі, Германія на чале свету...»
Павітыя крэпам сцягі дваццаці васьмі краін свету стаяць, жалобна схіленыя, у першай зале музея. Побач з імі — лічба 4 000 000, чатыры мільёны толькі падлічаных пасляваеннай экспертызай,— лічба, з якой не згаджаюцца многія аўтары асвенцімскіх успамінаў: закатавана, яны пішуць, было больш...
Ідзём уздоўж вялікага і доўгага, на дзесяткі цяжкіх крокаў, шкла вітрыны. За шклом — гара жаночых валасоў. Чорныя, рыжыя, сівыя... Як залатая сасновая стружка, сям-там паказваецца з іх завіток дзіцячага локана... Гэта — не ўся маёмасць нацыянал-сацыялізма, якую на працягу гадоў улічвалі акуратныя гаспадарнікі,— большасць, непараўнаная большасць «сыравіны» вывезена ў Рэйх. Там з валасоў спляталіся канаты для падводных лодак, ткаліся матэрыялы, а рэшта, пачасі, ішла ў салдацкія і бюргерскія матрацы.
За іншым шклом — чамаданы, сумкі, рукзакі і палатняныя торбы... На розных мовах — імёны ўладальнікаў: паляк, італьянка, руская, француз... Сям-там нямецкае прозвішча. Сям-там па-нямецку напісана: «З адным дзіцем», «З дваіма малымі»...
Пад шклом наступнай вітрыны — белая, дома пашытая з байкі, распашонка. Кароткія рукавы распасцёртыя, нібы просяць ратунку ці хочуць абняць тваю шыю нябачнымі цёплымі ручкамі...
Вялікая гара чаравічкаў, тапачак, хадачкоў — дома яшчэ стаптаных або тут, у лагеры, пашытых.
Хатнія рэчы: драўляны грыбок для цыравання, шчотка для вопраткі і шчотка для валасоў, электрычны прас з акуратна заматаным на ручцы провадам, звычайная тарка для бульбы,— можа, з нармандскай, можа, з нашай палескай вёскі.
Адусюль, з усіх куткоў Еўропы людзей везлі сюды «на працу і на жыхарства». Не толькі самі каты хавалі ў таямніцы словы Аўсшвіц — Асвенцім, баракі, газавыя камеры і чатыры крэматорыі якога былі азначаны чырвоным крыжам на дахах. На пероне апошняй станцыі, ужо на парозе крэматорыя нявольнікі з «асобых камандаў», якія працавалі пры камбінаце знішчэння, не гаварылі асуджаным, што іх чакае. Так выглядала сяброўская літасць. У чыстым прасторным вестыбюлі газавых камераў, па загаду фашысцкай абслугі, людзі акуратна складалі вопратку, з ручнікамі і мылам ішлі «памыцца пасля далёкай дарогі». На столі камераў — душавыя ўстаноўкі, якім ніколі не прыйшлося дзейнічаць...
Усё тут было прадумана, наладжана з нямецкай педантычнасцю. Засталіся, пакінутыя ў спешцы, гросбухі з дакладным улікам «дзяржаўнай маёмасці». Засталіся часткова і спісы замучаных. Каля кожнага прозвішча, года нараджэння, адраса стаіць прычына смерці: на тысячы ладоў вар’іруюцца словы тыф, сардэчны ўдар, запаленне лёгкіх... Засталіся шматлікія аматарскія здымкі, зробленыя рукамі эсэсаўцаў. Перамога была задумана на вялікі, сусветны маштаб і навечна. Ідыёцкі, нялюдскі спакой, упэўненасць у сваёй праваце крычыць нават і са старонак перадсмяротнага дзённіка Рудольфа Геса, асвенцімскага каменданта, які перад судом і вісельняй пажадаў пакінуць чалавецтву і сваю «Mein Kampf».
Каля шыбеніцы пры выхадзе з лагера, на якой быў у 1947 годзе павешаны Гес, малады хлапчына-экскурсавод расказвае натоўпу наведвальнікаў пра апошні дзень каменданта:
— Напіўся чорнай кавы, папрасіў, каб яму паказалі лагер, і, абышоўшы з канвоем баракі, пад пятлёй ужо сказаў: «Каб я ведаў, што такі будзе канец, не столькі б вас перадушыў...»
З матэрыялаў абвінаваўчага акта:
Намеснік Геса, унтэрштурмфюрэр Грабнер, які ў канцы вайны, таксама, як і Гес, «нырнуў у армію» па загаду Гімлера, у апошнім слове сваім сказаў:
«У сувязі з маёй дзейнасцю і службай у Асвенцімскім канцлагеры не адчуваю ніякай віны. Не маю ў маім сумленні адчування, што рабіў там якую-небудзь беззаконнасць».
І «добры хрысціянін» Гес, і «добры салдат» Грабнер, і пародзістая дзеўка-эсэсаўка Мандэль, што не ўступала ў лютасці мужчынам, і «доктар медыцыны і філасофіі» Крэмер, які практыкаваў вівісекцыю на людзях і лячыў іх ад каросты маззю з чалавечага тлушчу, вытапленага ў крэматорыях,— усе яны на судзе не прызнавалі за сабой віны.
Успамінаецца мінскі працэс над фашысцкімі ваеннымі злачынцамі. Воблік аднаго з васемнаццаці падсудных, крымінал-камісара гестапа Коха, які прайшоў са сваёй камандай ад захаду да ўсходу Беларусі і толькі ўласнаручна расстраляў каля пяцісот чалавек.
Сведчыць настаўніца з Палесся, маладая маці двух дзяцей, замучаных у лагеры Азарычы. Расказ жанчыны, як рэха, паўтарае злачынцам перакладчык.
Адзін з безлічы іншых малюнак нявінных пакут:
...Меншага, Толіка, несла бабуля. Сама ледзь ішла, але несла. Хлопчык быў завялікі, зацяжкі, ён аб’язджаў на руках раз-поразу. Ногі звісалі, б’ючы па каленях старой, а ўсё ж сухія, мазольныя рукі яе прыціскалі малога — на жудаснай мяжы адчаю. Большая, Людачка, тэпала побач з мамай, аберуч учапіўшыся за яе руку. Зусім як дарослая, глядзела на гэты страшны паход вачанятамі, якія так шмат ужо выплакалі горкіх слёз. А ўсё ж час ад часу прасіла:
«Мамачка, можа, вунь там, каля бярозы, пасядзім? Трошачкі... А потым — зноў...»
А потым так і асела на снег, і яшчэ раз заплакала. Абганяючы іх, абапал тупацелі знямоглыя ногі. Пырхаючы з-пад колаў брудным снегам, гула машына. Спынілася. Дужыя рукі схапілі дзяўчынку і кінулі ў кузаў. Мёрзлы падкуты бот акуратна падсунуў яе да борта...
На лаве падсудных — сівы забойца Людачкі, генерал Рыхерт, арганізатар Азарыцкага лагера смерці. Каменны выраз твару. Іржавы механізм арыйскай мазгаўні буксуе на адным месцы: «Я выконваў загады фюрэра». Як толькі кінааператары зноў накіроўваюць на падсудных святло юпітэраў — сухі, валасаты Герф, генерал паліцыі, нездаволена сцепае галавой і яшчэ ніжэй апускае калючыя вочы. Рыжы палкоўнік СС, кат Вілейшчыны, дрэмле, крыва разявіўшы рот. Гаўптман Айк, камендант аршанскага гета, спакойна аглядае пазногці — адзін за адным... А Кох — румяны, з выглядам дабрадушнага пастара — Кох усміхаецца...
Люду павезлі, а Толік застаўся на тое, каб потым, ужо за дратамі, памерці разам з бабуляй. Дзве пары рук — маленькія і старыя,— крывавячыся, граблі мёрзлую зямлю, каб дастаць хоць кроплю балотнай вады. Ды так і не выграблі ямкі: на вышцы быў нядрэнны кулямётчык...
— Аднойчы рана,— пануе над залай усхваляваны голас настаўніцы,— мы бачым: немцаў на вышках няма. Людзі кінуліся на калючыя драты, давай іх ірваць. А лагер быў навокал замініраваны. Узняўся такі страшэнны гром, такія выбухі, што людзі ўзляталі пад неба, як птушкі...
Кох рагоча.
На голас старшыні трыбунала ён паслухмяна ўстае, падыходзіць да бар’ера, аберуч апіраецца на яго і, з гатоўнасцю адказваць на пытанні, глядзіць на перакладчыка.
— Спытайцеся, чаго падсудны смяецца?
Кох з ідыёцкім спакоем папраўляе акуляры і адказвае:
— Іх габэ айгэнэ гэданкэн!1
«Уласныя думкі» выказвае, у сваім дзённіку, поўным «лірызму і роздуму», лагерфюрэр Гес. Іх меў і ажыццяўляў, у шырэйшых маштабах, галоўны фюрэр — Гітлер. Яны не сканалі разам з ім,— яны ажываюць у дзеяннях заходнегерманскіх рэваншыстаў...
Ірына расказвала нам, што нядаўна ёй давялося суправаджаць сюды аднаго прафесара з Германскай Федэратыўнай Рэспублікі. Убачыўшы жахі Асвенціма, вучоны... пакрыўдзіўся:
«Я прыехаў у Польшчу для навуковай працы, а вы мне падсоўваеце бальшавіцкую прапаганду!..»
Што ж,— таксама «ўласныя думкі», з якімі ён не адзінокі,— на захадзе многія або не вераць, або «не могуць уявіць сабе», што немцы маглі быць такімі звярамі. Франкісты дык тыя наогул распінаюцца ў сваёй прэсе наконт высокай гуманнасці і выхаваўчай ролі гітлераўскіх канцлагераў...
Пра Асвенцім ужо створана цэлая літаратура,— ад успамінаў беларускай дзяўчынкі Каці Жачкінай, якая на адзінаццатым годзе жыцця была адзначана асвенцімскай татуіроўкай, да суровай, бязлітаснай праўды абвінаваўчага акта, складзенага чалавецтвам на руінах гітлерызму. Літаратура гэтая і яшчэ ўсё ствараецца, галасамі ўсё новых сведкаў напамінаючы нам пра небяспеку, заклікаючы нас да пільнасці.
Аднак жа, колькі б ні гаварылася, расказана будзе не ўсё... Нельга выказаць словамі ўсю бездань жаху, усю горыч чалавечых пакут, усё, што абрынаецца на душу ў Асвенціме.
— Як вы тут можаце трываць, таварыш? — пытаемся ў маладога экскурсавода.— Кожны дзень тое самае...
Ён паціскае плячыма, хвіліну маўчыць і адказвае коратка:
— Цяжка.
Так, цяжка нават мужчыну, салдату слухаць пра тое, што на рачулцы, якая працякае побач з былым крэматорыем, калісьці слой чалавечага тлушчу, змяшанага з попелам, быў такі густы, што камень, кінуты ў ваду, не тануў.
Цяжка ісці па доўгіх калідорах блокаў пад позіркамі закатаваных. Са здымкаў у іхніх асабістых справах пароблены цяпер вялікія партрэты, якія вісяць абапал калідора. Ты ідзеш паміж імі, як хадзілі калісьці скрозь строй, і міжвольна раз-поразу заплюшчваеш вочы — так сумна, так балюча глядзяць на цябе вочы старэнькіх маці!.. Усе яны старыя тут, бо ўсе зганьбаваны машынкай лагернага цырульніка, усе пакрыты маршчынамі бязмежнага гора... Бяда таму, хто ў дні вайны не быў салдатам, хто не зможа сумленна сустрэцца вачыма з іх позіркамі!..
А найцяжэй, найбольш балюча думаць тут пра дзяцей...
Сябры мае — дзеці нашай краіны, польскія дзеці, якіх так многа давялося мне ўбачыць, дзеці — радасць і прыгажосць усіх народаў свету! Пра вас я думаю, выехаўшы з пекла мінулага на сонечную дарогу.
Я ведаю савецкага прафесара-артапеда, які за свой век ашчаслівіў нямала людзей. У шасцідзесяты дзень яго нараджэння ў клініку прыйшло многа дзяўчат з букетамі. Прафесар выйшаў з аперацыйнага зала на калідор нездаволены тым, што вось зноў перашкаджаюць працаваць. Аднак, убачыўшы гасцей, зразумеўшы, што тут да чаго, закрыў рукамі твар і зарыдаў... Ад шчасця, ад вялікага чалавечага шчасця,— гэта былі тыя, не ўсе, а частка тых, каго ён калісьці ўратаваў ад калецтва.
Успамінаю яснавокую дзяўчынку, якая, як ніхто на свеце, умела ўсмешкай сваёй здымаць смутак з душы свайго бацькі. Яе таксама выратаваў ад калецтва вясёлы дзядуля-прафесар. Бацька дзяўчынкі — таксама, як і сябры яго, былы салдат — хацеў, здаецца, цалаваць старыя рукі вучонага... Не здаецца, а так,— я разумею яго пачуцці, і не таму, што мяне ўжо даўно называюць паэтам, а проста таму, што тая дзяўчынка — мая дачка.
Пазаўчора ў Шчэціне, на нашай сустрэчы з літаратарамі выступала маладая польская артыстка. Светлакосая прыгажуня з ямачкай на падбародку, з блакітнымі вачыма. Хвалюючыся, як дзяўчынка, яна чытала сардэчны і мужны верш Твардоўскага «У абарону міру», а потым тлумачыла сваё хваляванне тым, што яна — ужо маці, якая не хоча вайны...
Як часта на вачах маіх сяброў, зусім не плаксівых людзей, заўважаў я здрадлівыя, няпрошаныя слёзы захаплення, калі яны, былыя салдаты, слухалі песні дзяцей!
Не, не таму толькі мы любім іх, што і самі ўжо сталі бацькамі. І не таму толькі мы любім спакойнае неба і стваральную працу, не таму мы гатовы памерці за мір і свабоду. Ніхто не можа так любіць дзяцей, ніхто не можа так шчыра глядзець у вочы сяброў, як тыя, чый свет пачуццяў і думак заключаны ў простыя, глыбокія словы — людзі добрай волі.
Воляй гэтых людзей пераможана цемра фашызму. У дружбе з імі расцвітае польская зямля.
Вось яны — жывыя кветкі гэтай прыгожай зямлі. Яны яшчэ спалі, пакуль мы ехалі ў лагер па вясёлых, чысценькіх вуліцах гарадка Асвенціма. Дзяўчынка і хлопчык — блізняты. У чырвоных куртачках і белых панчохах, абое светлавалосыя, кучаравыя. Ідуць яны, пабраўшыся за рукі маладое маці. Хлопчык справа, ад прысадаў. Махае ручкай, варушачы пальцамі.
На хаду заўважаю — з галіны старога клёна, некалькі крокаў перад хлопчыкам, асядае, пакалыхваецца, вялікі, як далонь асілка, пажаўцелы ліст. Калі ўпадзе перад імі — хлопчык напэўна пусціць маміну руку і пабяжыць, падніме. А можа, ліст асядзе на светлыя стружкі яго валасоў — пяшчотным дотыкам нашай, бацькоўскай рукі?.. Шкада, што мінулі,— не ўбачым...
— Закурым, дарагі таварыш Аляксандар!
І хочацца дадаць, што хораша ўсё ж такі жыць на зямлі!..
1 Я маю ўласныя думкі.
Ці не зашмат я гавару пра касцёл і ксяндзоў? Нават і папу трывожу. Ці не залішне запала мне ў душу, яшчэ ў юнацтве, перасцярога Славацкага: «Польшча, твая пагібель у Рыме!..»
У гэтым, што пішу, зусім няма літаратурнай выдумкі. З касцёлам у Польшчы сустракаешся часцей, чым хочацца. Паспрабуй, напрыклад, не думаць пра яго ў Кракаве, дзе на чатырыста тысяч жыхароў — сорак кляштараў і дваццаць сем касцёлаў. На кожным кроку сустрэнеш ксяндза, двух-трох даўгаполых клерыкаў-семінарыстаў, адну ці некалькіх манахіняў у белых, накрухмаленых капелюшах — нешта накшталт святога верталёта. І ўсё гэта працуе, усё актыўна, «явно и тайно образующе», займаецца прапагандай.
Калі мы, пасля наведання Асвенціма, ужо ўсёй групай, на трох машынах выехалі з Кракава ў Закапанэ, на ўскраіне горада заўважылі адзін незвычайны аб’ект будаўніцтва — касцёл у рыштаваннях, незакончаны.
— Няўжо не хапае тых, што ёсць?
— Уявіце сабе,— пачуўся адказ,— што ўсё гэта яшчэ на дзяржаўнай датацыі.
Ірына ўсміхнулася.
— Што?
— Ды ўспомнілася, як ехалі вясной са Сталінагруда. Таксама вось на машыне. Шафёр, зусім малады хлапчына, убачыў ксяндза і ціха вылаяўся, пакруціўшы галавой. «Я ненавіджу іх,— адказаў ён на маё здзіўленне.— Змалку пачаў ненавідзець». І расказаў мне пра сваю першую камунію1. Было гэта перад вайной. Разам з сябрамі, з усім класам вясковай школы, ён, малы Стась, пайшоў упершыню прычашчацца. Як да бога, пайшоў да пробашча, з усёй дзіцячай верай. А ксёндз праверыў нейкі свой спісак і кажа: «Стась, твая маці не заплаціла касцельны падатак. Ідзі дахаты!» Стась са слязьмі накінуўся на маці. Бедная ўдава — адкуль тут узяць? — бязбожна адказала малому лазінай. Ён затаіў на яе злосць і сам пачаў арганізоўваць падатак, цішком. Тры курыцы было дома — многа яек не нанясуць. І вось малы пачаў красці суседскія. Яго злавілі і ўпершыню назвалі злодзеем. «А праз каго?» — усміхнуўся шафёр.
Пачынаецца Падкарпацце.
Асфальт шашы спакваля ўздымаецца ўгару, пагоркі раз-поразу большыя. На пагорках — усе адценні зеляніны. Жоўтыя свечкі лубіну акроплены яшчэ не знятай сонцам расою. Стары клён па ствале аброс лістамі. Злева — амаль да самай дарогі прыцёрся берагам Бялы Дунаец. У машыне чуваць, як шуміць яго вада, нібы наспех разлітая на каменні. Каламутная, як быццам недзе там, вышэй, нехта наладзіў вялікае мыццё бялізны.
Нясмела накрапвае дожджык.
Гуральскія хаты. Вуглы — «замок» — памаляваныя пад шахматную дошку, нібы палоскі на таксі. На шчытах драўляныя промні сонца. Пазы пакрытыя фарбай. Прыгожа.
У чарговай вёсцы з дзвярэй такога лялечнага доміка, каля акна якога старая сівая каза грызе траву, дзяўчынка выйшла з тазам вады. Гаспадынька хацела выплеснуць яе на дарогу, але ў пару ўстрымалася. Звонка смяецца, гледзячы на нашы машыны,— каму ж з гэтых паноў ды паняў дасталося б?..
Вёска вяртаецца з касцёла: салідныя дзядзькі ў капелюшах, з парасонамі, жанчыны, дзяўчаты — па дзве пад адною вялікай хусткай. Пра нешта шэпчуцца. Ну, вядома, пра што...
А дождж цярушыць.
Палосы поля ідуць упоперак гары. Зноў жоўты лубін — на схіле яра. На лубіне — вялікая цёмная яліна. Абапал асфальту мільгаюць шэра-бела-чырвоныя слупочкі. Прыгожы драўляны касцёл пры дарозе,— малы, любоўна зроблены нейкім мясцовым цесляй і разбяром. Чым далей, тым больш ядлоўцу, які і тут, як у нас над Нараччу, даволі ўдала «працуе пад кіпарыс». Смрэкі — елкі — высокія, тонкія, хоць ты бяры ды чысці такою лямпавае шкло. Каля хат сохнуць на старчаках фасоля або хмель, пакрытыя каўпаком з кулявое саломы. Чырвань і золата лясоў.
І ўсё вышэй, вышэй узбіраецца наша дарога. Направа адсланілася вялікая глыбокая даліна, на якую часта глядзім праз рэдкі, стрункі сасоннік. Недзе там, за далінаю — Татры, пакрытыя снегам вяршыні гор. Як прыкра, што дождж не сціхае, што імглістае неба асела так нізка!..
Думаю пра мінчанку Цвяткову, асвенцімскія ўспаміны якой чытаў нядаўна... Асвенцім стаіць на балоцістай даліне. Вельмі часта халодны туман пакрываў нявольніцкі лагер. Былі, аднак, дні, асабліва зімою, калі на поўдні ў сонцы сінелі-бялелі вяршынямі горы. З тугой глядзелі на іх змучаныя, асуджаныя на смерць паланянкі, пра іх гаварылі, адтуль чакалі свабоды. «Там, у гарах, партызаны. І, хто ведае, можа, адтуль прыйдзе да нас вызваленне...»
Гарадок Новы Тарг.
На рынку з акна машыны бачу першага газду. У польскіх горцаў, гураляў, так называецца гаспадар, селянін. Вусаты дзядзька схаваўся ад дажджу пад сцяну камяніцы. Хадакі, накрыж падвязаныя на лытках раменьчыкамі, белыя суконныя порткі, кароткая накідка і чорны, званком, капялюш. У руцэ славуты тапорык — цюпага. Прыйшоў стары газда, відаць, не на выступленне мастацкай самадзейнасці, а ходзіць так штодня.
Машыны нашы спыняюцца каля Дома піянераў. На калідоры чуваць — направа, за дзвярыма, шуміць вясёлая дзетвара. Ідзём налева. Уваходзім у невялічкі пакой-музей. Тут у жніўні 1914 года сядзеў, арыштаваны аўстрыйскімі жандарамі, Ленін. Некалькі хвілін урачыстай цішыні,— аглядаем скромныя экспанаты, з хваляваннем пішам некалькі слоў і ставім свае подпісы ў кнізе наведвальнікаў. Выходзім.
Хутка Паронін...
І вось — у даліне і на схілах гор маляўніча раскінулася вялікая вёска Бялы Дунаец. Чыгуначны вакзал, куды так часта прыходзіў Ільіч. Далей, над шумнаю рэчкай, стаіць славуты Паронінскі дом-музей імя У. І. Леніна. Калісьці гэта была гаспода, карчма багатага газды, у якой летам 1913—1914 гадоў праходзілі падпольныя нарады кіраўнікоў РСДРП.
Перад домам, на п’едэстале — Ільіч. З плашчом на левай руцэ, глядзіць на поўнач, дзе шумяць новым жыццём палі Народнай Польшчы.
Зноў успамінаю тугу і надзею асвенцімскіх паланянак, якія з-за дратоў глядзелі на гэтыя горы...
Цяпер у гэтую вёску, дзе калісьці бурлівы, нястомны геній Леніна рыхтаваў прыход Кастрычніка, прыходзіць шмат людзей. У дзень нашага прыезду, 9 кастрычніка, да дзвюх гадзін дня музей наведала шэсцьсот чалавек, за месяц польска-савецкай дружбы — сорак адна тысяча.
Уваходзім у светлыя пакоі дома-музея.
Над дзвярыма — аленевы рогі. Стол, лямпа, лавы — усё як было ў тыя дні. Сцены з бярвенняў магутнай горнай сасны. Нібыта непрыкметна для іншых, мераю аўтаручкай — бервяно на чатыры ручкі. У пазах, замест моху, пляцёнкі са стружак. Прыгожа.
Малады мужчына, экскурсавод, паказвае нам экспанаты. Фота, рукапісы за шклом. Пісьмо Надзежды Канстанцінаўны на польскай мове. Упершыню чую, што ўлетку 1914 года сярод палякаў, якія паручыліся за арыштаванага Леніна, былі пісьменнікі Жаромскі і Оркан, сын мясцовае беднаты.
Едзем назад у Бялы Дунаец, да дома, у якім двойчы адпачываў Ленін. Машыны застаюцца на шашы, а мы па гразкай дарозе ідзём да сасновага дома з мезанінам. Палавіну яго па-ранейшаму займае гаспадар, сын таго газды, у якога наймаў дачу Ленін. Даведваемся, што гаспадара няма дома. Шкада — ён памятае Ільіча.
У хаце чыстая скромнасць і ўрачыстая цішыня. Пакой старое маці Надзежды Канстанцінаўны. Спальня. Кабінет Леніна. Кнігі, якімі ён карыстаўся. Стол, на якім ён пісаў.
Успамінаю ленінскія «Пісьмы да родных», якія нядаўна чытаў,— пісьмо адгэтуль да сястры Маняшы. Пра цудоўную татранскую прыроду, пра беднасць гураляў, пра вёску — амаль рускую па тыпу, пра тое, што «Надзя тут, пры спакоі і горным паветры, паправіцца»...
На сцяне — партрэт Надзежды Канстанцінаўны. Малады, разумны і валявы твар вернай сяброўкі і памочніцы Ільіча.
Адгэтуль Ленін пісаў на Капры Горкаму, запрашаючы яго прыехаць і «добранька адпачыць». Колькі абаяльнай скромнасці, чалавечай прастаты! З гэтага рабочага пакоя — з пахам сасновай жывіцы і подыхамі сонечных Татраў у расчыненае акно,— адгэтуль выпраменьвалася сіла ленінскай думкі, з якой нарадзілася наша сапраўднасць.
Доўга стаім тут, уражаныя ўрачыстай цішынёй, пасля выходзім і толькі на дварэ накрываем галовы.
Узыходзяць на памяць словы чаканага верша:
Гураля хата,
якіх нямала
у гэтым краі
арлінай волі:
такія ж сцены
з хваін трывалых,
такі ж арнамент
на бэльках столі...
Можна было б сказаць славечка аўтару гэтых радкоў, але Танк адкажа толькі, нібы адгоніцца: «Угу...» — бо і ён, як усе мы, заняты сваімі думкамі...
Закапанэ было да самых дахаў накрыта імглою. Татры сустрэлі нас непрыветна. Як быццам у парадку кампенсацыі за гэта, гаспадары пачаставалі нас выдатным гуральскім абедам, пасля якога мы, набыўшы сякія-такія татранскія сувеніры, накіраваліся дахаты.
Недзе паблізу Новага Тарга — у імгле і паўцемры — абочынамі шашы газды ў капелюшах і накідках гналі з гор у даліну чароды авечак. Малапрыкметная светла-шэрая маса варушылася і бэкала на сотні галасоў, а зверху, над авечкамі, чулася ўладная і вясёлая пераклічка пастухоў.
Сёння добра спяваецца. І мы, пад ціхую песню, доўга імчымся па бліскучым ад фараў асфальце — з гор у даліны, у Кракаў, дзе ўжо чакае нас цягнік.
1 Прычашчэнне.
Палякі любяць сваю гісторыю.
Пачынаючы ад біскупінскага лужыцкага гарадзішча і да цудоўнага ў сваёй суровай велічы абеліска на Акэнцю ў Варшаве — помніка польска-савецкай воінскай славы,— усё тут ахоўваецца з любоўю.
На Вавелі — «польскім Крамлі» — у задуме стаялі мы каля саркафагаў двух непараўнаных каралёў — «каралёў духа» — Міцкевіча і Славацкага. На кракаўскім рынку, амаль непрыкметная для прыезджага, сярод каменняў старога бруку выдзяляецца цэментная пліта і надпіс: на гэтым месцы Касцюшка прысягаў народу ў дні паўстання 1794 года. Магілы Вестарплята і Гдыні. Сэрца Шапэна. На сцяне старой друкарні ў Торуні — мемарыяльная дошка: тут, упершыню на польскай зямлі, у 1858 годзе быў надрукаваны «Пан Тадэвуш». Свежыя кветкі каля печаў Асвенціма. Дом-музей Яна Матэйкі. Сасновы дом у Пароніне...
Усюды новае, прагрэсіўнае пераклікаецца з тым, што ніколі не затрэцца ў памяці народа.
У Кракаве бачылі мы надпіс на скрыжаванні вуліц. Белая табліца: «Вуліца Святога духа». Святы дух перакрэслены накрыж чырвонаю фарбай. Побач другая табліца, з новай, паэтычнай назвай: «Вуліца Вясны народаў».
Гэта здалося мне сімвалічным.
Палякі любяць сваё мастацтва.
Яно, як і гісторыя, стваралася на працягу стагоддзяў. Каб паглядзець усё, што не паспелі або чаго не змаглі знішчыць гітлераўскія захопнікі, патрэбна не два тыдні. Зрэшты, і на працягу гэтых двух тыдняў мала было гадзін, якія мы маглі аддаць музеям. І ўсюды мы спяшаліся — ад прагнасці, ад недахопу часу.
Ёсць, аднак, творы мастацтва, каля якіх нельга не спыніцца, хоць на некалькі дарагіх хвілін забыўшыся пра ўсё іншае.
Так мы стаялі перад разьбой па дрэву выдатнага скульптара Віта Ствоша.
Больш чатырох стагоддзяў геніяльная творчасць яго была недаступнай для простага чалавека. Ствошаўскія скульптурныя групы ўпрыгожвалі алтар Марыяцкага касцёла,— перад імі маліліся, глядзелі на іх знізу ўверх, як на нешта нябеснае. Цяпер апосталы, чэрці, грэшнікі і сама дзева Марыя перанесены ў залы Вавельскага музея; яны перасталі быць хто святым, хто праклятым, а сталі проста творамі вялікага мастацтва. Грамадзяне новай Польшчы глядзяць на іх «з вока на вока», толькі цераз музейны шнурок, аддаючы належную даніну захаплення, удзячнасці багатай душы, непаўторнаму таленту сына народа1.
Не баюся, што назавуць дылетантам,— рукі дзевы Марыі, цудоўныя, здаецца, цёплыя рукі маладое жанчыны-маці напамінаюць мне заўсёды рафаэлеўскую Мадонну. Заўсёды — таму, што гляджу на іх часта, паказваючы сябрам багаты ствошаўскі альбом. У арыгінале дрэва дыхае яшчэ больш адчувальна.
Падзямелле салянай капальні Вялічка. На глыбіні ста васьмі метраў мы аглядалі славутую капліцу з крышталёвай солі. Стары шахцёр паказваў нам алтар, скульптуры ў нішах, люстры, выдатна зробленыя з солі яго калегамі па працы — братамі Макоўскімі, скульптарамі-самавучкамі. Калі мы падняліся з шахты, стары некуды знік, а пасля паказаўся з дзвярэй у параднай шахцёрскай шапцы з зялёным султанам, з вялікім букетам у руцэ.
— Ад польскіх гарнякоў,— з усмешкай сказаў ён, падаючы нам кветкі і кожнаму па сувеніру — па празрыстаму саляному арлу.
Ва ўсмешцы старога апроч сардэчнай шчырасці рабочага вельмі прыкметнай была гордасць гаспадарастваральніка, які дае жыццю прыгажосць.
Варшаўскі Нацыянальны музей.
Гістарычныя палотны Матэйкі, якія хочацца назваць магутнымі: «Грунвальд», «Рэйтан», «Канстытуцыя З Мая», «Пропаведзь Скаргі»...
Поўныя сонца і любасці да простага чалавека карціны Халмоньскага: «Буслы прыляцелі», «Бабіна лета»...
Гярымскі, Гротгер... Апошні чамусьці напамінае мне заўсёды Гаршына: не столькі, відаць, за яго антываенныя матывы, колькі таму, што захапляцца імі я калісьці пачаў адначасна...
Нельга было не ўсміхацца, гледзячы на чародкі наймалодшых экскурсантаў — школьнікаў. Па камандзе настаўніка яны садзіліся на дыванах ці проста на паркеце і пільна ўглядаліся, з дзіцячай цікаўнасцю слухалі экскурсавода. Хоць ты бяры ды сам садзіся разам з імі,— каб лепей усё паглядзець.
Праўда, глядзець хацелася не ўсё, а спыняцца не ўсюды.
І мы, і школьнікі не спыняліся ў тых залах, дзе на сценах былі карціны, якія на мове нашай, дарослых людзей, называюцца абстрактнымі, а на мове дзяцей — проста незразумелай і нуднай мазнёй.
Праходзячы каля яе, я ўспомніў нядаўні расказ аднаго нашага спадарожніка.
Калі мы ехалі з Быдгашча ў Біскупін, малады вясёлы паляк расказваў, як праходзіў у іх «мічурынскі тыдзень», якім сёлета пачаўся месячнік польска-савецкай дружбы.
На ваяводскім з’ездзе польскіх мічурынцаў выступаў адзін селянін-мічурынец, які нядаўна стаў брыгадзірам сельскагаспадарчага кааператыва. На палях яго брыгады ў гэтым годзе выдатна ўрадзіла кукуруза.
— А як вы вясной ваявалі з варонамі? — пачулася пытанне з залы.— У нас яны, пся іх маць, павыдзёўбвалі ўвесь пасеў.
— Мы спраўляліся вельмі проста,— адказаў брыгадзір.— Раскалацілі дзве бочкі мелу, узялі па вялікаму квачу, ну, і давай разводзіць абстрактывізм...
— Які такі абстрактывізм? Чаму ж нам яго не прыслалі?
— І самі можаце прыдумаць, не маленькія. Там трохвугольнік на пасеяным наляпаў, там квадрат, там кола, а там — д’ябал ведае што, так сабе выкрутас ці загагуліну...
— Ну і што?
— А што ж, варона падляціць і давай прыглядацца. Сама надзівіцца не можа, ляціць па другую, тая — па трэцюю. Чарадою зляцяцца, глядзяць зверху ды каркаюць ад захаплення. А кукуруза тым часам расце. Так і вырасла.
Той селянін напэўна быў у музеі, на сценах якога развешаны ўзоры абстрактнага мастацтва.
Палякі любяць...
Зрэшты, што гэта за пералік? Што я пішу — навуковае даследаванне ці проста дарожныя ўражанні літаратара?..
Гэта — не пералік, не строгая канстатацыя фактаў, а подступ да маёй галоўнай думкі. Не прэтэндуючы на адкрыцці, маю, здаецца, сціплае права і я паўтарыць вядомыя словы Маякоўскага. «Я жыў залішне мала, каб выпісаць правільна і падрабязна дэталі. Я жыў дастаткова мала, каб правільна даць агульнае». Я не толькі маю права,— я не мог не вынесці са свайго кароткага падарожжа па Польшчы адной, асноўнай, думкі, аднаго, галоўнага, уражання. Свабодна і проста гэтыя думка і ўражанне ўкладаюцца ў чатыры словы:
Палякі любяць сваіх сяброў.
На працягу стагоддзяў Польшчу палохала здань «москаля-заборцы» — рускага захопніка, здань царскага жандара і чыноўніка. Паміж імі і рускім народам ніколі нельга было ставіць знак роўнасці,— пра гэта, на жаль, ведалі толькі нямногія палякі, сябры прагрэсіўнай Расіі. Працоўныя нашых краін былі пазбаўлены права на дружбу. Гэтай векавой несправядлівасці палажыла канец Кастрычніцкая рэвалюцыя. Аднак ворагі яе нямала зрабілі для таго, каб напалохаць польскі народ уяўнай зданню «бязбожнага бальшавізму». Гэтай несправядлівасці паложаны канец у наш час, пачынаючы з той векапомнай раніцы, калі пад вёскай Леніна пачаўся наш агульны бой за сённяшнюю свабоду і шчасце братняй дружбы.
Што да сясцёр Расіі — Украіны і Беларусі, дык тут выступае ў памяці двух нашых народаў не ўяўная, а лішне нават адчувальная здань пана-захопніка, якога мы ніколі не лічылі прадстаўніком польскага працоўнага народа. Сярэдневяковае крэда крывавага Ярэмы Вішнявецкага: «Забівайце іх так, каб адчувалі, што паміраюць» паслядоўна пераклікалася з навейшым, мадэрнізаваным крэда пілсудчыны: «Неабходна ўсё тамашняе насельніцтва з верху да нізу падвергнуць такому тэрору, каб у жылах яго застыла кроў». Словы іх і тамашняе датычыліся беларусаў і ўкраінцаў.
І гэта стала толькі старонкай нашай гісторыі, у якой жывуць і будуць жыць перад усім імёны польска-ўкраінска-беларускіх змагароў за свабоду, пачынаючы ад Косткі Наперскага, легендарнага сучасніка Хмяльніцкага і Гаркушы, да імён герояў абедзвюх нашых рэвалюцый, давераснёўскага камуністычнага падполля і герояў апошняй вайны.
Натхнёнае слова Бранеўскага:
Podaj mi dłoń, Białorusi, podaj mi dłoń, Ukraino,
Wy mi dacie na drogę wasz sierp i młot niepodległy...
цудоўна пераклікаецца са словам Якуба Коласа:
Мае браты, мае суседзі,
свабодны, новы польскі люд! —
са словам Рыльскага:
Забулась крывава неслава,
гіркім не вернутись літам,
і руку воскресла Варшава
радяньскім стискае містам,—
пераклікаецца са словамі і пачуццямі ўсіх савецкіх народаў — верных сяброў народа польскага.
1 Разьба Віта Ствоша зноў перанесена ў Марыяцкі касцёл. Увосені 1957 года я любаваўся ёю знізу ўгару. Таксама вельмі прыгожа.
За акном, праз якое гляджу на свет, нараджаецца новы ранак.
Мінск ужо свеціцца тысячамі агнёў, грыміць трамваямі, пяе гудкамі. Не, ніколі не ўдасца прачнуцца раней за народ — ён заўсёды на варце!
Іду ў свой рабочы пакой і, як часта бывае, міжвольна хачу сказаць свайму сталу з паперамі і кнігамі: «Дзень добры».
Што ж, учора была пастаўлена кропка ў маім дарожным польскім дзённіку. А сёння ўжо гэтая кропка здаецца мне не апошняй.
Я хачу, я павінен закончыць тым, чым пачаў маё слова — вялікім, родным імем — Міцкевіч.
У дні, пакуль я пісаў, пакуль я зноў, другі раз жыў радасцю польскіх сустрэч, сустрэчы гэтыя прадаўжаліся. Зноў нараджаліся думкі, пачуцці...
Позняй ноччу, па свежым снезе, які так чыста іскрыўся пад ціхім святлом ліхтароў, ішлі мы, група пісьменнікаў, на Мінскі вакзал — сустракаць Уладзіслава Бранеўскага. Пасля, да позняй раніцы, я перачытваў вершы яго — мужны голас рэвалюцыйнай героікі, водар і колеры польскай зямлі...
Апоўдні з Варшавы прыйшоў самалёт. Новых гасцей — пісьменнікаў Яніну Бранеўскую, Леапольда Левіна і прафесара-міцкевічазнаўцу Вацлава Кубацкага — мы сустракалі цэлай сям’ёй. Побач з намі, беларусамі, стаялі пасланцы Масквы і Ленінграда, Кіева і Вільнюса — пісьменнікі тых народаў, з песняй якіх сплятаецца песня Міцкевіча.
Гэтай песні — ягонай і нашай — мы аддавалі любоў і пашану на юбілейным вечары ў Мінску. У гэтым настроі паехалі мы на радзіму паэта.
Прыдарожныя вербы, бярозы, таполі. Пакрытыя снегам узгоркі той зямлі, якая дала яго свету, па якой ён з сыноўнім болем тужыў на чужыне, прыгажосць якое ён непаўторна апяваў, шчасную долю якое прадбачыў.
Свіцязь. Аслоненае дубамі і ліпамі, ласкава пакрытае снегам малое возера, якое праз адну душу ўлілося ў вялікую паэзію.
Пракладаем па снезе сцяжынку ад машын да новага лёду, над якім яшчэ шуміць сухі, парадзелы чарот.
Бранеўскі спыняецца, здымае капялюш і шэпча:
Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie...
Стары і новы Наваградак, горад на маляўнічых узгорках,— з руінамі замка, каля якога нараджаліся сурова-звонкія радкі «Гражыны», з Курганам неўміручасці, са светлым домікам каля прасторнай плошчы, які любоўна адноўлены клопатамі землякоў і шчырых чытачоў вялікага Адама.
На ганку гэтага доміка-музея зноў з непакрытай галавой стаіць Бранеўскі. Побач з ім іншыя палякі. Сотні вачэй глядзяць на іх: гасцей прыйшлі сустракаць жыхары Наваградка і навакольных вёсак. Люты вецер непакоіць сівізну паэта, але ў вачах яго маладосць. Ён пачынае проста:
— Мае дарагія сябры!..
Пасля з натоўпу чуецца па-сялянску, па-народнаму прастадушнае пытанне:
— Казалі, унук яго прыехаў. Дзе ён? Каторы?
Абапал прамоўцы стаялі пісьменнікі пяці народаў.
І сам ён, адказ, нарадзіўся, загучаў з вуснаў Бранеўскага:
— Усе мы — унукі Міцкевіча.
На марозе гучалі воплескі, свяціліся ўсмешкі.
Яны гучалі ды свяціліся і ўвечары, у перапоўненай зале раённага Дома культуры. Мы бачылі слёзы на валявым мужчынскім твары нашага старэйшага госця, калі наваградская моладзь іграла гімны — польскі і наш. І мы разумелі паэта,— мы хваляваліся так у многіх гарадах яго радзімы, мы хвалюемся так заўсёды, калі па-салдацку стаім, ахопленыя песняй нашай дружбы, нашай сілы.
...З чаго ж пачаць мне свой новы дзень?
На стале сабраўся цэлы стус пісем, на якія даўно ўжо трэба было адказаць.
З далёкага Гданьска мой аднапалчанін прыслаў нумары газеты з успамінамі ўдзельніка вераснёўскіх баёў. Яны прыдаліся мне вельмі.
«Паважаны і дарагі калега! — піша польскі пісьменнік Ежы Енджэевіч.— Дзякую за памяць і спагаду. Я атрымаў шасцітомнік Кузьмы Чорнага і цяпер зачытваюся ім. Выдатны майстар слова! Буду перакладаць яго з сапраўднай асалодай».
Школьнікі мінскай сярэдняй школы № 13 запрашаюць на літаратурны вечар, куды «запрашаюцца таксама польскія юнакі і дзяўчаты, студэнты беларускага універсітэта». Відаць, там папросяць мяне расказаць пра паездку ў Польшчу. Такі вечар адбыўся днямі на трактарным заводзе.
Усё гэта — кліча, цягне ў жыццё.
Пакуль што вазьмуся за пісьмы.
Бяру пяро, і на новым, чыстым аркушы хочацца не аднаму камусьці, а ўсім, хто піша мне, каму і для каго я буду пісаць, адрасаваць падказаныя сэрцам словы:
Дарагія сябры!
А кропкі ставіць не хочацца — дружба не ведае межаў і кропак.
1955