Здаецца, яшчэ зусім нядаўна наша крытыка вельмі прыкметна і настойліва галоўную ролю ў літаратуры ваеннай-антываеннай адводзіла прозе дакументальнай. Цяпер, яшчэ больш прыкметна, з дружным націскам гаворыцца пра «палітычны раман» як галоўную зброю ў справе літаратурнай барацьбы за мір. Да таго ж — пра раман, толькі пра яго, пра «палітычную аповесць», тым больш пра «палітычнае апавяданне» не гаворыцца.
І вось раманы гэтыя паспешліва пішуцца, лёгка і шчодра выдаюцца, пахвальна рэцэнзуюцца ледзь не па карэктурных гранках. Некаторыя спрытныя аўтары такіх раманаў і радаслоўную гэтага, так сказаць, панацэйнага жанру самі, з зайздроснай раскаванасцю выводзяць ад самога Гамера, па дарозе падключаюць у той рад Талстога, Стэндаля, яшчэ каго-небудзь з вечнасці, а затым, таксама па асабістым выбары, пераходзяць да некаторых сучаснікаў...
Чытаеш, слухаеш такое, і ўспамінаецца высокае: «служенье муз не терпит суеты». А як жа з гэтым быць? Няўжо гэта абавязкова не для ўсіх, не ў любым часе?..
Мне думалася, што я першы за нашым «круглым сталом» назаву слаўнае імя Міхаіла Прышвіна. Уладзімір Піскуноў і Віктар Каваленка апярэдзілі мяне, кожны па-свойму назваўшы і Прышвіна своеасаблівым змагаром за мір. А мы, хто старэйшы, памятаем жа тое пасляваеннае, што ішло ад самага верху, пытанне: «А вы, товарищ Пришвин, все о собачках?..»
Пра сабачак, яшчэ менш — пра сабачку і ў нашы дні напісана кніга, што не так сабе прысвечана светлай памяці Аляксандра Твардоўскага. Я гавару пра аповесць Гаўрыіла Траяпольскага «Белы Бім Чорнае Вуха». Толькі зрэдку, між іншым, прамільгне ў друку скупая нататка пра тое, колькі выданняў гэтая невялікая па лістажы аповесць вытрымала за мяжою, якою прэміяй зноў жа адзначаны яе аўтар. А гэта ж, калі па-сапраўднаму, вялікая кніга пра чалавечнасць, яна настолькі сучасная, сугучная трывозе і надзеям усіх людзей Зямлі, настолькі агульналюдская ў самым высокім значэнні гэтага слова, што невыпадкова яна, можна сказаць, трыумфальна ідзе па ўсім свеце без лішняга шоламу, робячы сваю вялікую справу яднання людзей добрай волі, цудоўна дапамагаючы найважнейшаму з важнага — нашай барацьбе за мір.
Слухаючы выступленні, я ўспамінаў Талстога — вялікі прыклад ягонай творчасці, у якім — калі ўзяць толькі апошнія гады Льва Мікалаевіча,— выдатна сужываліся на адным рабочым стале і палымяны памфлет «Не магу маўчаць», і непераўзыдзены сплаў дакументальнага і мастацкага — аповесць «Хаджы-Мурат», і абаяльнае сваёй празрыстасцю, сонечнай прастатой апавяданне пра ўрачыста-пераможную красу прыроды, пра вечную мудрасць маленства — «Ягады»...
Хто там будзе адмаўляць значэнне дакументальнай прозы, публіцыстыкі! Вось ужо шмат гадоў я жыва памятаю высокі душэўны настрой, з якім быў і мной успрыняты ромаўскі «Звычайны фашызм»; і я з радасным адчуваннем жыццёвай праўды зачытваўся лепшымі старонкамі дакументальнай прозы пра вайну; як беларус і я ганаруся нашым укладам у гэтую вялікую тэму, шчаслівы сваім пасільным удзелам у працы маіх сяброў. Мне толькі прыкра бачыць шараханне ад моды да моды, ад перакосу да перакосу, непатрэбнае шкоднае захвальванне адных, замоўчванне другіх, усялякую закулісную тузаніну, у той час — вялікі і трывожны час! — калі ўсе нашы намаганні павінны быць накіраванымі на галоўнае, на адно. І гэта галоўнае ўсе мы абавязкова павінны рабіць таленавіта, сумленна і, па магчымасці, сціплей.
1985
* На «круглым стале» часопіса «Литературное обозрение».
Пачну з таго, што і я, дарагія сябры, усёй душою з тымі, хто не траціць надзеі на перамогу ленінскіх нормаў у справе нацыянальнай палітыкі, хто верыць, што гэта вельмі патрэбна і неадменна. Як ні прыкра бывае часамі з прыступамі духоўнай стомленасці, нават нейкага песімізму, пасля чаго зноў верыцца, хочацца працаваць, адчуваеш сябе дома, у родным народзе, самім сабой у нашай вялікай савецкай сям’і. Тады ў адказ на беспадстаўны давер, няслушныя падазрэнні, здзекліва-пошлыя кепікі і халоднае мудрагельства палітыканаў хочацца сказаць: Не, не трэба лішне баяцца, што наша любоў да рускага слова, рускай літаратуры, рускага народа можа паменшаць або пахіснуцца ад таго, што мы любім і сваё, роднае — слова, літаратуру, песню, мінулае і сучаснасць. Шуканне ў сённяшняй Беларусі, у тым ліку і ў нашым літаратурным асяроддзі, нейкага нацыяналізму — гэта мне асабіста бачыцца, адчуваецца мною то горка-смешным, то крыўдна-несправядлівым. Мы не гэтага заслужылі.
Так, нам патрэбна родная школа, патрэбен патрыятычна свядомы чытач, нам патрэбна законнае месца ў гісторыі братніх народаў, патрэбна здаровая, інтэрнацыяналісцкая гордасць сваім народам, не горшым за іншыя ў працы, у барацьбе за светлыя ідэалы, за мір і дружбу, за чалавечнасць.
Усё гэта вельмі сугучна нашаму часу, вялікай, надоўга разлічанай мудрасці.
Вельмі істотна і тое, што ў нашы дні паўтараецца часта, што патрабуе ажыццяўлення ў справах,— маю на ўвазе неабходнасць перабудову пачынаць перш за ўсё з самога сябе, са свайго найбліжэйшага калектыву.
Пра гэта хочацца сёе-тое сказаць.
Гадоў з чатыры таму назад я чуў такое акрэсленне тагачасных грамадскіх настрояў: суцэльная млявасць і абыякавасць. Гэта, на жаль, не надта хоча адыходзіць у нябыт, у нечым яно стасуецца і да нас.
Згадваюцца тры вечары ў нашым пісьменніцкім клубе — зусім нядаўнія і сумна характэрныя. Вечар Уладзіміра Караткевіча, з нагоды выхаду яго кнігі «Быў. Ёсць. Буду». Дзевяностапяцігоддзе Рыгора Раманавіча Шырмы. І вечар памяці Аркадзя Чарнышэвіча. Тры вельмі значныя імёны, тры светлыя вобразы: Караткевіч — арыгінальны, яркі паэт, празаік, драматург, публіцыст, слаўны таварыш, што так балюча без пары пакінуў нас; Шырма — чалавек подзвігу, жыццёвага і творчага, асоба з высокім маральным аўтарытэтам; Чарнышэвіч — таленавіты апавядальнік і раманіст, які зрабіў бы намнога больш, каб не бязлітасны цяжар несправядлівага лёсу — бяспраўе далёкай ссылкі.
А ў зале на тых вечарах, даволі людных, дзякуючы прыхільнікам роднага слова, нашага брата пісьменніка было тры-чатыры, ну пяць чалавек, амаль заўсёды тых самых. Такое паўтараецца і часта, і даўно. Ні старэйшых не ўбачыш, ні маладых. Цяжка ўявіць, што гэта іменна тады, у тыя вячэрнія паўтары-дзве гадзіны, недзе за мноствам пісьмовых сталоў ствараюцца суцэльныя шэдэўры, і працэс той ніяк немагчыма спыніць,— больш падстаў згадваць славутую млявасць і абыякавасць, сумна думаць пра нашу незразумелую, ганебную непавагу да зробленага іншымі, непавагу да нашых папярэднікаў.
Калі ж мы збіраемся гуртам, на сходы, колькі панылай дробязнасці, бяздарных прэтэнзій, узаемных прыдзірак, недастойнай помслівасці, халастой балбатні то пра нядаўнюю «духоўнасць», то пра новае «мысленне» даводзіцца сяды-тады пачуць!.. І гэта ў той час, калі мы як быццам сабраліся дзеля таго, каб займацца галоўнай, адзінай справай свайго жыцця, калі ў краіне рэвалюцыйны ўздым перабудовы, паварот да доўга і нялёгка чаканай галоснасці, калі ва ўсім свеце трывога не проста за мір, а ўжо за выжыванне чалавецтва!.. А ў нас часамі так нудна, нізка, так няёмка на душы... Рэдка бывае інакш, па-сур’ёзнаму, калі і дадому са сходу ідзеш чалавекам, і назаўтра працуецца ахватней.
Мы вельмі мала чытаем адзін аднаго, мала радуемся поспеху таварыша па прызванні, зачаста не заўважаем, што побач з намі жывуць, працуюць добрыя пісьменнікі, што некрыкліва, сумленна робяць сваю справу.
Мы вельмі недастаткова паважаем роднае слова. У працы сваёй. Моўная шэрасць, прыблізнасць, неахайнасць, спешка — нібы на злом галавы. Такое асабліва непрыемна і трывожна назіраецца ў нашай змены. Чуў нядаўна, у адказным выступленні адной паэтэсы: «Маладыя навучыліся пісаць». Яны, бач, навучыліся, а бедны Талстой да самай смерці вучыўся. Семнаццаць пачаткаў рамана «Воскресение», сто дзесяць варыянтаў філасофскай кнігі «Путь жизни». А некаторы наш скараспелы, лёгка-крыўдлівы ўмелец ледзь паспявае вычытаць свой рукапіс пасля машынкі, першы экземпляр, на другі ўжо цярплівасці не стае, трэба бегчы ў рэдакцыю, у выдавецтва. З плеч ды ў печ, як пра сырыя дровы гаворыцца. Хай сабе — скідка на маладую гарачку. А колькі ж пажылых ды сталых сяк-так трухціць або паўзе на свой прысядзібны Парнас з папушчанымі лейцамі, з поўнай свабодай у правілах руху або хутчэй зусім без павагі да іх. Правінцыяльная гігантаманія ў спалучэнні з вялым драбнатэм’ем і, разам з тым, спрактыкаваная рухавасць у прасоўванні ў друк сваёй, так часта ацеслівай, прадукцыі. Прачытаўшы нешта цікавейшае ў часопісе, парой захочацца сказаць таварышу шчырае слова, якое магло б, чаго добрага, і прыдацца яму, але дзе там, позна — канвеер панёс ужо гэты новы самашэдэўр у цвёрды пераплёт — і дома, і ў Маскве...
Даўно мне помніцца тупое, сытае: «А што там мова, мову паправяць у рэдакцыі». А ўжо ж і ў рэдакцыях, часопісных і выдавецкіх, правіць, працаваць з аўтарам у добрым сэнсе гэтага слова, не надта ўмеюць і хочуць. Збольшага толькі, у асноўным стыліст ды карэктар. Нават і так гаворыцца, што «друкаваць трэба — як аўтар напісаў». Толькі цэнзураваць стараюцца, многіх штатных апераджаючы ў сваёй палахлівай звышпільнасці.
У гэтым сэнсе ўспамінаецца горкі лёс трэцяй кнігі трылогіі Міколы Лобана «Шэметы». Добрая проза, грунтоўная ў сваёй праўдзівасці і майстэрстве, яна была так пільна зарэдагавана ў «Полымі», што толькі рэбры адны засталіся, дый то не ўсе цалкам. Выдавецтва, у сваю чаргу, палічыла за лепшае, спакайнейшае пайсці ў асноўным за часопісам. Блізкія да Міколы Паўлавіча людзі ведаюць, колькі ўсё гэта каштавала таварышу ў гадах, хваравітаму, двойчы цяжка параненаму франтавіку, абаяльнаму ў сваёй змястоўнай сціпласці чалавеку, які гэта быў фінал сумленнага пісьменніцкага шляху... Міколы няма, ён не можа пакарыстацца свежым паветрам галоснасці, сам не верне страчанае, і я лічу, што тут фармальна падыходзіць нельга,— маўляў, апошняе прыжыццёвае выданне, тэкст, так сказаць, кананічны,— можа, варта стварыць аўтарытэтную камісію па творчай спадчыне Лобана, каб камісія гэтая мела права дамагчыся памагчы таленавітай трылогіі загучаць на поўны голас, так, як яна была напісана.
Ненармальным бачыцца мне і тое, што паэт і празаік Алесь Наўроцкі, які гадоў дзесяць таму назад напісаў раман, быў загонены звышпільнікамі ў такі тупік, што не выйшаў з яго і дагэтуль. Працуе недзе лекарам, у Саюзе не бывае, яго і сёння, відаць, няма. А помніцца, як ён заплакаў ад крыўды над гэтай самай трыбунай, якая ўжо нямала чула абстрактна-высакародных слоў. Трэба было б зірнуць свежым вокам на той раман,— можа, ён не такі ўжо залішне смелы, як у свой час сяму-таму здавалася. Днямі я перачытваў даўні ўжо зборнік апавяданняў Наўроцкага «Валун» і яшчэ раз пераканаўся, што таварыш мог бы добра працаваць, што такімі кавалкамі божага дару кідацца грэх, як гаварылі нашы бацькі-хлебаробы.
Толькі два прыклады. І агаворка, што справа не ў тым, каб з прыстрасным ментарствам вінаваціць кагосьці персанальна, ад іншых патрабаваць перабудовы. Як член рэдкалегіі «Полымя» і рэдсавета «Мастацкай літаратуры» і я нясу сваю частку віны перад светлай памяццю Лобана. Той недарэзаны трэці том я чытаў у рукапісе, па просьбе аўтара і рэдакцыі, абараняць прыйшлося тое ўжо, што засталося, каб хоць яно прайшло, а на добры лад мне трэба было прыдаць гэтай справе розгалас, паваяваць за ўвесь аўтарскі тэкст, за права пісьменніка на шчырасць. Тым больш што і сам я, у сваёй працы, на сваіх нервах даволі-такі адчувальна знаёмы з усялякай звышпільнасцю. І ў крыўдзе Алеся Наўроцкага зноў жа нельга было абмежавацца маўклівым спачуваннем.
Гэта ўсё праўда, і не толькі ў гэтых двух выпадках ды ў адным толькі часопісе. Аднак праўда і тое, што нашы рэдкалегіі і рэдсаветы далёка не заўсёды запрашаліся для вырашэння складаных пытанняў. Калі ж такія пытанні і выносіліся на калектыўнае абмеркаванне, як было, напрыклад, з дзённікавымі запісамі Івана Мележа, то за купюры ў іх галасоў аказалася вырашальна больш, чым супраць. І за купюры ў большасці былі якраз тыя ахоўнікі законнасці, якія рукапісу не чыталі, затое добра і даўно ўжо ведалі і ведаюць, што купюры заўсёды і ўсюды вельмі патрэбны. Класічнае, жывучае «трымаць і не пушчаць»!.. Дарэчы, так адбылося раней з дзённікам Кузьмы Чорнага — у апошняй кнізе яго васьмітомніка дзённік, выдатны творчы і грамадзянскі дакумент свайго часу, пайшоў у злачынна абскубленым выглядзе. Запісы Мележа — таксама. У сакавіцкім нумары «Немана» надрукаваны фрагмент з дзённіка ссыльнага Барыса Мікуліча. Цікавая, патрэбная публікацыя. Мала хто ведае, аднак, што дзённік гэты, падоўжаны пісьменнікам на адноснай волі, ужо ў Беларусі, меўся быць надрукаваным у тым самым «Немане» гадоў пятнаццаць таму назад, але стараннямі зацікаўленых ён свету тады не пабачыў. Мікуліч рэабілітаваны, ён друкуецца, і дзённік яго, яшчэ адна споведзь чыстага сэрца, трэба аддаць чытачу. Памятаем мы і тое, як наш «ЛіМ» прымушаны быў перадрукаваць са «Звязды» вялізны, злосны, блізарука-дылетанцкі артыкул супраць адной з аповесцей Васіля Быкава, і тое, як на выдавецкай вазе, таксама ў шасцідзесятых гадах, калі вырашаўся лёс гістарычнай прозы Караткевіча, голас прыдворнага рэбэ ад крытыкі Якава Герцовіча мог або намагаўся беспакарана пераважыць любы «вокс популі»... Нямала можна было б прыгадаць.
Што было — тое было. І не ва ўсім яно залежала ад аўтараў, рэдактараў і рэдкалегій. Толькі б такое не паўтаралася!..
А тое, што можна выправіць,— трэба рабіць неадкладна. Беларускаму і ўсесаюзнаму чытачу трэба вярнуць Алеся Гаруна, Усевалада Ігнатоўскага, гісторыя якога вартая навуковага перавыдання. Дарэчы, як і гісторыя беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага. Па добраму прыкладу нашых рускіх братоў, якія з мудрым гаспадарскім клопатам вяртаюць чытачам нашай вялікай краіны беспадстаўна забытыя ці неразумна адкінутыя скарбы народнай культуры.
А што да новага, дык тут вельмі надзённа і важна даць выйсце і дапамогу рэвалюцыйнай шчырасці ў слове.
Наконт найбольш модных апошнім часам ацэнак. У нас не ў пашане простыя, натуральна змястоўныя, разумна стрыманыя словы «таленавіты», «здольны», «сур’ёзны», «удалы», «нядрэнны». Даёш «вялікі», «цудоўны», «надзвычай таленавіты»! Нельга даўмецца, што па сутнасці азначае тое «надзвычай» — геній гэта ці яшчэ больш? А ўжываецца лёгка і шчодра. Ёсць у творы больш-менш прыкметная думка — ён ужо «філасофскі» або хоць «інтэлектуальны». Выдаемся — хто больш, хто менш — за мяжой — ужо і «міжнародныя», «сусветныя». Сціплей як быццам і нельга. А трэба. Як у саліднай, сталай літаратуры.
Залішне лёгка праходзіць у нас часамі і прэміраванне, не заўсёды з належнай прынцыповасцю, без умяшання збоку ці зверху, без патаемнай думачкі пра кандыдата як пра чалавека «свайго», «патрэбнага», «пры пасадзе». Так бывае з дзяржаўнымі прэміямі, з прэміямі Саюза пісьменнікаў і рэдакцыйнымі. Калі так пойдзе далей, дык нелаўрэатаў у нас неўзабаве будзе нікчэмная меншасць. Што ні напісана — на прэмію!..
Справу з прыёмам у Саюз таксама трэба папраўляць. Не паўзводна прымаць, як здаралася апошнім часам, а па два-тры прэтэндэнты на адзін раз, з большай грунтоўнасцю калектыўнага абмеркавання. А то ж у нас амаль кожны другі акандыдачаны філолаг і кожны больш-менш прыстойны журналіст лічыць не лішнім займець яшчэ і пісьменніцкае званне. І прымаем. Бывае, што нават проста з літасці, за кампанію з папярэднімі нялепшымі або каб адчапіцца ад чарговага прабіўнога назолы. Некаторыя з маладых таксама, на жаль, любяць моднае паняцце «выбіць», могуць і выенчыць. Зборнічак яшчэ цёплы ад друкарскай машыны, а ўжо нясецца подбегам у камісію па прыёму. Тут зноў жа скідка на гады. Але ж успомнім і святлоўскае: «Маладосць — гэта не заслуга, а ўсяго толькі ўзрост». І ў маладых таленавітасць вельмі прыемна бачыцца ў спалучэнні са сціпласцю.
Незразумела доўга мы не заўважаем, здараецца, вартых прыёму таварышаў з немаладых. Такіх, скажам, здольных, актыўных работнікаў, як Мікола Ермаловіч, як Янка Саламевіч, а пашукаўшы,— і яшчэ хтосьці з людзей надзейных, правераных часам і працай, знойдзецца.
Трэба штосьці кардынальна рабіць і з нашым бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Колькі яно існуе — столькі і клопату з мастацкім і этычным узроўнем гэтай прапаганды. Залішне часта, трапіўшы ў тым ці іншым раёне рэспублікі на мокрыя сляды паасобных прапагандыстаў, паслухаўшы людскія водгукі, і сораму можна паспытаць, і падумаць, што карысці і гонару нашай літаратуры такая, з дазволу сказаць, прапаганда не прыносіць,— наадварот!
А ў нас жа, сябры мае, добрая літаратура. І людзі кажуць, і самім гэта радасна бачыць. Нам ёсць каго паважаць, ёсць чым і кім ганарыцца, ёсць на каго спадзявацца. Толькі б усім нам — старэйшым, сталым, маладым і пачынаючым — памятаць як след, што многае і вельмі многае залежыць і ад нас саміх. І гэтага — галоўнага — ніхто за нас не зробіць.
1987
* На пленуме Саюза беларускіх пісьменнікаў.
На нашу сустрэчу, дарагія прыхільнікі міру і дружбы, я прыехаў з прылясной маляўнічай глухамані Верхняга Наднямоння, дзе ўжо нямала гадоў жыву з ранняй вясны да позняй восені.
Усім і ўсюды з прытчы пра матчына імя вядома дзіцячая мудрасць, заключаная ў простыя, неабвержныя словы хлопчыка, які заблудзіўся ў натоўпе і ў адказ на пытанні, хто яго мама, ад якой ён адбіўся, паўтараў адно: «Мая мама лепшая за ўсіх!..»
Пра сваё месца на планеце Зямля кожны з нас, у тым ліку і я, мае права сказаць таксама — лепшае за ўсе другія.
Я, да таго ж яшчэ, ганаруся высокім зямляцтвам з двума Міцкевічамі, польскім і сваім. Роўна сто шэсцьдзесят гадоў таму назад вымушаны эмігрант Адам Міцкевіч у сваім «Пане Тадэвушы» маліўся красе нашай роднай Наваградчыны, так званай «Беларускай Швейцарыі», з парыжскай бядотнай далечы: «Сёння бачу красу тваю і апісваю, бо тужу па табе». А ў пачатку нашага стагоддзя апальны вясковы настаўнік, палітычны вязень царскай турмы ў Мінску Кастусь Міцкевіч, ён жа, па псеўданіму, Якуб Колас, адзін з высокаталенавітых пачынальнікаў сучаснай беларускай літаратуры, эпапею «Новая зямля» пачынаў з сыноўняй тугі праз краты: «Мой родны кут, як ты мне мілы! Забыць цябе не маю сілы!»
Я пакуль што не эмігрант і не вязень, па родных мясцінах тужу толькі зімой, у гарадскім выраі, і туга мая светлая, яшчэ ўсё, дзякуй Богу, поўная творчых спадзяванняў. Я не люблю называцца дачнікам, я там жыву сярод сваіх працалюбівых землякоў-сялян, і сам працую, удзячна ўспамінаючы і нашага вялікага сярэднявечнага асветніка Скарыну, з яго гаюча-мудрай ласкай да родных мясцін, і яшчэ больш даўняга, усечалавечнага эліна Архімеда — з яго славутым пунктам апоры, які і мне дапамагае калі не Зямлю, крый Бог, перавярнуць, дык проста лепей бачыць сваё месца на ёй, як стартавую пляцоўку — ад свайго роднага — у агульналюдскае.
Калі ўжо цытаваць яшчэ, і не шчыруючы ў вучонасці, як юны дысертант, але адпаведна ўзросту чалавека і літаратара на восьмым дзесятку гадоў, удзячна звяртаючыся да вопыту папярэднікаў, згадаю Райніса і Твардоўскага.
У сваёй «Кастаньёле» светлы латыш Ян Райніс гаворыць: «За гэтыя нялёгкія гады,— ён мае на ўвазе гады сваёй эміграцыі,— мы паглынулі столькі сонца, прынялі ў сябе столькі красы і сілы,— тут мне трэба падкрэсліць ягоныя словы,— краса таксама сіла, і, магчыма, найбольшая з найбольшых».
Гэтую шчодра-вечную сілу шчасліва чэрпаў, чэрпаю і я — ад мноства сустрэтых у полі, у лесе, над ціхай ракой усходаў сонца, ад мудрай чароўнасці зорных або паўнамесячных начэй, ад неаглядна-хвалюючай прасторы хлебнага поля і расквечанага лугу, ад пяшчотна блакітнага, белавоблачнага неба над імі... Краса мацавала, мацуе і мяне, яна натхняе на сціпла глыбіннае, шчырае слова, на жыццядайныя мары пра мірную будучыню чалавецтва, — яна дапамагае жыць як мага больш разумна.
Ну, а вялікі рускі паэт, і мне асабіста знаёмы сучаснік Аляксандр Твардоўскі часта згадваецца сваім выказваннем пра абавязковы літаратару запас спакою, — спакою не для бяспечнай дачнай ляноты і абыякавасці, а для штодзённай пісьменніцкай працы, пажыццёвай вучобы.
Я вельмі люблю падарожжы, я адносна нямала пахадзіў, паездзіў, палятаў па белым свеце. Што за карысць ад гэтага каму іншаму — пра гэта мне трохі гаварылі і пісалі чытачы маіх дарожных эсэ пра Польшчу, Германію, Канаду, Індыю, Крым, Арменію, Волгу, Амур... А што мне самому яны, падарожжы, як чалавеку і пісьменніку, карысныя — гэта і перш за ўсё, і бясспрэчна. А колькі ж трэба яго, такога шчасця? Тут мне ўспамінаецца таўшчэзны том пад назвай «Было», у якім адзін з модных у свой час паэтаў, вандроўнік з пераважна афіцыйнымі заданнямі, пералічвае шматлікія краіны і сустрэчы так, што, прачытаўшы нейкую — па цярплівасці беручы — частку гэтай сухой справаздачнасці, узнікае пытанне: ну і што? А ў пытанні прысутнічае і адказ: а нічога! Проста было, і не больш. Спажывецкая мітусня, што не ратуе ад самога сябе, павярхоўна самаздаволенага пустадомка, не дае магчымасці паглыблення ў жыццё таго ці іншага народа, у спакой неабходнага роздуму, непасрэднасці адчуванняў.
Тое, што мне апошнім часам — нашым няпростым, нялёгкім часам — удалося зрабіць, гэта дзве кнігі дзённікавага характару. Адна з іх нядаўна з цяжкасцю выйшла, другая знаходзіцца ў нямогла-запаволеным вытворчым працэсе. Мала гэта ці многа — не мне гаварыць. Я магу сказаць толькі адно: у гарадской ды палітычна гаманкой, а то часцей крыклівай мітусні я не зрабіў бы і гэтага. Не асуджаю нікога з тых, хто можа, умее добрасумленна і плённа спалучаць у сабе мастака слова і відушчага палітыка,— я проста ведаю, што сам на гэта не здольны, і не лічу, што лёс мяне такім чынам пакрыўдзіў. Згадаем англійскую прыказку, што кожная бочка павінна стаяць на сваім уласным дне, дбайна падумаем пра сапраўдны прафесіяналізм, якога цяпер не стае асабліва нам, беларусам. Нас абавязвае вялікая, нялёгкая праца адраджэння нацыянальнай свядомасці, пабудовы дэмакратычнага грамадства. Нашу мову, сярод славянскіх моў адну з найстарэйшых і найчысцейшых, скажам гэта ўслед за Адамам Міцкевічам, выкладчыкам у Калеж дэ Франс, ведаюць у свеце — спадзяемся: пакуль што — вельмі нямногія, літаратура наша перакладаецца на іншыя мовы надта ж няшчодра. Многа працы, многа цярплівасці ў паглыбленым творчым спакоі патрэбна нам, беларускім рупліўцам роднага слова, шчырым удзельнікам чалавечага паяднання.
Нават самае чулае, спагадлівае сэрца не здолее ахапіць усё гора людское, дома і на свеце, пра якое так бязлітасна шчодра расказваюць сёння штодня, штоночы прэса, радыё, тэлебачанне... А каб ахапіла тое сэрца, дык, відаць, і не вынесла б такое процьмы болю. Значыцца, дарагія сябры, трэба крыху пашкадаваць яго, сэрца пісьменніка, паашчаджаць яго, асланіць адзінотай, не такою ўжо і грэшнай, падмацаваць кантактамі з людзьмі нялёгкай палявой працы, даць сэрцу магчымасць засяродзіцца на найважнейшым. Нагрузак хопіць сэрцу і ў адзіноце, у магчымым спакоі, найважней тут узяць, перажыць, паказаць найбольш сваё...
У адказ на маю шчырасць мне, магчыма, можна і сказаць, што крэда маё — маё, і я магу ім на здароўе карыстацца, так пацяшаючы сваю творчую сталасць ды старасць, а для іншых, маўляў, тым больш для маладых, яно не абавязковае. Ды мне чамусьці здаецца, так адчуваецца, што і для тых, хто таксама шчыра, кожны ў родным кутку на такой неспакойнай сёння планеце, пад адным для ўсіх нас сонцам, служыць для нас усіх і ўсюды найважнейшай справе міру, дружбы людзей і літаратур, маё таварыскае слова і мой сціплы пісьменніцкі вопыт — не зусім лішні, можа, каму і спатрэбіцца, пачуецца блізкім у пераклічцы. Бо я сумую па дружбе даўно і чым далей, то ўсё больш. І ад душы жадаю ўсім вам дабра!
1994
* На кангрэсе беларускага ПЭН-цэнтра.
Прыгадалася даўно прачытанае ў Льва Талстога пра тое, што чытанне — гэта жывая сувязь з душамі людзей, якія жылі раней за нас.
Падобнае можна сказаць і пра літаратурныя музеі, асабліва пра дамы-музеі, у якіх жыве мацнейшае адчуванне прысутнасці любімага пісьменніка, да якога вы прыйшлі, адчуванне працягу яго жыцця, несмяротнасці створанага ім свету вобразаў, пачуццяў, думак.
У Яснай Паляне я быў улетку пяцьдзесят другога года з жонкай і напрадвесні шасцідзесятага з братам. І абодва разы мы сустракаліся там з апошнім сакратаром Талстога Валянцінам Булгакавым, які нам усё паказваў і многа чаго расказаў. Прыемна сказаць, што з Валянцінам Фёдаравічам я перапісваўся яшчэ ў перадваенны час, калі ён жыў у Чэхаславакіі, працуючы ў збраслаўскім рускім музеі, а я ў сваёй заходнебеларускай вёсцы. Перапіска наша ўзнавілася пасля першай яснапалянскай сустрэчы і працягвалася да смерці гэтага высакароднага чалавека і таленавітага літаратара. А яднала нас адна вялікая любоў, уласцівая многім і ва ўсім свеце. Пра свае ўражанні ад наведанняў Яснай Паляны, як і ад маскоўскага дома-музея ў Хамоўніках, я пісаў неаднойчы, аднак і дагэтуль здаецца, што ўсёй глыбіннай паўнаты і жыццядайнай свежасці перажытага ад сувязі з душой Льва Мікалаевіча як след не перадаў.
У Міхайлаўскім я быў у жніўні шэсцьдзесят другога, праездам з Эстоніі, з жонкай і дочкамі, школьніцамі старэйшых класаў. Даехалі мы туды пад вечар, з цяжкасцю ўладкаваліся на начлег у турысцкай палатцы ў недалёкім Трыгорскім. Міхайлаўскае з яго своеасабліва, па-пушкінску блізкімі ды маляўнічымі аколіцамі аглядалі мы раннім ранкам, а ў дом Аляксандра Сяргеевіча ўдалося без пары пранікнуць трохі злачынным спосабам. Нам конча трэба было вярнуцца ў Мінск у той дзень, ды па магчымасці як найраней, мы не маглі чакаць да адкрыцця музея. Пажылая прыбіральшчыца, уласкаўленая сціплымі рублёўкамі, упусціла нас у пакоі, якія якраз асвяжала, і мы асцярожненька, ціхенька пахадзілі ў тым ясным, раннесонечным храме, кожны са сваім Пушкіным у душы.
Калі б у мяне было цяпер крыху больш часу, я ахвотна завёўся б на любае хваляванне, расказаў бы і пра адчутае ў чэхаўскіх дамах-музеях у Маскве, у Таганрогу, у Ялце, у лермантаўскім казачым доміку ў Пяцігорску, у палтаўскім доме-музеі Уладзіміра Караленкі, ніжагародскім Максіма Горкага, старакрымскім Аляксандра Грына, уладзівастоцкім Уладзіміра Арсеньева...
Мне шанцавала ў жыцці на сяброўства з выдатнымі людзьмі, у тым ліку з пісьменнікамі, значна старэйшымі за мяне. Пачаўшы з Валянціна Булгакава, я мог бы назваць і другіх, ды не толькі рускіх.
Тут прыгадаю завалены чысцюткім снегам Галасіеўскі лес пад Кіевам, пустыя пакоі закрытага на рамонт дома-музея Максіма Тадэевіча Рыльскага, з якім я рады быў сустракацца і на Украіне, і ў Беларусі, і ў Маскве і зрэдку перапісвацца ды абменьвацца новымі кнігамі. У дом ягоны, дзе я бываў і ў дамузейны час, той сакавіцкай раніцай восемдзесят чацвёртага года мы завіталі ўдвух з маім чэшскім сябрам Вацлавам Жыдліцкім, выдатным навукоўцам і слаўным таварышам, што так нямала зрабіў для творчых сувязей Чэхаславаччыны з Украінай і з Беларуссю як перакладчык і папулярызатар нашых літаратур. З сынам Рыльскага, Багданам Максімавічам, руплівым і талковым ахоўнікам бацькавай багатай літаратурнай і навуковай спадчыны, мы правялі там у гутарцы нямала шчаслівых хвілін.
А колькі высокіх пачуццяў перажыта ў музеях Тараса Шаўчэнкі,— у Кіеве, на гары Чарнечай у Каневе, у канадскім Палерма над морападобным возерам Антарыё,— у львоўскім музеі Івана Франко, у днепрапятроўскім Дзмітра Яварніцкага!..
Наша канферэнцыя названа «першай міжнароднай», і гэта хораша. Прыемна бачыць тут нашых рускіх і ўкраінскіх гасцей, з цікавасцю слухаць іх выступленні.
Аднак жа толькі такой міжнароднасці ў нас яўна малавата.
Гаворачы гэта, я думаю пра дамы-музеі і Яна Райніса ў Юрмале, і Антанаса Венуоліса ў Анікшчай, і Уладзіслава Бранеўскага ў Варшаве, жыва і ўдзячна ўспамінаючы іх, пра літаратурныя музеі Абавяна ў Арменіі, Хаяма ў Таджыкістане, пра Веймар Гётэ, Абленгорак Сянкевіча, Цэцінье Негаша, Калофер Боцева, пра святыні Слова ў тых іншых краінах, дзе мне пашчасціла пабываць.
Думаю я, вядома ж, і пра сваё роднае.
Пра вязынскі дом, дзе нарадзіўся Янка Купала, пра яго мінскі музей, да арганізацыі якога я меў гонар пэўным чынам далучыцца, працуючы там улетку сорак пятага года пад кіраўніцтвам энергічнай ды чалавечнай цёткі Уладзі, а пасля, на працягу ўжо і многіх гадоў, ахвотна бываць у ім, сустракацца з яго наведвальнікамі розных узростаў.
Дом-музей Коласа. Дзядзьку Якуба я светла памятаю жывым-здаровым, паважаным ды абаяльным у сваёй народнай прастаце гаспадаром таго гасціннага дома каля Акадэміі навук, які таксама даўно ўжо стаў домам-музеем. З Данілам Канстанцінавічам, старэйшым сынам народнага песняра, арганізатарам і першым дырэктарам дома-музея, добрым другам беларускіх пісьменнікаў, і маім у іх ліку, неаднойчы прыемна было наведваць Акінчыцы, Альбуць, Смольню, Мікалаеўшчыну, у якіх вы, дарагія нашы госці, будзеце мець прыемнасць пабываць, парадавацца залатою восенню коласаўскага Наднямоння, адкуль пайшла ў свет яго паэзія.
Пабываеце вы і ў Цімкавічах, роднай вёсцы нашага выдатнага празаіка Кузьмы Чорнага, на адкрыцці яго музея.
Шкада, што планам вашай работы на гэты раз не прадугледжана наведанне дамоў-музеяў нашых славутых землякоў у іхніх родных мясцінах — Адама Міцкевіча ў Наваградку і Элізы Ажэшкі ў Гродне.
А ёсць жа ў нас яшчэ і вёска Дастоева на Берасцейшчыне, а ў ёй пакуль што сціплы літаратурна-краязнаўчы музей, дзе па-зямляцку шчыра шануецца памяць Дастаеўскага.
Кожны з нас мае права на нейкія асабістыя няшкодныя дзівацтвы. Я, напрыклад, не вельмі люблю хадзіць на адкрыцці музеяў. Няхай сабе там тады і ўрачыста, але ж і тлумна ды шумна, цяжка і даступіцца да цікавага, і засяродзіцца над ім.
Здарылася так, што на адкрыцці музея Максіма Багдановіча, у якога і я закаханы яшчэ са школьнага маленства, мне з-за хваробы не давялося папрысутнічаць. Затое крыху пазней я меў вялікае задавальненне аглядаць гэты цудоўны храм паэзіі толькі ўдвух з яго маладым паважаным дырэктарам, энтузіястам і знаўцам свае справы Алесем Бяляцкім, якому хочацца яшчэ раз ды прылюдна падзякаваць за тое свята. Калі, між іншым, у высокім суме прыгадваліся неаднаразовыя наведванні Максімавай магілы ў Ялце і таго белага дома ля сіняй бухты, дзе так заўчасна і трагічна абарвалася вялікае жыццё.
Добрае слова хочацца сказаць і пра нашых гасцінных гаспадароў, супрацоўнікаў Музея гісторыі беларускай літаратуры, стараннем якіх гэты нядаўна створаны музей і так ужо багата, прыгожа наладжаны, а будзе яшчэ багацейшы, чаго яму хочацца ад душы пажадаць. І сказаць таксама дзякуй за добрую ініцыятыву арганізацыі нашай канферэнцыі.
Наогул, дарагія сябры, як гэта высакародна ды сімвалічна, што ў наш такі нялёгкі час, у бязладдзі, пры катастрафічным збядненні, якому не відно прасвету і канца, у злачыннай пагоні за доўгім доларам, ёсць у нашых краінах людзі, як у народзе здаўна гаворыцца — «з Богам у сэрцы», якія не забываюцца пра разумнае, добрае, вечнае, пра актыўную, самаахвярную службу яму, у чым я жадаю ўсім нам як найбольшых поспехаў.
1994
* У Музеі гісторыі беларускай літаратуры.
Так яно было і будзе, заўсёды і ўсюды, што самае першае слова ў кожнага чалавека, на якой мове яно ні гучала б, па сутнасці аднолькава змястоўнае і сардэчнае — мама. З ім мы, людзі, уваходзім у жыццё. А многія з гэтым словам і адыходзяць,— хто ў пакутах хатняй ці бальнічнай немачы, а хто на полі бітвы, калі паспее падумаць яго ці сказаць.
І гэта не проста слабасць, гэта малітва — на дапамогу.
Волат сусветнай літаратуры Леў Талстой у глыбокай старасці, як сведчаць яго запісы, маліўся сваёй маці, нібы дзіця, называючы милой маменькой тую, якое зусім не памятаў, да якое не звяртаўся з першым словам, асірацеўшы ў немаўлячым узросце, ведаючы яе толькі па расказах старэйшых ды па адзінай сямейнай рэліквіі, мініяцюрным сілуэце.
Алесю Адамовічу, нашаму незабыўнаму Сашу, у жыцці пашчасціла перш за ўсё тым, што ў яго была цудоўная маці. Праўда, і ён быў добрым сынам,— і я гэта бачыў, і я гэта ведаю. І ён, Алесь, не толькі як чалавек у жыццё, але і як пісьменнік у літаратуру ўваходзіў з гэтым непараўнальным словам. Ён і гаварыў сябрам, у тым ліку і мне, і пісаў, што пісьменнікам зрабіла яго маці, што першыя яго творы, раманы «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», раней чым былі напісаны ім, былі перажыты, створаны ёю, яе жыццёвым подзвігам, а яму ўжо трэба было гэта запісаць.
Многія з прысутных тут памятаюць апошні шлях Ганны Мітрафанаўны. І я таксама бачыў, як урачыста-жалобнае шэсце спынілася каля глушанскай аптэкі, гаспадыняй якое Яна была ў гады падпольнай барацьбы, як каля гэтага сціплага будыначка, аднаго з пунктаў апоры ўсенароднага супраціўлення фашызму, былыя партызаны, што неслі дамавіну, паднялі яе на ўзнятых руках і так трымалі некалькі малітоўна ціхіх мінут. Хвалюючы момант нашай гісторыі.
За гады сяброўства з Алесем я даволі часта бачыўся, гаварыў з яго мамай, быў сведкам яе апошніх пакутаў. І вось ужо семнаццаты год у маёй памяці жыве светлы вобраз гэтай жанчыны — разумнай і мужнай, па-народнаму няпроста простай, шчыра, спагадліва ўсмешлівай, справядлівай і добрай.
У сваім апошнім з апублікаваных пры жыцці твораў — у аповесці «Vіхі» («Пражыта») — да вобраза маці Алесь вярнуўся яшчэ раз. І гэта ў яго не спад жыццёвай траекторыі, не праяўленне расчулена-патольнай слабасці, зрэшты, так зразумелай у старасці кожнага чалавека, не паўтор пройдзенага ў творчасці,— гэта далейшы ўздым яго быстрага розуму, светлай душы, самабытнага таленту. Гэта, нарэшце, і яго своеасаблівае вяртанне да жыццядайных родных каранёў. Вобраз маці з партызанскай дылогіі, і там па-свойму моцны і абаяльны, у спавядальнай аповесці «Vіхі» загаварыў з хвалююча большым пранікненнем у матчыну душу, з яе агульналюдскай і, разам з тым, арыгінальна беларускай глыбінёй чалавечнасці, якою яна, яго мама, жыла і ў вайну, і пасля, і будзе жыць у сынавым новым, дасканалейшым паказе, у апошнім, сакраментальным слове яго, якое — спадзяемся — паўторыцца на іншых мовах свету.
Здаецца, нядаўна гэта было, калі і я, па праву дружбы з сынам і глыбокай пашаны да маці, прымаў удзел у развітанні з гэтай выдатнай жанчынай, прамаўляў каля яе магілы, у той дзень побач толькі з мужавай.
А сёння хочацца сказаць:
Мілая Ганна Мітрафанаўна, як жа зарана вы прынялі сюды вашых любых сыноў, і медыка, і літаратара!.. Нам, паплечнікам па жыццёвай справе вашага меншага, не хапае яго і будзе далей не хапаць у нашым трывожна-шалёным часе, у нялёгкай пісьменніцкай службе народу,— Алесевага дужага пляча, яго энергіі і яснасці думкі...
Пацяшае, радуе тое, што ён не толькі жыве і будзе жыць у памяці многіх як чалавек, але і тое, што засталіся, ёсць і будуць яго творы. Учора, калі ўручаліся прэміі ягонага імя, было прыемна пачуць, як адзін з наймаладзейшых лаўрэатаў, журналіст, шчыра і ўдзячна гаварыў пра тое, як ён чытае Адамовіча, якім сучасным, патрэбным бачыцца яму гэты сапраўдны пісьменнік. Будзе чытацца ён і далей, і многімі. Гэта і ёсць яго найлепшы помнік.
А гэты, які мы з вамі, дарагія Алесевы родзічы, сябры, землякі, святочна адкрываем, магутны валун з беларускага поля, хай будзе вечным знакам на матчынай, на бацькавай зямлі, да якое ён, пашыбаваўшы па вялікім свеце, па-сыноўняму пажадаў вярнуцца.
1995
* На адкрыцці надмагільнага помніка Алесю Адамовічу.
І мне, дарагія сябры, прыемна быць сярод вас, беларусаў або прыхільнікаў беларушчыны з розных краін далёкага ці блізкага замежжа, зноў сустракацца з вамі, бачыць і чуць вашу шчырасць, заклапочанасць далейшым лёсам нашай мілай, шматпакутнай Радзімы, нашай мовы, нашай будучыні.
І ад учарашніх выступленняў, і ад сённяшняга «круглага стала» ёсць у мяне і такое ўражанне,— амаль усе мы, па-свойму, значна лепш ведаем, што і як павінны рабіць другія, а менш пра тое, што павінны рабіць мы самі, прытым рабіць як найлепшым чынам. Была, вядома, крытыка і справядлівая, якое нельга не ўлічваць, аднак было і тое, што можна назваць то наіўным, то дробязным патузваннем, у тым — і кіраўніцтва нашага згуртавання...
І я з належнай пашанай адношуся,— пачнем з жанчыны,— і да энергічнай ды талковай, абаяльнай у сваёй шчырасці Ганны Сурмач, і да дастойнага прадстаўніка славутага роду Гарэцкіх, змагароў і пакутнікаў, выдатнага беларускага вучонага Радзіма Гаўрылавіча Гарэцкага. Абое яны, як гаворыцца, на сваім месцы, і добра прыйшлося б падумаць, кім іх сёння можна адпаведна замяніць, калі наогул варта апускацца да такое недарэчнай думкі. Ім проста трэба добра памагаць, а крытыкаваць — канструктыўна, у імя нашай агульнай справы.
Два дні мы працуем пад гасцінным дахам Дома літаратара, што таксама ж пэўным чынам сведчыць пра ўдзел пісьменніцкай супольнасці ў барацьбе і працы нашага адраджэння. Чатыры сотні членаў Саюза беларускіх пісьменнікаў не складаюцца, вядома, з адных геніяў ці класікаў,— такога не бывае ў ніводнай літаратуры на свеце. Есць і ў нас нейкая колькасць людзей выпадковых, інертных ды кан’юнктурных. Аднак жа большасць у нас, што прыемна падкрэсліць, гэта людзі, якія, як той коласаўскі Сымон-музыка, пачыналі з прызвання, а потым ужо набывалі прафесійнасць, хто з большым, хто з меншым поспехам, колькі ўжо каму з нас дадзена.
Страшная яна — гісторыя нашай пісьменніцкай супольнасці, пачынаючы з канца дваццатых гадоў, калі стаў па-д’ябальску разгойдвацца гулагаўскі генацыд, які давёў калісьці шматлюдную арганізацыю да сарака членаў, якім быў наш Саюз пісьменнікаў адразу пасля вайны, калі ўжо і я меў гонар быць прынятым у яго.
Праўда, у мяне, як у «заходніка», была і свая нацыянальная перадгісторыя. Вясной трыццаць восьмага года, калі я ўжо не толькі актыўна пісаў, але і пачаў друкавацца ў віленскім «Шляху моладзі», на вайсковай камісіі ў славутым сёння Міры польскі ўжэнднічак спытаўся ў мяне: «Народовосць?» Адказваю: «Бялоруска». Ён глядзіць на мяне, потым запісвае і зноў пытаецца: «Мова мацежыста?» Адказваю: «Бялоруска». Зноў глядзіць, зноў запісвае... А менш чым праз год мяне, радавога марской пяхоты ў Гдыні, як аднаго з больш пісьменных у роце, узялі на часовую дапамогу ротнаму пісару. Са зразумелай цікавасцю я перш за ўсё заглянуў у свой «зэшыт эвідэнцыйны», салдацкую кніжку. І там стаяла — замест «бялорусін» — «тутэйшы», а замест «бялоруска» — «папрастэму». Вось так далікатна рабілася.
Працягам асіміляцыі і для мяне былі пасляваенныя дзесяцігоддзі служэння роднай літаратуры, генацыд зацяжны, больш прадуманы, партыйна, дзяржаўна планамерны, разлічаны на поўную і канчатковую ліквідацыю і роднай мовы, і свайго вобліку. І сумна, балюча бывае ад легкадумных ці злосных незаслужаных папрокаў у адрас нашай літаратурнай супольнасці, у той час, калі, гаворачы пра творчую інтэлігенцыю Беларусі, якраз амаль на адных пісьменніках і ляжала нялёгкая адказнасць за родную справу, і мы з гэтай адказнасцю як мага стараліся спраўляцца. Скажам гэта не без гонару.
Цяпер усе мы апынуліся ў новай атмасферы антыбеларускасці, смярдзючай і па-старому, і па-новаму.
І я хачу, з вашага дазволу, звярнуцца да народнай мудрасці, народнага аптымізму, дзе ўсё называецца сваім імем і ў перапрошванні за грубасць не мае патрэбы. Даўно я чуў гэта ў сваёй вясковасці і ўсё часцей успамінаю гэтую прымаўку цяпер, у новай-няновай атмасферы: «Перажылі лета гарачае — перажывем і гаўно сабачае». Беларусь — з яе слаўнай гісторыяй, з яе прыгожай і надзейнай у жывучасці мовай, з яе працавітым, мужным, сумленным і мудрым народам — жыве і будзе жыць!
У фальклоры, на гэты раз рускім, ёсць і такая мудрасць: «Нет худа без добра». Трагікамедыя рэферэндуму вучыць нас не раздрабняцца на па-секстанцку слабасільныя групоўкі, не фанабэрыцца кожнаму сваім выключным патрыятызмам, а разумна аб’яднацца дзеля святое справы адраджэння і працаваць, працаваць. Вучыцца гэтаму нястомна і самааддана.
Яшчэ крыху асабістага. У маіх бацькоў я дзесятае дзіця, змалку прывык быць меншым. А вось гляджу, што і тут, сярод вас, я ўжо найстарэйшы. А ўсё ж і мне хочацца жыць, працаваць, хочацца верыць! І я ад душы жадаю ўсім вам, мае дарагія, светлай веры ў нашу будучыню і плённай працы ў добрым здароўі.
1995
* На сустрэчы кіраўнікоў беларускіх суполак у блізкім і далёкім замежжы.
Днямі, калі мне быў прапанаваны высокі гонар выступіць перад вамі, дарагія сябры, калі я ўваходзіў у клопат, што і як сказаць, у памяці ўсплылі радкі незабыўнага Пімена Панчанкі, напісаныя ў франтавым сорак другім, далёка ад паняволенай Беларусі:
І адна у мяне — пра Радзіму —
Сягоння трывога.
І адна у мяне — на Радзіму —
Сягоння дарога.
Які балючы парадокс, якая сумная рэальнасць, — у мірны час, у сталіцы суверэннай дзяржавы, у цэнтры Еўропы трэба збірацца ў вялікай патрыятычнай трывозе за сваю сапраўдную незалежнасць, за сваё права на родную мову, школу, культуру, за права на дэмакратыю, за найбольш адпаведную ёй Канстытуцыю, за найвярнейшую дарогу ў светлую будучыню роднага народа.
Не бачаны раней нахрап злачыннасці, афіцыйнай ілжы, дзікае падзенне спрадвечнай чалавечай маралі, катастрафічна няспынная хада ўподбежку дарагавізны і ўсеагульнай галечы. А над усім — жахлівы прывід дыктатуры!..
Як быццам наш народ мала яшчэ нацярпеўся, напакутаваўся за вякі. Агонь і меч разнамасных «вызваліцеляў», крывавы бізун прыгону, Курапаты і Трасцянец, і «божы палец», як называлі ў даваеннай Польшчы паліцэйскі гумавы кій, што ў нашы дні зноў уварваўся ў моду...
І самі дзівімся, і людзі дзівяцца, высакародна дзівіўся і наш вялікі зямляк — Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі: як ён выжыў, як захаваў сябе — беларускі народ?!
Дзівіцца трэба яшчэ і з таго, колькі было іх, ахвотнікаў намі пакіраваць, пакрасавацца неабмежаванай уладай на фоне нашай славутай рахманасці, па-невуцку панастаўляць нас, як трэба жыць дома, у межах краіны, дзе сабралася столькі моў і веравызнанняў, як трэба сябраваць з вялікімі і меншымі суседзямі.
Мы ведаем і самі, каго нам і як ды завошта трэба паважаць і любіць на поўначы і поўдні, на захадзе і ўсходзе, перад нікім не стоячы ў агіднай позе беднага, прыгорбленага сваячка, з ліслівым выскалам манкурта, гатовага за нішчымнае сачавічнае пойла на любое ахвярнае слугаванне.
Нам трэба вольная, мірная, нейтральная, дэмакратычная Беларусь. Права на гэта яна заслужыла сваімі пакутамі, сваёй гераічнай барацьбой з нацызмам, сваёю верай у чалавечную справядлівасць. Нам трэба раўнапраўная дружба з усімі народамі, мы любім і ўмеем дружыць. Мы хочам быць не лішнімі, не смешнымі, не жалю, а то і пагарды вартымі ў прагрэсіўнай сям’і чалавецтва, мы хочам, каб нас паважалі, каб з намі лічыліся.
Грубай, нахабнай сіле сваёй і чужой рэакцыі, шавіністычнай ды прафашысцкай дэмагогіі, як бы яе шматвопытныя ці дылетанцка-шустрыя вяршыцелі пад любое святкаванне ні перабельвалі свае хаты-палаты, як бы слінява ні абдымаліся ў патайных нячыстых задумах ды намаганнях, трэба і неабходна бескампрамісна супрацьпаставіць нашу цярплівую беларускую мужнасць, абавязкова спалучаную з абачлівай мудрасцю — на сёння, на заўтра і назаўсёды. Трэба не проста пагаманіць, паахкаць, пакрычаць, сабраўшыся, а сур’ёзна, дзелавіта параіцца, актыўна і разумна вырашыць, што і як трэба рабіць.
А прыгадаўшы, як гэта нашы бацькі, дзяды і прадзеды шанавалі шчырую, справядлівую, святую працу, давайце самі сабе і ўсім добрым людзям і ў гэтай, на жаль, не надта прасторнай, зале, і за сценамі яе, бліжэй і найдалей, па-людску, па-мазольнаму паўторым народнае:
Памагай Бог!
1996
* Уступнае слова на Кангрэсе ў абарону Канстытуцыі, супраць дыктатуры.
Верасень пяцідзесятага года. Залатая свіцязянская восень...
Дзіўнае робіцца з памяццю,— праз сорак шэсць гадоў не магу прыпомніць, чаму я тады так паехаў: спачатку ў Баранавічы цягніком, затым аўтобусам у Наваградак, чаму не адзін, а з Раманам Сабаленкам, яшчэ не празаікам, толькі паэтам і работнікам абласное газеты?..
Затое ярка і ўдзячна памятаю тую восеньскую красу, а яшчэ і легенду, у той дзень пачутую, а пасля і запісаную ў эсэ «Родны кут». Пра тое, як землякі-наваградчане нібыта чулі ад свайго дэпутата — Якуба Коласа, што ён перад смерцю хацеў бы прайсці пехатой па абочыне гасцінца Баранавічы — Наваградак, каб яшчэ раз палюбавацца хараством тых лясоў, палёў і вёсак.
Легенду гэтую мне прыемна згадаць іменна тут, у доме-музеі Якуба Коласа, дзе мы сёння святкуем юбілей аднаго з ягоных былых актыўных ды таленавітых супрацоўнікаў.
Не памятаю, як мы з Раманам Карпавічам выступалі ў наваградскай сярэдняй школе № 1, што размясцілася ў камяніцы былой беларускай прыватнай гімназіі, пабудаванай на складкі небагатага мясцовага насельніцтва, закрытай пілсудчыкамі ў 1934 годзе, як нас там прымалі, як вёў сустрэчу настаўнік роднай мовы і літаратуры, знаёмы нам па выступленнях у перыёдыцы Сцяпан Александровіч.
Добра помніцца затое, што зусім пад вечар мы са Сцяпанам Хусейнавічам засталіся толькі ўдвух і пайшлі да яго на кватэру. Спачатку, праўда, пахадзілі ды пастаялі на замчышчы, каля гістарычных руінаў, любуючыся зверху маляўнічым наваколлем, потым спусціліся з гары па-маладому, ледзь не потырч па крутым зялёным збоччы.
І гаварылі ўсё, гаварылі...
Мне, вядома ж, не ўзнавіць у памяці той нашай гутаркі, памятаецца толькі яе галоўная накіраванасць, дзве асноўныя тэмы — вайна і літаратура. Адну мы нядаўна перажылі, а без другое не ўяўлялі свайго жыцця. Вайна ў нас была падобная тым, што абодвум — і польскаму марскому пехацінцу, і чырвонаармейскаму горнаму стралку — давялося пабываць у нямецкім палоне, я з-пад Гдыні ў 1939-м, ён з Крыма ў 1942-м, абодва ўцякалі, удзельнічалі ў антыфашысцкім падполлі, партызанілі, абодва ў сувязі з палонам ды ўцёкамі былі на адпаведным падазрэнні... У літаратуры я, на тры гады старэйшы, крыху апярэдзіў Сцяпана, у мяне ўжо выйшлі да таго часу ажно чатыры кнігі, і толькі што, у верасні, «Полымя» надрукавала аповесць «У Забалоцці днее», а ён са сваёй настаўніцкай аддаленасцю ад Мінска то пасылаў туды свае артыкулы, то зрэдку наязджаў у сталіцу з рукапісамі асабіста.
Да гэтай наваградскай сустрэчы мы былі збольшага знаёмымі, а з таго вечара ўва мне жыве пачатак нашага сяброўства.
Па ходніку доўгай забрукаванай вуліцы, таксама ж у бясконцай гутарцы, дайшлі мы да доміка, дзе Сцяпан кватараваў. А там аказалася, што малады гаспадар — сябар па нямецкім палоне майго старэйшага брата Міхася. Пра што Сцяпан мне загадзя, яшчэ ў дарозе, расказаў. Увосень трыццаць дзевятага хлопцы пабылі ва ўсходнепрускім лагеры каля двух месяцаў, а потым іх, згодна з нямецка-савецкім пагадненнем, якое сёння кваліфікуецца як злачынная змова Сталіна з Гітлерам, адправілі «за Буг», адпусцілі дахаты. Шчасце, якога сам я чакаў два гады і дарма, да небяспечнай рызыкі ўцёкаў... Цёпла помніцца той вечар, шчырае застолле трох бывалых мужчын.
І яшчэ адно помніцца добра,— як мой Сцяпан зусім ужо даверліва паказаў мне сам-насам фота чарнявай беларускай красуні ў белым берэціку касячком, па модзе, «на левае вуха». Дзяўчына вясковая, з-пад Ляхавічаў, працуе ў Наваградку акушэркай. Ну, і з усмешкай, празрысты намёк на блізкі канец халасцяцкага бытавання.
Як вы здагадваецеся, дарагія сябры, гэта была тая Сцяпанава абранніца, якую мы ведаем, і даўно, хто як Марыю Лукінічну, а хто як проста Марыю, якую мы і вітаем сардэчна на нашай юбілейнай сустрэчы.
Яшчэ адзін успамін.
У польскай Зялёнай Гуры на штогадовым фестывалі савецкай песні і паэзіі мне давялося пабываць вясною 1979-га. Там у мяне, сярод іншых сустрэчаў ды новых знаёмстваў, пераважна з палякамі, адбылося і знаёмства, якое спачатку дзіўным здалося, крыху насцярожыла... Старэйшыя з вас памятаюць, як гэта, нават і ў паслясталінскія гады, няпроста было паехаць за мяжу, колькі гэтаму папярэднічала цягучай марокі, як у Варшаву і з Мінска — за нейкіх семсот кіламетраў, і з Брэста — зусім за няпоўных дзвесце, ехалася толькі цераз Маскву, колькі пачулася ўступных інструкцыяў наконт паводзін з пільнай асцярожнасцю, колькі нябачных праведнікаў сачыла за табою...
І вось там, у далёкім заходнім кутку польскіх «вернутых земляў», да мяне раптам падышоў стрымана ўсмешлівы мужчына сярэдніх гадоў, назваўся супрацоўнікам савецкага пасольства. І гэта — заўважце — на добрай беларускай мове... Дні праз два, ужо ў Варшаве, пасля польска-савецкай літаратурнай сустрэчы, мой новы знаёмы запрасіў мяне дахаты. Зноў прыйшлося здзівіцца,— у прасторным кабінеце пустой кватэры, бо сям’я гаспадара ў Маскве, паліцы беларускіх кніг!.. У гутарцы, што спакваля рабілася ўсё шчырэйшай, было, між іншым, названа імя, якое прагучала пэўным сімвалам большага ўзаемаразумення, далейшага яднання землякоў у замежжы. Таварыш дыпламат, аказваецца, пакуль у яго дайшло да адпаведных інстытутаў, навучаўся ў Мінскім бібліятэчным тэхнікуме, і ў яго быў любімы выкладчык роднай літаратуры Сцяпан Хусейнавіч Александровіч.
Мне зноў прыемна сказаць, што той шаноўны работнік пасольства — наш паважаны маскоўскі госць, адзін з найбольш асвечаных ды актыўных работнікаў нашага адраджэння, вядомы навуковец Аляксей Канстанцінавіч Каўка, сустрэчай з якім мы зноў жа шчыра задаволены.
У пачатку пяцьдзесят восьмага года я выступаў у названым бібліятэчным тэхнікуме, спецыяльна прыехаўшы туды з Дома творчасці «Каралішчавічы». А пасля выступлення і гасцяваў у Сцяпанавай сям’і. Хораша помніцца той зімовы вечар з поўным наборам сямейнай утульнасці, простага ды законнага чалавечага шчасця. З маладою беларускай гаспадыняй — тою, вядома, з таго наваградскага фотаздымка,— з малымі дачушкамі, са старэнькай бабуляй-татаркай, капыльскай мамай вучонага сына, з добраю гутаркай нетаропкага застолля.
Былі ў нас сустрэчы і іншыя, і нямала, то ў Саюзе пісьменнікаў, то ў якой-небудзь з рэдакцый, то ў сумеснай паездцы на выступленне ці на які юбілей, то ў актавай зале філалогіі БДУ, дзе Сцяпан працаваў, куды і я даволі часта запрашаўся.
Былі шчырыя гутаркі сам-насам і паміж найбліжэйшымі сябрамі, калі гаварылася і пра трагічны лёс «нашых святых пакутнікаў» (гэта Сцяпанавы словы), яшчэ задоўга да рэабілітацыі вельмі нямногіх жывых і жудаснага мноства закатаваных. Гаварылася пра наша надзённае і нашу надзею на прасвятленне, што дапамагала верыць і працаваць. Былі радасці адліжных гадоў пасля ХХ з’езда партыі, а потым зноў прыйшлі трывогі, калі новым наваратам пайшлося пад адхон, у панура-мляўкія гады застою з планамерным нахабствам русіфікацыі. Помніцца радасць, з якою Сцяпан, вярнуўшыся ў красавіку 1968-га з Чэхаславакіі, дзяліўся весткамі з «пражскай вясны». Потым была польская «Салідарнасць». Прыйшла наша «перабудова», павеяла адраджэннем. Помняцца іншыя смуткі і радасці...
Я ўжо думаў пра гэта раней і неаднойчы, крыху пісаў пра такое, але дазволю сабе паўтарыцца. Як гэта добра, як хораша ўжыліся ў нашу беларускую літаратуру і яўрэй Рыгор Бярозкін, і рускі Генадзь Кісялёў, і татарын Сцяпан-Мустафа Александровіч.
Першага з названых мы часта згадваем і ў гутарках, і ў друку як добрага сябра і выдатнага крытыка, пераважна паэзіі.
Другі — сярод нас і сёння, па-ранейшаму творча актыўны, гатовы належна выступіць тут, на нашым свяце.
А трэці — наш юбіляр, жывая памяць пра якога сабрала нас тут, светлы вобраз якога прыгожа і сімвалічна гаворыць пра беларускую дружбу яшчэ і з татарамі, шчырую, традыцыйную дружбу, з якою радней, утульней на нашай агульнай, такой шматпакутнай, такой цудоўнай зямлі.
1996
* На 75-годдзі С. Александровіча.