БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Янка Брыль

У Забалоцці днее

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21

 

1

...Першы паход «у людзі» пачаўся ў мяне вельмі рана.

Быў я тады такім яшчэ ваякам, што пасвіў за вёскай рабую свінню і лічыў гэта поўнай жыццёвай нагрузкай. Ляснуў неяк мокрай пугай па агароджы з калючага дроту, а пуга заматалася канцом за калючку. Выйсці з гэтага тупіка, як мне здавалася тады, было зусім немагчыма, і я заплакаў, не выпускаючы з рук пугаўя.

Ужо тады мой бацька, Пятрусь Сурмак, вымушаны быў лічыць мяне памочнікам у гаспадарцы. І я пайшоў у пастухі да Бабрука, найбагацейшага ў нашым Забалоцці.

Гэта было вясной дваццаць пятага года. Памятаю, як тата панура сігаў па вуліцы вёскі, а ўслед за яго вялікімі босымі ступакамі я трухаў подбегам. Спатыкнуўся на коўзкай пасля дажджу сцяжынцы і пляснуўся на рукі ў гразь.

— Ну што ты,— азірнуўся бацька,— не падай духам, дзівак-чалавек...

А сам быў пануры тады, не смяяўся.

Дык і як жа смяяцца было таму, хто тройчы быў паранены, меў два георгіеўскія крыжы, камандаваў пры штурме Перакопа ўзводам і вось, вярнуўшыся ў родную заходнебеларускую вёску, што зноў трапіла ў лапы паноў, павінен аддаваць у батракі сямігадовага, першага сына?..

Неўзабаве я апынуўся за высокімі шэрымі варотамі Бабруковага двара, а бацька пайшоў дахаты... Нямала было пасля варот і весніц на чужых дварах, з якіх я выганяў штодня чужую жывёлу, аднак найбольш запомніліся тыя вароты, што ўпершыню засланілі ад мяне і родную хату, і першае шчасце жыцця. Зрэшты, не ведаю, ці можна наогул назваць шчасцем першыя сем год, пражытыя ў галоднай і голай бядняцкай сям’і...

«Нямоглы ён у вас, малы яшчэ, якая з яго дапамога», — уздыхала Бабручыха.

Яна была цётка набожная — кожную справу ў сваёй гаспадарцы пачынала малітвай з трэбніка. Былі ў той цуда-кнізе розныя «чыны» — малітвы і трэбы: і над гумном, і над печчу, і над сырам, і над яйкамі... І ўсе яны, тыя «чыны», вельмі ўдала дапасоўваліся да патрэб Бабруковай сям’і. «Освяти, приумножь, огради от врага»,— перабірала Бабручыха па складах, і заклінанні гэтыя гучалі ў вуснах яе вельмі шчыра. Гаспадары мае толькі і думалі, каб усяго ў іх было шмат, больш, чым ва ўсіх, больш, чым у ворагаў. Неяк адзін з гэтых ворагаў укінуў у Бабрукову студню здохлую варону. І на гэты выпадак у трэбніку знайшоўся адмысловы «чын», які спраўляецца тады «аще случится чесому скверному впасти в кладезь водный». Бабручыха клялася і плакала, слібізуючы старадаўнія царкоўныя словы, і ў галаву ёй нават не прыйшло, што гэтай варонай мой папярэднік, пастушок Лёня Шарэйка, аддзякаваў ім за горкую службу. У чарадзе Бабруковых свіней, якіх я пасвіў на выгане, быў адзін вельмі няежны парсючок. Разоў дзесяць чытала над ім гаспадыня «молитву о скверно ядших», але ні слова, вядома, не гаварылася аб тым, што я хадзіў упрыгаладзь, у лахманах, недасыпаў, не мог вучыцца...

Мне было чатырнаццаць год, калі бацьку прывезлі з маёнтка на параконных драбінах. Ён ляжаў на саломе ў крыві і толькі стагнаў, пакуль мужчыны знімалі яго і ўносілі ў хату. Бацька цяслярыў у пана, і там яго прыбіла каля зруба дзеравякай. Так і памёр — непрытомны.

Я быў тады яшчэ ўсё пастухом: пасвіў ужо забалоцкія коні. Мікола, малодшы брат, вучыўся пасвіць каровы, а Валька гуляла ў пяску каля прызбы. Маці нашай не заставалася нічога іншага, як запрэгчы ў гаспадарку мяне.

У плузе наш каняга ніяк не цягнуў. Я кідаў на спіну яго ўсе праклёны і просьбы, якія толькі мог прыдумаць, сцёбаў пугай, а потым, плачучы, заходзіў спераду, браў за аброць і дзіка біў па галаве пугаўём... Конь намагаўся ўзняць найвышэй сваю храпу і вочы, блытаў нагамі пастромкі, а потым, калі я пускаў павады, ён круціў галавой і ўздыхаў са старэчым дакорам... Я садзіўся на плуг і стараўся, як кажуць, узяцца за розум. А потым зноў прасіў каня ісці, і ён ішоў,— мы цягнулі ў канец паласы баразну, нібы разам ужо зразумеўшы, што іншага выхаду з нашай пакуты пакуль што няма.

Маме было не лягчэй. Плачучы, часта лаяла мяне то абібокам, то навабранцам, хоць ні тое, ні другое не падыходзіла,— я стараўся як мог, а да салдат было яшчэ далёка.

Але і гэты час прыйшоў — паны паклікалі мяне служыць у іхнім войску.

Гэта быў мой другі паход «у людзі».

Да чыгуначнай станцыі ад нашай вёскі сорак тры кіламетры. І на ўвесь гэты шлях у маці з лішкам хапіла слёз... Канчаўся сакавік, ужо спявалі жаўранкі. Не хацелася ні піць, ні крычаць — думаў горкую думу пра тое, што вось ты недзе рос, і ніхто не пытаўся дагэтуль, дзе ты рос, як ты рос, а вырас — знайшлі. Потым, на станцыі, калі наш паравоз сіпеў, а п’яная братва крычала «Нонешні дзянёчак»,— маці ўсё намагалася прабіцца праз паліцэйскі кардон, каб развітацца са мной і нешта сказаць яшчэ раз...

— Дык мой жа хлопец там! — здзіўлялася яна на ўсе іх забароны, ніяк не верачы таму, што я ўжо быў асуджаны быць не яе і не сваім, а іхнім.

Ды іхнім я не стаў.

Следам за мной з паліцэйскага пастарунка прыйшла мая характарыстыка. «Мы ведаем цябе, Сурмак,— крычаў лядашчы капрал Капытка.— Ты, хаме, і пана Езуса босага па ржышчы ганяў бы!..»

Неяк гэты Капытка, скачучы, як верабей, перад строем, доўга лаяў мяне то «быдлам з усходу», то гэтак далей, а потым, не пераносячы маёй усмешкі, палез з рукамі да твару. Тут ужо я не сцярпеў — чарпануў яго па-мужыцку па носе і, разумеецца, адразу сеў. Тоўсценькі пракурор з вялізнай шабляй, падобны на пеўня з дзіцячых кніжак, без асаблівых цяжкасцей давёў «высокаму суду», што ўсё гэта — «замаскаваная рука бальшавікоў», і мне адмералі даволі шчодра.

Адсядзець прыгавор не прыйшлося: судзілі мяне ўлетку трыццаць дзевятага года. Праз некалькі тыдняў пасля суда тыя, каго мы так доўга чакалі з усходу, разбілі жалезную браму панскай турмы.

У свой трэці, найбольшы, паход я выйшаў на другі дзень Айчыннай вайны, а вярнуўся дахаты позняй восенню сорак сёмага года...

 

2

Апошнія дваццаць кіламетраў прыйшлося фарсіраваць пехатой.

Ішоў так добра знаёмым гасцінцам, думаў пра многае — і пра тыя паходы мае, і пра маці: колькі разоў яна праводзіла мяне з дому, колькі разоў сустракала. Пра Валю думаў — як ёй жывецца ў новай сям’і. Як там Мікола спраўляецца? Што там цяпер у нашым Забалоцці?

Сёе-тое было мне вядома. Ды што пісьмы!..

Нядрэнна, каб загула за мной машына, загрукаталі па бруку калёсы, каб нехта спыніўся і крыкнуў: «Садзіся, салдат, падвязу!»

Але нікога, на жаль, не было. Навокал стаяў туман. Толькі старыя бярозы ды маладыя дрэўцы прысадаў тырчалі абапал гасцінца.

На пад’ёме Высокай гары дагнаў я фурманку з адным чалавекам. Першая жывая душа на шляху ад райцэнтра дахаты, і душа вельмі добра знаёмая...

Стары Бабрук сядзеў на возе, затуліўшыся ў каўнер, і я вырашыў прайсці міма. Колы грукацелі па бруку, і вось праз грукат за мной пачуўся голас:

— Сурмак! Васіль Пятровіч!.. Ды стой ты, тпру!.. А-а, вось гэта радасць дык радасць!..

Хоць радасць была і не вельмі вялікая, прыйшлося павітацца, а потым, калі дарога пайшла з гары, і прысесці на воз.

— З Германіі? — спытаўся Бабрук.— Маці, бедная, вочы свае праглядзела, чакаючы вас...

— А вы, дзядзька, адкуль? Пастаўку, мусіць, вазілі?

Спытаўся я наўздагад, каб толькі не слухаць няшчырасці, але трапіў якраз.

— А ўжо ж ніяк не здам. Пастаўку...

— Ды нешта ж вы адзін з сяла. Спазніліся, ці што?

— Якое, Васіль Пятровіч, спазніўся! Важу — ніяк не пераважу. Зноў кулаком захацелі зрабіць, як у трыццаць дзевятым. Трыццаць, кажа, гектараў зямлі. А што я — чужое забраў? Парабкаў, кажа, ды наймічак трымаў. Час быў такі, не я адзін трымаў. Ды і не мог жа я адзін усё ўрабіць. А сёння што?.. Самі здаровы, бачыце, якія шаты на мне. Ды што тут будзеш гаварыць!

«...Нямоглы ён у вас, малая з яго дапамога»,— усплылі мне на думку салодкія словы старой Бабручыхі.

— Мая ездзіла на тым тыдні ў Мінск,— гудзеў стары.— У міністэрства. Казалі, што разбяруцца, будуць нашую справу яшчэ раз глядзець. Канешне, гэта ўсё свае падкусваюць, на месцы. А зверху начальства бачыць, што да чаго...

«Цікава, гэта таксама з трэбніка ці так сабе — хатняя мудрасць? — падумаў я.— І якое тут трэба адмысловае начальства, каб распазнаць цябе, такую цацу? І пра сынкоў тваіх я ведаю таксама сёе-тое...»

Непрыкметна насоўвалася ноч. З нізкага цьмянага неба пасыпаў мокры, лянівы, дакучлівы снег.

— Гразі толькі прыбудзе,— бурчаў праз мокрыя вусы Бабрук.— І на небе парадку няма, о-хо-хо?..

Конь валокся памалу, нібы таксама на злосць.

— Калгаса ў нас яшчэ няма?

— Пакуль што, дзякуй богу, ціха. Толькі ў Клёнаве зрабілі яго напрадвесні. А ў Панямонні, дык там адразу пасля вайны.

— Ну, і як там жывуць?

— Жывуць... Казалі — па два кілаграмы ўзялі. На гэты самы трудны дзень. А праўда гэта ці не...

— А як па-вашаму — праўда?

— Я не кажу, што няпраўда.

— Дык што — мала гэта ці многа?

— Я не кажу, што мала...

— А што?

— Адзін бог святы ведае, што будзе і як будзе... Ну ж ты, паўзеш, здыхата!..

Я дастаў папяросу і вырашыў лепш памаўчаць. Ды тут на Бабрука найшла хвіліна — разбуркаўся:

— Адзін бог святы ведае, я ж і кажу... Вы чалавек бывалы, самі ведаеце, што робіцца на свеце. Кіпіць, як у гаршку. Яшчэ, як той казаў, не ўсё закончана...

— А хто так казаў?

— Ды ніхто... так гаворыцца...

— Ну, а чаму ж так гаворыцца?

— А хто яго ведае...

— Ну, вы ж гаворыце так.

— А што я гавару? Што мне казаць. А ну ж ты, здыхата, пайшоў...

Ззаду загрукацелі колы. Нехта даганяў нас на добрым, відаць, кані. З разгону гэты конь амаль упёрся перснямі ў палукашак воза. Ён горача задыхаў мне на карак і шчаку, а потым гулліва хапіў касмыль Бабруковай саломы і трасянуў яе над нашымі галовамі.

— Эй, хто там маслёнку вязе? Паганяй! — пачуўся голас з-за каня.

— Ячны! Дзядзька Сцяпан! — ускрыкнуў я і, перакінуўшы цераз драбіны ногі, саскочыў на зямлю.

— Ластаўка, тпрру! — скамандаваў Ячны. А потым, нахіліўшыся да самага твару, пазнаў мяне, пхнуў рукою ў грудзі, здзівіўся:— А братка ж ты мой,— Васіль!.. Ярмак Цімафеевіч, пакарыцель Берліна!.. Ластаўка, стой! — мы зараз чмокнемся з госцем...

Кабыліца стаяла і так, а я не дазволіў Ячнаму турбаваць сваю старасць, уставаць,— абхапіў яго за плечы...

— Бар-радою аброс, стары, казычашся, як мокрае памяло...

— А я, брат, гляджу... Скачы на воз, падварушым... Мяшок? Ну, і мяшок бяры сюды.

Кабыліца кранула на рысь.

— А я гляджу,— крычаў стары, каб перакрыць калёсны грукат,— што там за «Пшанічны» такі з’явіўся, што Ячнага нават ноччу пазнаў. Ці не Бабрук падказаў?

Сказаў ён з кпінай у голасе і, рыссю мінаючы воз Бабрука, молада крыкнуў:

— Эй, на дзесяты дзень дзевятую вярсту, што вашым перадаць?!

Пасля, калі Ластаўка прыпынілася бегчы і колы загрукалі значна цішэй, Ячны сказаў:

— І ўсё скрыпіць, усё точыць, як шашаль... А ты, Ярмак, таксама дзівак-чалавек: Берлін у Гітлера забраў, а ехаць сеў з такім падкапаем!.. Ды што вам!.. Ха, ха, ха!.. То ж вы — роднаму парабку родны кулак — сваякі!

— А сам ты, дзядзька, дзе быў?

— Я? Івана падвозіў на станцыю. У Мінск паехаў, у інстытут. Прафесар будзе з Ячнага,— знай нашых!..

— А Кастусь як жыве?

— Косця мой? У райсавеце ён, чацвёрты год ад лета.

— А сакратар райкома хто — Павел Іванавіч?

Спытаўся чамусьці, хоць з пісьмаў ведаў і пра сыноў яго, і пра тое, што Паўлюк Канцавы — пры панах палітвязень — да вайны быў старшынёй нашага Панямонскага сельсавета, у вайну камандаваў партызанскай брыгадай, а цяпер...

— Павел Іванавіч, а хто ж! — здзівіўся Ячны.— Паўлюк у райкоме, а мой Кастусь у райсавеце. У Шаўчэнкі ён — левая рука. Раманаў правая, а ён левая — загадчык аддзела сельскага і калгаснага будаўніцтва. Таксама, можна сказаць, намеснік старшыні!..

«Прафесар будзе», «загадчык аддзела» — якія словы пайшлі тут у ход! Хацеў пачаставаць старога папяросай, ды ён махнуў на гэта рукой і насыпаў мне на газетны лісток добрыя шчопці мультану.

— Курыць дык курыць. Адразу адчуеш, што дома.

 

3

Над Забалоццем вісела ноч.

Ячны хацеў падкаціць мяне да самага парога, але я пайшоў ад брамы яго пехатой. Праз запацелыя вокны хат сям-там пазіралі агні. І снег усё яшчэ ішоў, лез у вочы сляпіцай. Зямля і стрэхі пакрыліся беллю. Ад снегу трохі відней. Зрэшты, сядзібу нашу — дарма, што не быў столькі год,— я пазнаў бы, здаецца, і вобмацкам. Клён стаіць яшчэ, той самы клён, на якім мы лазілі ў свой час, каб давесці, хто мацней свішча ў пальцы. Хаты, з якой я выходзіў у свет, няма. На месцы яе — зямлянка. Побач з зямлянкай новая хата, аб якой мне пісалі Мікола і Валя. Вокны ад вуліцы забіты аполкамі: не адолеў Мікола ўсяго да зімы. Аднак ужо не ў зямлянцы, а ў новым кухонным акне гарыць утульны агеньчык.

Калі я бразнуў заскакам новай брамкі, да варот, пад ногі мне, пакаціўся з абураным брэхам шчанюк.

«Абрастае, шэльма,— падумаў я пра Міколу.— І плот, і браму завёў, і сабаку...»

Ды вось ад кухні, з парога, мусіць, пачуўся голас:

— Хто там?

Я выйшаў на святло, што падала з акна на снег, і сказаў тое першае слова, якога так даўно не паўтараў уголас...

Каб увайсці назад у кухню, старая патрымалася спачатку за вушак дзвярэй, а потым у сенцах доўга шукала рукамі клямку. У кухні пры святле паглядзела на мяне, усхліпнула, а тады, як быццам не вітаўшыся яшчэ, выцерла рукі аб фартух...

— Сыночак... хлопчык мой... Прыйшоў...

Міколе дваццаць чацвёрты год. Хлопец узмужнеў, перарос і мяне. Калі ён — зірнуўшы, відаць, у акно — убег з двара і мы павіталіся, старая заплакала зноў. А я заўважыў падкурчаныя пальцы Міколавай левай рукі і тры калодачкі на грудзях.

— Дрэнна пакуль што з такою рукой?

— Адзін разочак цюкнула ў плячо, а колькі марокі. Нашуся, як дурань са ступай. На Чорнай: памятаеш, за паваротам, дзе жыў Кулеш?..

І тут жа, каля парога, пачаў расказваць пра той іх партызанскі бой, пра самалёт, які перакінуў яго пасля ранення цераз фронт, пра іх шпіталь — ажно ў Сталінабадзе... Тое самае, словам, пра што пісаў мне ў сорак чацвёртым.

— Ну што ж,— сказаў ён, спахапіўшыся,— нясі, старая, закуску на стол. А мне прыйдзецца пайсці Тарадру разбудзіць.

Мікола прыслухаўся:

— Чакай, Капейка ідзе! Гэты дастане.

За дзвярыма адзін раз — відаць, пад прызвычаенай рукой — бразнула клямка, дзверы прыадчыніліся, і неяк задам увайшоў незнаёмы хлапчына. Здаравенныя плечы яго сутуліліся, і галава на тоўстым карку крывілася неяк уперад і набок. Кепка была насунута на вочы, а пад кепкай ніяк не магло схавацца гладкае, чырвонае мурло.

— Васіль Пятровіч? — пачаў ён.— З прыездам!

Ён нават усміхнуўся з-пад кепкі, з вахлакаватай далікатнасцю паціснуўшы маю руку.

— Схадзі ты, Сяргей, да свае Тарадры і валачы сюды «гусака»,— сказаў Мікола.— Глядзі, каб толькі не паслед.

— Хто гэта? — спытаўся я, калі незнаёмы выйшаў.

— Сталяр. Валочыцца тут хутка год. А хто, адкуль — так і не дойдзеш да ладу... Вокны робіць у нас. Капейка. Прозвішча такое.

— Толькі цікуе спадылба, як той воўк,— сказала мама.— А робіць — ну, што мокрае гарыць. Ты, Мікола, па Валю схадзіў бы. А то няхай лепш заўтра. Цягнуцца ёй з хутара сюды па цемрадзі такой ды з дзіцем на руках. Узаўтра раненька прымчыцца.

Неўзабаве Капейка зноў улез праз дзверы неяк задам і паставіў на стол «гусака» — заткнёны коркам з газетнай паперы літр самагонкі.

— Беларуская падстольная,— сказаў Мікола.— З Тарадрынога спіртзавода. Як там, Сяргей?

— Яна таннейшая,— прагудзеў Капейка.— І п’ецца лепш, асобенна калі два разы перагнаць.

Ён пачаў распранацца, як свой.

Пілі з адной шклянкі, і пачынала, вядома, маці.

— Ну што ж,— сказала яна,— дай бог, сыночкі, каб больш не прыйшлося нікуды хадзіць. Будзьце, дзеці, здаровы!..

Яна выпіла сваю кроплю і, па старому звычаю, падкінула да столі пырскі недапітага.

— І ўсё плача,— паківаў галавою наш партызан.— Цяпер ужо няма чаго.

Выпіў я, а за мною наліў Мікола.

— Разыдзіся, нячыстая сіла, застаніся, чысты спірт,— хрысціў ён шклянку пастаўленай рабром далонню,— не прымі, божа, за п’янства, прымі за лякарства.

— Здаў, галубок, акзамінт якраз,— усміхнулася маці з дакорам.— А гэты во яшчэ, настаўнічак,— зірні, як жлукча.

І праўда: Капейка не піў, як людзі п’юць, а неяк падчэпіць пасудзіну ніжняй губой і плюхне шклянку, як у халяву. Выпіўшы, ён паглядзеў на Міколу і, нібы яшчэ ўсё з-пад кепкі, задаволена бліснуў вачыма.

«Што за такая кампанія, хлопча»,— падумаў я, зірнуўшы на свайго. А ён, яшчэ весялейшы ад чаркі, пачаў гаварыць:

— Што ж, расказваць табе? Раскажу. Што першае ў нас — дык гэта клуб. Пісаў я табе, ды ўсяго не апішаш. Сам ведаеш, што значыць раскалыхаць. «Хто яго, а хто яго...» Але наш камсамол прыналёг, і гатова. Стаіць, як шкляначка.— Ён засмяяўся.— Хочаш, дык павіншуй мяне. Загадчык клуба.

— Ну што ж, хваліся, брат,— гэтым можна.

Мікола зразумеў намёк.

— А гэтым я і не хвалюся,— паказаў ён хворай рукой на бутэльку.— Гэта, брат, так сабе — перажытак у свядомасці масаў. А мы «Паўлінку» рыхтуем. Шляхціц Крыніцкі ў нас слабаваты: Іван Аўдолевіч ніяк у аглоблі не зойдзе. Так што паспееш і ты.

— Ну, што ты хочаш — адразу? На гэты раз я пагляджу.

— Ой, Васілёк,— сказала маці,— і праўда ёсць на што паглядзець. Леначка, каб здарова была, наша настаўніца, так зробіць, так зробіць усё...

— Што — Леначка? — перапыніў старую Мікола.— Не адна яна робіць усё... Давай яшчэ па каліве возьмем, Васіль.

Мы выпілі па каліве — адны мужчыны, і я сказаў:

— А ты, брат, бачу я, зайздросны стаў. Баішся — я падумаю, што гэтая ваша Леначка і сапраўды адна спраўляецца.

— Што — зайздросны? — змахнуў Мікола крошку са стала.— Ты нашай Лены не бачыў. Паглядзіш.

— Ну, а з калгасам усё яшчэ ні гу-гу?

— Ты што? Смяешся?

— Ды не,— абняў я шырокія плечы Міколы.— Я ж з Ячным ехаў. Ты забыўся? Чуў, брат, усё. Маладзец!

Мікола засмяяўся, пачырванеў.

— Эх, Васіль! — стукнуў ён па стале кулаком.— Каб ты ведаў, як добра, што ты ўжо вярнуўся. Войска, брат, ёсць. Узвод — не ўзвод, а аддзяленне добрае збярэцца. Актыў сапраўдны. Каманду толькі добрую — і пойдзем.

Мне стала неяк няёмка.

— Падумаеш — Аніку-воіна чакалі. Годзе ты...

Я ўстаў, тады сеў і ледзь не паказаў Міколе на Капейку: глядзі, як цікуе ўвесь час спадылба.

— Як па-вашаму,— звярнуўся я да яго,— калгас павінен атрымацца ў нашым Забалоцці?

Капейка пакінуў жаваць.

— Вам, канешне, відней. А мне што гаварыць? Я чалавек нетутэйшы.

— Я ведаю, што вы нетутэйшы...

Ён неўзабаве ўстаў і пачаў апранацца.

— Я пайду, Мікалай. У вас сёння і самім будзе цеснавата. Бывайце здаровы.

Як толькі дзверы за ім зачыніліся, я сказаў:

— Вось гэты, дык, па-мойму, не актыў.

— Ну, бачыш,— сказаў, пачакаўшы, Мікола.— А ты пра тое, што я з ім п’ю...

Ён паглядзеў на цёмнае акно, памаўчаў і падсеў да мяне.

— Так, брат, п’ю,— пачаў ледзь не шэптам.— І, можа, нават замала. Бо нічога пакуль што не кажа. Недарма ён ходзіць тут у нас,— што хочаш кажы, а я ведаю. Яшчэ на Шпэка вока ёсць, ды той хітры, як вуж. Ну, Бабруку ўжо правую лапу адсеклі — Мітрафан яго сеў. А левая лапа, Грышка, ажно ў Англію трапіла. Ды, зрэшты, чорт яго ведае, можа, таксама ходзіць тут, як Носік. Рымшу нейкага, кажуць, скінулі сюды на парашуце. Ловяць яго трэці месяц...

— А ты цішэй,— таксама зашаптала маці.— Ліха ім верыла: стаіць каторы ды слухае. Ды і агонь мо тушыце? А ну іх!..

— Не «ну іх», а мы іх!

— Вось ты які! — не вытрымаў я.— Маладзец, партызан! Не нам іх баяцца. Ты ж у мяне вунь які вырас!..

Я ўжо трымаў яго за руку вышэй локця.

— Ты ў мяне, брат, здаравяка!..

І тут мне стала няёмка, нібы цяпер толькі ўбачыў, што ў хлопца такая рука. Мікола заўважыў гэта і засмяяўся:

— Нічога, я і так пакажу вам, таварыш гвардыі старшына, як пастукваць абцасамі!..

Ён згроб мяне адной рукой за гімнасцёрку на грудзях і, трэба сказаць, ніштавата.

— Хрысціцеся вы! — засмяялася маці. А сама тым часам глядзіць, што тут у нас піва, як кажуць, а не пярэліўкі, і падалася паўз сцяну на печ.

Пусціўшы мяне, задыханы Мікола пастаяў, паглядзеў на акно, і смех сышоў з яго вачэй.

— Ну, чорт,— сказаў ён.— І чаму мне, скажы ты, здаецца? Вазьму батарэйку... Пайшлі!

Снег яшчэ ўсё ішоў. І сляды ад парога былі ўжо прысыпаны. Толькі тут, каля акна, і ад акна за вароты — яны былі свежыя...

— А што, не казала старая? — спытаўся Мікола.— Вось бачыш — пастаяў, паслухаў.

 

4

Устала маці на досвітку. І так іх ніколі не будзіць ніхто — нашых матак, а тут жа свята такое, госць...

«Аладкі будзе пячы»,— падумаў я з даўняй, дзіцячай усмешкай. Заўсёды ж у нас адзначаюць усякае свята аладкамі.

І праўда, старая пакашляла трохі, нездаволена мармычучы нешта на кашаль, злезла з печы, памылася па-бабску, не здымаючы хусткі, і стала маліцца. Як заўсёды раней, каб лішне не траціць часу, яна сумяшчала гэта з работай,— пачала падпальваць печ. Калі зазвінела першая скаварада і мамін твар асвяціўся подыхам полымя, я не вытрымаў больш, азваўся:

— Ці помніш ты...

— Ай-ёй,— сумелася яна,— разбудзіла. Ты паспаў бы з дарогі, а я...

— Нічога, выспаўся. Ты помніш, будзіла мяне калісьці ў лес або малаціць цапамі? І паўтарала часта песню. Як там тая свякроў гаварыла нявестцы?

 

 

 

 

— Ды што ж ты раптам успомніў? — з усмешкай здзівілася маці.— А ўставаць ты спачатку не вельмі хацеў. Блазнота горкая была. Нагараваўся змалку...

Яна дастала з печы скавародку, перавярнула аладку на другі бок і, успёршыся на гаршчэшнік, падумала.

— А пры немцах, сынок, колькі гора было,— пачала, памаўчаўшы.— Вядзе мяне Мікола ў лес, а ззаду за намі вёска гарыць, кулі свішчуць. Прадвесне гэта было, дык лёд на Нёмане распух і нават угінаецца, сынок. Стала я пасярод ракі, перахрысцілася і думаю: «Пашлі, божа, раптоўную смерць. Праваліцца б адразу — і ўсё. Навошта буду вам, думаю, дзеткі мае, замінаць...» Але ж не! — перажыла паноў і на гітлераў пагібелі дачакалася. На цёплай печы ляжу, і сыноў прычакала. А зазлую — і ўнукаў прычакаю!.. Ну, ідзі сюды.

На рог стала, засланы чыстым абрусам, лягла першая аладка.

— Уставаць тыя разы не хочацца,— успамінаў я далей,— на дварэ холадна, а падумаеш пра гэта — яшчэ, здаецца, халадней. А ўстаў, памыўся — адразу не тое...

— Ты адпачні, сынок, дзень-два, а там ужо і за работу. Міколе ж аднаму ай-ёй як цяжка.

— Эх! — крактануў Мікола, устаючы.— І Міколе не вельмі цяжка, і Васіль успамінае ўсё гэта не так сабе.

— А што,— сказаў я,— цябе і падварушваць ужо не трэба?

— Ды з гэтай справай, брат, якраз наадварот пайшло. Мы падварушваем старых. І ў сорак другім, калі ў партызаны ішлі, і цяпер.

Ён пачаў апранацца.

— Ідзі, сынок, ідзі,— здагадалася маці.— Валька там і не ведае яшчэ нічога, ідзі.

Мікола пайшоў.

Дровы ў печы гарэлі дарма, а маці, забыўшыся пра аладкі, палівала на рукі мне халодную ваду — ласка, якую грэх не прыняць. З вадой на вочы ўсходзіла ранняя свежасць.

— Нішто сабе, мама, хлопец — Мікола наш, га?

Я націраю твар суравым ручніком, а яна ўсё глядзіць на мяне.

— Харошы, Васілёк. Усюды паспявае. Гарачы толькі залішне. Ім жа таксама нялёгка было, партызанам. Ідуць тыя разы, а мы... Начамі вока не зводзіш... Ды ўсё прайшло. Цяпер глядзіце самі: вам відней. Толькі не вельмі камандуй, сынок. Я і Міколе заўсёды кажу: ідзі з людзьмі, бо людзі ў нас харошыя. Не ўсе, а многа харошых, многа!..

 

Шэсць год таму назад, калі мяне праводзілі на фронт, Валя наша была худым, танканогім падлеткам, пацалаваць якога на развітанне можна было толькі прыгнуўшыся.

А тут стаіць перада мной такая ладная ўжо маладзічка, з чорнымі косамі пад хусцінкай, з дзіцем на руках, і ледзь не плача ад радасці, як плачуць пры спатканні ўсе сталыя жанчыны, што бачылі нямала гора на вяку.

— Зірні ж хоць на дзеўку маю...

Я ўзяў на рукі маленькую Верачку, падобную да сваёй мамы, і, на радасць сястры, прыгарнуўся шчакой да поўнай, ружовай шчочкі яе дзяўчынкі.

— А дзе ж Міхась? — спыталася мама.

— Ідуць усё недзе з Міколам. А яшчэ і закурваць спыніліся. Ды вунь яны прыйшлі!..

Міхась увайшоў на мыліцах.

Валя выйшла за яго яшчэ ў партызанах, за пару месяцаў да прыходу Савецкай Арміі. Яму было дваццаць два, а ёй — васемнаццаць. А ўвосені таго ж самага года, ва Усходняй Прусіі, хлопцу перасекла чаргой кулямёта нагу.

Я падышоў ад акна да парога, насустрач Міхасю, і мы першы раз у жыцці павіталіся з ім, як вітаюцца сваякі.

— Сігарэтак лёганькіх прывёз? — па-свойму «без перасядкі» спытаўся мой паважаны швагрусь.

...Народу сабралася шмат. Прыйшоў, зразумела, Ячны — раней за ўсіх. Прыйшлі мае сябры — Шарэйка, Іван Аўдолевіч, Чыгунок... Прыйшлі старыя маміны сяброўкі, каб разам з ёй пацешыцца маім зваротам, каб разам і паплакаць яшчэ раз аб тых, што не прыйдуць. Прыйшлі малодшыя хлопцы, Міколавы сябры. Нашылася поўная кухня дзяцей...

І пачалася вясёлая гутарка, асабліва тады, калі селі за стол.

— Шолахава ты, Васіль, дзе-небудзь там не спатыкаў? — пытаўся Ячны, хітравата прыплюшчыўшы вока.— «Ціхі Дон» прачытаў, «Паднятую цаліну» прачытаў. Ну ж, брат ты мой, і піша!.. Грышка Мелехаў, га? А за Аксінняй я і сам пабегаў бы, дальбог!

— Ты глядзі яго, крактуна! — засмяяліся бабы.— Жаніцца, можа, уздумаў. Ды цябе ўжо, Сцяпанка, сырая ажэніць!..

— Мяне? — паправіў Ячны сівы вус.— Я толькі жыць пачаў, а вы... А ў «Цаліне», Васіль? Давыдаў, Нагульнаў, га? Агонь, а не хлопцы!..— І раптам, успомніўшы нешта, стары зажмурыў вочы, як кот, і засмяяўся, крутануўшы галавой.— А дзед Шчукар які? Каб яму так лёганька ікнулася, калі жывы!.. Я гэта, брат, чытаў нядаўна і думаў: няўжо і ў нас, калі калгас будуць рабіць, такая самая ламаніна пачнецца, як там?..

— Го-го-го,— баском засмяяўся чубаты, чарнявы Алесь Чыгунок.— Як зарэжаш, стары, цялушку ды струбіш адзін, як той Шчукар,— ламаніна, вядома, будзе!

У адказ на рогат тых, хто ведаў пра Шчукаровы пакуты, Ячны і сам пасмяяўся, а потым пачаў больш сур’ёзна:

— Я пра тое, ці будуць і ў нас таксама агінацца ды крактаць? У нас павінна ўсё гэта пайсці трошкі лягчэй. Там жа толькі пачатак быў, і сапраўды, як той казаў, цаліна. А ў нас жа гэтую цаліну яшчэ перад вайной трохі разварушылі. І ў вайну людзі паглядзелі таксама, на чым свет стаіць. То ж нам з калгасамі не пачынаць,— мы ўжо следам за дзедам паедзем.

— Эх, разышоўся стары, як той упаўнаважаны,— усміхнуўся Шарэйка.

— У-паў-на-ва-жа-ны,— перакрывіў яго Ячны.— Каб сербануў і ты за век таго, што я ці, скажам, бацька твой... А я і ў партызанах разам з вамі быў. А ты... Адваяваўся і на печ. Ваяка!..

— Святыя словы, ды трошкі спазніліся,— засмяяўся Шарэйка.— Я, брат, не толькі сам заяву сёння напісаў, яшчэ і Камлюку прыйшлося памагчы.

Стары глядзеў на Шарэйку, а той — цераз стол — падміргнуў яму вельмі падобна да Ячнага і, працягнуўшы чарку, лузгануў языком.

— Будзь здароў, куме сонца!..

Мы налілі і чокнуліся яшчэ раз. На ўсю кампанію шклянак было толькі шэсць, а так хацелася чокнуцца з кожным адразу і кожнаму сказаць, як гаварыла мне маці: «а людзі ў нас харошыя. Не ўсе, а многа харошых». І я сказаў:

— Каму ж, хлопцы, пачаць, як не нам? Можа, нас напалохаюць тыя, што будуць шаптаць з-за вугла ды чакаць паратунку з-за мора?

— А будуць, трасца ім, шаптаць! — пакруціў галавою Ячны.— Ды... не толькі шаптаць!.. Святая Ганначка залётае па хатах зноў: «Слава нашаму госпаду, вайна будзе, вайна!..» А ў Бабручыхі глядзі што іконы пачнуць абнаўляцца. І ўсё гэта, брат, па адной у іх бібліі ідзе. Недарма ж яны і пры немцах сышліся ў адно — і носікі і бабрукі — усе святыя!..

— Малавата нас трохі спачатку,— сказаў Мікола.— Пакуль раскалышуцца.

— Канешне,— усміхнуўся Ячны.— Паспрабуй ты такога вось, як ён, раскалыхаць!..— Стары паказаў на Міхася.— То ж таксама будзе мармытаць спачатку. Зямлі панскай, шэльма, наараў, багацеем зрабіўся.

— А што,— загрымеў мой швагрусь,— зямля цяпер наша — арэм. Усё народнае: лясы, і воды, і нетры... Ваявалі за што? Я наараў, ты наараў, а калі я трохі больш,— дык табе ўжо і забалела...

— «Лясы і нетры»,— паўтарыў, смеючыся, Ячны.— А вось глядзі, каб не прыйшлося нам і цябе разам з Бабруком раскулачваць... От дзе лямант паднімеш: «А я ж бядняк быў пры панах!! А я ж!..»

— Дзядзька Сцяпан! — старалася перакрычаць Ячнага Валя.— Дзядзька Сцяпан!

— Ну што? Ну што — Сцяпан?

— Які яшчэ, дзядзька Сцяпан, работнік будзе з майго Міхася, вось паглядзіце! А я, па-вашаму, што? Што, у мяне рук няма?

— Ай-ёй, куды яму, беднаму, без нагі... — пачала маці, але Міхась перабіў яе:

— Нічога, цешча, мы і на адной назе з другімі справімся. А ты, стары, не мялі. Я пакуль што цераз хлеб хлеба шукаць не збіраюся. Давай, швагер, яшчэ сігарэтку.

Мы закурылі. Мне стала ніякавата.

Учора, калі мама расказвала, як добра Валя жыве за сваім Міхасём, я прымаў яе словы за простую матчыну радасць. Вядома ж, «дарма, што ён калека, інвалід, а ўсё спраўна ў яго гаспадарцы: і хату новую зрабіў, і хлеб, як той казаў, ёсць, і да хлеба!..» Нават калі ён сам, Міхась, хваліўся мне, што «аднаго япрука на дванаццаць пудоў пакаціў, а другога гадую»,— я прымаў гэта проста за радасць былога бядняцкага хлопца, які дарваўся нарэшце да вольнай зямлі. Цяпер жа ад слоў яго зрабілася неяк не вельмі...

— Давайце, можа, песню, як даўней? — усміхнулася Валя.— Ты ж, Васіль, гэтак любіў!

Ад позірку яе і ад такой просьбы мне стала весела.

— Даўней? — спытаў я.— І ты ўжо сёння старая? Ну што ж, калі так — пачынай!..

І Валя пачала.

Спявалі дружна. Размахваў рукой падвясёлены чаркай Ячны. Басіў Чыгунок. Старанна, але фальшыва падпяваў Аўдолевіч. Яшчэ дзявочымі галасамі выводзілі маладзіцы. Прыемным голасам ішоў па версе Мікола.

 

 

 

 

запяваў ён, і здавалася хлопцу, відаць, што зноў едзе пушчанскай дарогай на верным кані.

І вось там, дзе мы павінны былі зноў падтрымаць яго хорам, мой паважаны швагрусь, які дагэтуль цягнуў неяк глуха, нібы пакрыўджана, распрастаў свае здаравенныя грудзі — даў голас.

Спяваючы, я з намёкам падміргнуў Міхасёвай памочніцы: паглядзі, што за хват! Валя зразумела мяне, кіўнула, не зыходзячы з голасу, галавой і ўдзячна ўсміхнулася: «Вось бачыш, недарэмна я палюбіла яго. І паглядзіш — усё будзе добра!»

Так зразумеў я гэтую ўсмешку.

 

5

Санны выезд у лес.

Хораша ўсё гэта выглядае, калі на шэрую зямлю, на лёд ракі і выбоі разбітай за восень дарогі пасцелецца вялізнае палотнішча іскрыстай снежнай белі. Прыемна на санях, калі вясёлы конь імчыць цябе і толькі фыркае насустрач ветру.

На лузе — ні душы. Вунь дзе толькі вяртаецца з вёскі ліса. Рудая плямка сунецца па снежнай нерушы, нібы строчыць па кужалі ўзор сваіх дробных, сям-там прыцёртых памялом хваста слядоў. Іх не відаць, я толькі думаю аб іх, мне толькі хочацца скочыць з саней і даганяць яе — да самага лесу.

— Ага! — крычыць услед лісе той, што едзе за мною — Гаўрусь Каляда. Ён злазіць са сваіх саней і, як мядзведзь, бяжыць за мной па цаліне,— здаравенны, у доўгім кажусе і цяжкіх валёнках. Узваліўшыся на мае сані, Гаўрусь смяецца: — Закурым, Васіль!

Мы частуемся самасадам, а ліса ўсё бяжыць, як і бегла. Не чуе нас: далёка.

— Снедаць недзе хадзіла,— гаворыць Гаўрусь.— Цікава, да нас ці ў Клёнава?.. А нашы, бачыш, не едуць ніхто. На людзях дык другі ахвочы, а прыйдзе дахаты — сваё. Глядзі, нават следу жывога няма. Мы з табой толькі едзем.

У першы дзень, пасля песень у хаце, я гаварыў аб тым, што ў Забалоцці ёсць яшчэ зямлянкі і трэба іх пазбыцца як мага хутчэй. Зямлянак засталося толькі тры, а гаспадарак у нас каля сотні; няўжо чакаць, пакуль старая Зязюліха сама збудуе хату. Дзяржава дала ёй бясплатны лес, а мы павінны дапамагчы.

— Рана яшчэ,— кажу я,— прыедуць.

Цёпла пад снегам маленькім елачкам, яны быццам ватай абкладзены. Многа снегу на лапах вялікіх ялін. Дуга чапляецца за голле дрэў, і на конскую спіну цярушыцца белы іскрысты пыл. Я прыгінаюся, заплюшчваю вочы і радасна ўспамінаю словы майго швагруся: «Лясы і нетры — усё цяпер наша, народнае!..» Які недаступны калісьці быў лес пры панах! Колькі збожжа ці грошай трэба было аддаць за кубаметр сасны або вазок лядашчых дроў!.. А цяпер мы брыдзём з Калядой па снезе, то прыгінаючыся пад галлё, то задзіраючы галовы ўверх, на верхавіны гонкіх соснаў. Ідзём як сапраўдныя гаспадары. Па голлі нашага лесу скачуць сінічкі, цярушачы долу снег, парушаючы гуллівым ціньканнем дрымучую цішыню. А мы па-гаспадарску прыглядаемся да дрэў, шукаючы адпушчаных для нас. Звяраем нумар па квіту, і вось яна — наша сасна. І адна, і другая, і трэцяя!.. Колькі год вы раслі — пяцьдзесят ці мо больш? А колькі год чакаў забалоцкі бядняк Зязюля, што вырасце калісьці лес і для яго?..

Здаравенны, маўклівы Гаўрусь Каляда — наш вядомы цясляр — выцягвае з-за «ласяка» сякеру, здымае рукавіцы.

— Ну што ж, няхай здаровенькі жывуць,— гаворыць ён, папляваўшы ў далоні.

Першы ўзмах — і сякера ўпілася ў карычнева-сівы камель. Добра вострыць сякеры наш малады забалоцкі каваль, наш баяніст Чыгунок.

Пасля мы стаім на каленях у снезе, і, на змену сякеры, пяе сваю песню піла. Удала ўсё ж такі я развёў яе і навастрыў пазаўчора.

— Ус-сё! — гучыць нарэшце як выдых.

Сасна гайданулася. Нібы просіць, каб ты дапамог паваліцца, штурхануў яе раз ці другі... Мы ўпіраемся сякерамі ў камель, як толькі можна дастаць над сабой, і вось яна паплыла верхавінай уніз.

— Э-гэ-эй! — не вытрымаў Гаўрусь.— Ця-ка-ай!

Цярэбячы голле ўсяму, што трапілася ёй на дарозе, магутная прыгажуня са стогнам грымнула на снег. А з дарогі, дзе стаяць нашы коні, пачуліся галасы:

— Эй, работнічкі!

— Хвост не прыцісні адзін аднаму!

— А што — нашы! — усміхнуўся Гаўрусь.— Нашы прыехалі. Шарэйка, здаецца, крычыць.— І ён гукнуў у той бок: — А вы паспалі б яшчэ-э!..

— Ну, бачыш, а ты сумняваўся,— сказаў я.

...У лесе стук сякер і шоргат піл. Чуваць — то крыкне нехта на каня, то здзівіцца, як падае на дол сасна, то песню нехта пачне, то зноў засмяецца. Многа нашых у лесе, ды мы з Калядой управіліся найраней. Вось палазы зноў рыпяць па нядаўна працёртай дарозе, і над снегам плыве даўжэзнае бервяно, карэлае ад камля і шалушліва-залацістае, нібы цыбуля, пад верхавіну. Конь мой пырхае — ён неахвотна расстаўся з духмяным мурогам. Добра курыцца ў лесе, ідучы за саньмі, прыемна пахне над снегам махорка.

 

Іван Аўдолевіч прыехаў скора за намі, у гушчар далёка не палез, сасну спусціў маладую,— таму вось і гатоў, ужо ўвязвае воз.

— Здаровенькі былі! — гукае ён яшчэ здалёк.— Тпрру, коні, каб стаялі! Пачакайце, разам паедзем.

Мы з Гаўрусём спыніліся і падышлі наперад.

— Хацеў раніцай зайсці,— сустрэў мяне Аўдолевіч. Ён дыхаў стомлена і выціраў з васпаватага твару пот.— Зайшоў, а ты, маці кажа, паехаў ужо. Міколы дома таксама няма.

— А што?

— Ды што — Капейка. Ходзіць, шэпча. І сваякі ў яго, аказваецца, ёсць. Увечары ўчора маці мая да Носікавых заходзіла,— дык ён там, Капейка, сядзіць і гудзе. Тая баптыстка таксама сакоча сваё, а мармоль яе толькі сапе...

— А чаго яму трэба? — спытаўся Гаўрусь.

— Сам здароў ведаеш, што ім трэба. Старое адрыгаецца. Пра цябе, Васіль, гаварылі, што таварышу камандзірчыку, бачыце, рабіць не хочацца, калгаса захацеў... Гэта — Капейка. Ты, кажа, у старшыні калгаса нацэліўся. А пра нас дык проста гаворыць: дурні, галайстра. А Ганначка святая кажа: «Канешне, адзін будзе газеткі ў клубе маляваць...» Гэта, значыцца, пра Міколу. Пасля ўжо ўсе яны разам пачалі пра вайну, пра Амерыку. На маму маю нават і вухам не павялі, што яна там у хаце. Прывыклі, сволачы, за век папіхаць нашага брата.

Аўдолевіч кончыў увязваць, падабраў сена ў мех, перасупоніў і падпяў каня.

— На Стэпчыным узяў прыехаў,— пачаў тлумачыць нам, нібы мы не бачылі, чый гэта конь, або не ведалі, што ўласнага ў хлопца ўсё яшчэ няма.— Эй, Сідар, мяс-сам!

Сівы «Сідар», пакрыты ад старасці грэчкай, упяўся — сані крануліся з месца.

— І скажы ты мне,— гаварыў Аўдолевіч, на хаду надзяваючы стары зашмальцаваны кажушок,— чаму гэта ў раёне пазіраюць на яго скрозь пальцы. Ходзіць такі падкапай па сяле і рыецца, як той парсюк пад зруб. І сваякі знайшліся. Носікі.

Носікаў сын, перад вайной падлетак, у час фашысцкай акупацыі вучыўся недзе ў Мінску, і, кажуць, бачылі яго там у эсэсаўскай форме. Цяпер «святая Ганначка», маці яго, моліцца госпаду і ўсё плача без слёз, што Валодзька загінуў ад нямецкай бомбы... Калі ж па вёсцы зноў пакоціцца балбатня пра новую вайну, якая будзе «вось-вось», Ганне робіцца раптам лягчэй.

«Пачакай, пачакай,— зноў крычыць яна цераз плот на суседку.— Гасподзь маю пакуту бачыць. Паглядзім яшчэ, што ты скажаш тады, вось паглядзім!..»

— Дык, кажаш, Іване, Носік вайны захацеў?

— Сам ён хітрэйшы — маўчыць. Яна балбоча, свяценькая. І, думаеш, яна адна? Яшчэ вунь Бабручыха ёсць, сам ведаеш.

— Ды ведаю, чаму ж. Яна ўжо маме маёй гаварыла, як з царквы ішлі: «Вярнуўся твой Васіль, застаўся, богу міламу дзякаваць, жыў ды здароў — і няхай бы ціхенька сядзеў, пакуль сядзіцца. Свет, кажа, сённечы кручаны. Танкі вунь, людзі казалі, акапаліся пад Наваградкам, а яны пра калгас».

— Эх, не было цябе тут у вайну! — сказаў Гаўрусь.— Паглядзеў бы, што яны тады выраблялі!.. І Мітрафан, і той зладзюга — Грышка.

— Чаму ж, ведаю трохі і я...

У трыццаць дзевятым Бабрукам падрэзалі крылы, але пад час акупацыі зноў ахапіў кулак свае трыццаць гектараў. З яўрэйскага гета, якое было ў Панямоні, Грышка яго, паліцай, навалок усякага дабра, а зондэрфюрэр, што засеў тады ў маёнтку, за нешта-нейкае «прэміраваў» Мітрафана, старэйшага сына Бабрука, касілкай.

У Панямоні таксама стаяў фашысцкі гарнізон. І вось аднойчы, вярнуўшыся з аблавы на Зарэчча, паліцаі прывезлі ў мястэчка параненага партызана. Мітрафан быў якраз у абозе; на яго санях і ляжаў, сцякаючы крывёй, да паўсмерці прыглушаны разведчык. Вешалі хлопца на плошчы перад царквой, на Бабруковых лейцах. Расказваюць, што Мітрафан нават шапку зняў — так прасіў каменданта, каб лейцы гэтыя потым забраць. Ад такой вяроўкі, гавораць, бывае вялікая ўдача...

— Грышка, казалі, пісьмо прыслаў,— нібы ўгадаў мае думкі Гаўрусь.— Цябе, Васіль, дома яшчэ не было. Недзе, кажа, у Англіі. Маці рада, сама пахвалілася Ганне. А гэтая пошта святая, вядома, не будзе маўчаць. «Тоўсты, кажа, зрабіўся, слава нашаму госпаду, як пан. І піша, каб толькі глядзелі сябе, каб жывы толькі засталіся, а ён вернецца — будзе ўсім...»

Вернецца!.. Нават бачу, здаецца, і сам тую страшную восень. Расстрэлы актывістаў. Яўрэйскі пагром. Усіх пастралялі, а потым, казалі, рабуючы па хатах ля рынку пакінутае дабро, знайшоў Грышка старую, хворую цешчу краўца Абрама. Нават фурманку ўзяў Бабручок — завезці туды, дзе закопвалі ўсіх. Накрыўшыся вялікай хусткай, каб не змерзнуць у дарозе, старая махала знаёмым рукой, ды праз грукат калёс не чуваць было, што яна кажа. А Грышка сядзеў на тым возе, маладцавата прычапіўшыся збоку, і толькі пахлёстваў па халяве бізуном...

— Эх, хлопцы, хлопцы! — сказаў я, каб атрэсціся ад цяжкіх думак.— Перажылі мы лета гарачае, перажывём і г... сабачае. Грышкі ўсякія, носікі, капейкі, бабрукі... Дарэмна ты, Іване, многа думаеш пра іх.

— Я пра іх думаю? Пятля пра іх думае, а не я.

— Зірніце, хлопцы, як расцягнуліся нашы — ад лесу да самага Нёмана. Чым не калгас?

Гэта сказаў Гаўрусь. Ён пазіраў на лес, адкуль у вёску ехала сасна — новая хата беднай жанчыне. Конь за канём, сасна за сасной.

«Чым не калгас!» — захацелася паўтарыць і мне. Ды я не паўтарыў, а толькі паглядзеў на Гаўруся і таксама, як ён, усміхнуўся.

 

6

У нашым клубе вялікія вокны. На сценах толькі нядаўна засохла жывіца. На сцэне — столік, пакрыты чырвоным, крэслы і нават трыбуна. Не раз ужо нашы людзі слухалі тут лектара. Там вісела ўжо не раз палотнішча экрана. Сасновыя доўгія лаўкі стаяць акуратна і нават, здаецца, сур'ёзна. А мы парушым іх строгі парадак, расставім пад сцены — і тупнем на славу. Не было яшчэ хаты такой: тут «Лявоніха» наша адчуе сапраўдны прастор.

Мікола адчыняе дзверы прыбудоўкі і, прапускаючы нас наперад, сам усміхаецца стрымана, важна.

— Кніжак яшчэ малавата.

У невялікім пакойчыку пасярэдзіне доўгі стол, на ім часопісы і падшыўкі газет. Кніг, і праўда, адна толькі шафа.

— Хварэў два месяцы,— гаворыць Ячны.— Дык я іх, брат, усе, здаецца, перабраў.

Нам мала таго, што і праз шкло відаць рознакаляровыя пераплёты. Мікола адчыняе шафу, і хочацца кожную кнігу ўзяць у рукі, перагарнуць знаёмыя, любімыя старонкі. Чэхаў, Горкі, Купала, Талстой... І ўспамінаецца, калі я быў падлеткам, калі мы па кожную кнігу калісьці хадзілі ў дзесятую вёску...

— Кнігі больш на руках,— гаворыць Мікола,— яны, брат, у нас не застойваюцца.

— Пшэпрашам пана наймоцней,— кажа Ячны па-польску, штурхануўшы мяне пад бок.— Можэ, можна цось-кольвек пшэчытаць?

— Ага! — здагадваюся я.— Успомніў, дзядзька, помню.

Сядзеў калісьці ў цагляным доме маёнтка Роскаш стары шляхецкі цецярук, пан Баркоўскі, навокал абстаўлены кнігамі. І вось неяк мы з Ячным пайшлі — два дурні, стары і малы — крануць вяльможнае сэрца просьбай. Мне было гадоў пятнаццаць, а Ячны ўжо тады пачаў сівець. Стары дурань быў трохі хітрэйшы: прысеў каля брамы, нібы адпачываць. Ну, а я праз замкі і сабакі дабраўся ў самы палац, спадобіўся бачыць ласкавыя панскія вочы. І што ж, пан не выгнаў. Пашкадаваў толькі, што няма ў яго кніжак такіх, каб «Іван» зразумеў. Ды наогул, кажа, навошта «Івану» кнігі? Сам, кажа, хлопча, падумай — што ж будзе, хто ж будзе зямлю араць?..

 

Мікола казаў праўду — Аўдолевіч ніяк не мог «зайсці ў аглоблі» : шляхціц Крыніцкі ў яго выкананні быў зусім нецікавы. Рабы ад воспы і нехлямяжы Іван асабліва няважна выглядаў у пары з Шарэйкам. Шарэйка ўсё жыццё артыст. Тыя разы, на танцах, раскруціцца з якой-небудзь увішнай Веркай ці Алесяй ды як пачне крычаць: «Браточкі, хлопчыкі, спыніце!» — можна было і сапраўды паверыць, што сам ён ніяк не патрапіць спыніцца. Калісьці хлопец быў бедны, а ўсё ж, каб жаніхі выбіраліся галасаваннем — за яго падняліся б глядзі што ўсе дзявочыя рукі, і не толькі ў адным Забалоцці.

— І спрытны ж ты, будзь здароў, як той вол да карэты! — не змаўчаў ён, казалі, яшчэ на першай рэпетыцыі, гледзячы на горкую ігру Аўдолевіча.— Нічога ў цябе, «каханенькі-родненькі», не выйдзе, адразу відаць. І ў цябе, «собсцьвенна вось цо да», папрасіў бы адгэтуль «сюдэма-тудэма»!..

Гэтак было да мяне, пра гэта мне расказвалі. Калі ж я прыйшоў у клуб — ужо на трэцюю, здаецца, рэпетыцыю,— Аўдолевіча папрасілі адступіць.

Цікавы хлопец. За трыццаць пяць год яшчэ ўсё халастога жыцця ён прызвычаіўся брацца за ўсё, і ахвотна, хоць усё, як на злосць, не ўдаецца яму. Яно не ўдаецца, а ён плюе на няўдачу і зноў пачынае спачатку. Не крыўдзіцца нават і за тое, што і называюць яго не па прозвішчу — Мурашка, і не па бацьку, а Іван Адолевіч, або, у лепшым выпадку, Аўдолін Іван. І цяпер ён не пакрыўдзіўся — прыняў адстаўку з нейкай, калі хочаце, нават палёгкай, тым больш што я — госць, і пражылі мы з Іванам дагэтуль сябрамі.

Я, праўда, не хацеў налазіць на яго, але апошні ўдар па маёй нерашучасці нанесла Алена Барысаўна, ці проста Леначка, адна з дзвюх забалоцкіх настаўніц.

— Васіль Пятровіч,— гаварыла яна,— не наганяйце вы сабе цану. Бачыце, колькі народу глядзіць на вас, упрошвае. А ўсе ж такія маладыя ды харошыя...

«Эх, была не была!» Я скінуў шынель — і справа пачалася.

Ролю Якіма Сарокі зусім нядрэнна выконваў васемнаццацігадовы Валодзя Цітовіч. Паўлінкай была сама Леначка. І вось, калі мой бедны Валодзя, ужо не першы раз паўтараючы сцэну спаткання Якіма з Паўлінкай, яшчэ ўсё чырванеў ды хваляваўся, я з нейкай рэўнасцю нават падумаў: «Эх ты, дапрызыўнік зялёны! І сапраўды ты, голубе, выконваеш тут толькі чужую ролю. Чыю — паглядзім!..»

Ды аб гэтым пасля.

...Дзень Канстытуцыі. У клубе — амаль усё Забалоцце.

На сцэне дзеці, малодшыя школьнікі. Яны выходзяць ланцужком, як гусі, з-за куліс. Светлавалосая дзяўчынка з чырвоным гальштукам на белай блузцы прыкметна бянтэжыцца — не ведае, куды ісці і што рабіць. А ісці ёй трэба першай, весці ўсіх. Тады не большы за яе ваяка ўладна тузае павадырку за руку, накіроўвае ў патрэбным напрамку. Дзяўчынка тупаціць на сярэдзіну сцэны і зноў разгублена спыняецца — што ж рабіць далей? Тады хлапчук зноў кратае яе за рукаў і, як мужчына, важна накіроўвае на шлях. Нарэшце малыя становяцца ў рад і, нават не перачакаўшы смех, што весела пакаціўся па клубе, пачынаюць сваё выступленне.

Пачынае той самы ваяка:

 

 

 

 

Я нахіляюся да Ячнага:

— А чый гэта герой?

— Шарэйкаў,— шэпча ён у адказ.— Пачакай, дай паслухаць.

Трошкі большымі героямі, як гэты піянер, стаялі мы калісьці ў першамайскі ці кастрычніцкі вечар на варце вакол вёскі, углядаючыся, адкуль можа падкрасціся да Забалоцця шпік ці паліцэйскі. Сачылі пільна, бо недзе там — у хаце Ячнага або Шарэйкі — адбываўся святочны мітынг. Пад нашай аховай. Вёска верыла нам, у знак чаго на нашых зрэбных куртачках чырванелі над сэрцам стужкі.

На сцэну выходзіць Ліда — дачка Гаўруся Каляды. Вучаніца апошняга класа Панямонскай сямігодкі, гордасць школы, выдатніца і спявачка.

Побач з ёю наш баяніст Чыгунок. Гэта — мянушка Алеся, бо хлопец вельмі ж ужо туга рос, маленькі быў і змалку чорны. Ды ўсё ж такі вырас! У вайну прарываў блакаду Ленінграда і камандаваў адной з тых дваццаці дзвюх тысяч гармат, што малацілі фашысцкі Берлін. Сёння Алесь у поўнай форме: на новай гімнасцёрцы блішчаць медалі і ордэн «Слава». Паклаўшы пальцы на гузікі баяна, ён з усмешкай зірнуў на «салістку» — гатовы, можна пачынаць.

Лідачка толькі хацела кіўнуць яму ў знак згоды галавой, калі пачулася амаль што ўголас:

— Ой, мамачкі, як задаецца!..

Так сказала сяброўка. «Артыстка» пачула і здагадалася. Гэта ўсё косы, ільняныя косы з блакітнымі стужкамі. Рыхтуючыся выходзіць з-за куліс, яна паклала іх наперад, каб відаць былі банты. Цяпер, пачуўшы папрок, Лідачка пачырванела і адкінула косы за плечы.

— Ай-ей,— сказала наша маці, нахіліўшыся да мяне,— як засаромелі дзіця. І так недзе сэрцайка б’ецца...

З усмешкай, што на ўвесь час застыла на яго твары, Чыгунок даў слова баяну.

За сэрца кранула песня аб тым, як мы не забываліся пра свой любімы край пад зорамі балканскімі і ўсюды, дзе каму за вайну давялося бываць. Звонкі, не зусім яшчэ ўпэўнены і роўны галасок дзяўчынкі перадае нашы салдацкія думы з невыказнай дзіцячай шчырасцю. Мне здаецца нават, што горла Лідачкі дрыжыць, як у птушкі, што песня яе — куды большая за самую спявачку.

За мной, у наступным радзе, сядзяць бацькі малое — маўклівы Гаўрусь Каляда, побач са сваёй Яўгеняй. Гаўрусь неяк дзіўна камечыць невялікія вузлаватыя жмені, нібы хочучы схаваць за гэтым хваляванне. А Яўгеня не можа стрымаць сваю радасць — забылася нават пра хустачку ў руках, каб змахнуць са шчакі непаслухмяную, не першую слязу.

А я ўспамінаю тым часам піліканне самаробнай скрыпачкі і вялікія чорныя вочы малога Чыгунка. Алесь дарэмна яшчэ намагаўся тады перадаць драцянымі струнамі тое, што бывала ў яго на душы... Успамінаю таксама ікону Ісуса ў маленькай хаціне салдаткі Марты, Алесевай маці. Алесь сам намаляваў Ісуса, купіўшы ў анучніка фарбы. Успёршыся на кій, стары Сініца, дзед Макар, доўга жмурыў вочы на гэтую ікону і нарэшце не вытрымаў: «Каб табе, хлопча, і ручкі паадсыхалі, які ты спрытны!..» Гэта было і захапленне і злосць, што такі вось смаркуль, байстручок ды асмеліўся маляваць самога бога. Алесь быў і праўда смелы. На другі дзень ён зняў свайго Ісуса з покуця і, з-за недахопу паперы, намаляваў на другім баку іконы... самога дзеда Макара. Таксама, як перад іконай, жмурачы вочы, стары Сініца зацягнуў у іголку нітку.

Гэта было даўно. Суровае жыццё не дазволіла Алесю стаць ні мастаком, ні вялікім музыкам. Цяпер ён іграе, з усмешкай глядзіць на дзяўчынку, якую шчасце сустрэла на самым пачатку жыцця. Няхай ужо яна расце, няхай красуецца!..

А голас дзяўчынкі з косамі дрыжыць, як у нейкай цудоўнай птушкі...

 

Пасля спектакля, пакуль мы, артысты,— вясёлыя, усхваляваныя ўдачай,— корпаліся за кулісамі, здымаючы свае бароды і змазваючы вазелінам грым,— у зале клуба моладзь расставіла пад сцены лаўкі, і вось азваўся Алесеў баян, заспявала вясёлая скрыпка, пасыпаў буйны дождж цымбальных струн...

Упершыню я палюбіў яго даўно — шаснаццацігадовым хлапчуком, на фэсце ў нашым Панямоні. І сёння стаіць у вачах, як жывы, той дзядзька без шапкі, у чорнай вышыванай кашулі, што трымаў на каленях цымбалы, па струнах якіх тупацелі яго малаточкі. Пасля мы плавалі ў Нёмане, каля дуба, што нізка прылёг над вадой з крутога, падмытага паводкай берага. Стогадовы асілак трымаўся карэннем за жоўты абрыў, а цёмныя і моцныя лісты яго даставалі да самай вады. Мы непакоілі празрыстую ваду, і лісты паласкаліся ў ёй зусім бесклапотна. Я смяяўся ад шчасця, бо чуў, як у плёскаце хваль і звіняць, і шумяць, нібы дождж, незлічоныя дзядзькавы струны. Пасля я ляжаў у гумне, дзе праз дзіркі ў страсе мігацелі высокія зоркі, а чароўная песня цымбалаў яшчэ ўсё шумела. І пад гэтую песню стаяла ў думках маіх Маруся, чорныя вочы якой не давалі мне спаць...

Многа бурнай вады працякло з таго часу. Маруся выйшла замуж, не дачакаўшыся майго прызнання. А можа, яна і зусім не чакала? Мне ж было тады толькі семнаццаць. А потым так і не было сапраўднага кахання. Усё чакаў яго...

І вось цяпер яно гэтак блізка — я абдымаю яго, я гляджу ў яго вочы, кружуся з ім пад шум веснавога дажджу. Гэта струны цымбалаў спяваюць той самы вальс. Гэта яна — мая вясёлая, галасістая шчабятуха Паўлінка — сышла са сцэны нашага клуба і стала зноў той самай мілай і сур’ёзнай Ленай.

Мы гаворым пра ўсё, і, калі я раптоўна змаўкаю, яна не здзіўляецца. Яна разумее, відаць, што я не магу гаварыць абы-што, а не тое, аб чым я хацеў бы сказаць. І мы кружымся ў вальсе моўчкі. На вуснах Лены то патухае, то зноў — нібы напамінаючы пра нашу радасць — успыхвае ўсмешка. Глыбокія, сінія вочы пад чорнымі дужкамі брывей то глядзяць гэтак шчыра, адкрыта, то зноў пакрываюцца доўгімі вейкамі. А высокія грудзі пад шоўкам сукенкі то дакранаюцца да мяне, то зноў уцякаюць, каб я не пачуў, як стукае за імі сэрца...

Далёка за поўнач, калі заціх нарэшце клуб, мы ідзём з Ленай па вуліцы вёскі.

Так шмат перажыта за сённяшні дзень, так шмат пачута і сказана. А ўсё ж закончыць на гэтым не хочацца. Можа, сёння я мог бы сказаць тое слова, што вырашыць для нас усё... Можа, рана яшчэ?..

Каля акна таго пакойчыка пры нашай школе, у якім Лена жыла са сваёй сяброўкай і памочніцай Нінай Савось, мы спыніліся. За шыбамі гарэла лямпа, і праз фіранку нічога не было відаць.

— Ну што ж,— сказала Лена, падаючы руку,— сёння позна, Васіль, і я не запрашаю вас. Бывайце здаровенькі і пажадайце нам з Нінай спакойнай ночы. Прыйшла ўжо Нінка мая. А дзянёк у нас сёння які!..

Маленькія, цёплыя пальчыкі ў шорсткай пальчатцы не могуць адразу ўцячы з маіх рук. А можа, і не хочуць.

Мне хочацца сказаць ёй аб усім цяпер, ды ўсе найлепшыя словы нібы кудысьці адляцелі.

— Падабаецца вам Забалоцце? — кажу я, абы пастаяць яшчэ трошкі.

— Вядома, падабаецца. А што?

— А ў Забалоцці падабаецца хто-небудзь?

Цёплыя пальчыкі ледзь-ледзь уздрыгнулі ў маёй руцэ. А можа, мне толькі здалося?

— А хто ж гэта такі? Каму тут трэба пазайздросціць?

Лена прыкусвае ніжнюю губу. Адзін, маленькі, насцярожаны позірк — і зноў вейкі закрываюць вочы. А потым дзяўчына нібы ўстрапянулася, уздымае бадзёрым рыўком галаву і па-сяброўску глядзіць мне ў твар.

— Нікому,— кажа яна, —не зайздросце нікому. І пра вёску сказала не ўсё. Вы ведаеце, Васіль... Так і быць — вам прызнаюся. Ехала я сюды працаваць і здорава такі пабойвалася, што там такая за яна — Заходняя Беларусь? Я ў Мінску педвучылішча закончыла, у мінулым годзе. Такое, думаю, нешта адсталае, відаць, старое.

— Ну, а цяпер яшчэ ўсё баіцёся?

— Ды што вы! — Леначка смяецца.— Гэта ж было тады, калі я была маладая, нічога не ведала.

На ёй — чырвоны вышываны кажушок і белая пухоўка-шапачка. Не адрозніў бы, мусіць, ад нашых дзяўчат. І мне не верыцца, што гэтае дзяўчо калі-небудзь было маладзейшае, чым сёння.

А Лена зноў сур’ёзная.

— І праўда, я тут вельмі пасталела. Тут гэтак хутка мяняецца ўсё. Ну, а школу маю... Яны такія слаўныя, мой першы клас!..

«І ты такая слаўная!» — хацеў бы я сказаць, але кажу не так:

— Вы, Лена, многа добрага зрабілі тут. Вас любяць тут усе.

І вось яна смяецца зноў:

— Пахваліце мяне, пахваліце. Я ўжо чатыры месяцы ў мамы не была. А хто ж мяне пахваліць без яе?.. Можа, вас пахваліць?

— Ды што мяне хваліць... Давайце лепш дружыць.

Рука яе — зноў у маёй, і я паўтараю:

— Будзем дружыць?

— А мы ж і дружым, Васіль.

І вось яна ўжо ля акна. Стукае ў шыбу. І, відаць, каб напомніць пра тое, чаго сёння напэўна не будзе, дадае:

— Спакойнай ночы!

За дзвярыма пачуліся крокі: Ніна ішла адчыняць.

 

7

Потым Лёня Шарэйка казаў, што той наш сход, калі арганізоўваўся калгас, быў падобны да старажытнай бітвы.

Даўней гэта выглядала так. Сустракаліся два варожыя станы і, стаўшы лоб у лоб на якім-небудзь гістарычным полі, выпускалі наперад асілкаў. Асілкі скрыжоўвалі зброю, а ворагі тым часам, гледзячы з двух бакоў на адзінаборства, набіраліся злосці.

А ў нас, перш за ўсё, не было выразнага падзелу на два варожыя станы, бо сядзелі мы ў адным клубе, перамяшаўшыся. Праўда, людзі нашага стану былі на сцэне, за сталом прэзідыума, размяшчаліся на пярэдніх лаўках, каб лепш пачуць і сказаць, каб наогул быць бліжэй да таго месца, дзе вырашаецца справа. «Варожы стан», непараўнана слабейшы, трымаўся пераважна задніх месцаў. Адтуль, бачыце, зручней і крыкнуць нешта такое, што ў вочы не асмеліўся б сказаць, адтуль і да дзвярэй бліжэй. Сярэдзіна двух гэтых станаў — «хісткія сераднякі» — расселіся па ўсім клубе, не выбраўшы пакуль што свайго канчатковага месца. Адзін з іх — мой паважаны швагрусь — пазіраў на сцэну неяк збянтэжана. Валя сядзела побач з ім і выглядала зусім нецікава, разгублена. І пэўна: тут муж, там — браты і большая палавіна вёскі, куды ісці — нялёгка разабрацца. Ды і разбірацца, бабскаю справай, лішне не будзеш — нітка павінна паўзці за іголкай.

Не было ў нас таксама і паядынкаў сапраўдных. Нельга ж назваць паядынкам тое, што пад час выступленняў сур’ёзных людзей раз-поразу падцкоўвалася самагоншчыца Таццяна Скок, па-вясковаму Тарадра, белабрысая падсухая бабылка пад сорак з гакам год.

А ўсё ж такі і ў Шарэйкавым параўнанні нейкая доля праўды была.

...З дакладам выступіў адзін з прадстаўнікоў раёна, Кастусь Ячны. Другі прадстаўнік, галоўны аграном раённага аддзела сельскай гаспадаркі Верабей, сядзеў побач са мной за сталом.

У простых, па-салдацку да глянцу начышчаных ботах і цёмна-сіняй гімнасцёрцы з ордэнскай планкай Кастусь выйшаў з-за стала, стаў на трыбуне, адкрыў свае запісы і, паглядзеўшы на залу, памаўчаў.

— Таварышы,— спакойна пачаў ён,— перш за ўсё хачу сказаць, што я, як ваш чалавек, забалоцкі, вельмі рад сёння...

— Наш-то наш, а як падгладзіўся, глядзі! На грошах седзячы, добра казаць! — заласкатала з месца Тарадра.

Дакладчык памаўчаў, заўважыў яе ў натоўпе, і ячнаўскі дух абудзіўся ў ім увачавідкі.

— Я менш злуюся без толку, Таццяна,— адказаў ён з усмешкай,— таму, бачыш, і праўлюся. Спакойны чалавек вады нап’ецца, і то на карысць яму пойдзе. І ты паправішся,— менш тарахці.

— Сама сябе загрызае са злосці!.. Самагонкі лізнула, відаць, з новай ходкі!.. Гавары, Косця, ну яе! — пачуліся галасы.

— На вось табе! Бачыў? — павярнулася ў той бок Тарадра.— Я ведаю, куды вы горнеце, не бойся! Дай мне яго грошы — таксама скажу, і не горш за яго!

Швагер мой павярнуўся, бліснуўшы позіркам на Тарадру, і прагудзеў:

— А можа, сціхла б, дала б чалавеку слова сказаць?

Гэта дапамагло. Тарадра зірнула на Міхасёвы вочы, на мыліцы, што стаялі побач з ім, замармытала нешта цішэй і змоўкла.

— Я вельмі рад,— яшчэ раз пачаў Кастусь,— што наша вёска адна з першых у раёне ўзыходзіць на правільны шлях. З гэтым я і хачу, перш за ўсё, павіншаваць вас ад імя райкома партыі.

Мікола, Леначка і Чыгунок, якія сядзелі на першай лаўцы, дружна запляскалі ў далоні. Гаўрусь Каляда зірнуў збоку на Лену, усміхнуўся і моцна залопаў сваімі здаравеннымі рукамі.

— Правільна сказана,— працягваў, перачакаўшы воплескі, Кастусь,— што мы мацнейшыя за ўсіх капіталістаў, бо самі кіруем сваёй дзяржавай. Дзе гэта відаць было калі-небудзь на свеце, каб мы — простыя людзі, ад плуга, як той казаў, і касы — ды самі кіравалі жыццём, былі членамі ўрада? У Маскве, у Вярхоўным Савеце краіны ёсць і наш прадстаўнік: наш бярозаўскі хлопец, Герой Савецкага Саюза Мікалай Шымук. Юрка Малевіч, Павел Іванавіч Канцавы — вось нашы пасланцы ў Вярхоўным Савеце рэспублікі. І ў мясцовых Саветах таксама нашы людзі, якіх мы добра ведаем, якім мы верым, як сабе...

— Паверылі, няўжо ж! — зноў азвалася Тарадра.

— Трашчыць кулацкі аўтамат,— шапнуў Верабей, прыгнуўшыся да мяне.— Па даручэнню, відаць.

— Народ кіруе сёння жыццём,— спакойна гаварыў дакладчык,— ён гаспадар свайго жыцця. Ён ведае, што адзіна правільным шляхам да шчасця — да заможнага і культурнага жыцця — для нас, сялян, з’яўляецца калгасны шлях.

— А што, не казала?! — ледзь не ўсхапілася з месца Тарадра.— Вакол крам ды зноў к нам. Так і казаў бы адразу! Людзі самі ведаюць, не маленькія!..

Шарэйка, які вёў сход, устаў.

— Грамадзянка Скок,— сказаў ён, стрымліваючы ўсмешку,— чаго ты крычыш увесь час, каб цябе спытацца?.. Кончыць таварыш Косця Ячны — устанеш і скажаш, што хочаш сказаць.

— А думаеш, не скажу? Ты, можа, мне не дасі гаварыць? Гэта вам не пры панах,— цяпер народу беднаму свабода!

— Ну добра, добра,— зноў павярнуўся мой швагер. І Тарадра аціхла яшчэ раз.

— Правільная палітыка нашай камуністычнай партыі,— гаварыў Кастусь,— палітыка ўсямернага развіцця індустрыі і калектывізацыі сельскай гаспадаркі — апраўдала сябе выдатна. Дзякуючы гэтай палітыцы савецкі народ перамог у вайну і цяпер аднаўляе, будуе, упэўненым крокам ідзе да светлых дзён камунізма. Мы, што жылі пад уладай паноў, на цэлых дваццаць год адсталі ад нашай савецкай радзімы. Нас раздзяляла граніца. За тое, каб не было гэтай граніцы, мы ваявалі калісьці з панамі. За нашу радзіму, поплеч з усім савецкім народам, мы ваявалі нядаўна з фашыстамі. А цяпер мы не хочам, каб нашы заходнія вобласці заставаліся ззаду, каб і цяпер яшчэ была нейкая мяжа... я хачу сказаць — нейкая розніца паміж нашым жыццём і жыццём усёй нашай краіны.

— Нядрэнна гаворыць,— зноў нахіліўся да мяне Верабей.

— Ага, нішто сабе.

Гэта ж той самы Ячны Косцік, з якім мы разам пасвілі, разам употайкі слухалі Мінск і Маскву, раздзяліўшы на двух навушнікі дэтэктарнага радыёпрыёмніка, разам пасля, у дні вялікай радасці, дзялілі панскае поле. Баявы партызан быў, гавораць пра хлопца сябры.

Добры работнік і сёння. Не па бацьку спаважны, негаваркі, не стаў Кастусь кабінетным асушкам.

...Пасля даклада былі выступленні. Найлепшыя — Шарэйкі і старой Зязюліхі.

— Хто яшчэ хоча сказаць? — спытаўся Лёня.— Ніхто не хоча больш? Таццяна, ты ж ірвалася ўвесь час.

— Захачу — скажу, цябе пытацца не буду! — адрэзала Тарадра.

— Ну, бачыш!.. Усе людзі як людзі, а ты... Як гэта кажуць: «Вясна, вясна! Усе людзі ткуць красна, а мая Шэша яшчэ ўсё лён чэша».

— Няхай таму аблезе язычок, хто чэша! Я праўду кажу, я за народ!

Дружны смех пакаціўся па клубе.

— Ведаем мы, за які ты народ,— гаварыў Шарэйка.— Твой народ патайны, сам не будзе брахаць. Капейка, праўду я кажу? А ты не хавайся за спіны, зірні хоць разок на людзей! Мы цябе хлебам кормім каторы час, а ты нам за гэта хоць слоўца скажы. Як будзе лепш, па-твойму,— уступаць нам у калгас ці не?

Капейка сядзеў на адной з задніх лавак, бліжэй да дзвярэй. Ад слоў Шарэйкі ён прыгнуўся, але цяпер ужо не было куды хавацца — усе глядзелі на яго.

— Ну, бачыш! — гаварыў Шарэйка.— Так і заняло табе, чалавеча, як жабе на зіму. Па завуголлю ты толькі майстар шаптаць.

— От прыстаў! — не вытрымала Тарадра.— Чаго ты прычапіўся? Вы тут самі хоць пакаліцеся паміж сабой, а ён чужы чалавек!..

— Мы ведаем, што чужы. Табе ён толькі, відаць, не чужы...

— Разам градусы ціснуць!.. Прымак — прышый кабыле хвост! — пачуліся ў агульным шуме галасы.

І тады стаўся цуд: Капейка ўстаў і пачаў гаварыць.

— Вы з мяне, таварыш Шарэйка, дарэмна кепікі строіце,— сказаў ён, гледзячы спадылба.— Я заўсёды казаў і кажу, што ў калгасы трэба ўступаць. Калгасы ўсюды, і такі ёсць парадак савецкай уласці.

— Ну, бачыш,— падтрымаў яго Шарэйка.— Як той бацюшка гаварыў: «І атверзліся небяса, і павышаліся галаса!..» Усе твае, Капейка, сваякі гаварыць, канешне, не будуць. Пан Шпэк, я гляджу, на двор падаўся ціхенька. Якраз цяпер яму прыпёрла. Ганна Носік затое скажа нам круглае слоўца. Як там, Ганначка, па святому пісанню — хутка будзе вайна?

«Ганначка», маці эсэсаўца, сядзела побач са сваім Язэпам, злажыўшы рукі з выглядам і сапраўды зусім бязгрэшнай істоты.

— Дарэмна ты, Лёнечка, зусім дарэмна на нас. Сучок у воку брата твайго бачыш, а ў сваім воку не заўважаеш і браўна. Мы ніколі супраць ніякай уласці не ішлі: святы апостал Павел сказаў, што ўсякая ўласць ад бога ёсць. Таксама, Лёнечка, і калгас — дае нам гасподзь іспытанне, дасць сілы і перанесці яго.

— А што, наскочыў? — ледзь не ўсхапілася Тарадра.— Ужо і на бога руку паднімаеш! Адсохне!

— Та-ак, так,— паківаў галавой Шарэйка.— Сучок у вашым воку ёсць. Здаравенны сучок! Аслеп недзе, у пограбе седзячы. Ці, можа, ягадкі ў лесе збірае, пад снегам!

Тады зрабіўся яшчэ адзін цуд: «святая Ганначка» стала зямным чалавекам.

— Што ты бачыў?! — закрычала яна, усхапіўшыся з месца.— Чаго ты чапляешся да нявіннай душы, каб ты на кол усчапіўся, каб ты?! Я свае вочы выплакала па ім, хамут ты няшчасны! Госпадзі, госпадзі, усё ты, саздацель, бачыш!..

— Не тудой твае слёзы цякуць, паліцэйская шкура!..

Гэта сказаў мой швагер.

— Правільна, Міша! — узняў Шарэйка руку.— Ведаем мы, якая ўлада была для іх ад бога! Яшчэ Бабручыхі няма для капелы. Недзе моліцца дома,— увесь свой трэбнік прачытала на нашу галаву. Праўду я, Міша, кажу?

Міхась падазрона зірнуў на Шарэйку.

— А ты мяне, калі ласка,— сказаў ён,— у гэтую кампанію не мяшай. Я кроў праліваў за савецкую ўладу.

— Братка Міхась! — здзівіўся Шарэйка.— А хто ж цябе, Міша, мяшае да іх, што ты выдумаў? Я — ды цябе?!

Тут не вытрымаў я.

— Міхась, а ты сёння заяву напішаш? Пойдзеш разам з намі ў калгас?

Міхась яшчэ больш падазрона зірнуў на мяне.

— Ты, швагер,— сказаў ён,— робіш сваё, дык рабі. А я таксама маю галаву на карку. Каму ёсць як ісці — няхай ідзе, а я жыву за ракой...

Грымнуў рогат. Пачуліся ў агульным шуме галасы:

— Мосцік, мосцік яму палажыць! Паром! За граніцай жыве чалавек!

Валя смяялася разам з усімі. І пэўна ж — глупства сказаў! Хоць бы пра тое, што інвалід, а то дык — «жыву за ракой»!.. Яна смяялася, а Міхась паглядзеў на яе, адвярнуўся і больш не гаварыў нічога, а толькі панура сядзеў да канца.

Шарэйка яшчэ раз спытаўся:

— Хто хоча выступіць, таварышы? Ніхто не хоча?

Тады старая Зязюліха ўстала.

— Чаму, Лявонка, ніхто? Выступіла б і я, але ж не выйдзе ў мяне так гладка.

— Як, цётка, скажаце, так будзе і гладка. Гаварыце!

— А што тут многа гаварыць? То ж чалавек — такі, як мой нябожчык Макар ці я сама,— жыў даўней і на сонца зірнуць баяўся. А цяпер вунь у мяне ўвесь панадворак дрэвам завалены. У хаце новай буду сядзець. А праз каго? Праз нашу ўласць, праз добрых людзей. Дык каб я тут яшчэ нешта думала... Валодзька, ідзі ты, унучак, сюды!

Яна сказала гэта ў той бок, дзе на пярэдніх лаўках сядзела моладзь, камсамольцы. Валодзя Цітовіч — той самы, што выступаў у ролі Якіма Сарокі,— па свайму звычаю і тут зачырванеўся.

— А чаго туды? — спытаўся ён, устаючы.— Вы ідзіце сюды. Тут і папера і стол.

— А то ж і праўда, унучак, туды! — заспяшалася старая, прабіраючыся паміж лаўкамі.

Клуб загудзеў.

— Здорава, га? — ледзь не крычаў на вуха мне Верабей.

Забалоцце пісала заявы ў калгас.

Валодзя толькі прысеў да стала, як устаў і падышоў наперад Сініца, за ім Сымоніха, Чыжык...

— Дзядзечкі! — засмяяўся Валодзя.— Дык я ж тут з вамі адзін прападу!

Стары Ячны, які сядзеў за сталом прэзідыума з тоўста абкручанай шалікам шыяй, сказаў, ці, лепш, прасіпеў:

— Тавай, прат, я тапамаху, ці што? Хорла мне сёння саняло — хоць ты пяры ды плач!..

Ён сышоў са сцэны да стала, дзе прымасціўся Валодзя, моўчкі надзеў акуляры, узяў другое пяро і, паглядзеўшы на чаргу людзей, паківаў на Чыжыка пальцам:

— Іці, прат Смітрок, сюты.

— Зірні — святая шація пайшла! — штурхануў мяне Кастусь.

І сапраўды: у чаргу, што сабралася каля стала, прысуседзіўся маўклівы Носік, а на два чалавекі перад ім стаяў наш католік Шпэк.

— Не хапае яшчэ аднаго для камплекта,— засмяяўся Кастусь.— Бабрук падсунецца зараз... А што, не казаў?

Стары кулак, што панура сядзеў недзе ззаду, за спінамі ўсяго «варожага стану», устаў і, трымаючы ў правай руцэ сваю калматую аўчынную шапку, цяжка, прыгнуўшы карак, ішоў да стала.

— Пачакай, няхай дойдзе да бацькі твайго,— сказаў я Кастусю.— Будзе маленькі спектакль.

Але спектакль не атрымаўся: Бабрук падышоў да Валодзі. Камсамолец узняў галаву, паглядзеў на наступнага «прасіцеля» і, пазнаўшы ў ім Бабрука, разгублена зірнуў на прэзідыум.

— Позна, дзядзька, сабраўся ісці з людзьмі,— сказаў са сцэны Кастусь.— Не пішы яму, Валодзя, заяву. Не прымем мы яго ў калгас.

Стары памаўчаў, не паднімаючы вачэй.

— Ну што ж,— сказаў ён глуха,— дзякуй за добрае слова.

І так, як падышоў,— трымаючы калматую шапку ў правай руцэ,— падаўся назад, да выхада.

 

8

У клубе танцы. І таму мы, праўленне і госці з раёна, сабраліся ў Ячнага.

— Шырока размахнуцца сёлета,— гаворыць Верабей,— на жаль, таварышы, не ўдасца. Увосені толькі пачнём па-сапраўднаму, калі з поля збярэм. Цяпер жа і трактара няма дзе выпусціць, як у людзей. Да восені — хочаш не хочаш — палосы, цярпі. Аднаасобніка не выпрасіш з калгаснага масіву,— будзе жыта сваё здымаць, а абапал зямелька калгасная, калгасны ячмень, калгасная бульба...

Ён, Верабей, сядзіць, як гаспадар, на покуце. Слухаючы яго, так і здаецца, што па полі шырокім ідзе хлебароб — у цяжкіх ботах, спаважнай хадой. Чэрпае жменяй зерне з сявенькі і сее спакойна, упэўнена... Сам ён — родам з нашага раёна. Гадоў больш дваццаці таму назад, ледзь не падлеткам, пайшоў ён, услед за многімі, за граніцу, у СССР. А вярнуўся да нас аграномам. У госці прыехаў адразу пасля вайны, маці старую і брата адведаць, ды так і застаўся. «Хлопцы,— кажа,— назад не пусцілі». Павел Іванавіч Канцавы і іншыя «хлопцы», што выраслі тут за гады Вераб’ёвай адсутнасці, дамагаліся яго пераводу з Разанскай вобласці сюды.

— Вясна ідзе,— гаворыць ён цяпер,— і рыхтавацца будзем да яе па-новаму. Насенне прыйдзецца змяніць усё на гатунковае. Цяпер, вядома, яравое і бульбу. Тут нам ва ўсім дапаможа дзяржава. Пра мінеральныя ўгнаенні і пра машыны таксама адразу падумаем: сеялкі трэба, жняяркі, касілкі... Так што з пазыкаю нават не думайце доўга.

Кастусь Ячны спыняецца хадзіць па хаце.

— Усё гэта добра, Пятровіч,— гаворыць ён аграному.— Ты пра вясну клапоцішся, а нам, будаўнікам, зіму хоць надтачы. Будзем рабіць вясной калгасны двор, а матэрыял — увесь на пні стаіць, у лесе. Зіма наша вядома якая — сёння ў санях, заўтра ў калёсах, а паслязаўтра Нёман пайшоў, а ты сядзі і пазірай на лес. Моста няма яшчэ, а паромам не шмат дапаможаш. Прыходзь, Васіль, хоць заўтра па нарад, спяшайся.

Усё гэта нова для нас, дый мы таксама нібы панавелі. Не раз прыходзілася бачыць тут, у Ячнага, і Камлюка, і Каляду, ды так, як сёння, яны не сядзелі ніколі.

У новай ролі, гаспадара жыцця, асабліва па-новаму — і радасна, і незвычайна, і няёмка — адчувае сябе найбольшы дагэтуль бядняк у Забалоцці Рыгор Камлюк.

— Таварыш аграном,— гаворыць ён, і голас адразу гучыць неяк глуха.— Пятро Пятровіч,— кажа ён, кашлянуўшы, званчэй,— то ж у суседзей нашых, у панямонскім калгасе, жытцо якое каторы год. Густое — вуж не пралезе, а колас — як біч.

— У панямонцаў «Вятка», гатунак такі,— адказвае Верабей.

— Дык нам бы жыцейка такога. Каб і ў нас...

— А што ж, браток, калгасы тым і трымаюцца, што ў іх усё для ўсіх. Пагавары з Малевічам, старшыня,— да мяне ўжо звяртаецца Верабей.— І ярына ў іх добрая. Бярыце ярыну.

 

Калі я вярнуўся дахаты, Валя сядзела ў нас і... плакала.

— Я яму морду пайду нахвашчу,— гарачыўся Мікола.— Зусім ужо здурнеў нарэшце!..

— Чаго ты пстрыкаеш? — супакойвала яго маці.— Не пстрыкай. Добра ўжо, што адзін пачаў даваць волю рукам. Завошта ён яе, дурніца, га? А ты, Валька, не плач. Чаго не бывае ў сямейным жыцці! Ну, ён трохі ўскіпеў,— апамятаецца, нічога...

Я павёў Валю дахаты, на шваграву сядзібу за ракой.

І каб хоць рэчка была — гэтая самая наша Сёўда — а то ж равок для жабаў, і толькі! А ён, дзівак, адгарадзіцца ёю хоча ад людзей.

— Ён яшчэ, можа, маўчаў бы,— гаворыць Валя, моцна трымаючы мяне пад руку,— каб не выйшла так смешна з ракой. «Я табе,— кажа,— пасмяюся, я вам яшчэ пакажу!» І на цябе вярзе ўсяляк, бо ад цябе, кажа, усе гэтыя свечкі загарэліся. Яшчэ і крывіць: «Падумаеш — прыд-ся-да-цель!..» Ой, ніколі яшчэ не быў такім зверам!.. Як там Верачка бедная, рыбка мая?..

Валя зноў прыціснулася да мяне, нібы шукаючы абароны. Стала шкада яе і крыўдна, і злосць узяла за сястру. Але я супакойваў яе і разам з тым хацеў супакоіцца сам:

— Нічога, Валя, нічога. Усё ўладзіцца, усё будзе добра. Ён жа свой хлопец, і не дурны...

Аднак вярнуўся я з-за рэчкі невясёлы. Добра, што маці спала ўжо і Мікола таксама,— можна было, нікому нічога не кажучы, гарнуць папяросы адну за адной і думаць: як яно пойдзе далей?..

 

Злавесны водбліск агню лізнуў спачатку па шыбах акна, а потым кант нашай печы зрабіўся раптам ружовы.

— Мікола! — усхапіўся я.— Пажар!

Страшнае гэта слова для вёскі старой, дзе хата пры хаце, страха пры страсе!.. Адразу і вецер аднекуль з’явіцца, і полымя, раздзьмуханае ім, загуляе па саламяных хрыбтах будынкаў, нібы прагны, бязлітасны звер, пажыраючы іх часта разам з людзьмі і жывёлай.

І таму мы прывыклі з маленства да немага крыку на вуліцы, які не раз у гаду выклікае начамі жанчын галасіць, а мужчын — змагацца з агнём.

Я крычу, і на крык мой адказваюць іншыя. І гэты дзікі, старадаўні крык пякучай крыўдай садзіцца на сэрцы. Не гэтак ужо трэба тушыць, не столькі гарэць і не так будавацца!..

Гарыць наш клуб — таксама яшчэ ўсё салома і дрэва.

Высокая страха ўзялася з тылу, ад агародаў.

Агонь ужо ўвабраўся ў сілу: ён з шумам і трэскам угрызаецца ў тугі і тоўсты пласт спрасаванай саломы, і чорны дым над полымем уздымаецца штораз вышэй. На стрэхах хат — бліжэй ад клуба — снег ужо растае і салома падсыхае ўвачавідкі. Малая хатка, найбліжэйшая, нават прысела, здаецца, са страху, чакаючы, што люты звер вось-вось ускочыць на яе...

Мы, мужчыны, сядзім на стрэхах бліжэйшых будынкаў. Адно, што мы можам зрабіць — гэта ўтрымаць агонь на месцы, не даць яму ходу. Нам падаюць знізу вёдры з вадой, і мы заліваем іскры. Яны ляцяць спачатку не густа, а потым, калі ўся клубная страха ўстае над зрубам суцэльным вогнішчам,— на нас нясе, нібы мякінай з веялкі, і вочы самі плюшчацца ад грозных подыхаў агню.

— Страху, страху зрывай! — гучыць запозненая каманда.

Якое там — зрывай! Яна ўжо гарыць, і вось я, затуліўшы твар, качуся з хрыбта страхі на агарод, у снег... I іменна тады, калі ўжо здаецца, што ўсе нашы вёдры нічога больш не дапамогуць, я пазнаю ў агульным крыку словы:

— Пажарнікі! Панямонцы!

З гары па вуліцы імчыць, сігналячы, трохтонка панямонскага калгаса. Яна спыняецца, і, як пяхота з танкавай брані, з яе саскакваюць пажарнікі.

Матор помпы ўключаны, шланг укідаюць у студню, і вось — струмень вады ўразаецца ў полымя...

...Займаўся дзень, калі мы прыглушылі апошнія ўспышкі агню. На месцы клуба курыліся асмалкі сцен, расцягнутых і залітых.

Непрыкметны дагэтуль у агульнай мітусні, каля мяне стаіць цяпер Юрка Малевіч, старшыня панямонскага калгаса. Ён гаворыць, і мы — панямонцы і нашы — абкружылі яго, нібы камандзіра, дзякуючы якому выйгран бой.

— Дык кажаце, хлопцы, страха ўзялася ад тылу? — гаворыць Малевіч. — Ясна: падпалена.

— А на сходзе, глядзі ты! — гаворыць нехта.— Каб каторы слоўца шчабоўкнуў супроць!..

— Кніжак, хлопцы, шкада!..

— Нічога,— іх жа больш на руках, чым у клубе.

Ячны сёння не можа крычаць. Ён стаіць каля кабіны панямонскага грузавіка, і мне чуваць адтуль не пытанні яго, а адказы шафёра. Ячны сіпае праз суконную хустку, якой абавязана шыя да самых вусоў, і шафёру здаецца, што стары глухаваты.

— Дваццаць тысяч! Усё разам — помпа і машына!— крычыць ён з недагорнутай цыгаркай у брудных руках.— Аднаасобнай справай, дзядзька, трасцу купіш!..

— А мо хто-небудзь з вас, хлопцы, узяў ды спалохаўся? — з затоенай усмешкай на твары пытаецца Малевіч.— Можа, прыйдзе да старшыні і заяву папросіць назад?

У адказ нашы смяюцца.

— Хто баіцца, Юрка Іванавіч,— гаворыць Шарэйка,— дык той заявы не пісаў.

«Не такія, як сёння, удары прыходзілася вынесці гэтай пасівелай без пары галаве,— думаю я, пазіраючы на Юрку Іванавіча.— Пяць год панскай турмы: маёнткавы парабак, ён быў адным з актыўнейшых падпольшчыкаў. А ў сорак чацвёртым, вярнуўшыся з фронту, даведаўся, што маці, жонка і дзве дзяўчынкі загінулі ад фашысцкай рукі... Разбураны захопнікамі калгас, што хораша пачаў расці перад вайной, прыйшлося аднаўляць на папялішчы...»

— Юрка Іванавіч,— гавару я.— А ўвечары ў нас пра ваша збожжа размова была.

І вось ён глядзіць на мяне, гэты ціхі, з выгляду нават пануры мужчына,— глядзіць з добрай усмешкай старэйшага брата.

— Мы думаем прасіць вас памагчы насеннем.

Пажарышча нашага клуба яшчэ ўсё тлее, як свежая рана, а мы ўжо вунь пра што.

 

9

Нялёгкая гэта справа — парываць са старым, спрадвечным укладам жыцця, адмаўляцца ад таго, што нажывалася гадамі ды крывавым мазалём.

Людзям, якія ўжо і нарадзіліся пры калектыўным ладзе, смешным і дзікім здаецца тое, што ў нашы дні якая-небудзь цётка Агата стаіць на загуменні і ледзь не плача, да рэшты збянтэжаная тым, што трактар прыйшоў і сюды і ўжо арэ па-новаму — не ўздоўж палосак, а ўпоперак...

Людзям смешна, а цётка ледзь не плача. З кожным заходам трактара ўсё бліжэй да вёскі падсоўваецца суцэльны абшар раллі, усё карацеюць загоны і межы. І старая гатова, здаецца, прасіць трактарыста:

— Сынок, хоць бы кавалачак мяжы пакінулі, а то...

Па гэтай вось мяжы гадоў сорак назад ішла яна жаць першы раз на сваю паласу. Іван спераду, а яна следам. Хоць і цесна было на загоне, жалі побач. І ўсё гаварылі — як бы гэта, ды дзе б гэта знайсці такі заработак, каб пашырэла і іхняе поле?.. Ад гэтых думак, мусіць, і прыцёр Іван плугам сваю мяжу, адсунуў яе хоць трохі да чужой палоскі, за што яму тады і акрывавілі суседзі галаву.

Тут, каля гэтай мяжы, нарадзіла Агата першую дачку. Спавіла сваю Зосю хусткай і зноў узялася за серп. Страшны час быў тады — адзінота, мужчыны ўсе на «мікалаеўскай» вайне.

Па гэтай мяжы малая Зося, віхляючыся ад цяжару збанка, насіла маме і тату ваду, калі тата вярнуўся з вайны. Зноў жалі тую самую палоску. Зноў гаварыў гаспадар пра шырокае поле, пра хлеб. Пасля Кастрычніка і тут, пад уладай паноў, векавечная мара аб вольнай зямлі стала нарэшце акрэсленай. Гаварыў і Іван пра той край, дзе народу прасторна і хлебна. Праз дваццаць год гаварыў, пакуль не прыйшло і сюды вызваленне. Сам не дажыў, падкасіла хвароба, што вынес з акопаў, і цяжкая праца, галеча. Старая ўдавой святкавала той самы радасны на свеце дзень, калі іх, беднякоў, надзялілі зямлёй.

Цяпер людзі гавораць, што ў калгасе будзе лепш. Гаворыць пра гэта і Зося, дачка, якая замужам у суседняй вёсцы, дзе трэці год калгас. Згадзілася цётка на ўсё, пайшла з усімі добрымі людзьмі, а ўсё ж палоскі ёй шкада, шкада нават мяжы...

Смешна было нам у клубе, на сходзе, калі мой швагер Міхась сказаў пра раку, за якой ён жыве. Бо не рака адмежавала хлопца ад калгаса, а свой хутарок за ракой, куды ён вясной саракавога года вынес бацькаву хату, атрымаўшы надзел зямлі. За гэтую свабодную зямлю ён з першых дзён вайны пайшоў у партызаны, а пасля на фронт. Зямельку гэтую — сваю — яму няцяжка араць і з пратэзам...

 

Як толькі мы ачысцілі і абсталявалі пад канюшню два абагуленыя гумны, Ячны сказаў, што можа першы здаць у калгас каня.

І вось мы прыйшлі да старога на двор.

З адчыненых дзвярэй хлява, пачуўшы нас, высыпалі з піскам вераб'і. Гнедая Ластаўка стаяла над жолабам. Узняла галаву і азвалася:

— Фу-ту-ту-ту!..

Не нам, вядома, а гаспадару. Яна падышла да дзвярэй, уперлася перснямі на жэрдачку завалы.

Старыя пальцы Ячнага перабіралі чорную грыўку прычолка. Ластаўка закруціла галавой і ўшчыкнула старога зубамі за рыжы кажух, а потым, каб паказаць, што гэта жарт, заплямкала над яго далонню запэцканымі ў вобмешку губамі.

У левай руцэ старога была аброць — новая, з чырвонымі кутасамі каля навочнікаў.

— На, вазьмі,— падаў яе Ячны Шарэйку.

Шарэйка паглядзеў на Ячнага, моўчкі ўзяў з яго рук аброць і вывеў кабылу з хлява.

— Эх ты, пава! — захоплена крыкнуў, як толькі вясёлая, дагледжаная Ластаўка ганарыста затанцавала па снезе.— Каб табе так у плузе ды ў возе заўсёды! Ну, пайшлі!..

— Пачакай, дай цяпер мне,— спыніў яго Ячны.

— Глядзіце вы! — засмяялася Волечка, дачка старога.— Наш тата сёння варожыць, ці што? «На табе, дай мне». Дальбог, ажно смешна!

Ды Ячны не адказаў нічога. Ён моўчкі ўзяў павады і патупаў з кабылай на вуліцу.

— Век людскага каня не меў,— мармытаў, ідучы,— а вось нажыў, і шкада... Хоць ты прасіся, хлопцы, у вас, каб не казалі нікому...

Так... Нялёгкая гэта справа — парываць са старым.

У той жа дзень з двароў паехалі вазы, плугі, бароны, веялкі... Усё гэта на сярэдзіну вёскі, дзе ў абагуленым гумне быў склад інвентара.

І вось прыязджае туды дзед Мілюк.

Кабыла добрая ў яго, здаровая, а хамут на ёй чамусьці цесны і старэнькі. Пакуль здымаць з яго воза дабро, Ячны паглядзеў на дзеда Мілюка, паглядзеў на гэты самы хамуцец і, як быццам нічога-ніякага, павітаўся:

— Здароў, Сымон! Мо закурым? У мяне, брат, мультанчык сардэчны,— агнём пячэ, ліха яго галаве.

Яны адышліся і пачалі памалу гарнуць ды слініць цыгаркі.

— Стары дурань,— таямніча шапнуў Ячны, прыплюшчыўшы на дзеда сваё хітраватае вока.

— Як гэта — дурань? Ты што?

— Я-то нічога. Я — член ацэначнай камісіі, а вось ты што? Ты думаеш, мне засляпіла, або забыўся, або ў мяне не запісана, што мы ў цябе ацэньвалі? Кабыла няхай пастаіць, а ты шкандыбай, брат, дахаты і нясі сюды новы хамут. А гэта можаш сабе ўзяць, калі хочаш, назад. Будзеш на свята сам надзяваць, замест гальштука. Вось што.

І што б вы думалі,— дзед Мілюк пакінуў кабылу і ціхенька патупаў ад гумна. А неўзабаве ўжо сам гаспадар, малады Мілючок, прынёс новы хамут.

— Здзяцінеў бацька, што ты хочаш! — апраўдваўся ён. А хамута старога не ўзяў.— Бярыце,— кажа,— хлопцы, і гэты: у добрай гаспадарцы ўсё прыдасца. Не падумайце толькі, што мы, як той казаў, шкадуем ці думаем якое, што не так...

Шпэк прывёз да склада цэлыя драбіны дабра,— плуг, акучнік, вагу, пружыноўку. Ды і не забраў, вядома, усяго за раз,— дома засталіся яшчэ малатарня, сячкарня, веялка...

— Прывітанне працоўным! — гукнуў ён, пад’язджаючы да гумна.— Новае жыццё будуем, таварышы! Прымай, дзядзька Сцяпан, і мой уклад. Чым хата багата, тым і рада.

Ячны пахадзіў каля воза, прыгледзеўся, падумаў нешта, а потым спытаўся:

— Распіску возьмеш адразу ці потым?

— Хе-хе-хе! — па-свойму захіхікаў Шпэк.— Распіску, хе-хе-хе!.. Не быў бы гэта, дзядзька, ты,— усюды знойдзеш з чаго пасмяяцца!

— Які тут, чалавеча, смех! Ты вось нам столькі дабрыска даеш, а спаганяць будзеш як? На плузе ты, скажам, метачку паставіў, на баронах — таксама, а на каня ў цябе і зубіла ўжо не было.

— Якога зубіла? Што ты? Смех-то смех...

Ячны ўзяў Шпэка за руку і падвёў, як малога, да воза.

— Прыгніся і зірні. Хоць бы замазаў чым-небудзь, а то зусім яшчэ свежая метка.

Шпэк яшчэ ўсё прыкідваўся здзіўленым:

— Ды што ты, дзядзька, можа, дзеці?

— Можа, нават і жонка,— мне што! А толькі будзь мая ўлада — павярнуўся б ты ў мяне назад, з усім тваім укладам разам. «Уклад», пайшчык знайшоўся! Не буду я ў цябе прымаць — каціся!..

— Куды каціся? Ты не маеш права не прымаць! Я вось пайду да прадсядацеля.

— Ідзі, ідзі,— ён цябе па галоўцы пагладзіць.

Шпэк знайшоў мяне каля кузні, дзе мы з Чыгунком аглядалі вазы, адабраныя для рамонту.

— На адну мінутачку, Васіль Пятровіч,— папрасіў мяне шляхціц, адыходзячы ўбок.

— Шэпты хату зводзяць,— усміхнуўся Чыгунок.

— Нічога, нічога, Алесь, у нас свая асабістая справа. Дык, значыцца, Васіль Пятровіч, атрымалася так...

Гэты вёрткі, танклявы мужчына служыў калісьці ў панскім войску капралам, дзеля чаго перайшоў на католіка, стаў з Герасіма Генрыкам. Жаніўся ён, вядома, на шляхцянцы, ажно з засценка Партуны. На сенакосе, абедаючы з нанятымі касцамі, Генрык еў калісьці кашу асобна, сцізорыкам з гаршчочка, кожнае свята ездзіў у брычцы ў касцёл і, як чалавек «інтэлігентны і свой» — што казалі паны з пастарунка і гміны,— з году ў год прызначаўся солтысам. У першыя месяцы гітлераўскай акупацыі, пакуль у нашай ваколіцы не заварушыліся як след партызаны, Шпэк дапамагаў фашыстам рабаваць Забалоцце,— зноў жа ў чыне солтыса, цяпер ужо не «пана», а «спадара». Пакуль гітлераўцы не пачалі абіраць нашы вёскі падрад, пагалоўна,— яны спрабавалі ўладжвацца спакайней: клёк народны смактаць праз памагатых. Вось такім памагатым яны і прызначылі Шпэка. І заўсёды выходзіла так, пакуль ён гаспадарыў у вёсцы, што авечкі, каровы і іншы набытак забіраліся перш за ўсё ў бяднейшых.

Цяпер вось я гляджу на яго, панскага ды фашысцкага прыхвасня, слухаю, як ён лісліва выкручваецца, расказваючы мне пра «сваю асабістую справу», і думаю аб тым, як выглядаў калісьці гэты самы Шпэк, калі Ячны стаяў перад ім і прасіўся: «Раманавіч, няўжо ж такі ў мяне рашыў забраць каровіцу? Апошнюю...» — «Я сказаў, што вядзе гэтым разам Ячны. Усё, можаш ісці»,— адчаканіў «спадар» Шпэк і па-капралску хлёстка павярнуўся задам.

З вясны сорак другога года, як толькі Ячны, услед за сваім Кастусём, падаўся ў атрад, Шпэк прыціх. А ў сорак чацвёртым пайшоў разам з усімі на фронт, вярнуўся паранены трохі і нават з медалём.

І вось цяпер ён стаіць перада мной і круціцца, як вуж.

— Усё ў вашых руках, вы — наша ўлада, таварыш старшыня, і як вы скажаце, так і павінна быць.

— Не, брат,— сказаў я яму,— і ўлада не толькі мая, і справа гэта не такая, каб нам з табой шаптацца з боку ад людзей. Прыходзь увечары на праўленне.

...Не памятаю добра — хто, а нехта з нашых мужчын гаварыў:

— Не памацнее калгас ад такога гаспадара, як Іван Аўдолевіч. Заяву голенькую прынясе — і ўсё.

І праўда, пра беднасць Іванаву казку расказваць можна. Што жыў сабе, быў сабе ў Забалоцці Мурашка, жыў у хатцы на лапцы курынай і называўся Аўдолевіч...

Прыляпілася гэтая хатка на крутым адкосе ў канцы вёскі, як ластаўчына гняздо. Ідзеш тыя разы, глядзіш — і зайшоў бы, здаецца, ззаду, кашкануў бы яе нагой, каб і свету не брыдзіла! Табе смешна і злосць, а людзі жывуць, век у ёй пражылі. Самае, можна сказаць, барадатае гора, спрадвечнае.

І дзед, і бацька Іванаў былі батракамі. Іван Аўдолевіч пайшоў па іх: і працавіты быў, як мурашка, і не шанцавала яму ні ў чым, відаць, найбольш.

Навошта ўжо лепш — прыйшлі нашы, надзялілі Івана зямлёй з таго самага маёнтка, дзе служылі ўсе тры пакаленні Мурашкаў, далі лесу — жыві! А ён пачаў, дзівак, будавацца не так, як людзі: не хату спачатку зрабіў, а гумно. А хаты новай так і не агораў да вайны. Амаль усё Забалоцце згарэла за час акупацыі, а хатка яго засталася,— сама, сказаў бы, просіцца ў музей.

Заяву ў калгас Іван падаў адзін з першых. І вось тады нехта з мужчын ляпнуў, што ад такіх, як наш Аўдолевіч, калгас не памацнее.

А тут ён прыходзіць, і што ж нясе? Зусім новую збрую,— і новы хамут, і руская чырвоная дуга, і шоры, і аброць! І ўсё гэта, відаць, вісела доўга, толькі сурамяць дзёгцем падмазваў сяды-тады, паглядаў і думаў — калі ж нарэшце набудзе да гэтай збруі першага ў Мурашкавым родзе каня!..

— Хлопцы,— сказаў Аўдолевіч,— каня ў мяне, самі здаровы ведаеце, так і няма. Трэба запрэгчы калгаснага. Пад’еду, яшчэ сёе-тое вазьму.

Узяў каня, паехаў і прывозіць новы скат колаў.

— Таксама,— кажа,— збіралі, яшчэ тата-нябожчык пачаў.

А ў першую нашу паездку прыйшоў Аўдолевіч да гумна, дзе стаялі вазы, выкаціў новыя калёсы, сабраныя на ягоных колах, а тут яму сам Ячны, старшы конюх, прыводзіць каня.

— Дапасаваў,— кажа,— хамут твой, Іванка, якраз. На, запрагай, а мы закурым. І няхай гэта лічыцца, што мы за твой выезд малебен адслужым.

Пасталі мы, глядзім. Увёў Аўдолевіч каня ў аглоблі, заправіў дугу і давай засупоньваць хамут. За супоню бярэцца, а рукі дрыжаць... Уладкаваў усё, падыходзіць да мяне і кажа:

— Ну, Васіль, а цяпер закуру, брат, і я.

Дзіва не было б, каб чалавек курыў, а то ж і цыгаркі не ўмее гарнуць. І рукі яшчэ ўсё дрыжаць, махорка сыплецца з газеты. А стаў прыкурваць, гляджу: у вачах нібы слёзы. Цягне, пыхкае, губы не служаць...

— А ну яго! — не сцярпеў больш Іван.

Ды тут я яму запалку падсунуў. Прыкурыў чалавек і давай з непрывычкі кашляць.

Хлопцы ў нас вясёлыя, нават насмешнікі добрыя ёсць, і не раз яны кпілі з Івана, а тады — хоць бы каторы азваўся. Нават Ячны і той маўчаў... Але што я кажу,— ён, можа, лепш за ўсіх разумеў, што тут яно да чаго.

 

10

Высока-высока над вёскай мігціць сузор'е Вялікай Мядзведзіцы. А снег пад ботамі рыпіць так рупліва, што нават зоркі павінны гэта пачуць.

Іду і ўсміхаюся гэтай думцы.

Міргайце, міргайце, зоркі, як змоўшчыцы,— бачылі ўсё. І аснежаны ганак ля школы, і наша шчасце ў каханых вачах. Можа, нават і вы адчувалі, як б’юцца сэрцы адно пры адным, як гараць пацалункамі губы...

Пакойчык пры нашай школе. У зачыненай грубе датлявае крамяны жар. На стале каля акна спакойна свеціць з-пад абажура вялікая лямпа. Кнігі. Вучнёўскія сшыткі.

Як часта, выйшаўшы познім вечарам з хаты, я думаю пра гэты стол і ціхае святло ў акне, перад якім сядзіць над сшыткамі Леначка. Як цягне мяне сюды, як не хочацца выходзіць адгэтуль дахаты...

Сёння я быў там ізноў.

Ніна вітаецца са мной заўсёды неяк сарамліва:

— Добры вечар, Васіль Пятровіч.

Ціхая, сціплая, вечна працуе. І вучыць добра, і добра вучыцца сама,— канчаючы завочна педвучылішча. З працавітай сям’і, ведаю бацьку яе, актывіста з суседняй вёскі, ведаю брата Цімоха. Калі мы спаткаліся ўпершыню, Ніна расказвала: «Паноў я амаль не памятаю, так толькі нешта помніцца, нібы праз сон. Калісьці мама казала, што «вырасцеш, дзеванька, пойдзеш да пана Рушчыца грады палоць і заробіш сабе на сукенку...»

Сёння Ніна сядзіць над сшыткамі свайго чацвёртага класа.

А Лена глядзіць на мяне і неяк загадкава ўсміхаецца.

— А мы, Васіль, пісьмо атрымалі,— гаворыць яна.— Ды так і не ведаем, каму яно. Нінка думае — ёй.

— А чаму ж гэта мне? — чырванее Ніна.— Там жа адрас дакладны.

Пісьмо такое: «Віляй, камсамолка, віляй! Выступай, агітуй, памагай свайму Сурмаку! Мы табе...»

Далей не варта чытаць.

— Старая песня,— кажу я,— падпалы, запісачкі, стрэлы праз вокны... Фашысцкія неданоскі!..

Ёсць «пісьмо» і ў мяне: «Скачы, скачы, Сурмак. Другія таксама скакалі, пакуль наскакаліся. Наскачашся хутка і ты». Почырк той самы, пісаў нехта адзін, чаго добрага, малады Носік ці Рымша. А начапіць паперку на клямку нашых дзвярэй, перш накарміўшы Цюліка атрутай,— гэта ўжо справа іншых, хто бліжэй, хто ходзіць паміж нас...

— Дурні якія,— гаворыць Ніна.— Так ужо, думаюць, мы і спалохаліся або не ведаем, што нам рабіць.

А Леначка смяецца, абдымае сяброўку і кажа:

— Правільна, Ніна. Правільна.

— А ты,— звярнуўся я да Лены,— паколькі ўжо ты памочніца мая, дык ёсць яшчэ адна просьба. Нешта заблытаўся наш рахункавод, а я — няхай мне сорамна будзе прызнацца — таксама ў бухгалтэрыі не надта моцны. Калі б гэта мы паглядзелі, утраіх?

— Глядзі ты — «просьба»,— смяецца Лена.— Прыйду заўтра да Толі. Гадзін у шэсць. Добра?

І словы гэтыя: «Правільна, Ніна. Правільна», і смех гучаць цяпер вось у маіх вушах, калі я іду па спакойнай, аснежанай вуліцы вёскі.

Міргайце, міргайце, зоркі,— бачылі сёння і вы!..

 

Лямпа стаіць на стале, а за лямпай — акно, праз шыбы якога глядзіць на Міколу глыбокая ноч.

Ноч палохае маму. Яна прыхворвае нешта, ляжыць на печы. Ужо разоў са тры, пакуль я ў хаце, старая спачатку неспакойна варушыцца, кашляе і нарэшце гаворыць зноў:

— Тушыў бы ты, сынок, ці што.

— Зараз кончу,— адказвае Мікола, не адрываючы вачэй ад кнігі.

— Дык не сядзі хоць насупраць акна.

Мікола ўсміхаецца.

— Ты ж за комінам, як за мурам,— чаго ты баішся?

Маці хвілінку маўчыць.

— Мне што, сынок,— гаворыць яна пасля.— Мне то ўжо засталося, як той казаў, дзень мала, а два многа. А ты глядзі. Хто ім, разбойнікам, верыў...

Мікола ўсміхаецца зноў. За акном, як страшна здаецца старой на печы, можа, нават цяпер, у гэты момант, цэліцца ў яго пісталет бандыта... Старой, вядома, можна дараваць, паколькі яна баіцца не за сябе. А ён разгортвае тым часам сшытак і, палажыўшы на яго левыя старонкі сваю бяссільную руку, правай рукой нешта піша.

Я ўстаю, падыходжу і цераз плячо Міколы, з-над яго цёмна-русай чупрыны, гляджу. Гэта — проста канспект: хлопец рыхтуецца да палітзаняткаў. Нібы не могучы больш пераносіць майго позірку, Мікола азіраецца. Ён павінен, як мне здаецца адразу, спытацца, чаму я не сплю, у чым справа? Ды хлопец не кажа свайго звычайнага «ну?». Мы гадаваліся жорстка, з маленства не прызвычаены да ласкавых слоўцаў, да таго ж мы мужчыны, салдаты.

— Пісарскі почырк у цябе, стары.

Мікола, відаць, разумее, што я не тое хацеў бы сказаць.

— Чэкі толькі падпісваць,— усміхаецца ён.

Каб паказаць, што мне таксама напляваць на ўсякі страх... Ды не таму,— проста і мне не хочацца спаць.

— Трэба коней пайсці паглядзець.

 

Коні ходзяць у лес штодня. Ударны месячнік па нарыхтоўцы і вывазцы лесу дзяржаве прайшоў у нас добра. Цяпер возім сабе, на будоўлю калгаснага двара. Кожны вечар на ўзгорку за вёскай прыбывае па добраму дзесятку бярвенняў. Дарога далёкая, цяжкая, коні слабеюць.

У прыадчыненых дзвярах гумна — святло ліхтара і чуваць галасы. Я спыняюся і стаю незаўважаны.

— Таксама мне гаспадар,— гаворыць старшы конюх, Ячны.— Што дзе трымае, там і кіне. Хамут пад нагамі, лейцы пад нагамі. А каб цябе, Змітрок, з такой работай!

Змітрок Лапатуха, як заўсёды, згаджаецца:

— Шпянёк, шпянёк, так сказаць, трэба ўбіць у сцяну...

— Дык чаму ж ты не ўбіў? Можа, я табе заўтра інжынера выпішу з Мінска, каб дзірку ў сцяне пракруціў?..

— Добры вечар!

— А, гаспадар,— сустрэў мяне Ячны.— Не спіцца і вам, свая вош укусіла!

— А цябе?

— Што мяне? Мяне за двух кусаюць,— за сябе і за яго, за Змітрака. Ляжыць, вахлак, на печы, а коні да гэтых пор не поены.

— Прыдрамаў, так сказаць, прыдрамаў. Пазнавата, канешне...

— Сена заўсёды больш пад нагамі, чым у драбінах...

— Яны заўсёды так. Скаціна ўсё ж такі. Чалавек, так сказаць, не скацінай быўшы, і то накапае на стол...

— Вось бачыш ты яго! Свіння сама той мех дзярэ, ды сама і пішчыць. Не апраўдвайся лепш, а Сарну вядзі напаі.

— Якую Сарну? Петрусёву?

— Не Петрусёву, а калгасную.

Клічак ва ўсіх нашых коней раней не было. У большасці гаспадароў было так, што кабыла — кабыла, і толькі. А то Гнедая, скажам, ці Сіўка. А як звялі гэтых гнедых ды сівак у адну канюшню — стала многа аднолькавых. Цяпер і клічкі ім далі, і шыльдачкі пры кожным стаяку прыбілі, а ў Змітрака яшчэ ўсё — «Петрусёва». Праўда, і сам той Пятрусь ці Сымон яшчэ не цалкам пазбыліся думкі, што гэта ўсё ж яго, а не калгасная кабыла. Ён, каб толькі мог, кожны раз прыйшоў бы падсыпаць ёй лішнюю жменьку аўса.

Ячны стаіць з ліхтаром у руцэ і глядзіць, як аброслы малы Лапатуха выводзіць са станка няпоеную Сарну. Калі ж за сцяной заціхне яе руплівая хада, стары гаворыць:

— Змяніць яго трэба, Васіль. Круціў я ўжо яго і так і сяк — адзін, брат ты мой, чорт. Абібок абібокам.

— Ну, а возьмем каго?

— Камлючок падышоў бы, я думаю. Я ўжо з ім гаварыў. Так толькі, намёкам. Абутку добрага ў хлопца няма.

— А ведаеш, стары, хто сам прасіўся на гэтую работу?.. Шпэк.

— Ну, і што ты яму адказаў?

— Я, вядома, сказаў, што паглядзім. Гаспадарыць ён можа. Ды і натура такая, што толькі яму загадай — пад лёд залезе, а рыбы наловіць.

— Гаспадарыць... Пад лёд... А я і казаў і кажу, што не трэба яго было браць у калгас.

— Ну, стары, як станеш так перабіраць... А мо перавыхоўваць трэба лепш людзей?

— Не нам такіх, як ён, перавыхоўваць!

— Ціха, дзядзька Сцяпан, не злуй,— смяюся я.— Які яго чорт будзе браць конюхам? Ён мне ўчора пра гэта шаптаў. Шэпча ўсё, шэпча, а не злавіўшы за руку — не скажаш, што злодзей. Што яе да Камлюка, дык ты, стары, вельмі добра падумаў.

Мы ідзём да другой канюшні.

Дрэнна пакуль што — раскідана ўсё па вёсцы: палавіна коней у адным гумне, палавіна ў другім.

Валёнкі Ячнага рыпяць па снезе перада мной, і ліхтар у ягонай руцэ плыве над самым снегам.

— Гаспадар ён... Пад лёдам дастане,— яшчэ ўсё бурчыць стары.— Давай вось лепш падумаем, як Камлючку на боты выкамбінаваць. Мо за калгасныя грошы купім, а потым аддасць?..

У канюшні, дзе конюхам той самы дзед Мілюк, які пашкадаваў спачатку хамута,— поўны парадак. У час напоеныя коні хрупаюць сечку. Пад нагамі ў іх свежы подсціл. Збруя вісіць на месцы.

Ячны паднімае ліхтар і здаволена прыглядаецца.

— Будзь здароў,— адказвае ён на пырханне каня.— За дзеда я, Васіль, заўсёды спакойны. Дзед робіць, як сабе.

Я ўспамінаю Леначку і Ніну, Міколу над кнігай, замурзаны сажай твар Чыгунка, кузня якога звініць цяпер ад цямна да цямна; успамінаю сасновае бярвенне на снезе, смех стомленых, але вясёлых лесарубаў... Устае перад вачыма наш дзень — звычайны дзень людзей, што робяць сваё, і ім, як той казаў, начхаць на запіскі на клямках.

Я паўтараю словы Ячнага:

— Так, гэты робіць — як сабе.

 

11

Даўно Міхась не заходзіў да нас. Нават Валю надумаўся быў не пускаць. А тут раптам — дзень добры!.. Мы ўсе былі ў хаце, толькі што паснедалі. Ніхто не заўважыў чамусьці, як ён прайшоў каля акон. Атрымалася, як на сцэне — адчыняюцца дзверы, і новы герой з’явіўся. Прытым — герой гэты выпіў. Дзверы так і засталіся адчыненыя, а ён, перасігнуўшы на мыліцах цераз парог, спыніўся.

— Мір вам, парахвіяне — хто ў шорах, а хто і без набэдрыкаў! Вось прыйшоў да вас цёмны, п’яны мужык. Хутаранін... нічога ліхога не кажучы. Швагер мой дарагі, Мікола, зачыні, калі ласка, дзверы. Бягом! Чаго глядзіш? Абрыдла мне выкручвацца за ўсім-усякім на адной назе.

Мікола ўстаў ад стала і, смеючыся, пайшоў насустрач Міхасю.

— Ты ж глядзі,— шапнула яму маці наўздагон і дакончыла просьбу сваю, павярнуўшыся да мяне: — Не кажыце нічога супраць, няхай лепш будзе ціха...

— Куды лезеш?!

Мікола хацеў павітацца з Міхасём, падаць яму руку.

— Куды лезеш, пастой! — запярэчыў Міхась.— Таксама мне культура называецца,— быў загадчыкам клуба! З цешчай трэба раней павітацца. Дарагая мамаша маёй дарагой Валянціны, дзень добры!..

Швагер клюнуў, відаць, ніштавата. Здараецца гэта з ім рэдка. З маленства хлопец ён быў сарвігалава. Пасля паспакайнеў, асабліва ў сям’і. Гэты спакой Міхася, ці, лепш сказаць, яго цярплівасць, найлепш умеў выпрабоўваць бацька, стары ўдавец Селівей. Жмінда быў неймаверны! Мала, што цэлы дзень кавэнчыць над душой, дык і ўначы, калі ляжаш, для прыкладу скажам, спаць у каморы,— прыйдзе стары, прысядзе на парозе і давай пілаваць цябе ржавай пілой — усю ноч. Міхась пераважна маўчаў, а выпіўшы — здымаў са сцяны старую, разладжаную балалайку, трымкаў па струнах вялізным пальцам, як зубам з бараны, і салодкім голасам напяваў:

 

 

 

 

Перад вайной стары Селівей памёр, і Міхась застаўся адзін. На вёсцы любілі яго: і танцор, і спявак. Амаль заўсёды грубаваты, рэзкі, а выпіўшы — на дзіва далікатны і пацешны.

Павітаўшыся са мной без выкрутасаў, Міхась падышоў да Міколы і раптам кінуў мыліцы, застаўся на адной назе.

— Мікола, дружышча, арол! — закрычаў ён, расставіўшы рукі.— Не руш мяне, не памагай! А я цябе, брат, цалаваць буду. Вось так, зладзюга ты, вось так!.. Ну, а цяпер:

 

 

 

 

Ён зацягнуў і абарваў, а тады, пры дапамозе Міколы ўгрунтаваўшыся на мыліцах, павярнуўся да ўсіх:

— Таварышы сваякі, вораг разбіты — мір! Аб’яўляю поўную капітуляцыю. Дазвольце сесці...

Швагер сеў на лаве, паставіў мыліцы побач з сабой, зняў шапку і ўставіўся вачыма на мяне.

— І дзе ж гэта ты зранку ў бочку ўваліўся? — пачала маці, але Міхась перапыніў яе, нібы адразу працверазеўшы:

— Пачакай, старая, потым будзеш адчытваць! Спачатку буду гаварыць з гаспадаром. На Васіля злаваў, з ім і мірыцца буду. Правільна?

Ён выняў з кішэні портак паўлітроўку.

— Поўненькая! З чырвонай галоўкай. Адну такую, Вася, сам аглушыў. Адзін. І закусваць не хацелася — цыбулі толькі пашамкаў. А ты глядзіш на мяне і думаеш: насмактаўся дурань, як гразь, заліў вочы і прыйшоў тут у хату спакойсцвіе нарушаць. Аднаасобнік, жыву за ракой!.. А гэта, па-вашаму, што?!

Міхась палез у кішэню сваёй гімнасцёркі і выняў акуратна складзены лісток паперы. Гэта была... заява. Кароткая. «Старшыні калгаса... і г. д. Прашу прыняць мяне і ўвесь мой інвентар у калгас». Тады — подпіс: «Ждановіч Міхаіл Селівестравіч».

— Ну? — глядзеў на мяне Міхась.— Скажаш, можа, што п'яны я змог бы так напісаць? Напісаў, а тады ўжо, брат, выпіў. Цябе, чорта, саромеўся, эх, Васіль!.. Цяпер, вядома, ты не прызнаешся, а думаў ты пра мяне, што выкінеце дурня з калгаснага поля вон, як чарвяка з мяса, і вось буду я недзе калупацца адзін, як той жук у гаўне. Думалі вы, што буду і я, як Хрэн Іванавіч, цэлымі гадамі думаць, збірацца. Вы думалі тады, што я і праўду пра рэчку сказаў: што жыву за ракой? Я так толькі ляпнуў, здуру. Я пра нагу сваю думаў: куды мне дзецца будзе на адной назе? Вы думалі, што я зямлю сваю пашкадаваў? На чорта мне зямля, калі застацца без людзей? Я яму сёння даў! Я яму паказаў, дзе камар мухі пасе! Толькі вы яго тут бачылі цяпер! Вось так!

— Каму даў? Каго? — здзівіліся мы.

— «Каму», «каго»? Капейку, каго ж!

— Ай-ёй! — спалохалася мама.

— Ты, старая, сядзі і пакуль што маўчы. Я кроў праліваў за савецкую ўладу, а ён мне што?! Ты ведаеш, Васіль, да чаго ён дайшоў: шаптацца думаў са мной, як з другімі, кампаніі са мной шукаць! Ды нічога,— я вам, хлопцы, пасля раскажу. Ён мне пра нашых людзей!.. Г-гых і... Пачакай, старая,— я не лаюся, я не п’яны. Я яму даў! Я ад парога зайшоў, падпорачку сваю вось гэтак во, ад нізу, узяў і — упяр-род, гвардыя, урра! Па гарбе мыліцай, па гарбе!.. Я яму... гэтаму самаму так і сказаў,— дваццаць чатыры гадзіны, і каб духу твайго не было ў Забалоцці! Вось так. Ну, а потым, вядома, выпіў...

Пасля, калі ён трошкі супакоіўся, маці сказала:

— А ты, Міхаська, пра нагу сваю дарма. Людзі таксама жывуць, што ж ты зробіш. Знойдуць работу і табе. То ж дома ты таксама не сядзеў...

— Ай, цешча, не вучы! Я сам ужо разоў са сто падумаў.

— І Валька будзе рабіць. І ты дарма на ўсіх тады — на Васіля, на Вальку...

— Не трэба, маці, не трэба больш,— сказаў Мікола.— І так усё... Не трэба.

Міхась хацеў нешта сказаць, ды толькі паглядзеў на Міколу, падумаў нешта і ўсміхнуўся.

— Правільна, маці? — спытаўся Мікола і, засмяяўшыся, дадаў: —Адно няправільна — бутэлька на пустым стале.

— Ай-ёй,— схамянулася старая.— А я і праўда сяджу ды гляджу...

— За стол? — сказаў пасля Міхась, калі я папрасіў яго садзіцца.— Адзін за стол? А Валя? Без яе я не сяду. Яна ў мяне — во чалавек! Мікола, а ну — маментальна па Валю! І Валю мне, і Верачку сюды! Бягом!..

— Цяпер камандуеш,— перапыніла яго маці.— Дык чаму ж ты не браў яе сюды з сабой адразу?

— Адразу? Адразу яна дома не была, пайшла да Марылі, ці што... Ды што там адразу? Адразу мне трэба было гаварыць з Васілём!..

Валя з Міколам прыйшлі вельмі хутка. Калі яна — вясёлая, з дзяўчынкай на руках — увайшла, ледзь не ўбегла ў хату, я вельмі ясна ўспомніў свой прыход, тое наша спатканне. Першае, што яна зрабіла цяпер, дык гэта павіталася з маці. Яны пацалаваліся, і Валя зачырванелася яшчэ больш.

— Вазьміце, мама,— падала яна, як нейкі вельмі дарагі падарунак, сваю маленькую старой на рукі.

— Унучка мая! Я думала, і ты забудзешся... Ну, не забылася мяне, Верачка?..

«Ну, бачыш,— падумаў я,— усё так і атрымалася, як я тады казаў, а ты...» Хацеў сказаць гэта сястры, але яна і сама паглядзела на мяне і на ўсіх, а пасля на свайго Міхася і з дакорам сказала:

— От дурныя мы, Міша, з табою, га? Гэтулькі трэба было фанабэрыцца!

А швагер — нібы зусім цвярозы, нібы назаўсёды хочучы адмахнуцца ад таго, што было,— апусціў вочы і прагудзеў:

— Ну, годзе ўжо, ну, годзе...

 

12

Наш райцэнтр.

На рагу Першамайскай вуліцы, куды я паварочваю з плошчы, яшчэ ўсё стаіць касцёл. Каля дзвярэй яго ўмуравана вялікая медная дошка: «Анно Доміні 1686». Здагадацца, што па-лацінску напісана, можна. 1686 — гэта год заснавання касцёла. А потым прозвішча — «Ян Боніфацы Рушчыц». Ён, відаць, пабудаваў гэты «божы дом». Гляджу на вялізны спрадвечны будынак, і мне здаецца, што пад ім глыбока залезла ў зямлю векавое карэнне... Благое зелле глыбока расце. Маёнтак і касцёл, бізун аканома і крыж ксяндза — вось на чым яны тут і трымаліся — тыя, хто піў нашу кроў і наш пот. А дзе ж маёнткі цяпер? Дзе паны?.. Застаўся толькі ксёндз.

Побач з касцёлам — ксяндзоўскі дом, клебанія. Тут і сядзіць, як той стары пугач у дупле, «ясневялебны ксёндз пробашч».

Праходжу па тратуары каля ксяндзоўскіх дзвярэй. І раптам яны адчыняюцца...

— А, добры дзень!..

— Васіль Пятровіч, вы? Таварыш прадсядацель...

Наш паважаны шляхціц, Генрык Шпэк, ледзь не самлеў, сустрэўшыся са мной у гэтым месцы.

— Здароў! А ты тут чаго? Чаму ты сёння не ў лесе?

— А я ж усё, таварыш старшыня, з ныркамі са сваімі хаджу. У панядзелак быў, дык вось мне доктар і сказаў...

— Цяпер тут, значыцца, амбулаторыя? Дык нешта ж шыльды яшчэ не відаць.

— Хе-хе-хе — шыльды!.. Вы заўсёды, таварыш прадсядацель, як скажаце... А я гэта ў аптэку іду...

— І па дарозе да дзядзькі зайшоў? Ну, вядома, няёмка мінуць.

— Я толькі туды цяпер, у аптэку, і адразу назад. Сам ведаю — час не такі, каб хадзіць.

— Дык вось — ідзі і скажы брыгадзіру, каб даў табе работу. Такую, каб па нырках.

У яго яшчэ хапіла натуры засмяяцца, захіхікаць па-свойму, як валацужка. Ды я не слухаў больш, пайшоў.

«Сядзіць ён тут,— думаў я, ідучы,— гэты самы «ясневялебны ксёндз пробашч», за гэтым мурам святым і, як павук які, снуе сваю справу. Відаць, і шляхціц наш на повадзе ў яго. Прыбег жа нечага? Не думаю, што проста так».

І тут я ўспомніў, што запісачка з дзвярэй — пры мне... Што ж, пагаворым з Кастусём.

 

Наташа, жонка Косці Ячнага, стаіць на ганку са сваім Юрачкам на руках, і на твары яе — усмешка. Кастусь заводзіць матацыкл.

— А вы, Вася, трымайцеся добра,— гаворыць мне Наташа,— а то ён толькі і ведае, што гнаць, як вецер. Я з ім наогул баюся садзіцца.

— І правільна,— адказвае Кастусь.— Сядай, гвардзеец, і трымайся!

Матацыкл грукоча, як звер, якога раззлавалі і трымаюць.

Я яшчэ раз гукаю:

— Наташа, бывай!

Я чую, як яна смяецца:

— Леначцы ад мяне прывітанне! Ад Юрачкі і ад мяне!..

На павароце з двара заўважаю яшчэ раз усмешку Наташы, і вось мы ўжо ляцім па бруку цэнтральнай вуліцы.

Вечарэе тым часам. Мільгаюць голыя дрэвы, руіны, новыя домікі, людзі... Пасля мы ныраем пад арку на выездзе з гарадка, і вось яно — чыстае поле!.. Затуліўшы калені крыссямі шыняля, я сяджу за шырокай спіной Кастуся. Гляджу на рукі ў скураных рукавіцах, якія моцна ляжаць на ручках руля, гляджу збоку на твар, і мне смешна — які ён важны цяпер, які падобны... ну, нават, можна сказаць, і на лётчыка. А больш за ўсё — на бацьку, на старога Ячнага.

Ні хлопнуць Косцю па плячы, ні крыкнуць мне нязручна. Вецер садзіць у вочы, фурчыць у вушах. Застаецца толькі ўсміхацца... ды і то схаваўшыся за чужую спіну. І нясеш жа ты мяне, нясеш, як чорт грэшную душу! Любяць Ячныя ездзіць — нічога не скажаш!

Мы ўжо даўно за горадам. Даўно мільгануў кіламетровы слуп — і адзін, і другі... Хутка будзе рака. І вось мы пад гарой ужо, вынырваем з-за гары, ледзь не потырч ляцім уніз... Ды ну цябе — пажыць ахвота, памалей!..

Кастусь, нібы адчуўшы маю думку, прыцішае ход, і вось мы набліжаемся да Нёмана.

На гэтым беразе ракі, трохі воддаль ад гасцінца — вёска, аднаасобная яшчэ Пясчаная Слабада. На доўгім мосце, з гэтага канца, стаяць два мужчыны. Калі мы пад’язджаем зусім блізка, абодва яны паспешліва здымаюць шапкі. Шпэк скідае асабліва старанна — я пазнаю яго на ляту.

Хачу нешта сказаць; Кастусь, відаць, таксама. Пераехаўшы мост, ён паварочвае да хаты пры гасцінцы і спыняецца.

— Перакур, гвардзеец! Ну, бачыў? «Мы простимся на мосту...» Нічога ты сабе калгаснічка нажыў! Яшчэ ўсё дахаты ідзе...

Шпэк стаяў з Рыбалтовічам.

Рыбалтовіч — адзін з самых цёплых калісьці дзядзькоў у гэтай вось Пясчанай Слабадзе. Падлеткамі яшчэ чыталі мы з Кастусём «Біблію» Крапівы. І хто б, як вы падумаеце, даваў нам гэтую кнігу ў той пракляты час! Старэйшы сын Рыбалтовіча, Янка. Ён вучыўся ў беларускай гімназіі і здаваўся нам тады вельмі адукаваным і разумным чалавекам, нават камуністам. А потым справа з гэтым тыпам праяснілася. Людзей паны саджалі ў турму, ганялі па гасцінцах пад канвоем, у кайданах. А малады Рыбалтовіч узышоў нарэшце, як бацька яго гаварыў, на правільны шлях,— пайшоў вучыцца на уніяцкага ксяндза.

Толькі нядаўна я па-сапраўднаму даведаўся, што такое унія. Паны прыдумалі яе даўно, каб ачмурыць нас, адарваць нас ад Расіі. Для гэтага «божы намеснік на зямлі» — рымскі папа — паслаў магната Шаптыцкага з Рыма ў Львоў. Святыя шпікі гэтага святога абшарніка прыйшлі і ў наш прыгранічны раён. Знайшлі недзе маладога Рыбалтовіча — а можа, ён і сам іх знайшоў — і павялі яго на павадку ў Львоў. Першы апостал з нашай ваколіцы.

Калі сын прыязджаў на канікулы, бацька набожна выпільваў з шыпшыны калючую рамку на абразок распятага пана Езуса, чытаў малодшым дзецям «святыя кнігі» памочнікаў мітрапаліта Шаптыцкага і нават слёзы, казалі, выціраў, слухаючы сардэчныя малітвы свайго вучонага сына. Такому бацьку што — абы сынок камандаваў людзьмі, абы лягчэйшы кавалак хлеба. А сын чытаў, маліўся над магілкамі сваіх дзядоў па-лацінску, з езуіцкай лісінай пакорай хадзіў па вёсках, носячы людзям «збаўленне ад бязбожнага камунізма»...

У час гітлераўскай акупацыі гэты любімы сынок Шаптыцкага з'явіўся аднекуль ужо без «гасподняй спадніцы». Новы кавалак лягчэйшага хлеба яму падкінулі цяпер нямецкія фашысты. Брахаў ён за гэты хлеб і ў газетах і па радыё. Ды яшчэ забраў да сябе, у горад, і двух малодшых братоў, каб вывесці і іх у людзі. І вывеў. Адзін быў звычайным паліцаем, а другі, як «больш здольны», вучыўся з нашым Носікам у эсэсаўскай школе.

Цяпер, кажуць, стары Рыбалтовіч у крыўдзе на савецкую ўладу: адзін сынок сядзіць, другі недзе «прапаў», і толькі самы старэйшы, уніят, трапіў пад цёплае крыло гарачых абаронцаў «святой веры»,— ажно ў Амерыку.

— А кланяюцца яны цяпер як нізенька: проста самому ад гэтага нудна,— сказаў я Кастусю, калі мы кончылі курыць.

— Ну іх к чорту! Не думай, Шпэк не так сабе нюхаецца з імі,— і з Рыбалтовічам, і з ксяндзом.

 

13

Даўней былі па нашых вёсках корчмы. Нібы скула на целе мужыцкім, сядзела такая карчма ў Забалоцці, цягнула з хат апошні грош на выпіўку. Маці расказвае, што бывала калісьці так: выйдзе які-небудзь дзядзька Тамаш ці Якуб раніцой трасянкі ўкінуць карове і, глядзіш, няма яго назад, не ідзе... Цётка занепакоіцца, пакіне часам і печ незаслоненай — бяжыць шукаць гаспадара ў карчму. Так і знай, што ён там. Сядзіць і жлукча разведзеную вадой сівуху, закусвае ляжалым тараном. Дзядзька, вядома, не адзін, у кампаніі. Клюнулі ніштавата, ужо і да песень дайшло. Калі ж каторая цётка схамянецца шукаць трошкі пазней — мужыкі паспеюць і пасварыцца, а то і ўзяцца ўчубкі. Часцей жа за ўсё бывала так, што цётцы налівалі ў чарачку каліва гары і яна канчаткова здавалася.

У свята карчма была заўсёды поўная. Карчмар паспяваў толькі запісваць, хто колькі бярэ «на павер». А вёска піла. Піла ад гора. Піла ад радасці... Ды якая там, зрэшты, магла быць радасць на хлебе з мякінай!..

Ужо на памяці такіх, як я, корчмаў нідзе па вёсках не было. Забалачане збіраліся ў Ячнага. Найбольш мужчыны, гаспадары, бо ў моладзі быў свой прыпынак, іншая хата. Ячны жыў такім чынам увесь на вачах, у людзей. Няма ніколі, каб у хаце не было каго-небудзь чужога; не з’ясі нават бульбы ці хлеба кавалак, каб людзі не бачылі, не скажаш слова на жонку ці сына, каб нехта не чуў.

Пасля вызвалення ў моладзі быў чырвоны куток, потым — клуб. Аднак мужчыны па-ранейшаму хадзілі і да Ячнага. «У меншай хаце цяплей,— гаварылі яны,— а клуб — ён падыходзіць больш для моладзі».

Старая прывычка ў старых засталася, ды гутарка ў іхнім «клубе» была, вядома, новая.

Надзеўшы свае акуляры, Ячны чытаў уголас «стацейкі» з газет, а потым мужчыны доўга, дзелавіта і амаль заўсёды весела абмяркоўвалі ўсё: будаўніцтва заводаў, дарог, гарадоў; справы ў калгасах — у нашай «Заходняй» і там, на ўсходзе, дзе яны ёсць ужо даўно. Абмяркоўваліся таксама і міжнародныя справы. Якой трасцы, напрыклад, хочацца Трумэну і ўсёй яго хеўры, што яны пагражаюць новай вайной? Часта Ячны чытаў якую-небудзь кнігу,— таксама уголас, бо інакш яму і не далі б чытаць.

Пасяджэнні праўлення, пасля таго як згарэў наш клуб, адбываліся таксама ў хаце Ячнага. Так яно ўсё было цікава спачатку, што прыходзілі не толькі члены праўлення, а ўсе амаль мужчыны, колькі ўлазіла ў хату.

Тым больш цікава было ўвечары, калі мы з Кастусём прыехалі з раёна.

Таксама, як мы, Кастусь не мог дачакацца вясны — рупіла хлопцу пачынаць у нас будаўніцтва калгаснага двара. Пачатак быў зроблены і, трэба сказаць, пачатак нядрэнны — больш ста кубаметраў сасны ляжала за вёскай на ўзгорку.

— Так... Забалоцце,— гаварыў Кастусь, схіліўшыся над праектам плана калгаснага двара.— Трэба сказаць, што назву нашай вёскі прыдумаў нехта трапна. Я дагэтуль аблазіў увесь наш раён, кожную сцежку, і ўсюды, таварышы, адна песня: амаль кожную нашу вёску можна было б назваць ці Забалоццем, ці Пясчанкай. Паны заўсёды заграбалі лепшыя землі сабе, заўсёды адціскалі нашага брата бліжэй да балота і пяскоў. Глядзіш — то поле табе барануе сам вецер, як у Пясчанай Слабадзе, то копы сена, як у нас было,— не сена, а слёзы, адна асака — трэба вывозіць з балота на лыжах...

Рыгор Камлюк, нядаўна прызначаны конюхам, мужчынка з каласамі ў каўняры кажуха, заварушыўся.

— Канешне,— сказаў ён,— усё гэта самая чыстая праўда. Каровы нашы ходзяць цяпер па траве, як па моры. А некалі ж душыліся ў гразі. Есці, бедная, хоча, залезе ў балота ды так і засядзе. Кожны дзянёк валачылі скаціну з багны.

— Нясеш тыя разы сена з балота,— пачаў Шарэйка,— а з рэзгінаў па спіне вада так і цячэ... Халодненькая!..

— Ну добра, добра,— не вытрымаў Гаўрусь Каляда, які заўсёды любіць самую кароткую гаворку.— Ты, Косця, гавары.

Я гляджу на Кастуся, і ўзыходзіць на думку яго гаворка пра крыніцы. «Малевіч крыніцу пусціў на балота,— расказваў Кастусь,— сажалку выкапаў, карпаў разводзіць. А даўней як было?! Даўней у нас ваявалі з крыніцамі — загачвалі іх пырнікам, каменнем. Пад зямлю заганялі, каб больш было поля. А мы іх выпусцім на прастор — няхай бягуць, няхай працуюць на нас!..»

— Нехта скажа або хоць падумае,— гаворыць Кастусь,— што справу гэтую, калі на добры лад, трэба было б пачынаць трохі пазней: «ніхто зімой не будаваўся»... А мы пачнём сёе-тое цяпер,— не церпіцца, лішне доўга чакалі і мы, і нашы бацькі! Чаго мне тут з вамі лазіць па полі ды выбіраць, дзе будзе лепш: усе мы ведаем, што лепшага месца пад наш калгасны двор як Першая Кругліца — не знойдзеш і са свечкай.

Першая Кругліца — вялікае ўрочышча панскага некалі поля, што даходзіла краем да самага Забалоцця. Гэтым іменна «кавалачкам» зямлі — кавалачак гектараў трыста! — пан Баркоўскі і прыціскаў нашу вёску да балота.

— Правільна, Косця,— зноў не вытрымаў Камлюк.— Тут мы будзем цяпер будавацца.

— І суха, і ад вёскі блізенька, і паша таксама пад бокам,— пацвердзіў дзядзька Ячны. Стары ведаў ужо, што за план намеціў яго Кастусь, і яму, як бацьку, рупіла пахваліцца і правільным планам, і правільным сынам.— А потым,— гаварыў ён,— хто будзе жыў, дык мы і вёску перанясём вышэй, каб не мясіць гразі.

Кастусь паглядзеў на бацьку і ўсміхнуўся:

— А можа, ты і далажыў бы за мяне?

— А што ты думаеш,— пакрыўдзіўся стары,— ты думаеш — я не сказаў бы?

— Стары мой правільна сказаў,— спакойна гаварыў далей Кастусь,— пазней нам прыйдзецца і вёску вынесці з гразі, а потым і балота асушыць і сажалкі выкапаць, карпаў развесці. Але на ўсё свой час. Пачынаць будзем не з гэтага. Калгасны двор пачнём з пабудовы грамадскага свірна. Тады — канюшня і кароўнік. З гэтым трэба будзе паспець да зімы, а там далей будзе відаць. Можа, і з клубам што-небудзь прыдумаем.

— Столькі будынкаў за лета? — не вытрымаў Гаўрусь Каляда.— Дай, божа, адолець. Ды і дрэва ці хопіць яшчэ...

— Аб гэтым, братка, таксама ёсць што сказаць,— усміхнуўся Кастусь.— Я нешта потым скажу,— раней няхай гаворыць старшыня. Давай, Васіль, пачынай!

Я гаварыў пра будынкі, якія падлягаюць абагульненню,— пра ўсе гумны і пра адно гумно, што найбольшае ў Забалоцці.

— Бабрук, таварышы, дастукаўся. Закопваў хлеб, з пастаўкамі не справіўся — судзілі, і гэта ўсім нам вядома. А ёсць і новае. Я заходзіў сёння ў райфо. Нам прапануюць забраць за сходную цану яго будынкі. Нам — бо гэта ж, так сказаць, наша балячка, гэты Бабрук. Я згадзіўся, аформіў справу цераз банк. Паслязаўтра прыедзе інспектар дзяржаўных даходаў і перадасць будынкі нам. Правільна?

Праз нейкі момант у хаце было ціха.

— Та-ак,— пачаў потым Ячны.— Новая навіна на старое чэрава...

— А што яго шкадаваць,— сказаў Камлюк.— Ён хіба чалавека мілаваў? Пры немцах толькі што выраблялі! А дай яму волю яшчэ раз, няхай бы толькі сыночкі вярнуліся,— ён бы яшчэ не так ашчэрыўся!..

Лёня Шарэйка скрывіўся:

— А ўсё ж такі шкада. Успомню толькі, як я каровы пасвіў у яго, як я яму варону ўкінуў у студню — ажно цяпер душа баліць за чалавека. А ў Васіля ж у нашага таксама. Ён жа таксама Бабрукову зацірачку сёрбаў. Давай, Васіль, разам паплачам!..

— Ой, ой, ой! І накурылі ж вы! — раптам пачулася ад парога.— Сваё неба зрабілі мне ў хаце. Добры вечар усім!

Гэта вярнулася з вячорак Волечка.

— Нешта ранавата яна,— штурхануў я Чыгунка.— І ёй не сядзіцца адной на вячорках. А не ведаеш часам чаму?

Алесь усміхнуўся, здаволены гэтым намёкам, бліснуў вачыма і прагудзеў:

— Ну, ну. А сам ты нібы лепшы.

А Волечка яго — нічога сакатуха. Румяная з марозу. А смяецца — аж зубы блішчаць.

— Сядзіце тут ды курыце,— кажа яна,— а ў Тарадры ікона абнавілася. Па ўсім сяле пайшло, а вы...

Ячны паглядзеў на мяне, хітравата прыплюшчыўшы левае вока пад сівым брывом.

— А што, не казаў я? Усё ў работу пойдзе як па плану!

...Пасяджэнне на гэтым не закончылася. Сяму-таму, вядома, хацелася б пайсці паглядзець на новае дзіва, што хадзіла-хадзіла навокал па вёсках і вось прыйшло нарэшце і да нас. Аднак ніхто не выйшаў.

— Глупства ўсё гэта, таварышы,— сказаў Кастусь,— будзем працягваць работу. Варожыя штучкі. Хто не ўтрымаўся за грыву — таму і хвост не паможа. Дазвольце слова мне.

Ён гаварыў пра гліну ў нашых глінішчах і пра саманнае будаўніцтва.

 

14

— Эх ты, Васіль,— зайшоў да нас уранні Чыгунок,— сядзіш ты тут ды з ботам калупаешся, а я тым часам цуд зрабіў. Быў я дагэтуль Алесь, ды і толькі. А з сённяшняга дня я цудатворац. Старая ваша ў хаце? Не. Шкада... Ці быў такі святы, Васіль, як я,— які-небудзь Алесь ці Аляксей Цудатворац?

— Такога чорнага, як ты, здаецца, не было. Ды нешта ж і ты сёння няўмурзаны...

— А я, брат, і ў кузню яшчэ не заходзіў. Прыйшоў учора з праўлення і думаю: як жа нам тут сустрэць яе, ікону гэту абноўленую. Я ж яго, госпада бога, калісьці сам маляваў, памятаеш?

— Ну, і што ж ты прыдумаў?

— Прыдумаў, не бойся. Прыйшлося толькі раненька збегаць у Клёнава, у аптэку.

Чыгунок зняў свае аўчынныя рукавіцы, кінуў іх на лаву і паправіў на кучаравым, «цыганскім», чубе вушанку, відаць, для таго, каб ямчэй было гаварыць.

— Якраз паспеў на іхняе набажэнства. Бачу, брат ты мой, поўная хата, а сама Тарадра падперлася кулачком і лапоча:

«Я ж кажу — я гэта хату пад вечар перамятаю, а потым гэта калі блісне, калі зазіхаціць! Гляджу — ды гэта ж прасвятая багародзіца! Усё золатца, што навокал яе святога тварыка, так і пасвятлела, так і блішчыць, як новенькае! Перахрысцілася я, цётачкі, ды — пуц адразу на калені...»

Бабы вушы развесілі, слухаюць. А Бабручыхі няма. Ну, думаю, ёлкі вашы зялёныя, я гэту справу разбяру. Цуд-то цуд, ды якія ж тут вывады будуць? А яна, брат, давай ім гэтыя вывады, як па пісанаму, адчытваць.

«А што,— кажа,— брэшуць толькі, што бога няма. І калгас гэты выдумалі, і ўсё...»

Так і ёсць,— думаю,— без Бабручыхі тут не абышлося. Нават Ганна Носікава і тая ручкі на жываце злажыла.

«Канешне,— кажа,— сястрыцы мае. Сказаў бязумец у сэрцы сваім: няма бога. А ён,— кажа,— саздацель, бачыць усё. Се граду,— кажа,— і вазмездіе маё са мною...»

Тут я не вытрымаў:

«І ты сюды, кажу? А з якога гэта часу і вы, баптысты, за іконы берыцёся? То ж вы дагэтуль супроць іх былі».

Тады ўжо яны, бабы, на мяне — як тыя куры на бедную мыш.

«Бог адзін,— усхадзілася Тарадра.— Як хто ні моліцца, так і добра. А вы вон з мае хаты, бязбожнікі!..»

— А ты што, не адзін хіба быў? — спытаўся я ў Чыгунка.

— Ды што ты,— смяецца Алесь.— Ніводзін поп адзін абедню не правіць. Хлопцы былі і дзяўчаты. І па цябе я пасылаў, ды вас абодвух дома не было. А дзе ж Мікола?

— У сельсавет паехаў з Ячным Кастусём. Ну, гавары.

— Дай закуру. Дагэтуль часу не было.

«Аляксей Цудатворац» пачынае гарнуць папяросу.

Аднак не церпіцца яму, і, слінячы яшчэ паперку, ён мармыча:

— Ну, тут ужо... вядома, я пачаў... Дай аганьку.

Пусціўшы з форсам першую зацяжку, Алесь пачаў гаварыць спакайней:

— Гляджу я, брат Васіль, на покуць, бачу — і праўда, блішчыць багародзіца. А побач з ёй — Мікалай Цудатворац. Глядзіць на мяне, барадач, з-пад свайго кацялка і, здаецца, вось-вось загне: «Пайшоў вон!..»

«Чаго ж ты,— кажу,— Таццяна, і Міколу яшчэ не памазала?»

«Што памазала? Чым памазала?»

«Сама,— кажу,— здарова ведаеш, чым мажуць. А хочаш, дык я табе яшчэ раз пакажу».

І паказваю ёй вось гэту самую, браток, бутэльку. «Ну, што,— кажу,— яна?»

«Нічога я не ведаю, чарнецце ты! Ніхто мне нічога не даваў. Няхай цябе,— кажа,— мазямі мажуць, калі я мазала яе!»

А тут хлопцы:

«Давай, Алесь, давай!»

«Што давай? А скулу я вам не дам?» — узвізгнула Тарадра.

Ніхто, брат, яе не трымае, а яна крычыць «пусці». А сама гэта ў запек ды за качалку. Шыбанула адтуль да стала на покуці і ну давай мянташыць качалкай, як шабляй.

Ну, думаю, тут можна, як той казаў, і галавой за праўду налажыць. Пойдзем, хлопцы, у абход. А мы ўзялі з сабою, пра запас, яшчэ адну ікону. І якраз такі самы Мікола: замурзаны, злосны. Дастаў я з кішэні анучку, змачыў яе з бутэлькі і пачаў. Выручай мяне, думаю, перакісь вадароду. Чуў, што гэтым можна пазалоту ачысціць, а сам ніколі не рабіў... І што ж ты думаеш? Пасвятлелі, брат, рызы свяціцеля! Хлопцы ў рогат, а я кажу:

«Ну, што, каханенькія, бачылі? Цяпер нясіце мне крупы і сала. Прымаю ў кузні, праз цэлы дзень».

І аб’явіў ім тады, што вось у гэтай бутэльцы. «А можна,— кажу,— і цыбулькай памазаць. Таксама памагае, аднаўляецца».

Правёў я першую частку праграмы і думаю — як тут прымусіць Тарадру прызнацца? Бо яна, брат, стаіць і маўчыць як вады ў рот набраўшы.

«Што,— кажу,— Таццяна, няёмка прызнацца, дык я памагу. Цябе,— кажу,— падвучыў той самы чалавек, лепш сказаць — тая самая баба, пра якую і я цяпер думаю. Праўда?»

«Чорт цябе ведае, пра каго ты думаеш. Чаго ты прыстаў да мяне?!»

«А думаю я пра таго,— кажу,— пра каго ты цяпер і сама думаеш».

«Чаго мне думаць пра яе! Што яна,— кажа,— маці мая або цётка? Што я не такі самы бедны чалавек, як і ты?..»

«Я ведаю,— кажу,— таксама, што яна табе дала».

«А што яна мне дала? Няхай яна ўдушыцца салам сваім!.. У-у-у!»

Так і паехала, так і заспявала. Нават качалка, здаецца, сама ўпала з рукі.

— Ну, як, Васіль, здорава?

Чыгунок глядзіць на мяне і прыкметна здзіўляецца маім маўчаннем.

— Не падабаецца, ці што?

— Нішто сабе зроблена,— усміхаюся я.— Ды толькі справу гэтую можна было зрабіць куды лепш.

— Яшчэ лепш? Эх, чорт, а можа, і трэба было мне з табою параіцца.

— Я пра другое ўчора думаў,— кажу я, канчаючы шыць.— Не трэба было б і ў хату ісці да яе і паднімаць гармідар з бабамі. Культурна можна было б зрабіць. Падрыхтаваў бы нехта з нас даклад пра гэту самую пятрушку з абнаўленнямі і прачытаў. Тады можна было б і цыбулькай нацерці ці гэтай самай хіміяй, па якую ты нашча бегаў у аптэку. Што, Аляксей Цудатворца, не так?

З новай цыгаркай у сціснутых губах Чыгунок збянтэжана глядзіць на мяне вялікімі цыганскімі вачыма і маўчыць, узважвае, што тут рабіць.

— У цябе тут што-небудзь знойдзецца? — ківае ён пасля на паліцу, дзе кнігі.

— Такога, каб адразу коратка і пра адно — няма. У бібліятэцы нашай, здаецца, такія брашуркі былі.

— Хрэн яго разбярэцца. Не з маім ротам мышэй лавіць.

Я абуваю свой ваенны, адрамантаваны бот, а ён, Алесь, гаворыць:

— А пра мянушку, брат, ты ўжо нікому не кажы.

— Пра якую мянушку?

— Ну, што я — Цудатворац.

— Зробіш даклад — не скажу. Ды сам жа ты і выдумаў яе. Свая сярмяжка не цяжка.

Мы выходзім на двор і разыходзімся кожны ў свой бок: Алесь у кузню, а я на склад, куды сёння звозім з двароў насенны фонд.

— Дык памятай,— гаворыць яшчэ раз Алесь,— пра Цудатворца больш ні слова.

Гэтая просьба здаецца мне такой недарослай, што я спыняюся і гляджу ўслед Чыгунку. Самому хочацца быць маладзейшым. Я крычу:

— Э, Аляксей!..

І ён здагадваецца, што гэта за намёк. Зняўшы свае аўчынныя рукавіцы, Алесь кладзе іх у кішэню і вось камячыць кавальскімі лапамі снежку.

 

15

На досвітку наступнага дня да ціхай хаты наводшыбе Забалоцця падкралася цёмная постаць.

За падвойнымі шыбамі новага акна гарэла лямпа. Маладзіца сядзела на прасніцы. Яна то глядзела на кужаль, з якога спрытныя пальцы выводзілі тонкую нітку, то зноў паглядала ў калыску. Калыска звісала ад бэлькі, на тонкіх вяроўках, якія летась толькі звіў шчаслівы бацька. У калысцы гудзела дзяўчынка. Яна паспела ўжо трохі паплакаць, пакуль разбудзіла маму, паспела і паснедаць. Маладзіца гайдае калыску нагой, а яе дарагая «бяссонніца» толькі робіць губамі «тттпппррр!.. ттппрррр!..». Калі ж яна чуе ласкавыя словы дакору і ловіць вачанятамі знаёмую ўсмешку — маленькія губкі яе зноў разводзіць смех.

— Зубок ты мой ненаглядны,— нахіляецца над калыскай маці.— Адзін зубок у дзеванькі маёй, адзін...

Пасля спрытныя пальцы зноў пачынаюць сукаць-выводзіць нітку, і, як ціхая музыка шчасця, шуміць нястомнае верацяно.

Малады гаспадар яшчэ спіць. І добра ёй, маладзіцы, ад думкі, што ўсё пайшло ў сям’і на лад. Учора і яна была ўжо на калгаснай працы. І сёння пойдзе, вядома. І зноў будзе рада, што разам з усімі людзьмі, а не так, як дагэтуль было — у злосці з роднымі, асобна ад усіх... І зноў будзе кіпець работа ў гэтых вось спрытных, умелых руках!

— Спі яшчэ, спі яшчэ, рыбка мая!.. Калгасніца мая, пявуння ты бяссонная!

Шыбы вокан замазаў мароз. З двара ў хату нічога не відаць.

Ды той, што стаіць за акном, не хоча тут бачыць нічога. Ён размахнуўся, падвойнае шкло зазвінела, і потым — пакуль ён паспеў шыбануць за вугал хаты — граната ахнула!..

 

Наш вартаўнік Цупрон, які хадзіў яшчэ без стрэльбы, не асмеліўся бегчы туды, дзе пачуўся выбух. Спачатку ён нават падумаў, што загрымела не там, на хутары, а ў вёсцы... Пакуль ён здагадаўся разбудзіць мяне, пакуль мы ўтрох — ён, Мікола і я — беглі па вуліцы вёскі — справа, ад рэчкі, пачуўся немы, адчайны крык:

— А-га-а-а-а!!

Па сэрцы разанула здагадка.

З адным партызанскім наганам на трох мы пабеглі праз двор да ракі.

— Вазьмі мой кій!.. Пачакай! — задыхана крычаў за мной Цупрон.— На, вазьмі... Я мужчын пабуджу...

Мікола дабег да рэчкі першы. На гэтым беразе яшчэ, прыгнуўшыся, ён закрычаў:

— Міхась!..

Здагадка стала жахлівай праўдай.

Швагер праклаў на хрупкім снезе доўгі крывавы след. Поўз на руках, з параненай нагой, толькі ў бялізне. Моўчкі дапоўз да ракі і, не могучы больш, пакаціўся зверху на лёд. Здолеў яшчэ дакаціцца да гэтага берага, змог учапіцца рукамі за ніцы лазняк, ды тут ужо, відаць, спалохаўся, што больш не зможа сам, адзін, і закрычаў.

Мы павярнулі Міхася наўзнак, але праз кроў, што цякла па твары, заліваючы рот, праз хрыпенне пачуліся толькі два словы:

— Я-а... а-дзін...

За намі беглі ад вёскі мужчыны. Спачатку нешта двух ці трох, і я пазнаў па голасу Шарэйку. Потым, калі я дагнаў Міколу, калі Чыгунок — у расхрыстаным кажушку і з сякерай — задыхаў побач са мной,— мне зноў здалося, што ворагі яшчэ там, дзе засталіся Валя з Верачкай.

Ды іх, вядома, там ужо не было.

Там была смерць.

Калі я ўбачыў яе, асвяціўшы ліхтарыкам хату — ліхтарык мой, здалося мне, пагас...

Граната ўпала тут — паміж калыскай і ложкам. Дзіця разбілася аб край стала. Валю, відаць, адкінула калыскай да сцяны,— яна ляжала галавой пад стол, у лужыне крыві.

Я ўзяў запясць яе малой, халоднай рукі і, перш чым як след разабрацца, крыкнуў:

— Жывая!..

Нехта з хлопцаў знайшоў палатніну — настольнік, ці што,— і мы абгарнулі крывавае, цяжкае цела. Тады Шарэйка зняў з сябе доўгі кажух, мы загарнулі Валю яшчэ раз і ўдвух панеслі да нас.

Міхась быў ужо там.

 

Даўно гэта было, больш дзесяці гадоў таму назад, калі малую сястрычку маю ўдарыў мужчынскай рукой па худзенькім дзіцячым твары плюгавы асаднік Куля — панскі настаўнік у забалоцкай школе.

І Валька не пайшла больш у школу. Выйшла назаўтра з хаты, патэпала трошкі ўздоўж плота, а потым, як быццам успомніўшы нешта, з плачам пабегла назад. Мама ўзяла яе на рукі і панесла ў школу сама. Разам з чарніліцай у запэцканых чарнілам пальчыках, разам з кужэльнай сумачкай, на якой уласнай рукой дзяўчынкі былі вышыты крывыя літары яе прыгожага імя.

Мяне не было тады дома два дні, і маці хацела наладзіць справу сама. Думала нават сказаць, што і пану таксама не можна быць зверам,— ды ён затупаў на яе і вызверыўся яшчэ горш як на малую першакласніцу. Ідучы назад, яны зноў плакалі, і мама супакойвала Валю тым, што прыйдзе час і на паноў.

А я не хацеў таго часу чакаць. Увечары, вярнуўшыся дахаты, я ўзяў з сабой дручок, паставіў яго каля школьнага ганка і настукаў у дзверы таго, каго нельга назваць святым словам «настаўнік».

Куля, відаць, драмаў ці так ляжаў у п’яным ачмурэнні,— я застаў яго на ложку. Ён сеў — увесь памяты і злахмачаны — і хрыплым голасам спытаў:

— Ну чаго?

Калі ж я папрасіў яго выйсці за мной на двор — ён зразумеў усё і ўстаў...

— Чаго на двор? Чаго я пайду гэтак позна на двор? — мармытаў ён і шарыў вачыма навокал сябе, нібы не могучы нечага ўспомніць. Калі ж ён кінуўся ў куток да этажэркі — я зразумеў яго намер...

Пад рукой у мяне была адна толькі зброя — табурэт ля парога, які я схапіў і шпурнуў у куток. Мусіць, удала, бо Куля зароў і пасля — удагон мне — па школьных дзвярах секанулі два стрэлы яго пісталета...

Гэта было даўно, калі я быў яшчэ падлеткам, калі паны маглі мяне назаўтра завесці ў падвал пастарунка.

А сёння вораг — нікчэмны, подлы забойца дзяцей — прыйшоў у светлы наш дом ваўчынай, начною хадой і тут жа — побач са мной, побач з намі, салдатамі,— ударыў Валю маю так жахліва, як могуць прыдумаць толькі яны...

Верачкі больш няма: недзе там, на нашых могілках, ужо, відаць, апусцілі ў глыбокую, вузкую яму малую сасновую трунку. І Валя таксама не бачыла гэтага...

Яна ляжыць на ложку раённай бальніцы, а я сяджу ў яе нагах. Даўно сяджу, даўно прайшоў сённяшні цяжкі дзень, а яна ўсё маўчыць. Забінтаваная галава бяссільна ляжыць на падушцы, і бледны, атулены бінтам твар здаецца мне малым, дзіцячым тварыкам. Ніхто не бачыць гэтага, і я ўстаю, гляджу на закрытыя вочы і сціснутыя вусны сястры і шапчу:

— Валюня... слаўная мая... скажы што-небудзь. Скажы...

Тады да пляча майго зноў нехта дакранаецца, і голас — знаёмы голас Марыі Сцяпанаўны — зноў выводзіць мяне з забыцця.

— Як вам не сорамна! Ну, я ж казала вам не хвалявацца. Хворай ад гэтага не будзе лепш.

Я прызвычаіўся верыць у сілу разумных людзей, я быў нядрэнным салдатам, і таму я зусім паслухмяна саджуся.

— Скажыце, доктар, яна... будзе жыць?

— Ну, мілы мой, вядома, будзе! — гаворыць старая, і добрыя вочы яе глядзяць на мяне сур’ёзна.— Нічога яны нам не зробяць, разбойнікі. Валю я ім не аддам.

У Марыі Сцяпанаўны — раней брыгаднага ўрача — Валя была санітаркай. Яна вучыла Валю перавязваць раны партызан, яна выпраўляла малую маю разам з хлопцамі ў бой і не спала начамі, старая, думала, дзе цяпер, як цяпер ходзіць дзяўчына з зорачкай на кубанцы і з крыжам чырвоным на сумцы з бінтамі...

— Усё будзе добра,— гаворыць Марыя Сцяпанаўна,— вы зірніце, якое дыханне.

Валіны грудзі зыбаюцца ледзь-ледзь улоўна для маіх вачэй, а ўсё ж за кожным іх уздымам нарастае ў душы маёй вера. Так, яна будзе жыць! Мне здаецца, што Валя павінна вось-вось усміхнуцца, зірнуць на мяне... Ды галава яе ляжыць на белай падушцы нерухома, і ахутаны тварык яшчэ ўсё бледны, як нежывы.

Безвыходная, горкая злосць закіпае ў душы, і мне становіцца цесна і душна ў палаце.

І вось тады прыйшлі яны — Паўлюк Канцавы і старшыня райсавета Шаўчэнка.

— Таварыш сакратар,— усхапіўся я з месца.— Павел Іванавіч, дайце мне хлопцаў... Ну, дзесяць, пятнаццаць... Дазвольце нам знікнуць на тыдзень. І мы прывядзём іх сюды. Ну, мо без ног ці без рук... ну, мо без галавы, а прывядзём!.. Павел Іванавіч, дазвольце!..

Павел Іванавіч бярэ мяне каля локцяў і ледзь не шэпча:

— Спакойна трэба тут, Сурмак... Давай спачатку павітаемся. Ну, добры дзень... ці, праўда, добры вечар.

— Ты толькі ціха, Васіль, толькі ціха,— таксама шэпча Шаўчэнка.— Выйшлі разам з бюро, ну, і ўспомнілі.

— Ну, як сястра? — пытаецца Павел Іванавіч.

— Пад вечар палепшала трохі, таварыш камбрыг,— гаворыць за мяне Марыя Сцяпанаўна, забыўшыся, што Канцавы ўжо больш трох гадоў не «таварыш камбрыг», а сакратар райкома.— Заўтра трэба рабіць аперацыю, выняць асколак. А пры такой вялікай страце крыві...

Павел Іванавіч стаіць каля ўзгалоўя Валінага ложка. Высокі, ссутулены гадамі панскай турмы, ужо амаль сівы.

— Усё будзе добра,— гаворыць ён.— Заўтра рана тут будзе хірург. Самалётам. Смірноў. Я нядаўна званіў у абком.

— Ну, а як Ждановіч? — пытаецца Шаўчэнка пра Міхася.— Правядзіце мяне, Марыя Сцяпанаўна, дзе ён. Паўло Іванавіч, пайшлі.

Міхась у гарачцы, трызніць:

— Дзіця, дзіця маё вазьмі! Дыскі падай, Казлоў!..

— І так вось не сціхае,— кажа дзяжурная сястра.

— Гэты лягчэйшы,— гаворыць Марыя Сцяпанаўна.— Два няцяжкія пашкоджанні — галава і бядро. Таксама толькі вялікая страта крыві.

— А рэчку я... пе-ра-паў-зу, не бойся!.. Падайце мне яго сюды!.. Чаго стаіш?!

Міхась парываецца ўстаць, але боль у назе і цяжкая праз меру галава зноў прыціскаюць яго да пасцелі.

Павел Іванавіч маўчыць. Ён глядзіць на спавітую бінтам галаву свайго адважнага падрыўніка, потым ківае галавой:

— Эх, Ждановіч! Як дорага, хлопча, давялося заплаціць за гарачку!.. І ты, Васіль, таксама... Вайну ім хочаш аб’явіць? Так, брат, не робіцца. Той, каму даручана, зробіць і сам. І памагаць яму трэба — умеючы.

 

16

Дайшло да гэтага так.

Капейка забрыў да Міхася нешта хутка пасля сходу, на якім заснаваўся калгас. Забрыў на хутар упершыню, і гэта было яму з рукі: можна было, вельмі падобна на праўду, здзіўляцца швагравым дастаткам і хваліць яго гаспадарлівасць.

— Парадачак у цябе, Сільвестравіч, трэба сказаць, адмысловы,— гаварыў ён, стоячы з Міхасём на ганку.— Плот які хлёсткі! Кубаметраў пад сорак пайшло?

— Чорт іх мераў. Вазіў ды рэзаў.

Міхась ведаў больш-менш, што за цацка яго няпрошаны госць, добра ведаў і тое, як глядзіць на Капейку большасць яго, Міхасёвых, сяброў, як адносімся я і Мікола. Ведаў, глядзеў на прайдзісвета зверху, як можа глядзець на такога партызан, франтавік, інвалід. Але, з другога боку, Міхась адчуваў пасля сходу, што ўсе мы — хто пайшоў у калгас — аддзяліліся ад яго, засталіся на тым баку і паміж намі ўстаў яго высокі шчыльны плот. Больш таго — Міхась разумеў, што не мы аддзяліліся, а ён сам аддзяліўся ад нас, таксама як сам паставіў гэты плот. І таму, што за рэчкай і плотам было дзікавата, а лічыць, што праўда на яго баку — вельмі хацелася, Міхась слухаў Капейкавы словы спачатку цярпліва, а потым і прыхільна.

— Цяпер, вядома, з лесам лягчэй,— гаварыў Капейка.— І маладзец, што не драмаў у шапку. Тут, брат, так — што выхапіш, тое і тваё. Як з кіпеню. Гумно таксама нядаўна рабіў?

— Летась.

— Колькі яно табе, браток, аднаго здароўя каштавала, інваліду...

— Пайду кабыле дам,— сказаў гаспадар.

Капейка пасунуўся следам. Пакуль мяшаць кабыле сечку, Міхась выпусціў яе да вады. І тут Капейка зноў пачаў хваліць — і кабылу з жарабём, і карыта каля студні, з якога яны пілі, і жолаб, у якім Міхась абмешваў вотруб’ямі сечку. І ўсё, што гаварыў Капейка, ападала на цвёрдае сэрца майго швагруся, нібы кропля за кропляй на камень.

Паслаць такога суцяшальніка к чорту — што ён зрабіў бы раней — Міхась ужо не мог: кроплі рабілі сваё...

— У цябе б, Сільвестравіч, рабацёнку якую займець,— сказаў Капейка пасля.— Хоць бы за хлеб. Цяпер, брат, няма чаго за многім гнацца.

Рабацёнка знайшлася, і Капейка адразу пайшоў у вёску, па свой мяшок з начыннем.

Валя прыйшла да нас назаўтра і зноў заплакала:

— На ліха ён здаўся нам, я гаварыла. І скрыня тая — на чорта яна! Няма дзе дошак падзець? Навалок мне іх поўную хату. Ну... я не ведаю, мама, а ўчора як падумала — дык і спаць не магла... І цяпер не магу супакоіцца... Так і здаецца, што гэта ён робіць... труну...

— Ты што, дурніца! Падумай, што гаворыш!..

Ноччу Валя плакала цішком, каб не чуў чужы, і прасіла Міхася не звязвацца «з такім», а гэты самы «такі» нібыта хроп на лаве, а ўсё прыслухоўваўся.

— Баба, Сільвестравіч, бабай,— гаварыў ён назаўтра, паволі габлюючы дошку.— А твая ж, брат, хутчэй пацягне за маткай ды за братамі. Ты для яе — другарадная справа...

Пад вечар, як толькі Капейка выйшаў, Міхась аб’явіў, каб Валя больш не хадзіла да нас. «Або ты замужам — і слухай мужыка, або... як не, дык не!» Валя адказала, што «адно з двух — Капейка для цябе ці я», а то вось возьме малую і пойдзе да мамы. Міхась не ўдарыў яе, як гэта здарылася першы раз, але і Верачкі не даў таксама.

— Ты, Валя, не гізуй,— сказаў ён, доўга памаўчаўшы.— Ты не думай — я не забыўся...

Ён гаварыў і глядзеў на Валю так незвычайна, як быццам хацеў напомніць ёй далёкі ўзлесак, зімовую сцюжу і першую сваю рану, якую не хто-небудзь іншы — яна перавязвала.

І Валя цяпер зразумела яго, здагадалася сэрцам, пра што ён хоча сказаць.

— Ну, дык чаму ж ты з ім шэпчашся, Міша?! Ну, дык чаму ён тут поўзае? Вунь дзе, лезе ўжо — глянь, палюбуйся.

Капейка ішоў ад ракі.

— Не я шапчу, а ён,— прыцішыў голас Міхась.— І ты не вельмі прыслухоўвайся. Я ведаю, што раблю.

Малая Верачка, што сядзела на каленях у бацькі, паглядзела на Міхася, паглядзела на Валю і, не могучы больш нічога сказаць ім, сказала «та-та» і «ма-ма». Міхась прыгарнуў малую, а Валя змоўкла...

Яна зразумела яшчэ раз, і вельмі моцна, што Верачкі ніхто ёй не аддасць, што без Верачкі яна — як там ні будзе — нікуды не пойдзе, што ісці ёй нікуды не трэба.

— Дык ты глядзі, Міхась,— сказала яна і ледзь не пабегла ў бакоўку-кухню. Сказала б, відаць, і яшчэ нешта, ды не хацела, каб пачуў чужы і — яшчэ больш — каб ён бачыў яе слёзы.

А чужы ўжо тупаў у сенцах, абіваючы з валёнкаў снег.

Яшчэ тыдні праз два Капейка згарадзіў нарэшце скрынку на авёс, і гаспадар паставіў увечары чарку.

Чарка гэта была не першая. Сяды-тады, з тугі, Міхась наліваў па шклянцы, і на душу яго зноў пачыналі капаць цёплыя, ліпкія кроплі Капейкавых слоў. Ды хутка гэта апрыкрала. Ужо было неаднойчы пахвалена ўсё — ад высокага плота, з якога Капейка пачаў, і да звычайнай дошкі на адрыне... Капейка, відаць, і сам палічыў, што ўжо даволі распарыў мужыка і можна паддаваць яго далейшай апрацоўцы. Ён пачаў пра вайну, што будзе нібы зусім неўзабаве, пра горкі лёс актывістаў, які чакае іх з прыходам тых, хто «навядзе парадак»...

Тады Міхась зразумеў канчаткова, што справа тут і сапраўды нячыстая. Яму здалося, нібы ён, што той дурны, даверлівы бычок, схіліў лабаціну, Капейка чухае яго паміж рог, а нож трымае тым часам напагатове...

І швагер вырашыў выпіць з Капейкам як след. «Паглядзім, хто больш панясе і што ты мне яшчэ раскажаш!»

Валя выпіла з імі паўчаркі, лягла на печы з Верачкай і прытаілася.

Яны ж сядзелі за сталом, адзін насупраць другога, і кулялі адну за адной. Капейка спляжыўся першы — пачаў гаварыць усё. На п’яны розум яму здавалася, што ён толькі робіць намёкі, ды ад гэтых намёкаў Міхась не спаў у тую ноч да дня, а, устаўшы раней за Капейку, сядзеў, курыў і думаў.

Думаць было аб чым. Міхась ведаў, колькі гарэлкі выпіў з Капейкам Мікола, і ўсё дарма. А тут той самы Капейка «намякнуў» яму за раз пра многае. Ёсць «людзі, што не спяць і цяпер». Іх малавата, але хутка будзе больш. І Рымша тут ужо. Ён ведае, што тут робіцца і хто тут што робіць, бо гэта не хто-небудзь чужы, а свой, тутэйшы, і ад яго нічога не схаваеш. Можа, ён з вашай нават, а мо і з суседняй вёскі — гэта пакуль што няважна. Важна адно — адкуль ён тут узяўся і хто яго паслаў. І хто хоча — той можа і сёння жыць так, каб заўтра яму сказалі дзякуй...

Валя казала потым, што імя маладога Носіка паўтаралася некалькі разоў. Адзін раз Капейка сказаў нешта і пра Грышку Бабрука... Міхась не мог прыпомніць гэтага і вінаваціў чарку.

Цяпер, уранні наступнага дня, ён моўчкі смаліў самасад і ўсё думаў аб тым, што, каб ён быў учора хоць крышку цверазейшы, і цяпер, каб яму другі розум — можна было б выпытаць у Капейкі больш.

Па снеданні, калі Валя, узяўшы Верачку з сабой, пайшла на суседні хутар з кудзеляй, Міхась пачаў атакаваць.

— Ты навучы мяне, Сяргей, што мне рабіць,— пачаў ён так шчыра, як толькі здолеў прыкінуцца.

Капейка раздумваў нядоўга.

— Ты хлопец хлёсткі,— прагудзеў ён, па-свойму і цяпер пазіраючы спадылба.— Ты мог бы, хочучы, многа зрабіць.

— Чаму ж ты думаеш, што я не хачу? Мяне толькі, брат, навучы...

Тады Капейка пачаў больш зразумела намякаць на тое, што ўсюды па вёсках ёсць «лішне гарачыя хлопцы», актыў, якіх прыходзіцца «ахалоджваць». «Сям-там іх нашы ахалоджваюць,— ты сам, напэўна, чуў»...

Міхась устаў і, нібы так сабе, пачаў аглядаць сваю правую мыліцу. Ён узяў яе за ніжні, акуты, канец і спытаўся:

— Дык ты мне скажаш, можа, гранату ўкінуць каму-небудзь з іх? Можа, Шарэйку, а мо лепш швагру майму — Васілю?..

Капейка зразумеў усё, хацеў устаць... Ён не паспеў, бо па кепцы яго гвазданула, як цэп, прышыбкая салдацкая мыліца. Капейка хапіўся аберуч за твар і, згорбіўшыся, кінуўся да дзвярэй. Ды на бягу ён паспеў яшчэ двойчы ці тройчы адчуць на спіне, што пачаў гаварыць не з тым!..

Неўзабаве Міхась быў у нас з заявай. А пад вечар у хаце яго сядзеў малодшы лейтэнант Філіпаў.

— Ведаеш, Міша,— сказаў ён, выслухаўшы ўсё.— Каб я не быў з табой разам у партызанах, каб я не ведаў цябе — дальбог жа, хоць да адказнасці прыцягвай... Ну, што табе было сказаць хоць Васілю? Ну, што табе было хоць дзень яшчэ павалаводзіцца з Капейкам?.. А цяпер нам ізноў — шукай у полі ветру... Эх ты!

А «вецер з поля» вярнуўся да швагравай хаты на досвітку.

 

17

— Не было б у нас пана Рымшы — дык быў бы чорт іншы. Так, здаецца, калісьці казалі?.. Ты пачынай з Бабрука, які не справіўся з пастаўкай. За гэта ж мы і судзілі яго. А хто там Рымша — сынок Бабрукоў ці сынок Рыбалтовіча — гэта мы будзем ведаць. Каму ты ўжо сказаў пра гэта? Міколе? Ну, гэтаму можна, а больш, вядома, пачакай.

Павел Іванавіч Канцавы, каму я расказаў пра ўсё, што гаварыў Міхась, у заключэнне нашай гутаркі яшчэ раз паўтарыў:

— Усё, брат, у нашых руках. Гарачыцца не трэба. Спакойна, напорыста, планава. Возьмем.

Гэта я ўспамінаю сёння, калі мы ідзём па вёсцы ў той бок, дзе на ўзгорку, у самым канцы Забалоцця, відаць Бабрукова гняздо.

Ідзе нас шмат. Побач са мной — работнік райфа і Валодзя Цітовіч з ломікам на плячы.

— А можа, ён і клуб спаліў, і тую запіску на клямку чапляў? — пытаецца Валодзя.— Васіль Пятровіч, ён?

— Можа быць,— кажу я, і ад гэтай думкі мне робіцца смешна: не Бабруку хадзіць з такімі штукамі,— зацяжкі крок, завялікія боты.

Падыходзячы да плота Шпэкавай сядзібы, Шарэйка раптам крычыць:

— Э! Пачакай!

І праўда, позна хавацца. Шпэк паварочвае ад хлява назад. Мякка ступаючы валёнкамі ў галёшах, шляхціц хутка ідзе ад варот і на хаду, яшчэ здалёк, па-свойму ўсміхаецца:

— Дзень добры! Куды ж гэта вы ўсім калгасам?

— Ну, як сёння твае ныркі? — у сваю чаргу пытаецца Шарэйка.

— Хе-хе-хе, ты, брыгадзір, заўсёды — як скажаш!.. І праўда, куды вы?

— Бабрука раскулачваць. Пайшлі. Ты ж, здаецца, даўно хацеў узяцца за яго.

Шпэк хіхікае зноў, і па твары яго цяжка пазнаць, што думае.

— Я сякеру толькі вазьму, брыгадзір,— гаворыць ён,— я даганю вас, таварышы...

Дык вось ён, той самы высокі плот, тыя самыя высокія вароты!.. У вайну Забалоцце згарэла: амаль уся вёска, апроч хутароў. А Бабрукова хата — хоць у вёсцы, ды з краю — не узялася. Заскак брамкі даволі высока ад зямлі. Я ўспамінаю, падышоўшы да яе, што некалі было і мне сем год, і я, маленькі батрачок з парэпанымі чорнымі нагамі, ніяк не мог дастаць гэты заскак з зямлі...

Здаравенны сабака ўздымаецца з прызбы і, не спяшаючыся, ідзе насустрач нам. Спыніўшыся перада мной, звярына гэтая панура бурчыць праз адвіслыя губы і глядзіць на мяне такім чынам, нібы выбірае — з якога боку пачаць...

— У акно пастукаць трэба. А вунь — Бабручыха глядзіць!

Немалады жаночы твар мільгануў у шыбіне акна і зноў схаваўся. Бабрук выйшаў з сяней і з парога паклікаў сабаку.

— Што скажаце, таварыш старшыня? — спытаўся стары, і па вачах яго мне здалося, што яму і пытацца не трэба: ведае.

Старому паказалі распараджэнне райфа: яго будынкі па суду перадаюцца калгасу.

— Гумно спачатку будзем разбіраць,— сказаў я.

Бабрук яшчэ раз паглядзеў з-пад вялікай аўчыннай шапкі:

— Ну што ж, ваша ўлада, бярыце...

Не так атрымалася з бабамі. Сама Бабручыха, Мітрафанава жонка Аксеня і дзве яе дачкі — адна ўжо дарослая дзеўка,— усе разам, як па камандзе, высыпалі з хаты. Ідучы за намі да гумна, яны пачалі галасіць. Бабрук застаўся, дзе стаяў.

— А сыночкі мае, а саколікі! — запрычытала Бабручыха.— А ці чуеце вы, а ці бачыце?!

— Далёка, цётка, сынкі, не пачуюць,— сказаў Мікола.— Прастудзішся толькі дарэмна.

Мікола пайшоў хутчэй. І тады, нібы ўспомніўшы нешта, Аксеня рванулася да гумна. Яна стала спіной да замка і яшчэ, на дадатак, раскрыжавала рукі.

— Ідзі, ідзі, бязрукі чорт! — закрычала.— Адсохла адна — і другая адсохне! Ідзі!

Партызан мой збялеў.

— Сыдзі,— сказаў ён, нібы праз зубы.— Сыдзі з дарогі, пакуль я добра кажу...

— Пастой,— узяў я яго за здаровую руку ў запясці.— Чакай, я сам.

У вачах Міколы заблішчаў, мне здалося, шалёны агеньчык.

— Ты... фашысцкая... ты нам...— ужо са слязьмі ў вачах панёс ён.

— Мікола! Ты што гэта — з бабай!..

— Пачакай,— падышоў, як заўсёды спакойны, Гаўрусь Каляда.— А ну, кума, пасунься на печы. Не захопіш і так усяго, дарма тут распасцёрлася... Ты думаеш, што ён ці я сабе гумно тваё бяром? Давай лепш ключ і не дурыся.

Аксеня ўжо адсунулася ад замка і апусціла рукі. А потым працягнула адну з іх у бок Гаўруся і расшчапіла кулак. Ключ упаў на зямлю.

— Вось бачыш,— таксама спакойна гудзеў Каляда, паднімаючы ключ.— Так і замка не трэба псаваць.

Ён адамкнуў вялізны замок, выняў абадок са скабы, і скрыпучая палавіна гуменных варот адчынілася.

Тут Аксеня нібы схамянулася зноў.

— Душыцеся! Бярыце ўсё,— закрычала яна.— Бокам вылезе, бокам! Будуць тваю труну вось так цягнуць, жабрак ты, будуць!

Гаўрусь выносіў з гумна драбіны.

— Я не памёр яшчэ, не спявай...

Першы ўзбег па драбіне Валодзя Цітовіч.

— А божа мой, а мілы мой,— галасіла старая, пакуль ён, як кот, узбіраўся наверх па страсе.— А няўжо ж ты не чуеш, не бачыш?

— Хлопчыкі мае! — крычаў Валодзя ўжо на самым вільчыку страхі.— Ах вы, ёлкі зялёныя, як далёка відаць!..

Камсамольцы — адзін за адным — узбягалі наверх. Унізе застаўся адзін Мікола. Бабрук яшчэ ўсё стаяў на тым месцы, дзе і сустрэўся з намі. Шарэйка лез па драбіне за мной, а Мікола — я зірнуў на яго — пачаў гарнуць папяросу... Адной рукой, як заўсёды.

— Лёня! — гукнуў я Шарэйку.— Пабудзь ты, можа, там, не лезь.

Шарэйка паглядзеў на мяне, азірнуўся наніз і, відаць, зразумеў, чаго я не хачу. А хто яму верыў, Міколе,— гатоў успыхнуць яшчэ раз.

— Ну, хлопцы, будзем пачынаць,— гудзе тым часам Каляда.— Салома яшчэ добрая, Васіль. А мо вязаць будзем? Шкада.

— Валі наніз. На подсціл пойдзе ці ў саман пасячом. Саломай крыць не будзем.

Гумно здаравеннае. Зірнеш зверху — ледзь не закружыцца ў вачах. Хлопцы дружна ўздзіраюць «спіну» і дабіраюцца да першых лат. Жоўтая, распатрашоная салома спакваля пакрывае страху... Дадаўшы новага дрэва, са зруба гэтага гумна мы пачнём дзён праз колькі складаць на Першай Кругліцы калгасны свіран.

— Яшчэ як новае,— гудзе Гаўрусь.— Асцярожненька, з толкам яго разабраць — усё яшчэ пойдзе ў работу: і кроква, і лаціна... А мы ж яго, Васіль, яшчэ з бацькам тваім, нябожчыкам, рабілі... Шкада, што не дажыў дзядзька Пятрусь, каб разбіраць... Глядзі, і пан солтыс ідзе.

І праўда — дваром ішоў з сякерай Шпэк.

— Вось дзе каму не хочацца сюды,— гудзе Гаўрусь.— Як таму свёкру пялёнкі мыць...

Разам са Шпэкам падышоў Бабрук. Шляхціц пакінуў сякеру нанізе і, па загаду Шарэйкі, палез па драбіне наверх. Ракам паўзе, і нам відаць ужо — бледны, смяяцца хацеў бы, ды губы пакуль што не горнуцца...

Яшчэ не дабраўшыся да палавіны страхі, Валодзя Цітовіч заглянуў праз латы ў сярэдзіну гумна і закрычаў :

— Хлопчыкі, кумпякі! Аб’яўляецца конкурс — хто першы дойдзе!

— Эй, вы! — гукнуў я.— Гэта, хлопцы, не наша: я за гэта ў райфа не плаціў!

— Нічога,— побач са мной гудзе Гаўрусь.— Ты не бойся, Васіль,— чорт іх, гэтыя сцёгны, угрызе: з якога-небудзь чацвёртага года яшчэ!

І гэта можа быць. Было ж калісьці так, калі Бабрук жаніў свайго Мітрафана, што вясельнікі пачалі, падвыпіўшы, кідацца ёлкім, чарвівым салам. Даводзілася і мне кусаць такую кулацкую скварку. Павыводзяць на рынак адкормленых вепрукоў, пазыходзяцца, «сапраўдныя гаспадары», і давай адзін перад адным хваліцца. «Мой,— гаворыць адзін,— нічога ўжо есці не можа. Толькі што лустачку хлеба маслам памажаш — з’есць, а так...» «А я і зусім не прадаваў бы яшчэ,— не хоча адстаць другі,— але ж куды ты тое сала ды мяса будзеш дзяваць. У мяне ж яно яшчэ з трэцяга года вісіць у гумне...»

Такія вось кумпякі ды каўбасы заўважыў цяпер Валодзя.

Бабруковым бабам знізу здалося, што хлопцы і сапраўды спяшаюцца, каб захапіць іх скараміну.

— Стаіш як слуп! — закрычала на Бабрука старая.— Вунь сцёгны хочуць паабрэзваць! Чорт ім верыў! Здымай ідзі, чаго стаіш?!

Мікола яшчэ ўсё сядзеў на драбіне, курыў. Бабрук не асмеліўся патурбаваць яго, пайшоў у гумно без драбінаў.

Аксеня ўжо стаяла там на торпіку саломы і, задраўшы над галавой абедзве рукі, у якіх была каса, дарэмна намагалася падчапіць касой за матузы, якімі была прывязана да лаціны жэрдачка з кумпякамі.

— Цётка Тэкля, а цётка! — падманьваўся зверху Валодзя.— А што ж гэта вы гэтак мала Тарадры за абнаўленне іконы далі,— адзін кавалачак сала. Вы б кумпячок яшчэ далі, пакуль не позна.

— Валодзя! — гукнуў я.— Не чапайце, не трэба!

— Ды што гэта вы, таварыш старшыня,— ледзь не пакрыўдзіўся ён.— Будзем мы рукі брыдзіць! Ды я ёй зараз памагу!

Ён дастаў з кішэні нож.

— Лаві! — крыкнуў праз латы ўніз і перарэзаў першы матузок.

Жэрдачка апала ўніз адным канцом, і пакуль хлопец паспеў перарэзаць другі матузок, па жэрдачцы шуганулі ўніз сухія, чарвівыя кумпякі...

...Салома спушчана. Цяпер трэба прыбраць яе ў адно месца, а потым ужо спускаць латы і кроквы. Пакуль што ў нас перакур.

Каля гумна цішэй, чым нядаўна было: Бабруковы бабы хаваюць недзе сваю скараміну, а нашы фурманкі яшчэ не прыехалі.

Затое перада мной стаіць сам Бабрук.

— Яшчэ ж і рашэння аканчацельна няма,— мармыча ён.— Мала што суд у раёне, можа, вышэйшая ўласць паглядзіць не так...

— А твая ж баба ўжо ездзіла ў Мінск,— гудзе ў адказ яму Гаўрусь.— Вы думалі, што там, вышэй, не савецкая ўлада?

— Яна ўсюды, канешне, адна. І ніхто супраць уласці нічога не кажа...

— Дык што — мы вінаваты?

— Я не кажу, што вы. Хіба ж я кажу, што вы. Толькі ж так яно неяк з нагалу ўсё. Я ж адзінокі чалавек, стары... Я ўвесь век працаваў...

— А я, па-твойму, што — не працаваў? — спакойна прагудзеў Гаўрусь.— Мы што тут — усе, па-твойму, паны? Вось твае парабкі — і адзін, і другі!.. А хто табе гумно рабіў, калі не я?

— Дзядзька Бабрук,— спытаўся Валодзя Цітовіч,— а чаму гэта вы адзінокі? Дзе ж вашы сыны?

— А лейцы яшчэ ў цябе? — дадаў Мікола.— Я пытаюся — лейцы яшчэ ў цябе, што Саньку Чыжыка павесілі на іх?.. Чаго маўчыш?

— Мікола,— сказаў я,— не трэба.

— Ды што ты мяне ўсё вучыш?..

— Ну, годзе, годзе, ну, сядзь,— абняў яго Шарэйка.— Усе мы ведаем, ты не кіпі дарма, навошта. Ты цяпер лепш на рабоце кіпі. Я табе песню за гэта — хочаш?

І Шарэйка завёў, як дзяўчына, танюсенькім голасам:

 

 

 

 

Хлопцы, нібы чакалі гэтага, засмяяліся.

— А ну цябе,— усміхнуўся Мікола і сеў.

Бабрук стаіць адзін, маўчыць. Якраз як той старадаўні каменны ідал. І Шпэк сёння не такі, як заўсёды: не спрабуе хіхікаць са мной і, калі я гляджу на яго, здаецца, хоча нават адвярнуцца...

«Спакойна, напорыста, планава. Возьмем»,— успамінаю я словы Канцавога.

А потым устае перад вачыма малая сасновая трунка... Крывавы снег ад хутара да самай рэчкі... Бледны, непрытомны Валін твар...

Паднімаюся. Цяжка не думаць пра тых, хто хаваецца недзе за спінамі гэтых вось шпэкаў і бабрукоў. Я хачу, я да болю хачу яшчэ сёння, цяпер, сустрэцца з забойцамі Верачкі!

«...Усё, брат, у нашых руках»,— зноў прыходзяць на думку спакойныя словы.

Я прызвычаіўся верыць у сілу разумных людзей, я быў нядрэнным салдатам. І таму я глытаю гарачую, горкую злосць і, супакоены трохі, кажу:

— Ну, хлопцы, будзем сцены разбіраць.

 

18

Наша старая любіць паразважаць уголас, успамінаючы мінулае. Неяк, шыючы мех каля акна, яна гава- рыла:

— Таксама ж людзі калісьці жылі ў курных хатах. І няўжо гэтак цяжка было прыдумаць комін?

І вось, пры гэтых, можна сказаць, перадавых поглядах, яна аднойчы заявіла:

— Што ж, Васіль, вольнаму воля, а я табе раю ўсё ж такі добра падумаць.

— Аб чым гэта, мама?

— Сам павінен ведаць аб чым. Дзяўчына яна — нічога не скажаш — харошая, ды не твая гэта пара.

Сказала і схамянулася: «Што ж гэта я?.. Няхай яна сабе і настаўніца, і ўсё што хочаш, а ўсё ж, каб майму Васілю ды не пара?..»

— Я не тое хацела сказаць. А толькі, можа, браў бы ты, сынок, сваю дзяўчыну, забалоцкую. Ходзяць вунь, як півоні. А гэта што,— што гэта мне за нявестка: ні ты слова на яе не скажы, вечна асцерагайся, ні яна табе чыгуна на прыпек не падніме. Усё ж такі настаўніца!.. Ды і пад блаславенне маё яна не стане. Хаця ж і ты такі самы...

Так гаварылася раней.

На другі дзень пасля аперацыі, пакінуўшы дзяжурыць ля Валі Міколу, я дабраўся пад вечар дахаты.

— Ну, а вы тут адна што рабілі? — спытаўся я пасля таго, як усё расказаў.

— Чаму ж гэта адна? Са мной Аленка была.

Здзіўленне ў голасе маці было настолькі шчырае, што я міжвольна ўсміхнуўся: «Тут можна нават падумаць, што я ў сваяцтве гэтым ні пры чым...»

Лена прыйшла ў нашу хату тады, калі мама вярнулася з могілак і, позна ўвечары, засталася ў хаце адна.

— Пойдзеш ужо? — спытала старая далёка па паўночы.

І ад пытання гэтага, у якім былі горыч і боль адзіноты, Лена спынілася. Мікола звечара яшчэ, як толькі пахавалі Верачку, пайшоў да мяне ў бальніцу, і хата наша здавалася маме і вялікай і страшнай.

Леначка пастаяла, падумала: «Тут яна, мама майго Васіля... Ды не толькі таму. Яна — маці таго, на каго недзе, можа, таксама рыхтуюць гранату... А я яшчэ баюся тых, што скажуць ці падумаюць: сама прыйшла! Дурніца!..»

Яна сказала так сама сабе і распранулася.

Яны вячэралі ўдзвюх і пасля гэтага зрабіліся яшчэ бліжэйшымі. Маці паслала госці на маёй кушэтцы. Без лямпы яшчэ гаварылі, а потым Леначка так і не спала да самага світання. Усё гэта, на што яна сёння пайшла, было такім незвычайным. Яна і не магла зрабіць інакш. Ну, дык чаму ж і ў цемры хочацца схаваць у чужую — у яго падушку гарачыя шчокі і вочы, якія так і просяцца заплакаць!..

Уранні Лена не захацела пачакаць, пакуль згатуецца снеданне. І гэта зноў засмуціла старую.

— А ўвечары, Аленка, ці зойдзеш? — спыталася яна.— Хлопцы ж сёння не вернуцца, мусіць...

Лена сказала: «Прыйду», але прыйшлі яны з Нінай удзвюх і вельмі рады былі, што неўзабаве з добрай весткаю вярнуўся з бальніцы Мікола.

— Дай бог усякаму добраму дачку такую,— гаварыла мне маці, усё расказаўшы.— Залатое дзіця, залатое!..

 

Прыйшоў пагодлівы канец сакавіка, пачатак новай вясны, што заўсёды так моцна хвалюе. Вераб’іны кірмаш у кучы бярозавага вецця пад плотам. Гуллівая песня шпака каля новай шпакоўні. Звоняць жаўранкі, звоніць вада ў ручаінах. На вёсцы цэлы дзень пераклікаюцца вербалозавыя свісцёлкі, якімі ў гэты час узброены кожны хлапчук. Запечны абібок — наш кот Цімох — знайшоў ужо сухое месца на прычолку страхі і шчасліва мурлыча пад промнямі ласкавага сонца. А коні, выпушчаныя на руды загуменны поплаў, грабуць капытамі зямлю або, спыніўшыся на ляту, прагна храпуць, удыхаючы ноздрамі свежы вецер сырых палёў. Вясна! Ужо на нашым балоце з радасным гогатам часта садзяцца дзікія гусі. Ужо кігікаюць заўсёды незадаволеныя доляй кнігаўкі. Ужо даўно вызвоньвае адыходную зіме наша калгасная кузня. Вясна, вясна ідзе, цяпер ужо бясспрэчна і няўхільна!..

А для мяне — усё напоўнена табой. Усюды ты, куды ні павярнуся. Адзін раз — ды і то без мяне — ты была ў маёй хаце залётнаю госцяй, а вось пайшла — і ў хаце стала пуста і самотна... І не пуста, не так я кажу. Ты ўсюды цяпер, дзе ні гляну, пра што ні падумаю. Дык чаму ж мне хадзіць да цябе аж за вёску, дзе светлы пакойчык пры школе?..

І вось аднойчы я спытаўся:

— Мама?..

— Ну што, Васіль? Чаго ты так задумаўся каторы дзень?

— Не, будзе гэта нядобра пакуль што, няхораша?.. Валя, Міхась — яшчэ ўсё там, а я... Словам, Лена пяройдзе да нас. Можа, нават і сёння. Добра?

І старая заплакала.

— Не так гэта трошкі, Васіль, ды ўжо рабіце ўсё па-свойму. Ну што ж, прыедуць Валька з Міхасём, тады і вяселле. Цяпер жа ўсё не так, усё па-новаму... Ну што ж...

— А жыць мы будзем, мама, пакуль што тут.

Старая паглядзела на мяне, здзівілася.

— Гэта яна ўжо цябе навучыла? Глядзі — маладая, ды вельмі разумная. А дзе ж гэта ты думаў жыць, як не ў хаце сваёй? Можа, пойдзеш у школу, у прымы?

Яна злуецца, а мне смешна.

— У прымы я, вядома, не пайду, бо і ісці няма куды. А хату гэтую рабіў Мікола. Таксама ж думаў хлопец пра сваю сям’ю? І пара. А я сабе хату зраблю. Каб нават і Лена мяне падвучыла, дык гэтак будзе найлепш.

— Вядома, для цябе ж яна цяпер — усё. А што маці чакала гадамі, дык гэта нічога...

Хату, пачатую Міколам, мы, нарэшце, закончылі. Праз новыя вокны на свежыя дошкі падлогі лілося вясновае сонца.

І разам з сонцам Лена ўвайшла ў нашу сям’ю, як родная даўно.

— Дзень добры,— прывіталася яна і абняла старую.

— Распранайся, галубка,— сказала маці, выціраючы вочы.— Ай-ёй, ды што ж гэта я? — замітусілася яна.— А ты, Аленка, таксама стаіш, як не дома ўсё роўна...

Тады Мікола непрыкметна штурхануў мяне пад локаць і кіўнуў:

— Глядзі.

Эх, ты! На засланым абрусам стале ляжала цёмная іконка «багародзіцы» — зусім забытая адзнака курных хат. Выйшла неяк само па сабе, што матчына блаславенне адбылося і без яе. Падрыхтавала старая ўсё і, што ж, забылася...

— Жывіце, дзеткі, хораша,— гаварыла яна.— І няхай усё будзе як найлепш... І пра мяне, старую, памятайце. Я ж вам не то што... я...

І тут яна заўважыла на стале «багародзіцу». Зірнула на мяне, зірнула на Міколу і... усміхнулася.

— У-у-у, злодзей, смяешся,— напала толькі на Міколу. А потым узяла іконку і паклала ў стол.

— Вось бачыш, мама,— засмяяўся я,— не так ужо і цяжка комін выдумаць, га?

 

Неўзабаве яшчэ адна радасць прыйшла ў нашу хату — мы з Міхасём прывезлі Валю.

— Вясна, дачушка мая,— гаварыла Марыя Сцяпанаўна, адпускаючы яе з бальніцы.— Вясна прыйшла. Ты больш па сонейку хадзі, па траўцы. І толькі, Валюша, не плач. Не плач, нічога гэтым не паможаш. І маме прывітанне ад мяне. Ну, а ты, гаспадар, глядзі,— звярнулася яна да Міхася.— Глядзі мне, каб добра было.

— Ёсць, каб добра было,— сказаў Міхась, узлез на воз, усеўся і дадаў: — Усё будзе добра, Марыя Сцяпанаўна. Ты, швагер, лейцы мне толькі дай. Вось так. Ну, селі ўсе? Бывайце, Марыя Сцяпанаўна, дзякуем!.. Ластаўка, эл-ля!..

Спачатку колы доўга і дакучліва грымяць па бруку. Пасля іх грукат абрываецца, і мы, яшчэ шпарчэй, ляцім па мяккай вуліцы, уніз, з гары. Адна за адной уцякаюць назад апошнія хаты і дрэвы. І вось нарэшце поле.

— Цішэй, цяпер цішэй! — нацягвае лейцы Міхась, і Ластаўка сцішае ход, а потым тройчы фыркае.— Здарова будзь! Яшчэ раз! На здароўе! Ну, вось, цяпер давай ступой... Эх, брат Васіль, вясна! Хоць сам ляці ды фыркай...

Спяваюць жаўранкі. Нябачныя, яны трымцяць у засмужаным злёгку блакіце, нібы назіраючы зверху, ці хутка падсохне для плуга зямля. А на тонкіх стракатых бярозках абапал гасцінца вось-вось павінны распусціцца клейкія зубчастыя лісточкі.

— За дзень, за два і ў поле пойдуць,— кажа Валя.

А я гляджу на твар яе, ахутаны хусткай і бледны, на вочы, што так пастарэлі за гэты страшны час, і мне да слёз чамусьці хочацца сказаць: «Ты больш па сонейку хадзі, па траўцы...»

— Цяпер не спознішся, Міхась,— кажу я, каб хоць як-небудзь пацешыць Валю,— тваё не застанецца незавораным, і цябе не пакінуць без хлеба.

— Мне каб трошкі нага перастала,— гаворыць Міхась.— А так я здароў. Толькі з Валяй паняньчыцца трэба...

— Учора да мяне Аўдолевіч зайшоў,— перапыняю я швагра, каб лішні раз не напамінаць сястры, што ёй на працу яшчэ ранавата.— Прыйшоў і кажа: прапанова ёсць. Давай Міхася на склад, кладаўшчыком, а я за плугам пайду. Так будзе лепш.

— На склад дык на склад,— усміхаецца сумна Міхась,— не прывык, то прывыкну. Эй ты, Ластаўка, лётам!..

...Над стрэхамі і голлем дрэў пабліскваюць на сонцы крылы галубоў. На нашым клёне — новая шпакоўня. І чорненькі, бліскучы шпак каля яе трапеча крыламі, ловячы сонца, і шчабеча, нібы хочучы на ўсіх у свеце галасах сказаць, што ўжо вясна.

Мама сустрэла Валю з пустымі рукамі...

— Не плач, дзіцятка, нічога не зробіш,— гаварыла яна.— Не вернеш Верачкі, ад слёз не ўстане. Ты думай, што трэба не плакаць, а жыць.

Вітаючыся з Ленай, Валя туліцца да яе, як да сястры, з якой не бачылася столькі год, якой можна цяпер паскардзіцца, усё, усё, што перадумала, сказаць.

— Не плач... Ну ты не плач,— гаворыць Лена і плача сама.

— Няхай сабе яны, Васіль...— кажа Міхась.— А мы давай, брат, закурым.

Жанчыны ідуць у хату, а мы стаім каля светлых акон. Вароты адчынены, і людзі ўсё яшчэ ідуць. Віншуюць Міхася, вітаючыся з ім, а ён, каб схаваць сваё хваляванне, глядзіць час ад часу ўгару, дзе над клёнам — бязмежнае неба.

— Ты зірні, брат, ты толькі зірні! От дзе хіба ідуць!..

На блакіце вясновага неба пабліскваюць белыя крылы. Гэта ходзяць, не могуць нацешыцца шчасцем сваім галубы.

 

19

Над палосамі свежай раллі, над жытняй рунню і травой цэлы дзень не змаўкаюць цудоўныя песні — званочкі жаўранкаў і грукатанне трактара.

Да таго, што жаўранак вяртаецца вельмі рана, што не змаўкае ён ад цямна да цямна,— у Забалоцці прывыклі, вядома, даўно. А грукатанне трактара — песня для нас зусім новая. Ды ўжо яна зачаравала нас, ужо ў душы прачнулася зайздроснае жаданне авалодаць і гэтай песняй. І авалодаем, не можа быць!..

А пакуль што... яна гучыць не на нашых палях.

Пакуль што на Дзікай мяжы, што аддзяляе нашы палі ад панямонскіх, сядзіць Шарэйка, брыгадзір, выціраецца кепкай і стогне:

— О-хо-хо!.. І як жа тут перажыць яе, гэту вясну? Калі я цяпер, Васіль, не здурнею зусім, дык увосені буду вельмі разумны. Палосы праклятыя, га?..

І сапраўды, палосы нам дапяклі цяпер, як ніколі раней. Што там раней! Раней кожны з нас паасобку калупаўся на сваёй паласе, і толькі ўсяго. А цяпер брыгадзіру такому — улічы, калі ласка, што дзе пасеяна, пасля чаго пасеяна, хто і колькі пасеяў!.. Яны ж, палосы гэтыя, не толькі дзеляцца наўздоўж, яны і ўпоперак падзелены; кожны гаспадар сам сабе падзяліў: метраў сто — і асобны верацень, там жыта ў чалавека, там гарох, там бульба,— проста тая пярэстая коўдра, што шыецца з маленькіх рознакаляровых кавалачкаў.

— Ашалець трэба ад усёй гэтай бухгалтэрыі! — гаворыць Шарэйка.— А ён гудзе, ён іграе на нервах!..

Трактар відаць і адгэтуль, з мяжы.

На суцэльным абшары панямонскай раллі, нібы кацер па возеры, ходзіць руплівы жалезны араты і сейбіт. Не сціхае ад рання да ночы, як жаўранак, і ноччу свецяць ягоныя фары.

— Нічога, Лявон,— кажу я.— Увосені заспявае і ў нас. І так зірні — якое хараство!

Хараство ў нас такое, што выйшлі мы цяпер у поле талакой. Такая талака, што не было ад самага пачатку свету. Коні ходзяць папарна — і ў плузе, і ў сеялцы, і ў баране... не ў баране, а ў парных баронах «зігзаг», якіх мы паспелі некалькі набыць. Гной на адзін ці на два сумежных шнуры возіць цэлы дзесятак падвод. Растрасаюць яго таксама гуртам.

Засеўкі. Ціхенька, цёпла. Надоечы прайшоў, як па заказу, дожджык, ад якога ралля падышла, нібы цеста ў дзяжы. Дзядзька Ячны кленчыць зрэбнымі порткамі ў пухкай раллі і заграбае рукамі ў кужэльны беленькі фартух залатыя зярняты гатунковага, панямонскага, аўса. Рукі ў старога надзейныя, цвёрдыя — многа зямлі перавярнулі за свой век, многа зярнят засыпалі ў раллю. Стары цяжкавата ўстае. Пакуль набраць з фартуха першую жменю зярнят, даўней ён скінуў бы шапку, як рабілі заўсёды бацькі і дзяды, памахаў бы рукой ад ілба на жывот і з пляча на плячо. Але цяпер рабіць гэта — і старому таксама няёмка. Прывычка, праўда, прывычкай, а ўсё ж, навошта крывіць душой, калі і сам не верыш даўно і іншым можаш дапячы калючым словам?.. А я, прызнацца, думаў тады, што дзядзька і шапку скінуў на тое, каб перахрысціцца. Ды ён зняў гэту шапку, зірнуў на мяне, хітравата прыплюшчыўшы вока, і шпурнуў яе наводмаш цераз мяжу, на рунь. А сам пайшоў, пабрыў па раллі, спраўна гонячы перад сабой шырокі залацісты сеў. Без шапкі, з сівой галавой.

Былі засеўкі і на новы лад.

Вось ён — стаіць на нашым полі аграном Верабей, глядзіць услед за новай сеялкай і кажа:

— Смешна проста, таварыш Сурмак. Яна такая шырокая, а ён вузкі, загончык. Яна прывыкла высяваць... ці, лепш сказаць, не прывыкла яна, а ўжо такая і ёсць прырода ў савецкай машыны, што любіць гэта машына прастор. Возьмем гэтую самую сеялку,— хіба ж ёй па такіх вось, як гэта, палосках хадзіць?..

Што тут скажаш Вераб'ю? Адвык за дваццаць год на ўсходзе і ад палос, і ад парадку такога, як тут.

Мікола наш ідзе за сеялкай. Хлопец вачэй не звядзе — пазірае, як роўненька, як дружна сыплюцца зярняты. Яму прыемна, што ўжо і сеялка ідзе па забалоцкім полі, што нашы коні ў калгаснай канюшні, на калгасных харчах не сталі такімі, як ім прарочылі шаптуны. Коні лёгка ідуць у машыне, а побач з імі, за мяжой, па лапушыстай жытняй руні тупае яшчэ адно калгаснае жарабя. Такому дазваляецца пакуль што ўсё. Ячны нават і ртуці — «жывога срэбра» — зашыў коніку ў «жычку», стужку, якой упрыгожана шыя малога. Каб не сурочыла часам ліхое вока. Спрадвечны звычай. Ды тут, вядома, не ў звычаі справа, а проста ад рупнасці, проста так добра бачыць, як яно спраўна расце і множыцца — наша дабро. Дык няхай сабе тупае, хоць і па руні.

Аграному смешна... Хоць і сам ён хвалюецца не менш за нас. Інакш не сядзеў бы тут Верабей цэлымі днямі, не ўставаў бы разам са мной на досвітку, не сачыў бы так пільна за ўсім. Сам памагаў размяркоўваць пасевы культур; вучыў, дзе і як рассяваць мінеральныя ўгнаенні; сачыў за ачысткай насення і нормамі высеву.

На Першай Кругліцы блішчыць пад сонцам аплазаваная сасна. Смачна пахне жывіцай, што ліпне да рук цесляроў. Рупліва чокаюць сякеры, шоргае прадоўжная піла, чуваць то смех, то галасы:

— Раз, два — узялі! Мяс-сам! Надзьміся!

На загончыках, якім ужо больш не арацца, вянок за вянком вырастае зруб. Грамадскі свіран, наша першая калгасная пабудова. Копчыкамі абмежаваны вялікі кавалак поля — плошча пад калгасны двор. Ён падзелены на тры асноўныя сектары: складскі, рабочы і жывёлагадоўчы.

На пляцоўцы жывёлагадоўчага сектара таксама пачалося будаўніцтва,— капаецца роў пад фундамент кароўніка — нашай першай пабудовы з саману.

Гаўрусь Каляда, якога мы выбралі брыгадзірам па будаўніцтву, працуе цяпер, як хлопцы кажуць, «па чарцяжах», бо ўсё будуем па тыпавых праектах. «Мне толькі добра растлумач,— гаворыць ён,— а я ўсё разумею і сам». Растлумачана ўсё, як належыцца: Кастусь Ячны бывае тут часта. І вельмі пацешна глядзець, як Гаўрусь падыходзіць да свайго каптана, вымае з кішэні яго ў дзесяць столак згорнуты «чарцёж» і важна разглядае, каб з нечым зверыцца яшчэ раз.

Без чарцяжоў працуе ў вёсцы дзед Мілюк. З трыма падручнымі стары будуе хату Зязюлісе. Балазе яе котлішча — побач з гумном, у якім пустуе цяпер днямі дзедава канюшня. Паволі, роўна чахкае яго бывалая сякера, плазуючы бервяно, і не трэскі ляцяць, а адганяецца ад бервяна суцэльная і доўгая, як дошка, трэска. З-за невысокага зруба відаць збіты дзедам крыж, а на крыжы — вянок з вясняных кветак, які сплялі і павесіла цётка Зязюліха.

Стары гэта звычай — ставіць у новым зрубе крыж,— але і звычай гэты сёння ў нас выглядае па-новаму.

Над зямлянкай дыміцца драўляны дачасны комін. Апоўдні дзед Мілюк пазірае на сонца і потым кажа камандзе сваёй, што пара на абед. Гэты момант заўсёды пільнуе старая Зязюліха.

— Не, не, дахаты я вас не пушчу,— выходзіць яна на парог сваёй падземнай хаткі.— Мая работа, мілыя, мая і яда. Капусту сёння зварыла, закрасіла...

Дзед утыкае ў бервяно сякеру.

— Што ж, няхораша, хлопцы, і адмаўляцца.

І паслухмяная каманда памагатых услед за ім спускаецца ў зямлянку.

Для дзеда Мілюка, які за век нахадзіўся па людзях, не навіна абедаць за чужым сталом. А пачынаючыя цесляры гэтай вясной упершыню абедаюць не дома. І новая радасць — сядзець за сталом чалавека, якому ты робіш дабро,— толькі цяпер прыйшла да іх.

Саманную брыгаду, у склад якой сабраліся амаль адны маладыя, узначальвае Валодзя Цітовіч.

Вунь дзе ён, наш «саманны завод», каля самай дарогі, у глінішчах. Косця Ячны і тэхнік ягоны толькі першы дзень паказвалі, як усё гэта робіцца: капалі разам з намі яму, рабілі першы замес і фармоўку. Цяпер Валодзя варочае справай сам.

У круглай яме топчуцца двое коней, месячы гліну. Усё ідзе ў гэта месіва — і салома з Бабруковых стрэх, і пацяруха ўсякая, і кастрыца... Каля другой ямы, дзе гатовае месіва ўкісла за некалькі дзён пад саламянымі матамі, дзяўчаты і хлопцы фармуюць на новым таку саманную гліну. Гатовая цэгла сохне — адна на таку, а ранейшая ў штабелях. Яшчэ дзень-два, і пачнём класці сцены.

Косці Ячнага сёння няма,— ён недзе ў іншым калгасе, але справа і без яго, вядома, не стаіць на месцы. Ён ведае, калі будзе гатова першая ходка саману, і ён не спозніцца прыехаць паказаць нам кладку сцен.

Весела, шумна на гэтым заводзе.

Уранні, калі яшчэ сонца стаіць невысока над пушчай за Нёманам, прыносіць сюды смех і песні наша моладзь. Праз цэлы дзень гучаць яны, хоць і нялёгка хадзіць каля гліны з лапатай, з насілкамі. А ўвечары, калі ўсё гэта — румянае, вясёлае, з карэлымі, нямытымі рукамі — пачынае збірацца дахаты, нястомныя рукі пускаюць у ход нашу, нядаўна набытую, помпу. Мыюць коней. Шлангам кіруе сам брыгадзір, Валодзя. І кожны раз абмыты конь на развітанне атрымлівае ў хвост струмень вады і, пад блазенскі рогат будаўнікоў, стралой імчыцца на дарогу.

 

Поўны месяц надоўга спыніўся над полем. У белай гушчы бязлікіх вішнёвых кветак да новай раніцы заціх любоўны, заклапочаны пчаліны звон. Пасля дзённых турбот задрамаў у падстрэшшы руплівы бацька — чарнагруды верабей. За вёскай, у росным лазняку над нашай звілістай рачулкай, спяваюць недзе салаўі. Ды песня іх не даходзіць сюды,— яна пакрыта песняй нашай моладзі.

Па гузіках баяна лёгка і чула ходзяць грубаватыя пальцы не цалкам адмытых кавальскіх рук. Цыганскі чуб Алеся Чыгунка схіліўся над самай музыкай. Алесь нібы слухае, нібы здзіўляецца зноў, колькі цудоўных гукаў схавана ў душы яго друга — баяна. Задаволены ім баяніст час ад часу рыўком уздымае чупрыну, і кепка яго толькі цудам сядзіць на патыліцы.

 

 

 

 

Яна лунае ў прастор — песня пра нашы прыгожыя, спакойныя прасторы, пра нашу бела-зялёную вясну, наша залатое пшанічнае лета. І вялікія чорныя вочы Алеся глядзяць гэтай песні ўслед.

Акно адчынена. Я сяджу ля акна.

Паміж зямлёй і месяцам, на пірамідзе гумна, бачу даўно знаёмы выступ буслінага гнязда, а на гняздзе — самога бусла. Не дрэмле ён, таксама слухае, відаць. Далёка быў стары, далей яшчэ за мяне. А ўсё ж ніяк, здаецца, не можа вырашыць, якую старонку назваць радзімай, якім пірамідам аддаць перавагу. Аб гэтым думаў ён, даўганогі дзівак, на каменных егіпецкіх помніках горкай няволі, калі тужыў па саламяных пірамідах нашых гумнаў. Аб гэтым думае, відаць, і сёння...

— А што ж гэта яна — малодшая за цябе, а вучыць у чацвёртым класе?

Гэта чуваць мне з кухні, дзе свеціць лямпа на стале і маці з Ленай абіраюць бульбу.

— У яе ж і навукі не больш, як у цябе,— гаворыць далей старая,— а ты ўсё з меншымі ды з меншымі... Сяброўкі вы-то сяброўкі, але ж і свайго таксама не трэба ўступаць.

Гаворка ідзе пра Ніну Савось, якая адна жыве цяпер у пакойчыку пры нашай школе. У словах маці — клопат, наіўны клопат старой, жаданне не даць у крыўду сваё дзіця.

А «дзіця» гэта перш усміхаецца — мне не відаць, але я адчуваю,— а потым тлумачыць маме, што першы клас вучыць цяжэй, што ў яе дык якраз больш адказная праца.

— Ай-ёй,— здзіўляецца маці.— А я, глядзі ты, думала: малыя дзеці — малы клопат... А то ж і праўда,— як ты яго спачатку навучыш, так яно табе потым і будзе чытаць. Толькі ж задураць яны цябе за ўвесь дзень, задураць! Дзяўчаты, вядома, не так, а вось хлопцы, дык што ні кажы... З іншым родная маці не справіцца, а гэта ж ты адна, а іх поўная школа. Растуць, нібы грыбкі пасля дажджу.

Лена апраўдвае сваіх выхаванцаў,— нават хлопцаў, усіх, за выключэннем Толіка Шарэйкі.

— Няўрымслівы, як верабей,— гаворыць яна.— Так і не сядзіцца яму на адным месцы, так і шчабеча!

— У бацьку ўдаўся,— кажа маці.— Той таксама калісьці не па зямлі хадзіў, а па платах. А піша, мусіць, як курыца лапкай грабе?

— Ой, не! — пярэчыць Лена.— І піша добра, і чытае лепш за ўсіх. А што свавольнік трохі, дык гэта праўда.

 

 

 

 

Над вёскай песня ідзе, як ішла, радасць звініць, як звінела. Моцны і шчыры голас Лявона Шарэйкі чуваць у гэтай песні, як заўсёды, добра.

— А ты вазьмі такога рэздура ды трошкі на калені,— гаворыць маці пра Толіка, маленькага Шарэйку.— Або лінейкай пастраш.

У адказ на такую параду настаўніца мая зусім сыходзіць з сур’ёзнага, педагагічнага тону размовы і шчыра смяецца.

І маці — мне не відаць, я толькі здагадваюся — спачатку глядзіць на яе са здзіўленнем, а потым, схамянуўшыся, кажа:

— Ай-ёй! Ізноў забылася, што цяпер яно ў нас усё не так, як калісьці было, як даўней...

Калісьці старая таксама была настаўніцай. Праўда, сама ледзь-ледзь умее чытаць, а ўсё ж і Міколу і Валю яна навучыла распазнаваць тыя літары, з якіх складаюцца родныя словы. Мяне чытаць па-беларуску навучыў яшчэ бацька. Пасля такі абавязак перайшоў на мяне. Не на выдатна я спраўляўся з гэтым абавязкам, асабліва навучаючы Міколу. Вучань свавольны быў, неслухмяны, ну, а «настаўніку» пры ім таксама не сядзелася. І маці вучыла меншых сама, па старому парадку настаўляючы часта на правільны шлях зрэбнымі махрачамі свайго фартуха.

— А ты, Аленка, пачытала б мне што-небудзь яшчэ,— пачынае яна, памаўчаўшы,— хоць бы заўтра, святою нядзеляй. А то ўсе вы такія — кожны сабе. Ячны Сцяпан — дык той, бачыш, пазычыў мае акуляры на дзень, а дзень яго як здоўжыўся — на цэлы тыдзень.

Справа тут, вядома, не ў акулярах. Раней мы сплочвалі старой за навуку больш сумленна, чытаючы сяды-тады ўголас. Цяпер і Мікола і я заўсёды заняты, дома бываем мала, а Валя і зусім пайшла з сям'і. І старая напала на Лену. Чытаюць яны часта, і чытанне гэтае,— калі я часам слухаю яго ці ўспамінаю,— здаецца мне найлепшым сведчаннем іх дружбы.

Кнігі, якія былі на руках і не згарэлі ў клубе, стаяць у нас на паліцы. Сюды прыйшоў адзін-другі дзесятак Леніных кніг. Кожны прыезд з райцэнтра або з Баранавіч — Міколаў, Ленін ці мой — таксама папаўняе нашу бібліятэку. Ды ад гэтага кніг на паліцы не больш: яны заўсёды на людзях.

Лена чытае цяпер «Спадарожнікі» Пановай. Пачала іх адна, без маці, і заўтра прыйдзецца зноў пачаць. Ды гэта, відаць, не цяжка, асабліва для таго, хто сам пажадаў аддаць жыццё навучанню людзей. Вось і цяпер яна, Лена, нібы між іншым, пачаўшы гаварыць, што за кніга, аб чым, заахвоцілася пытаннямі старой і ўжо расказвае.

А песня над вёскай звініць, ужо трэцяя пасля Яся, якога жнеі прасілі прысесці ля іх павячэраць.

— Ай-ёй! — раптам здзівілася маці.— Навошта ж мы начысцілі яе ажно столькі?! — І, пад смех памагатай, яна наракае: — Гутар, гутар, а валы ў жыта: мы тут адно за адным, а рукі самі абіраюць. На цэлы ўзвод наабіралі, як мы некалі ў лесе.

— Нядзеля заўтра, паклічам гасцей,— азваўся я з хаты.

— А ты сядзіш там, дык сядзі,— смяецца маці.— Налётаўся за дзень, дык адпачні. А мы ўжо самі як-будзь, і без цябе... Бяры, Аленка, і лямпу туды.

Святло пераходзіць у хату, і, з уваходам яго, усё, што за акном, нібы знікае. Толькі песня звініць па-ранейшаму. Лена — у светлым пярэдніку, з вялікай лямпай у руцэ — ідзе да стала. І ўжо на вуснах усмешка, а вочы жмурацца — ці то ад лямпы, ці то ад нейкай хітрынкі.

— Што, вершы тут складаеце, таварыш старшыня?

Я зноў сяджу, як раней, пазіраю ў акно. Яна ставіць лямпу на стол, і я ўжо чую за сабой яе знаёмую хаду. Пасля адчуваю цяпло яе рук, адна з якіх па шчацэ пераходзіць на лоб і вышэй, дзе пальцы пяшчотна тармошаць мой лішне багаты чуб. і

— Маладыя старшыні калгасаў павінны таксама галіцца і стрыгчыся,— гаворыць Лена з даволі ўдалай сур’ёзнасцю.— Ну, пра каго складаеш вершы, пра свой калгас?

— Ну, скажам, пра яго.

— Пра той, што ёсць?

— Ну, што ты! Мы таксама з самакрытыкай знаёмы. Ды і пра той, што будзе ў нас, вершы ўжо складзены, без мяне. Паслухай, якая харошая песня!..

Стогалосая песня звініць. Галасоў, праўда, менш, ды пачуцця ў ёй хапіла б, відаць, і на сто спевакоў.

Шуміць, шуміць высокая пшаніца,

І ёй канца і краю не відаць,—

гэта пайшоў па версе наш Мікола. Гэта чуваць за галасамі хлопцаў і дзяўчат баян Алеся.

— І і, злодзей, як заліваецца! — гаворыць маці пра Міколу.— Усе, няхай здаровы будуць, хоць у радыё.

Алесь да вайны толькі рыпаў на гэтым баяне, а сёння — глядзі ты!.. Ну што ж, малады наш Ясю, мо павячэраем?

«Якая там вячэра!» — хочацца сказаць. І я ўстаю.

— Ды што вы, мама! — кажа Лена за мяне.— Мы яшчэ пойдзем. І так ён тут зачакаўся мяне.

І мы ідзём туды, дзе песня.

— Вершаў не пішаш, газет не чытаеш, не голішся. Зусім адсталы старшыня,— смяецца Лена, беручы мяне пад руку.— Чытаў сёння ў «Звяздзе»? Зноў да нас палякі прыехалі, у Беларусь. Сяляне польскія. Вучыцца будаваць калгасы.

— Ну, да нас яны не прыедуць.

— А чаму?

— На што ім тут глядзець, у Забалоцці? Няхай вучацца ў старых калгасах, ну, а да нас — праз год, праз два. А цяпер...

— Эх ты,— заглядае ў твар мне Лена.— Таксама мне знайшоўся, ты — «не паэт»! А радасць наша, а нашы першыя ўдачы, па-твойму, людзям не цікавыя? Вось — паглядзіш — прыедуць! І вершы нехта напіша.

— Нам, цётачка, не да вершаў. За лён спалохаўся. Разагналіся мы шырока, а ўжо з праполкай адсталі.

Больш за дваццаць гектараў лёну мы, як нам параіў Верабей, пасеялі на ўзараным пералозе, і многія пакручвалі галовамі і нават мармыталі,— на пералозе лён, чаго толькі не выдумаюць аграномы!.. І пустазелле супраць нас пайшло — ажно гудзе на нашым лёне.

— Ты ведаеш, што будзе, хай толькі справа не ўдасца? — гавару я.— І я вось думаў: ці не падняць нам моладзь заўтра на праполку. Першы нядзельнік за ўвесь час. Цікава, што тут скажа камсамол?

— Ну-у, да чаго дадумаўся адзін каля акна! Пра гэта хіба думаць аднаму: пагаворым вось разам з усімі і пойдзем. Я і сама пайду ахвотна. Усе пойдуць, нават таварыш старшыня.

Яна бярэ мяне пад руку і збоку, зноў з хітрынкай, заглядае ў вочы.

— Што, не пойдзе?

— Можа, не вельмі ахвотна, а ўсё ж такі пойдзе. Баюся толькі, што ад нашай, мужчынскай, дапамогі лёну не пашанцуе.

— Павырываюць і лён з пустазеллем?

— Ну, што не вырвуць, дык з божаю помаччу вытапчуць. Хлопцы вясёлыя, разам з дзяўчатамі не памесцяцца.

— Хлопцы сур’ёзныя, не выдумляй! І дзяўчаты, і хлопцы сур’ёзныя.

А ўжо «сур’ёзныя» — чуваць — ад песні перайшлі да танцаў. Замяцеліла полька-цыганачка.

— І ўлев-ва! — гучыць задорны голас Лявона Шарэйкі.

І мы спяшаемся туды, дзе маладая весялосць.

 

20

Ад работы — дзе ты і ў вопратцы абы-якой, і рукі ў цябе брудныя — вельмі прыемна бывае памыцца, пераапрануцца ў святочнае адзенне і сесці на веласіпед. Прыемна ехаць туды, дзе будзе многа цікавага.

Вось так я і еду. На полі праца, будні дзень, а я ў новым кіцелі, з сякім-такім ваенным звонам на грудзях. Веласіпедныя шыны шуршаць пада мной на сцяжынцы, што белай стужкай ляжыць на зялёнай траве.

Што ж за свята такое ў мяне?

Леначка напрарочыла. З-за мяжы, з той краіны, што стала, нарэшце, і шчырым другам для нас і добрым суседам, прыехалі госці — сяляне. Прыехалі паглядзець, што ў нас робіцца, як мы будуем тут новае жыццё.

Пасланец сельсавета знайшоў мяне ў полі. Хлапчук перадаў мне запіску сакратара райкома і, стомлена дыхаючы, сказаў:

— Палякі прыехалі.

Павел Іванавіч пісаў, каб я адразу ж ехаў у сельсавет, а калі не застану іх там — да Малевіча. Туды павінны хутка падысці з суседняга раёна дзве машыны. Група людзей з дэлегацыі польскіх сялян. Суседні раён, адкуль яны заедуць, знаходзіўся калісьці за мяжой, на ўсходзе. Польскія госці пабывалі ва ўсходніх абласцях рэспублікі, у калгасах і на новабудоўлях, а па дарозе дахаты захацелі заглянуць і да нас — паглядзець хоць адзін з маладзейшых, нядаўна арганізаваных калгасаў.

Але пастой,— адзін піша: «хутка падыдзе», а другі вось гаворыць: «прыехалі»... Што такое?

— Ты што,— спытаўся я ў пасланца,— валэндаўся недзе з запіскай? Чакаў, пакуль яны прыедуць?

— Ды яны, дзядзька, у Панямонь яшчэ не прыехалі. Яны да нас прыехалі, я гавару... у наш раён.

Еду, гляджу на сцяжынку перад сабой і ўсміхаюся. Вядома, добра гаворыць малы — яны прыехалі да нас, бо і мы сёння — не проста так сабе нешта, мы таксама маленькая частка вялікай радзімы працоўных!..

Шыны шуршаць, а навокал наднёманскі май. Песні жаўранкаў, якія вельмі прыкметныя ранняй вясной, цяпер неяк не заўважаюцца, нібы яны толькі фон, як блакітнае неба ўгары, а зеляніна ўнізе. На небе лёгкія, павольныя хмаркі. Цені хмарак таксама ляніва паўзуць па палях, па сівым жыце і яркай, сакавітай зеляніне ярыны. Зялёны небакрай пацягнуты смугой. Нейкі мілы цвіркунчык, маленькая птушка, сядзіць на тэлеграфным провадзе і, нібы на жалейцы, раз-поразу паўтарае свой аднатонны напеў. Добра глядзець на хаду, заўважаць з вышыні, што жыта сёлета вельмі дружна бярэцца ў трубку, што на цёмнай ужо, сакавітай траве абочын камячкамі кволага пуху стаіць дзьмухавец.

А вось і Панямонь. Спачатку мястэчка, або хутчэй за ўсё проста вёска, у якой сельсавет, а потым, за Нёманам,— былы маёнтак, дзе размясціўся калгасны двор. Гасцей у сельсавеце няма, яны ўжо ў Малевіча.

На мосце ўспамінаю, як мы нядаўна ехалі сюды ўдвух з Кастусём Ячным: уз’ехаўшы на мост, ён не вытрымаў, крыкнуў мне цераз плячо, не пускаючы ручак матацыклавага руля: «Маёнтак пана Рушчыца! Глядзі!»

Так, гэта і ёсць былое Людвікова. Больш правільна — тут засталіся ад яго толькі ліпы, клёны і сосны, старадаўні маёнткавы парк. Уцалелі таксама дзве панскія пабудовы — мураваная каплічка з лацінскім надпісам «Маліся і працуй» і стары барак, дзе жылі калісьці парабкі, тыя самыя людзі, якіх толькі і датычыўся наказ панскага бога, напісаны на каплічцы. Палац і ўсе іншыя пабудовы Рушчыцавай гаспадаркі пайшлі з дымам яшчэ ўвосені сорак другога. Тады ж павіс на ліпавай галіне і зондэрфюрэр Лепке — новы пан, што прывалокся сюды, каб па загаду свайго фюрэра аднавіць для нас даўнейшую няволю. Сюды прыходзіў з партызанамі і наш Мікола. Гэта быў яго першы бой.

Прыемна ў засені старога парку. Я сыходжу з веласіпеда і ціха іду побач з ім. На абочыне дарогі, каля кустоў алешыны цвітуць блакітныя незабудкі. Я ўспамінаю Лену і нашу новую радасць... «Калі будзе дзяўчынка,— думаю я,— яна нарве некалі маленькай ручкай маленькі букет гэтых ціхенькіх кветак...»

Нібы ўжо бачачы гэта, я спыняюся і стаю. Слухаю, як шуміць сваю мудрую песню сасна, а адначасна мне прыкра і смешна ад думкі, што гракам да мяне няма аніякай справы. Ломяць сухое галлё, якое самі ж яны і высушылі, і крычаць, і крычаць... І салаўя не пачуеш з-за іх. Адна толькі песня выразна даходзіць адтуль, дзе людзі,— рупліва тахкае лакамабіль калгаснай электрастанцыі, зусім блізка, адразу за дрэвамі.

Госці і гаспадары, калі я ўбачыў іх, ішлі якраз па калгасным двары, ад канюшні. На месцы, дзе нядаўна была закончана артэзіянская студня і драўляная вышка над ёю стаяла яшчэ непрыбраная, прадстаўнікі дзвюх саюзных дзяржаў спыніліся.

«Як гэта важна гучыць — «прадстаўнікі»,— падумаў я. А што за смех? Дагэтуль працоўныя двух суседніх народаў не сустракаліся яшчэ ні разу як гаспадары жыцця, і ад гэтага, відаць, так многа было на свеце ўсякай непатрэбшчыны.

А ўсё ж такі ў такую ўрачыстую хвіліну нават і франтавік чамусьці спачатку бянтэжыцца. Я, напрыклад, збянтэжыўся і думаў, ідучы, з каго пачаць вітацца? Апроч гасцей з-за мяжы былі госці і нашы — Павел Іванавіч і Шаўчэнка.

Выручыў мяне Канцавы, які стаяў першы з краю.

— Прывітанне, таварыш Сурмак! — падаў ён руку.— Знаёмся з гасцямі.— А да гасцей звярнуўся так: — Проша знаёміцца. Старшыня маладога калгаса «Ленінскі шлях». І назва прыгожая, і старшыня, не пры ім кажучы, ніштаваты.

Каля яго з гасцей стаялі тры мужчыны.

Аднаго з двух малодшых — чарнявага і спаважнага, у маіх, відаць, гадах — звалі Чэслаў Гадомскі. Другі, Ян Строіш, быў старэйшы за яго,— высокі і стройны.

Трэці госць падпіраў сваю старасць тоўстым і гузаватым ядлоўцавым кіем. З-пад сівых вусоў прыязна ўсміхаліся губы, а добрыя вочы рабацягі глядзелі з-пад капяжа густых броваў. Гадомскі і Строіш былі ў касцюмах і плашчах, а стары — у зялёным капелюшы і ў камізэлі пад чорнай расхрыстанай курткай. На камізэлі — ад гузіка ў кішэньку — вісеў гадзіннікавы ланцужок. Пра ланцужкі такія калісьці пры панах крычалі на рынку бадзячыя гандляры: «Гэй, што за ён! Для навязвання быка, індыка і сцізорыка!..»

— Валенты Скіба,— назваўся стары, падаючы мне руку.

Шаўчэнка і госці-жанчыны стаялі па той бок калодзежнай вышкі.

Малодшую жанчыну, жонку Строіша, звалі Зося. Таксама, як муж і Гадомскі, яна была апранута па-гарадскому. Старэйшая полька, у яркай стракатай народнай вопратцы, калі я вітаўся, сказала:

— Я Анеля Каспэрак. А ў нашай Бялай Вульцы кажуць — Юзэфова.

— А я вас буду па-нашаму клікаць,— сказаў я па-польску,— дазвольце, цётка Анеля?

— А южці, проша!¹ — засмяялася яна.

— Глядзі, Сурмак,— звярнуўся да мяне Канцавы.— Глядзі ты вось на гэтага, братка ты мой, малайца!

Ён абняў за плячо сінявокага, светлага Строіша.

— Эх, Ясю, Ясю! — сказаў.— Ты ведаеш, Сурмак, што мы з ім разам калісьці пад уладу пана Пілсудскага міну падкладалі. Ён недзе каля свайго Красныстава, а я ў нашай Бярозаўцы, у гэтым Панямоні. А сядзець нам прыйшлося разам. Помніш, Ясю, у трыццаць трэцім? Дзе той пракляты туман на гарах Свентакшыжскіх? Дзе наш замак пануры?..

Побач з Малевічам стаялі яго лепшыя сябры — брыгадзір Качарга і пастух, дзед Саёнак. У знак свята дзед надзеў чорную, вышытую нейкімі бубачкамі кашулю і, відаць, таксама сёння прыстрыг з бакоў сівую бараду.

— Здравія жалаем! — важна сказаў ён, вітаючыся са мной, і дакрануўся шчопцямі пальцаў да маленькага, лакіраванага брыля сваёй вялікай і круглай, як рэшата, шапкі.

— Ну, што, таварышы, пойдзем далей? — спытаў Павел Іванавіч.— Вядзі, Малевіч, хваліся.

Шаўчэнка — здаровы і спакойны палтаўчанін, у час вайны наш, беларускі, партызан — з відавочнай прыемнасцю спраўляў сёння абавязак кавалера. Цётка Анеля і маладая прыгожая Зося ішлі абапал яго, а ён гаварыў:

— Па гэтай трубцы мы з вамі, дарагія госцейкі, так вось і прыйдзем у самы кароўнік. Малевіч, відаць, дзеля гэтага іх і паклаў.

«Гэтая трубка» — водаправодная труба ад студні ў кароўнік — ляжала на дне глыбокага раўка, яшчэ не засыпанага зямлёй. Чалавек дваццаць дзяўчат і хлопцаў з вясёлым гоманам пракладалі цяпер такі самы равок у кірунку канюшні.

Кароўнік быў пусты. Толькі ў першым стаяку направа чмыхнуў бык — здаравенны, пярэсты Айчым. Ён паглядзеў на нас і незадаволена надзьмуўся.

— Ляжыш, васпан,— прыгнуўся трохі дзед Валенты.— Табе б цяпер файку толькі і закурыць. А гэта што, сынок яго? — спытаўся дзед каля другога стаяка.— Ого, таксама штучка з форсам. Паглядзець бы такога на сонцы!

Малевіч, чуючы гэта, сказаў:

— І праўда, цемнавата. Уключыце, хто блізка.

Бліжэй да ўключацеля стаяў брыгадзір Качарга, аднак дзед Саёнак прыпыніў яго.

— Пачакай, я сам.

Магло б некаму здацца, што справа ідзе пра нешта вельмі складанае, у чым найбольш разумее стары пастух Лукаш Саёнак,— столькі важнасці было ў яго голасе. Дзед падышоў да вушака дзвярэй, старыя пальцы яго знайшлі на сцяне маленькі кіпцік уключацеля, і вось — уздоўж кароўніка пад белымі шчыткамі загарэліся электралямпачкі.

— Цяпер яно, браток, і ў нас вось так!

Дзед гаварыў «браток» да ўсіх таму, што думаў толькі, як, відаць, пра самага старэйшага з гасцей.

— То ці штука доперо, моісце вы! — здзівіўся дзед Валенты.— І вшыстко то тэраз, па войне, зробёнэ?!²

— А што ж ты думаеш, браток! Мы тут — чацвёрты год пасля вайны — не абручы ганялі па дарожцы, мы рабілі!

Госці агледзелі ўсю гаспадарку. За паркам, дзе па багата расквечаным поплаве снавалі сыценькія, нібы точаныя, цяляты, завіхалася цётка Анеля. Дзед Валенты, а разам з ім і дзед Лукаш намагаліся ўгаварыць нас адразу ісці да статка кароў, што хадзілі за ракой, але справу адклалі да вечара, калі каровы прыйдуць дахаты самі. Таварыш Строіш, цагляр па прафесіі, асабліва разварушыўся каля цагельнага завода.

— На базе гэтай цагельні,— гаварыў Канцавы,— мы думаем пачаць вялікае будаўніцтва. Цагельны завод будзем рабіць. Малевічу першаму трэба пачаць барацьбу за цагляную вёску. Яму гэта больш па сілах, чым, напрыклад, таварышу Сурмаку. А можа, і наадварот?..

Зірнуўшы на Малевіча, я пазнаў, што гутаркі ў яго з сакратаром пра справу такую яшчэ не было. Павел Іванавіч гаварыў ад сябе. І гэта было ўжо не толькі меркаванне, справу гэтую прыйдзецца вырашаць неўзабаве. І дзядзька Юрка не здзівіўся, што пачынаць трэба яму. Ён паглядзеў на мяне і з усмешкай сказаў Канцавому:

— Будзе яно, Павел Іванавіч, не наадварот, а так, як гаварылася. Пачынаць будзем мы. У Васіля пакуль што іншай работы хопіць.

— А ты, дружа Юрко, не ганарыся,— сказаў Шаўчэнка, нібы хочучы абараніць мяне ад нейкай напасці.— Сурмак і так ужо абагнаў цябе ў адным. Праўда?

— А, саман! — усміхнуўся дзядзька Юрка.— Ну што ж, саман — добрая справа таксама. Ды мы ўжо лепш на цэглу адразу пяройдзем. А пакуль што і наша сасонка не так ужо дрэнна глядзіцца!.. Прашу, паважаныя госці, паглядзім наш клуб!

Клуб, з глядзельнай залай на трыста асоб, з пакоямі для бібліятэкі-чытальні і, часова, канторы праўлення, у сярэдзіне быў яшчэ не закончаны. Аднак ужо тут панямонцы спраўлялі сёлетні Першамай. Знадворку зіхацелі ад сонца шматлікія шыбы і шыбнікі акон і доўгай, ашклёнай веранды; блішчаў гонтавы дах. Побач з клубам пасаджаны парк; зеленалістыя ліпкі і клёнікі стаялі роўнымі радамі, пакуль што трымаючыся за падпоркі.

За клубам пачыналася вёска, не Панямонь, а новая, калгасная.

— Усё гэта, дарагія госці,— загаварыў Малевіч,— і гэты клуб і гэтыя хаты — пабудаваны намі ў чыстым полі. Людзі, якія тут жывуць, жылі... ды не жылі, а гібелі ў бараках. Яшчэ нядаўна — дзесяць год таму назад. Адзін з гэтых баракаў, як памяць, і яшчэ стаіць. Вы бачылі яго, вы самі добра ведаеце, што такое «чваракі»,— халупы для нашага брата, батрака, у якіх і сапраўды было хоць ракачком хадзі, па-вашаму, па-польску — на «чвараках»... А цяпер — паглядзіце!..

Новыя хаты стаяць абапал шырокай вуліцы, прасторна аддзяліўшыся адна ад адной прысядзібнымі агародамі. Цагляныя каміны, узорыстыя ліштвы вялікіх акон, перад вокнамі плоцікі, за якімі да позняй восені будзе цвісці дзявочая радасць — кветкі. На агародах — саджанцы новых садоў. Праўда, сцены драўляныя, дахі з драніцы, аднак уздоўж вуліцы гудуць на слупах правады, і над вокнамі кожнай хаты блішчаць шкляныя кубкі ізалятараў. На многіх дварах узвышаюцца жэрдкі антэн.

— Правільна, Юрка Іванавіч,— сказаў Канцавы.— Якое тут можа быць параўнанне не толькі з паршывым батрацкім баракам, а нават і са шмат якімі вёскамі раёна. Там жа яшчэ вельмі часта хата ледзь не на хаце стаіць, страха пры страсе... Яшчэ не зжытая спадчына. А гэта вось, калі ласка!..

Мы падышлі да двара старшыні.

— Прасі, Малевіч,— усміхнуўся Канцавы,— паглядзі, што ў цябе там у хаце.

 

Мы сядзім за багатым сталом.

Гасцей многа, і ў хаце так цесна, што Марыля, маладая жонка Юркі Іванавіча, спачатку была разгубілася... І разгубілася настолькі, што Канцавы паглядзеў мнагазначна на дзеда Скібу, пакруціў галавой і ўздыхнуў:

— Дрэнь наша справа, дзеду. Закусь нішто сабе, а размачыць яе няма чым...

— Ах, мамачкі! Цьфу, цьфу,— зачырванелася збянтэжаная маладзіца.— І ты, Юрка, таксама глядзіш!..

Госці весела зашумелі, і пад гэты вясёлы шум на стале занялі сваё месца бутэлькі.

— Дарагія таварышы,— устаў на покуце Канцавы.

Мы падняліся з налітымі чаркамі.

Перада мной, цераз стол, стаяла тая самая дзяўчына, што сустрэла мяне, калі ўзыходзіў сёння на калгасны двор. Тады яна везла гной, апранутая абы-як, і магло нават здацца, што яна была вельмі далёка ад тых узнятых святочных пачуццяў, што напаўнялі маю душу. А цяпер вось яна, тая самая кветка, стаіць і ўсміхаецца. Вочы, як цвет ільняны, сукенка расцвіла густым бела-бэзавым колерам, як зацвіце ў свой час і той апошні ўчастак бульбы, які пасаджаны сёння яе брыгадай. А на грудзях ордэн пад сіняй стужкай. Вось мы, кажа, якія, дарагія госцейкі,— бачыце працу нашу, глядзіце і на шчасце!..

— Можна прыдумаць усякі тост,— гаварыў тым часам Павел Іванавіч,— вельмі разумны і вельмі прыгожы. Ёсць у нас і за што, ёсць і за каго падняць бяседную чарку!..

Побач з дзяўчынай стаяў брыгадзір Качарга,— той нястомны рабацяга, якога некалі аконамы пана Рушчыца лічылі толькі рабочай жывёлінай.

Юрка Іванавіч расказваў мне аднойчы пра першую калгасную касьбу пасля вайны. Пяць мужчын пачыналі яе ў незабыўным ліпені сорак чацвёртага года. І вось на трэці дзень касьбы самы лепшы ў калгасе касец, Апанас, не выйшаў на работу. Што такое?.. Старшыня пайшоў да яго ў барак. Апанас сядзеў каля стала, падпёршы кулакамі цяжкую ад гора галаву. Даўно не было ўжо на гэтым стале звычайнага чорнага хлеба. На шчаўі цягнуў касец, апошнімі сіламі, і вось машына, нарэшце, стала. Так пачыналася аднаўленне калгаса. А сёння ён, брыгадзір Качарга, глядзіць на свет як адзін з пераможцаў, сёння ў вачах яго гордая радасць. Ён слухае сакратара райкома і, у лад яго словам, міжвольна ківае галавой, сцвярджаючы найдаражэйшую праўду.

— ...І вып’ем мы, таварышы, за нашу народную ўладу, за нашу вялікую дружбу! — закончыў Павел Іванавіч.

Мы чокнуліся і выпілі.

А дзед Саёнак чамусьці спазніўся. І вось ён працягнуў руку да бутэлькі, якая стаяла бліжэй. Адразу я здзівіўся, потым — зразумеў. І сапраўды, непарадак! Шаўчэнка, дзедаў сусед з левай рукі, відаць, загаварыўшыся, наліў дзеду толькі паўчаркі. Старому гэта не спадабалася. Ён пачакаў нейкі момант, думаючы, што маладыя здагадаюцца, а потым устаў і выправіў памылку сам.

За ўсім гэтым сачыў яго другі сусед — стары Валенты; ён адзін і не выпіў яшчэ.

— Ну, браток, за народную ўладу! — узняў чарку Саёнак.— Будзь, Валента, здароў! Пастух з пастухом — як міністры!..

 

21

Днела, калі я вяртаўся дахаты.

Паехаў каля ракі, ускраінай лесу. І не ехаў, а ціха брыў па траве, што набрыняла за ноч расой, каціў побач з сабой веласіпед, пазіраў на зару і думаў...

Было аб чым.

Праходзілі ў вачах — сустрэча Канцавога і Строіша, сустрэча двух старых пастухоў...

З пачуццём добрай зайздрасці да поспехаў панямонцаў успамінаў будынкі, у якіх ужо і вада падыходзіць па трубах, і святло загарэлася. Успамінаў новыя хаты, і цэглу, і ціхі плёскат вады ў новых сажалках, над якімі праз вербы і ліпы чуваць салаўіная песня...

Усё гэта, вядома, бачыў я не раз. Аднак цяпер, разам з палякамі, глядзеў на новае ў нашым жыцці зусім як быццам па-новаму.

Прыемна было пагаварыць з гасцямі на іх мове. Бо хто ж калісьці, пры панах, гаварыў тут з такімі, як я, па-польску? І аб чым гаварыў? Больш за ўсіх пан секвестратар ды пан паліцэйскі. Часта заходзілі ў вёску беспрацоўныя з далёкіх прамысловых гарадоў, і мы гаварылі з імі па-польску аб тым, чаму і нам, і ім жывецца дрэнна.

Такім вось бокам і дакраналася да нас жывая польская мова.

Дзе я быў у той час, апроч свайго Забалоцця і іншых пяці-шасці вёсак ваколіцы?

Трохі ў войску і трохі ў турме. І там, і там з мяне выбівалі «савецкі дух».

І, вядома, ні паліцэйскі, ні капрал, ні турэмны дазорца не маглі здагадацца, што «хлопак з крэсаў» — спачатку ў лапцях, пасля ў мундзіры панскага салдата і, нарэшце, у шэрай вопратцы арыштанта,— што гэты «збальшавізаваны хам» любіў Міцкевіча, Ажэшка, Пруса...

Ні дзед Валенты, ні цётка Анеля не былі тут, вядома, ні ў чым вінаваты. Іх аддзяляла ад нас паліцэйская палка і крапідла ксяндза. А такія, як Чэслаў Гадомскі і Строіш, змагаліся за сённяшні дзень разам з нашымі беларускімі рэвалюцыянерамі-падпольшчыкамі.

...Вось-вось пакажацца сонца.

Гэтая самая зара цяпер глядзіцца ў наша светлае акно. Расцвіў перад акном духмяны белы бэз. Шчабечуць песню сваю мітуслівыя ластаўкі: над акном іх гняздо.

Ды гэты першы дзённы шум не разбудзіць маю гаспадыньку.

А можа, яна не спіць ужо? Ужо ці яшчэ?

Бывала ж так, што Лена ці не спала далёка за поўнач, пакуль я не вярнуся, ці ўставала да свету — чакаць.

Можа, і цяпер ужо адчынена акно, а ты глядзіш праз бэзава лісцё або чытаеш на падушцы, па-дзіцячаму падпёршы рукою шчаку?

А я іду. Я раскажу табе, як заўсёды, усё, і ўсё гэта ў мяне такое сёння незвычайнае.

Потым я пайду — у поле ці на будаўніцтва, а ты — таксама на працу, у школу. Многа працы ў цябе: завяршаецца школьны год. Калі мы выйдзем з хаты і ад варот разыдземся кожны ў свой бок, ты доўга будзеш стаяць у вачах: як ідзеш каля акон, у светлай сукенцы, з партфелем сшыткаў у руцэ; як на вусны твае то ўзыходзіць, то зноў на іх патухае шчаслівая ўсмешка; як прыязна вітаюць цябе і старыя і дзеці; як азіраюцца ўслед табе мае маладыя сябры...

...Я думаў так, а ўжо ад Нёмана дарога павярнула ў лес. Не лес яшчэ — толькі прылесак.

І вось у гэтым ціхім, духмяным прылеску мяне нечакана сустрэла бяда...

Я кажу — «нечакана». Не мог жа я чакаць таго, не мог не здрыгануцца, калі з кустоў пачуўся крык:

— Эй! Стой, Сурмак! Рукі ўгору, сабака!..

Тры дзецюкі выйшлі з кустоў на дарогу.

Першы бандзюга, які падышоў да мяне, спытаўся:

— Што, пазнаў? Не чакаў, што сустрэнемся? А чаму ж гэта лапы не ўздымеш?

Пазнаць-то я яго пазнаў — гэта быў Носік, той самы Валодзька, што «загінуў недзе ад нямецкай бомбы», ну, а чакаць такое сустрэчы... «Ведай цяпер, як з пустымі рукамі хадзіць...»

Носік стаяў з аўтаматам. Другі, таксама малады, наставіў карабін. Трэці — Капейка — з наганам.

— Ну што,— сказаў Носік,— не пісаў я табе, што даскачашся? І табе, і тваёй памагатай. Чаго маўчыш? Паспакайнеў... А мы пагаворым з табой за ўсё. Пусці нарэшце свайго коніка! Уляпіўся... Капейка, кішэні!

Капейка падышоў. Па-свойму гледзячы на свет з-пад кепкі, ён узяў з маіх рук і піхнуў набок веласіпед, а тады пачаў лазіць па мне той самай левай, свабоднай рукой. У кішэні кіцеля, у кішэні штаноў, за пазуху...

З усяго, што я дагэтуль ведаю, найбольш агідныя для мяне пацукі. Каб ён пабег па мне, каб ён панюхаў мяне... брр!.. Чытаў недзе калісьці, што італьянскія фашысты на допытах ужывалі жалезныя клеткі з галоднымі пацукамі. Клетку гэтую надзявалі на галаву ахвяры. Можа, не тры пацукі, а больш ці менш бывала ў той клетцы, ды мне здавалася цяпер, што іх заўсёды было тры...

А гэтыя вось «пацукі» — гладкія, нават паголеныя і, відаць, толькі ўчора. Не заўсёды сядзяць яны тут, у кустах,— ёсць і ў іх свае людзі...

Як жа тут з вамі пачаць?..

Абмацаўшы мяне, Капейка яшчэ раз пралез па мне ад галавы да ног вачыма... «Мяркуе, што дастанецца яму з падзелу спадкаў»,— падумаў я і здзівіўся, што ён не заўважыў на левым запясці маёй рукі гадзінніка, тым больш што бачыў яго раней не раз. Яшчэ больш я здзівіўся, што партбілет ён не знайшоў таксама!..

— Медалікі мы табе сёння здымем! — гыкнуў Носік, ашчэрыўшы моцныя зубы.— Трошкі пазней, пакуль што часу няма. І Грышу Бабрука пакажам табе. Можа, нават і Рымшу самога. Я чуў — ты вельмі хацеў іх сустрэць. Ты адвядзі яго, Капейка, далей, а мы яшчэ пабудзем тут. Ды глядзі — калі што, не зявай. А ты, таварыш старшыня, пачакай там, падумай. Мы табе зараз і Канцавога даставім. Мы тут чакалі яго, а бог нам цябе прыслаў.

Мы адыходзім з Капейкам у лес. Калі я хачу азірнуцца або іду цішэй, ён штурхае наганам у спіну.

— Ідзі, ідзі, ак-ты-віст! — гаворыць.— Ты ж і са мной хацеў убачыцца, таксама страшыў. Вось і ўбачыў. І швагер твой убачыўся са мной. Шкада — павылізваліся. А цябе сёння будуць сабакі лізаць. Мы да вас дабярэмся, да ўсіх...

...Маленькая сасновая труна... Крывавы след на снезе... Валя!.. «Не «ну іх», а «мы іх!» — гаворыць Мікола... І Канцавога вам сёння не ўдасца злавіць: ён паехаў другою дарогай. І пачакай ты, пачакай! Толькі глыбей у лес, далей ад тых! Цяпер, толькі цяпер!..

Ды чорт вазьмі! — само неяк прыйшло на памяць, як клёнаўцы знайшлі над Нёманам фінагента Антонава. Сядзеў хлопец па пахі ў вадзе, акрываўлены ўвесь, з пагонамі і зоркамі, павыразанымі на целе.

Ды не, я не паддамся вам!..

А думкі чорныя цяжка спыніць...

На галінку сасны, што звісае над намі, прысела маленькая птушка. Сінічка ў сваім зялёным, і чорным, і жоўтым адзенні. Яна сказала б, вядома, сваё «ці-сік, ці-сік», здзівілася б, чаго мы тут, але ў дзюбіку быў чарвячок. Тут недзе ў птушкі гняздзечка і дзеці... А можа, толькі сяброўка, што сядзіць у нагрэтым гняздзе і чакае вялікай радасці?.. Хто іх ведае. Птушка кіўнула чорненькай, белашчокай галоўкай і, бачачы, што нас адгэтуль не выжывеш,— паляцела... А я застаўся зноў адзін з вялізным пацуком... Нічога, Лена, нічога!..

— А ну, давай сюды гадзіннік. І грошы давай. Ды глядзі, не кажы ім, што я іх узяў,— сказаў Капейка, трымаючы свой пісталет перад грудзьмі.

«Ага! — прамільгнула ў маёй галаве.— Дык вось чаму ты не палез па партбілет!.. Відаць, падумаў, што грошы. Таксама, падумаў, адзін забярэш».

Левай рукой Капейка палез пад маё рукаво. Халодныя пальцы шарылі па метале браслета, не ведаючы, як яго расшпіліць. Я глядзеў бандзюку проста ў твар.

— Чаго ўталопіўся! — не вытрымаў нарэшце ён.— Здымі яго сам!

«А ну, давай, давай!..» — падумаў я, ужо з усмешкай у душы. Я расшпіліў браслет, і ён, нібы незнарок, спусціўся з рукі на мох.

І гэта вырашыла ўсё.

Капейка не вытрымаў, забыўся адразу, што пад наганам і я падняў бы гадзіннік з зямлі. Ён сам прыгнуўся... І тады, пакуль яго пальцы паспелі дакрануцца да блішчастай змейкі браслета,— я з размаху чарахнуў яму наском бота пад самую храпу.

Выйшла!

Першае, што ён паспеў зрабіць — гэта схапіўся аберуч за твар, а я — за руку з пісталетам. Я рвануў яго раз і другі і кульнуў пад сябе на мох. Я намагаўся выкруціць з рук наган. Аднак лапы Капейкі былі так моцна сашчэплены, што гэта мне не ўдалося. А тут яшчэ ён, нібы цяпер толькі ўспомніўшы, што побач з ім — сябры, зароў пада мной, як жывёліна... Заставалася адно — абяззброіць яго інакш. Я нагваздаваў яму кулаком па вачах, на дадатак яшчэ раз садануў нагой у жывот — і чмыхануў у гушчар.

Лячу па лесе, як лось. Трашчыць сушняк, шчыміць пад ударамі голля твар, а дух займае ад лёту і шчасця!.. Недзе там, ззаду, чуваць стрэлы і крык пагоні. «Паршыўцы!» — думаю я і, у знак поўнай пагарды да іх, спыняюся, іду памалу, а потым саджуся на мох.

Навокал зялёна і ціха. Слых мой толькі праз момант ловіць музыку ціхага шуму лісця, ды і то мне спачатку здаецца, што гэта ўсё яшчэ шуміць у галаве. Потым чую — пачаў салавей... Недзе бухнуў яшчэ адзін стрэл. Апошні.

У роснай засені цвітуць маленькімі белымі зоркамі кветкі чарніц, а высока ўгары, на вершалінах дрэў, іграюць промні сонца. Гэта вяртае мяне да жыцця яшчэ больш. Я заўважаю, што побач стаіць надламанае дрэўца бярозкі. «Добры кіёк, можа, прыдасца, хто ведае»,— думаю я. Зламаць бярозку лёгка, ды яна яшчэ ўсё расце, зелянеюць лісточкі. «Няхай расце»,— думаю я і ад радасці б’ю па зямлі кулаком:

Жыву, дарагая, жыву!..

1949—1952 г. 1977 г.

1942-1952; 1977

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў. У 5-ці т. Т. 2. Аповесці.- Мн.: Маст. літ., 1980. - с. 93-202
Крыніца: скан