Калі б гэта пісаць пра чужое, літаратурна прыдуманае, дык можна было б пачаць апавяданне так:
Стаялі дзве вёскі, большая, што з нізіны крута ішла ўгару, і меншая, што сціпла асела на шырокай роўнядзі. У вышэйшай ды большай добра спявалі мужчыны, не кавалеры, а найбольш жанатыя; вясновымі вечарамі іх чутно было далёка ў наваколле. А ў меншай, нізіннай, галасістыя былі дзяўчаты; іхнія песні таксама ў сваёй вёсцы не ўмяшчаліся.
Можа, і не заўсёды так было, а толькі ў часе, які апісваю, аднак такі падзел пявучасці, на мужчын і дзяўчат, бывае, наводзіць на роздум: заканамернасць тут нейкая была ці выпадковасць яшчэ і такая? У маленстве так не думалася, тады мужчынскія песні на вуліцы, часамі і перад нашай хатай, то аглушалі, то зачароўвалі мяне збоку і зверху, а ў юнацтве, у вёсцы меншай, я ўжо і сам тым дзяўчатам рады быў памагаць. Зрэшты, як і мужчынам, у вёсцы большай...
Так вось яно з «чыстай белетрыстыкай» у мяне і не выходзіць — хоцькі-няхоцькі збіваешся на ўспаміны. Захапляючыся вяснянымі песнямі і спевакамі-мужчынамі ў Пасынках (у рамане «Птушкі і гнёзды») і ў Ніжніх Байдунах (у вёсцы не толькі з прыдуманай назвай, як папярэдняя, але сабранай для аповесці з некалькіх у адну), я памятаў перш за ўсё пра сваё Загора, сваіх людзей, здалёк па часе і па адлегласці чуў іхнія галасы, бачыў воблікі. А ў іншых творах, скажам, у «Думках звычайных» ці ў некаторых замалёўках, зямляцкае гаварылася з поўнай адкрытасцю, непасрэдна. Можа, усё ўжо і сказана, што мне трэба і варта было сказаць? Думаецца і так. Але ж на працягу доўгіх, ужо і даўжэзных гадоў час ад часу ў памяці хвалююча і журботна брыніць, паўтараецца галасамі тое, што так і не хоча ісці ў нябыт. Такое проста асабістае, аднак і шчымліва неадчэпнае ў сваім праве на памяць, на нейкі глыбейшы сэнс...
Першы ўспамін, які запісваю,— не пра загорскіх спевакоў, а пра пачутае мною ў той вечар, калі ў нас на вуліцы было ціха, а песня дайшла да мяне з-за гары, дзе гасцінец, а потым могілкі, адтуль, дзе вёска з дзіўнай назвай Церабостынь.
Каля нашага калодзежа, хоць неглыбокага, але з крынічна сцюдзёнай, чысценькай вадой, за плотам — на градах садок, у якім да ранняга рання застыла ў ціхоцці буйная квецень яблыняў. Пасля непазбежнага шоламу, якога я нарабіў тарахценнем круцёлкі, боўцем вядра і цішэйшым пад’ёмам ды пералівам вады ў вядро кухоннае, зноў стала так ціха, што захацелася пастаяць, памаўчаць...
І тут якраз пачулася тая далёкая песня. У ціхім юначым здзіўленні, хутчэй недаўменні, што гэта іменна там, у той, можна сказаць, загадкавай Церабостыні, спяваюць тое, што ў нас на вёсцы не гучала ніколі. Нямала песень было ў нас і рускіх, і ўкраінскіх, прынесеных бывальцамі з гарадоў, дзе хто быў у салдатах або на заробках, прынесеных і крыху збеларушчаных, азагоршчаных цераз памяць людзей, ахвочых на песню. А песня, якая пачулася мне як з-за свету, была — перш за ўсё словамі — у нашай хаце, у добра-такі растрэсеным аднатомніку Лермантава, як верш «Воздушный корабль». Тры браты, мы спявалі яе часамі, кожны сабе, але дзякуючы найстарэйшаму, Мікалаю, якому, пакуль бацькі не прывезлі нас з Адэсы ў Загора, было дванаццаць гадоў, і ён пры старэйшых братах, студэнтах, нямала чаму навучыўся. У тым ліку і песням: «Выхожу один я на дорогу», «Не дождаться мне, видно, свободы», так яны, па першых радках, запаміналіся, без назваў. Як і тая, якою я заслухаўся,— «По синим волнам океана».
І тады, каля калодзежа, у мяне было, хочацца меркаваць, не проста адно здзіўленне. А сёння, калі я думаю, як у той песні, на беларуска-прасцецкія галасы, так многа спалучылася — ад Францыі (узнёсла-трагічная паэтызацыя Напалеона), цераз Аўстрыю (верш належыць Зэйдліцу, як і напісана ў падзагалоўку) і Расію (свабодны, лёгкі лермантаўскі пераклад), мне хораша і сумна бачыцца, як і ў той далёкі вечар неўсвядомлена глыбока, па-агульналюдску значна, паэтычна ўразіла мяне тая песня — кіламетраў за тры, калі напрасткі, палямі...
У гэтым, тады незвычайным, было і зусім празаічнае тлумачэнне. І з Церабостыні мужчыны служылі ў царскім войску, бывалі наездамі і жылі даўжэй у рускіх ці абруселых гарадах. Словам, і кнігі сякія-такія, і памяць былі і там, адкуль чулася песня, і не трэба было мне нават і раўнаваць, чуючы адну з любімых раптам адтуль.
Аднак было для мяне, юнака, у гэтым толькі маім і шчасліва затоеная журба, і прадчувальны сум па высокім, размашыстым на ўвесь свет, куды часамі так хацелася з нашай вясковай... ох, не заўсёды расквечанай ды зорачнай, добранадзейнай рэчаіснасці...
Другі ўспамін, неадрыўны ад першага.
Дзе амаль цэлае, а дзе і фрагменты рускага або ўкраінскага, у той ці ў іншай меры бязгрэшна ўзятага на беларуска-вясковы лад — гэта было ў той гістарычна далёкі час не толькі ў песнях мужчынскіх, у нашым Загоры. Галасістыя дзеўкі ў найбліжэйшых ад нас Маласельцах спявалі таксама і «па-руску» і «па-ўкраінску».
Цёмна-сіні двухтомнік «Украінські народні пісні», сорак гадоў таму назад прысланы з аўтографам, які мне хочацца, можа, і сентыментальна зацытаваць. «Дорогим Іванові Антоновичу і Ніні Михайлівні і всій родині — щоб вам усе життя добре співалося! — Леонід і Ніна Смілянськіі». За гэтымі шчырымі словамі старэйшага сябра, кіеўскага пісьменніка,— свае ўспаміны, якія я часткова замацаваў у эсэ «Два штормы». А тут хачу сказаць пра іншае, тут у мяне самаправерка памяці. Пры дапамозе і нашага акадэмічнага тома «Песень пра каханне», таксама саліднага, хоць і не ў святочнай, а ў рабочай, шэрай вокладцы серыйнага выдання скарбаў народнай творчасці.
«Ляціць галка цераз балку». Песня і дастаткова вядомая на абедзвюх братніх мовах, і даўгаватая, каб было і патрэбна і зручна прыводзіць яе поўнасцю. І таму я прывяду з яе толькі адну страфу, узяўшы для параўнання з украінскага і беларускага выданняў.
У іх:
Вийшла, стала над річкою
Тай дивлюся в воду...
Тяжко, мати, важко, мати!
Нащо дала вроду?
І ў нас:
Выйшла, стала пад вярбою
Ды дзівіцца ў воду.
— Цяжка, маці, важка, маці,
Што й дала ўроду.
У слоўніку Грынчанкі: «Урода (врода) — вообще физическое качество, в частности: красота, миловидность».
У нашым Тлумачальным: «Урода — чалавек з фізічным недахопам, з брыдкім абліччам».
Беларускія фалькларысты песню гэтую запісалі на Берасцейшчыне. Украінскае значэнне «ўроды», красы, на нашу Наваградчыну прыйшло, хутчэй за ўсё, не адтуль, а непасрэдна з Украіны, хоць бы і цераз плытнікаў, пра што я чытаў у Шырмы. І ў нас яна, тая «врода», зразумелася па-іншаму, па-свойму. Дзеўкі спявалі так:
Цяжко, мамо, важко, мамо,
Што радзіла ўродай!..
Бачу іх, незабыўных равесніц, як яны, пабраўшыся пад ручкі ўперамежку з хлопцамі, дзе і мне было месца, ідуць па вуліцы, нібы спецыяльна падсохлай і дзеля свята падмеценай. Чую іх галасы, якія, ад песні да песні, спакваля дабраліся і да тое, што пачынаецца са слоў, калі па-мясцоваму, такіх:
Ляціць галка цераз балку
І, лятучы, крача.
Ходзіць дзеўка, дзеўка каля гаю
І, ходзючы, плача...
Чую ўсіх, аднак найлепш — за шэсць дзесяцігоддзяў, ды якіх,— да болю выразна чую дагэтуль голас адной. Пранозліва, надрыўна горкае «цяжко, мамо!» гучыць з яе шырока-таўстагубых вуснаў найшчырэй, бо ідзецца тут, пяецца не наогул, не так сабе...
Не памятаю, ці сустракаў дзе-небудзь у кнігах такое акрэсленне: «Ох, непрыгожая, ажно шкада яе». Але адчуванне гэткае знаёма мне даўно і час ад часу паўтараецца, як толькі зноў убачу такую.
Тая мая галасістая не была ажно такою брыдкай, каб толькі па гэтай прычыне шкадаваць яе,— проста найменш прыгожая ў дзявочай чародцы, хоць сама яна, трэба думаць, так не лічыла, а да таго яшчэ дачка нягеглай, панурай бабылькі, сірата, не вядома, ад якога бацькі, з найгоршай у вёсцы хаціны, у вечнай нястачы і на сякіх-такіх заработках, то ў багацейшых суседзяў, а то больш у недалёкім маёнтку. Цудоўны ж голас яе, на дадатак да горкай долі, толькі жаль узмацняў...
Замуж выйшла яна,— я не ведаю, быў далёка ад дому,— ці таму, што і яе таксама ж нехта ўпадабаў, ці па нейкаму так разліку безвыходнасці, аднак калі я праз гады ўбачыў яе дачку — адразу падумалася, што бацька, мне незнаёмы, красы ёй, беднай, не дадаў.
Мне трэба было дапамагчы гэтай дзяўчыне, выпускніцы вясковай дзесяцігодкі і, як яе мама ў гэтым узросце, таксама сіраце, якая не так па ведах, як па нясмеласці не набрала летась патрэбных балаў. Я не любіў такіх дапамогаў, асцерагаўся ад іх, але мая старэнькая вясковая сястра, нібы з матчыным правам загадваць, сказала мне, што тут якраз трэба. І я зрабіў, што мог, у тым інстытуце, дзе працавалі мае знаёмыя. І прыемна было, нават з пэўнай удзячнасцю, што землякі мяне памятаюць, вераць мне, ды яшчэ ад думкі, што вось табе і нагода паспрыяць адной з сябровак маладосці.
Бо мне ж і песня тая прыгадалася з балючым «цяжко, мамо», і сама спявачка, якую доля не пашкадавала і замужжам пры хваравекім гаспадару, і ранне-ўдовіным цяжкалеццем. Праўда, тады я самую яе не пабачыў, бо яны жылі ў далейшай вёсцы.
Даўно ўсё гэта было. Не толькі даваеннае, але і тое ўжо, як незнаёмае дзяўчо нясмела пазваніла ў нашы гарадскія дзверы, нават і тое, як яна з дыпломам настаўніцы зноў зайшла, каб ад сябе і ад мамы засведчыць удзячнасць раскошным вясковым букетам. Ужо на пяць сталічных гадоў смялейшая, з выразнымі спробамі папрыгажэць, а то і сапраўды папрыгажэлая ў культурнай сталасці. Ці спявае дзяўчына, як маці спявала, так і не спытаўся, ні першы раз, ні пры другой і пакуль што апошняй сустрэчы.
Даўно ўсё прамінула...
А песня пра галку, што крача, і дзеўку, што плача,— сяды-тады вяртаецца да мяне сваім сірочым, дзіўнагалосым болем.