Дайце скрыпку мне маю.
Дайце мне мой смык!
Я зайграю, запяю,
Як жыве мужык.
Глянь: вялікае сяло —
Ветрам хоць развей,
Завяло ж там, завяло
Бяздолле людзей!
Бачыш, быццам чалавек,
Векам малады:
Слёзы лезуць з-пад павек,
Гнецца ад бяды.
Сіла згублена ў палях,
Сышла ні за грош,
Дыхавіца у грудзях,
У каленях дрож.
Колькі слава і рука
За жыццё цярпіць!
Адно доля бедака
Сном вячыстым спіць.
За ўсю працу, за ўвесь труд,
Звярнуцца к каму?
Камень голы там і тут
Платаю яму.
Летам выаздабе ў пот
Мачыху-зямлю,—
Увосень схопіць недарод
За работу ўсю.
Зімой — холадам з сям’ёй
Воўкам завядзе,
На паліцу зуб вясной
З голаду кладзе.
Так ідзе за годам год,
І не паглядзіш —
Ачапіў Мікіту звод,
Лёг пад белы крыж.
Кепска жыці! дый што зробіш?
Цярпець мусіш як-нібудзь,
Грош заробіш, два праробіш,
Кроў, пот, слёзы век цякуць.
Няма ботаў — лапці носіш,
Абы толькі стала лык;
Штось украдзеш, штось заробіш,
Вось і сыт я, гад, мужык.
Ў тры пагібелі гну спіну
Перад тым, хто ссе мой пот;
Скажаш праўду — як скаціну,
Цябе злаюць на ўвесь род.
Цэлы век без перарыву
Гараваў, ракой пот цёк,
І вось — дайцеся ўсе дзіву —
Я ад беднасці не ўцёк.
Голы, босы хадзіў дзіцем,—
Цяпер стар, і ўсё ж не ўскрос:
Паглядзіце, пасудзіце —
Я таксама гол і бос.
Скора з чэрвямі сам-насам
Смерць папрэ жыць бедака,
Вы ж ці глянулі хто часам
На магілу мужыка?
Варта глянуць: крыж яловы
Пахіліўся, мохам зрос;
Насып, знаць, калісь дзярновы,
Дажджавы ручай разнёс.
Замест ружаў, геаргіняў —
Крапіва, лаза, палын,
А пад імі ў дамавіне
Ляжу я — нядолі сын.
Спачываю, пазабыты
І чужымі, і сваймі...
О, цяпер адзет і сыты!
Жыў з зямлі і спі ў зямлі.
Над мной восенню слатлівай
Ды зімоваю парой
Гудзіць вецер жаласліва
Песняй гораснай такой.
Вецер свішча, вецер стогне,
Жальбы шле ў выцці дзіком,—
Можа, сэрца чыё дрогне
І ўздыхне над мужыком.
Сагнуўшы плечы ў крук,
Араў зямлю Паўлюк,
Як чорны вол варочаў,
А з дня ў дзень, з году ў год
За плот шоў ўвесь прыплод,
Сам днём блудзіў, як ночай.
Так выйшла ўся моц з жыл,—
Араць не стала сіл,
Настаў канец дакукі...
З касою смерць прыйшла,
З сабой весць прынясла:
Пара складаці рукі!
Ўзяў шлюб з зямлёй Паўлюк,
Не гне ўжо плечы ў крук,
Быллём не чэзне болей.
Памёр і не спазнаў,
Што на чужых араў
Ўвесь век чужое поле.
За сахой, бараной,
За сярпом і касой
З дня на дзень, з году ў год
Слёзы, пот лье народ,
А за гэта за ўсё
Што ж здабыў за жыццё?
Гэй, го-го! Гэй, го-го!
Мы жывём і пяём,
Хлеб наш людзі ядуць,
Мы ж мякіну жуём!..
З тапаром і пілой
Маразянай зімой
З дня на дзень, з году ў год
Шуркі ставіць народ,
А за гэта за ўсё
Што ж здабыў за жыццё?
Гэй, го-го! Гэй, го-го!
Мы жывём і пяём,
Аграваем другіх,
Самі холад клянём!..
На палац, на пакой
На спіне на худой
З дня на дзень, з году ў год
Бэлькі носіць народ,
А за гэта за ўсё
Што здабыў за жыццё?
Гэй, го-го! Гэй, го-го!
Мы жывём і пяём,
Дамы ставім людзям,
Самі мром пад вуглом!..
Як выйду за хату
На траву-лагі,
А што ж касіць буду,
Божа дарагі?
Ой, лю-лі, лю-лі,
Што ж буду касіць?..
Туды-сюды, сям-там —
Смех казаці людзям:
Сівец, аер, куп’ё —
Вось і ўсё, вось і ўсё!
*
Як выйду за хату,
Дзе дабро — шнурок,
А што буду жаць я,
Збіраць, везці ў ток?
Ой, лю-лі, лю-лі,
Што ж буду збіраць?
Туды-сюды, сям-там —
Смех казаці людзям:
Мятлу, гірсу, званец,—
Вось і ўсё, і канец!
*
Як выйду за хату,—
Бор шуміць, пяе...
А што ж буду сеч я,
Дзе хвойкі мае?
Ой, лю-лі, лю-лі,
Дзе дровы, бярно?
Туды-сюды, сям-там —
Смех казаці людзям:
Лаза, корчык, гніллё,—
Вось і ўсё, вось і ўсё!
*
Як выйду за хату,—
Дарога ідзе,
А куды ж, кудою
Мяне павядзе?
Ой, лю-лі, лю-лі,
Куды ж завядзе?
Туды-сюды, сям-там —
Смех казаці людзям:
У астрог, у карчму,—
Вось і ўсё усяму!..
Эх, дзяцюк, хама ўнук,
Сын бяды і працы,
Чаго прэш, як сляпы,
Ў панскія палацы?
Ці там сват, ці камрад,
Ці брат, ці сястрычка?
Ці цябе вабіць там
Панна-белалічка?
Ці табе па арбе,
Трудах, потам злітых,
Весялей, шчаслівей
Між паноў, між сытых?
А мо дзе на куце
Разам там саджаюць
І віном дарагім
Частуюць, прымаюць?..
Эх, Арцём! не твой дом —
Панскія парогі,
Не твае там дружкі,
Мой ты браце ўбогі.
Бач, стаіш і дрыжыш
З шапкаю ў парозе —
Вось якраз, як зімой
З дрэвам на марозе.
А во, глянь, лепей стань,
Кланяйся здалёку:
К табе аж пад парог
Нясе чарку лёкай.
Трэба піць, закусіць
Недаежай панскай,
У руку цмакануць
За прывет, за ласку.
А вунь, дзе панна йдзе,—
Якія, ах, шаты!
Што глядзіш? — у яе
Ёсць паніч багаты.
Як там ёсць, ты ўсё ж госць,
Думай і аб хаце...
Вось, сабак дворных дзе
Не спаткай, мой браце.
Ну, пайшоў ты дамоў
Нязваны, нясланы,
Са слязой пад брывой,
Нясыты, няп’яны.
Знаць, не так, небарак,
Думаў разгасціцца:
За сталом з багачом
Піці, весяліцца.
Што ж рабіць? трэба жыць...
Слухай долі-маткі
І панам не хлюсці,
Пільнуй сваёй хаткі.
Цемнаце, беднаце
Палац не стаўляўся:
Не такі ў ім народ,
Каб на рэчы знаўся.
Вер, не вер, як не мер,
Мой гаротны браце,—
Дзе радзіўся, дзе ўзрос,—
Трэба і ўміраці.
Сажань шырынёю
Надзельны шнурок...
Пустыня, без гною,
Каменне, пясок...
Пад снегам адпрэла
Жытцо за зіму;
Прыхваціла, з’ела
Спека ярыну.
Бульба — як арэхі,
Як цвек — бурачок...
— Вось скарбы, пацехі '
Твае, мужычок!
Багаты будзь з нівы,
Ўвесь чынш заплаці;
Будзь весел, шчаслівы,
Не пі, не крадзі!
Жый згодна з усімі
І Бога хвалі,
Не крычы з другімі:
«Свабоды! Зямлі!»
Нашто хлеб, нашто багацце,
Калі нам мякіны хваце?
Нашто боты, чаравікі,
Калі ёсць лаза і лыкі?
Нашто век зямлі хацеці?
Памром — сажань будзем меці!
Нашто новыя нам хаты?
Казна, двор і так багаты.
Нашто свет навукі шчаснай,
Калі слёзы свецяць ясна?
Нашто лек на гора болькі,
Калі маем манаполькі?
Нашто знаці ўсяго многа?
І так трапім да астрога!..
[1907-1912]