І. ХРЭСЬБІНЫ
ІІ. НА СЛУЖБЕ
III. ВЯСЕЛЛЕ
IV. ВЯСНА
V. ЗА САХОЮ
VI. ЛЕТА
VII. КАСЬБА І ЖНІВО
VIII. ВОСЕНЬ
ІХ. СВЯТА
Х. ЗІМА
ХІ. ХАЎТУРЫ
XII. НА МОГІЛКАХ
Вясковая ўбогая хата. Ноч. Усе спяць. У асінавых начоўках, аберчанае зрэбнымі пялёнкамі, ляжыць дзіцянё. Над ім з’яўляюцца цені і пяюць.
Жыццё
Ўсясільнай рукою тварэння
Даю яму права існення,
На ўласнасць ваду і зямлю,
Душу яму такжа даю.
Пад ўладай сваёй будзе меці
Як ёсць усё чыста на свеце;
Ён будзе ўсіх чыста дужэй,
Ён будзе ўсіх чыста мудрэй.
І рэкі, і долы, і горы
Яго будуць слухаць з пакорай;
Там высуша, там правядзе,
Там зрые, а там узнясе.
Лясы ён аберне на поле,
Ўсялякія ўстроіць будоўлі:
Святыні пад неба зірнуць,
Цямніцы пабелай бліснуць.
Так будзе ён царам прыроды,
Сам найдасканальшага роду,
І будзе цар гэты навек
Названне насіць — чалавек.
Доля
Яму буду я напяваці
Аб радасці, славе, багацці,
Дзе шчасця палае прасвет,
Як самага сонейка цвет.
Ён, чуючы гэтыя песні,
Не раз загалосіць балесне
І страшнай азвецца кляцьбой,
Бяссільны жыць вечна са мной.
І стане ганяцца за мною
Ён думкамі, сэрцам, душою,—
Я, песню прапеўшы, ўцяку
Ці ў поле, ці ў лес, ці ў раку.
І будзе так жыць і маліцца,
Сваёю няўдачай хваліцца
Стварэнне жыцця — чалавек,
Аж ляжа ў зямельку навек.
Бяда
Во! тутка маё панаванне!
Са мной ён і ляжа, і ўстане.
Вясна, лета, восень, зіма —
Я з ім, як царыца сама.
Напрасна мяне будзе гнаці:
З ім буду за хатай, у хаце,
І так ён зжывецца са мной,
Што стану яго я душой.
На плечы ўзвалю горб вялікі,
Абую ў лазовыя лыкі,
Як ночай, хай блудзе па дню,—
Прасветласць я выдзеру ўсю.
Голад і холад
(разам)
Мы будзем хадзіць за ім парай,
Наводзіць балесці і хмары,
Душой і хацінай трасці,
Адвечныя казкі плясці.
Хай чуе і сілен, і молад,
Як страшан і голад, і холад,
І рыне ў магільны пясок
Праз сцюжу, праз хлеба кусок.
Хор
Гэй, спраўма над ім тут хрысціны
Слязы і крыві церушынай!
Хай будзе ні мал, ні вялік,
Няхай носіць імя: Мужык.
Дзіцянё заплакала; цені разбягаюцца і нікнуць.
Дворны папар, лагі. Недалёка лес. Дзень хмуры; слата. Пасецца скаціна; каля яе снуе маленькі пастушок. Апратка ў яго паабрываная. Босы. У зазябнутых руках трымае бяроставую трубу. З лесу дарогай паказваецца кабеціна — яго матка.
Пастушок
Ў сваёй хатцы і пры матцы
Жыў не жыў,
Бяда выпхнула бадзяцца,
Ў свет пабрыў.
Кожны гоніць, папіхае,
Свой, не свой.
Ой ты, служба, ой, благая,
Божа мой!
Ой ты, доля пустасейна!
Рад, не рад;
Далі кут, і той не пэўна —
Да Каляд.
Нясуць хлеба ці да хлеба
І глядзяць:
Ведай, есці шмат не трэба...
Ўзяць?.. не ўзяць?
Воўк, ваўчыха за гарою
Завядзе...
Ні прыстання, ні спакою,
Ой, нідзе.
Матка
(падыходзячы)
Што не весел так, сынулька
Мой жа ты?
Табе кланяўся татулька
І браты.
Гавары ж ты мне, мой мілы,
Родны мой,
Як там служба, як там сілы,
Як з ядой?
Ці кусочак калі ласы
Паднясуць?
Ці не крыўдзяць калі часам,
Ці не б’юць?
Калі ж прыйдзе тое святка
З ласкай тэй,
Не расстанешся ты з хаткай
Са сваей?
Пастушок
Як у служкі сходзяць леты —
Ў пастуха,
Пытай, маці, птушкі гэтай —
Канюха.
Запытайся гэтай хмары —
Гэтых слёз,
Гэтай кветкі на папары —
Гэтых лоз,
Гэтай грушы сярод поля
І балот:
Яны ўсе аб маёй долі
Вядуць шчот.
Матка
Не хачу я іх пытаці,
Мой сынок,
Не пацешаць яны маці,
Сакалок.
Калыхала, гадавала,
Як магла,
А цяпер што дачакала?
Што найшла?
Пастушок
Не плач, маці, і не злуйся
На жыццё,
Як я ў сілачку ўбяруся,
Змагу ўсё.
Вечарэе. Пастушок гоніць скаціну дамоў. Маці, пахліпваючы, ідзе ўслед за ім.
Хата ў маладога. Шмат народу. Стол повен гарэлкі і ўсялякай яды. За сталом сядзяць на лавах: сват, свацця, маладыя, закоснік, маршалак, дружкі і прыданыя; усе вясёлыя. Музыка, гульня.
Сват
Вось дзе, братцы, разгуляцца!
Вось пацешыцца калі!
Хоць бярыся распраніся
Ды упрысядкі валі!
Звоняць чаркі, трашчаць скваркі,
Лопат, гоман, смех і крык.
Во! сяло дзе ходам ходзіць,
Гора дзе забыў мужык!
Гасцей поўна, усё роўна,
Як дзе сходка ці кірмаш.
Ёсць Марыся, Дамініся,
Юрка, Саўка і Тамаш.
Як належа, ў скрыпку рэжа
Наш музыка, наш Аўлас;
За ім следам, як за дзедам,
Б’е у бубен Апанас.
Трылля! трылля! вось кадрыля,
Вось лявоніха ідзе,
Валяць проста, як бы з моста,
Як ніколі, як нідзе!..
Свацця
Вось забава! вось так слава
Маладому, маладой!
Усё ладам і з парадам
І пастаўлена парой.
Кругом шчыра, сала, сыраў —
Хоць ты сліну палыкай,
Тоўста, густа хлеба лустаў —
А пірог! а каравай!
Дзеўкі з твары, як бы ў жары,
Як бы сонца каснікі,
Ну, а мальцы—ліжы пальцы!
Вось яны! вось дзецюкі!
Ненарокам, бокам-скокам,
Не гулялі так даўно.
Гоп-ля! сваце, паскакаці!
Ну вяселле! ну яно!
Малады
Хто вясёлы, хоць і ў горы,
Таму слава, таму чэсць.
Чым багата, рада хата,
Не жалейце піць і есць!
(Да маладой.)
Ты, сястрыца, дось смуціцца,
Уздыханне ў кут пашлі,
Еш, лябёдка, запі водкай,
Душу песняй весялі!
Кончым зараз гэты галас,
Гульня пойдзе за нішто;
Зажывём мы па-сваёму,
Як ніколі, як ніхто.
Маладая
Гуляй, мілы, колькі сілы!
Не ўважай нуды маей:
Я паплачу, знамо, бачу
Чужу хату і людзей.
Чужа хатка, бацька, матка,
Сама тутка першы раз;
Ныюць грудзі, што то будзе?
Што чакае ў жыцці нас?
Хор
Рэдкі смехі і пацехі,
Часты слёзы і бяда!
Ё часіна, ё скрыпіна —
Весяліся, грамада!
Сват вылазіць з-за стала і сыпле лявоніху са сваццяй; за ім малады з маладой і ўся дружына.
Раніца. Вясковая хата: выгляд непрытульны і ўбогі. Праз маленькае аконца прабіваецца бледнаваты бляск. Цемнавата. Мужык сядзіць на палу, звесіўшы ногі, курыць люльку і глыбока нешта думае. Уваходзіць Вясна: на галаве ў яе з кураслепу і пралесак вянок, у руках разарваны ланцуг.
Вясна
(з рызыкай, тоненькім голасам)
Ну, як дуж, мужычок?
К табе ў госці іду.
І каб жыва, набок!
І бяду, і нуду!
Пратры вочы са сну,
Марш к другому жыццю!
Ладзь саху, барану
І сявалку сваю!
Ўжо прасохла ралля,
Ўжо рунее трава,
К сабе кліча зямля —
Ты ў яе галава.
Табе рэчкі бурляць,
Табе кветкі цвітуць,
Табе пушчы шумяць
І зязюлі пяюць.
Ды і сонца, глядзі,
Гэтак свеціць не зра.
Ну ідзі! ну ідзі!
Араць, сеяць пара!
Мужык
(штохвіля ўздыхаючы)
Ўжо ўстаю, ўжо іду,
Ясна пані Вясна,
Толькі вось, на бяду,
Зерня к севу няма.
Трохі нешта было,
Што мне Восень дала,
Вось Зіму нанясло,
І ўсё чыста звяла.
Апаследні мяшок
К Калядам я змалоў,
Цяпер свіран і ток
Як хто махалам змёў.
І сам сеяць я рад,
Ды, як бачыш, з Каляд
Усё выбраў да дна.
Ой, Вясна! ой, Вясна!
Вясна
Што мармочаш ты там?
Няма часу чакаць,—
Табе раду я дам,
Як бяду ашукаць.
Асмель трохі сябе,
Пыху з сэрца знімі
І насенне к сяўбе
З магазына вазьмі.
Браць не прыйдзецца шмат,
Які пудзік, другі,
Бо, як чула я, брат,
Шнур твой вельмі вузкі.
Мужык
Міла рада твая,
Ясна пані Вясна,
Дый, як свет пазнаў я,
Мне вядома яна.
Знаю я магазын,
Толькі з ім з году ў год
Адзін выхад, адзін:
Недарод, недарод.
Вясна
Бог з табой! — я іду
Падаць Лету наказ;
Адно скем: я ў гаду
Не бываю двух раз.
Адыходзіць. Мужык злазіць з пала, бярэ з калка хамут і дугу, выходзіць з хаты. Сонца прыветліва заглянула ў аконца.
Поле. Неба яснае. У недалёкай зялёнай дуброве кукуе зязюлька. Мужык арэ. Конік, малы і худы, штомінуту прыпыняецца. Над галавой аратага пяюць жаваранкі.
Гасцінцам прыбліжаецца падарожны.
Араты
(ходзячы за сахой)
Гэй жа, баразною,
Косю мой маленькі,
Гэй жа, за сахою,
Селянін худзенькі!
Гэткае раздолле
На усе староны!
Выарам мы поле
Ў скібіны, ў загоны.
Зерне ў полі зложым
Жменяй спрацаванай;
Зарунейся збожжам,
Цьмяная паляна!
Пройдуць гэтта людзі,
Бедны і багаты.
Дзіўна, дзіўна будзе,
Што зрабіў араты?
Гэй жа, баразною,
Косю мой маленькі!
Гэй жа, за сахою,
Селянін худзенькі!
Падарожны
(падбліжаючыся)
Гэтак з песняй, гэтак,
З верай і надзеяй
Кожны свой палетак
Хай арэ і сее!
Ці дождж залівае,
Ці вецер бушуе,
Птушка ані дбае,
Гнёзды ўе, будуе.
Не пытаў араты
Свайго шчасця, долі,
Што дадуць зярняты,
Кінутыя ў полі.
Гэтак з песняй, гэтак,
З верай і надзеяй
Кожны свой палетак
Абарэ, засее!
Араты
(як бы сам да сябе)
Тупы штось нарогі,
Конь ісці не хоча,
Млеюць рукі, ногі,
Пыл засыпаў вочы.
Ліха чуць старое—
Ломіць косці, грудзі.
Жонка, як на тое,
З полуднем марудзіць.
Гэй, спачыньма, косю!
Люльку закуру я,
Можа, праца после
Лепш памашыруе.
Падарожны
(мінаючы аратага,кланяецца)
Памажы вам Божа,
Спрацаваны браце!
Выараў прыгожа,—
Толькі засяваці.
Знаць, жывеш шчасліва,
Маеш хату, поле...
Дзе ж мой дом? дзе ніва?
Доля ж мая, доля!
(Ідзе далей.)
Араты
Ён ідзе і плача,
Я плачу парою...
Эй, ты, небарача,
А дзе шчасце тое?
Выпрагае каня.
Жонка ў спарышах прыносіць полудзень.
Поле. У далі кругом чарнеюцца лясы. На ўзмежку пад дзікай грушай сядзіць, задумаўшыся, Мужык, напроці яго вёска, далей гасцінец і двор, акружаны прысадамі і садамі. Налева залітая паводкай сенажаць, направа абсеяныя шнуры; ярыну ўсю пакрывае свірэпка, жыта напал з гірсой і званцом пагерсана градам. З усходу на небе падымаецца хмара — чуваць гром. К Мужыку падыходзіць Лета, трымаючы ў адной руцэ серп, а ў другой касу.
Лета
Што задумаўся так, Мужычок?
Варта глянуць крыху весялей!
На! касу, малаток і брусок,
І сярпок на! для жонкі тваей!
Званцом шастае ўжо сенажаць,
Цецярэе жытцо і ячмень;
Час на гвалт і касіці, і жаць:
Не на тое настаў Пятроў дзень.
Час такі: ад зары да зары...
Калі ўздумаеш сілы жалець,
Дачакаешся гэткай пары,
Што прыпомніць табе гэта клець,
Што прыпомняць і дзеткі твае,
І скацінка прыпомніць твая,
А Зіма ж запяе, запяе,
Хоць памры — ні жыцця, ні пуцця!
Бяры ж, на! што табе я даю;
Спадкі мне адказала Вясна.
Ідзі працу збіраці сваю,
Сваё дзела даводзь да канца!
Мужык
(водзячы блуднымі вачыма)
Што? куды ты мне кажаш ісці,
Лета яснае, жаць і касіць?
Лёгка песні такія вясці,
Але спробуй на дзеле пажыць.
Свой лажок я падчысціў вясной;
Сеяў шнур — у доўг даў магазын,—
Цяпер, глянь! луг занесен вадой,
Колас, глянь! ці ёсць цэлы адзін.
Еў, не еў, ці адзет, не адзет,
Да ўсяго я ахвотны ў людзей;
З маёй сілаю лічыцца свет,
Чым жа, чым я на ніве сваей?
Не ўзнімаецца к працы рука:
Апрацівела гора, жыццё.
Эх ты, доля-бяда мужыка,
Ой ты, Лета, ой, Лета маё!
Лета
І не стыдна ж табе век-вяком,
Хоць і дуж, як той дуб векавы,
Вясці гутарку ўсё са плачом,
Ніжэй гнуцца павялай травы!
Нараканнем не зможаш бяды,
Хоць дзень, ночь наракай, небарак:
Шчасце ходзіць гады у рады,
Абмінаючы вёску ўсяляк.
Вось, як ведаеш, я ў цябе госць,
Не драмлі ж, як пад лавай тапор,
Заработкі ў дварэ, чула, ёсць,
Шнур збірай свой ды жыва у двор!
Мужык
Двор я знаю даўно, ой, даўно!
З году ў год я там сілу ўсю ўпёк;
Калі ж гляну, выходзіць адно:
Пуста хата, свіронак і ток.
Вынімала мне паншчына дух,
Зжыў яе — думаў, воля дасць хлеб,
І ці звёў, ці не звёў той ланцуг,
Як за паншчынай, бедзен і слеп.
Лета
І паехаў жа, братка ты мой...
Невялікі, знаць, толк выйдзе ў нас:
На! касу, серп — ваюй хоць з бядой!
Іду Восені выслаць наказ.
Кідае касу і серп Мужыку пад ногі і адыходзіць. Мужык вострыць касу, прабуе на ўзмежку і, мінаючы вёску, ідзе ў двор. Бура пачынаецца на добрае; бліскае маланка; штораз мацней грыміць гром. Б’е пярун. Пасыпаўся дождж з градам.
Сенажаць і поле, што каля грушы. Гарачыня стаіць нязносная. Мужык, расхрыстаўшыся, косіць. Жонка ў адной кашулі жне; пры ёй на козлах, абвешаных пасцілкай, вісіць у начоўках дзіцянё; двое меншых поўзае ўслед за маткай.
Мужык
(абціраючы пот рукавом)
Эх, труды, труды
Непазбытыя!
Эх, каса, каса,
Потам злітая!
І калі ж з табой
Мы, сталёвая,
Здабываць пайдзём
Шчасце новае?
Век звініш, свішчыш,
Адкляпаная,
Век плыве сляза
Неўніманая.
Там гудзе віхор,
Лес хістаецца;
Там пяе касец,
Пацяшаецца
Эх, труды, труды
Непазбытыя!
Эх, каса, каса,
Потам злітая!
Жонка
(абкручваючы нагу, параненую аржоннем)
Не палі агнём
Гэтак, сонейка!
Не калі мне ног
Так, аржонейка!
Трудна спіну гнуць
Спрацаваную,
Каласы збіраць
Паваляныя.
Дабрыцом-сцяной
Не пахвалішся,
Кроў і пот ліеш,
Заліваешся.
Ўсюды Бог гасціў
З сваёй ласкаю,
Толькі крыў, мінуў
Ніву хамскую.
Мужык
Ўжо каса мая
Прытупілася:
Не бярэ сіўца,
Замарылася.
Пакляпаць пайду
Там на межачцы
I бруском звяду,
Як належыцца.
Дый ў ход зноў пушчу
Пад песнь слёзную,
Хай зноў бачыць свет
Сілу грозную.
Жонка
(выцягваючы стрэмку з пальца)
Дзіцянё ў казлах
Адзываецца;
Пагляджу пайду,
Як там маецца.
Ох, каб так шнурок
Свой счырыкалі!
Ўжо за пашу ў двор
Адбыць клікалі.
Мужык і Жонка
(разам)
І жыццё ж, жыццё
Беспрасветнае!
Ці не лепей ты,
Апраметная!
Мужык садзіцца кляпаць касу, а жонка ідзе к козлам і корміць грудзёй дзіцянё.
Досвітак. Ток. Бледна курыцца на сцяне газоўка. Мужык малоціць. Цэп гудзе. Яму, глуха заводзячы, падцінае вецер. Дзверы адчыняюцца, уваходзіць Восень. У адной руцэ трымае пук усялякіх павялых зёлак, у другой — пусты мех.
Восень
Я усюды хадзіла,
Я усюды была,
Як дзе што урадзіла,
Я рахунак вяла.
І к табе во зайшлася
Паглядзець, запытаць,
Як ты жыў, як спраўляўся,
Што відаць, што чуваць?
Вясна, Лета блудзілі
Па ўсёй чыста зямлі;
Ці ж пароўні дзялілі,
Роўна ўроду няслі?
Цябе з краю да краю
Было ўсюды ўдаволь:
Даказаў дзіваў, знаю,
Твой і пот, і мазоль.
Дык як з кормам? як жыта?
Двор то мае чым жыць:
Сенам пуня набіта,
З дабром ток аж трашчыць.
Мужык
Восень, ясная пані,
Глянь! я лгаць не хачу —
Да паўзімкі не стане,
Як лічу, не лічу.
Няма штосьці ўмалоту,
Ды і што малаціць?
Копкі дзве акалоту,
Грэчкі з возік ляжыць.
З копку яркі, ячменю,
Трохі сена, аўса...
Вось і хлеб, і насенне,
І за труд плата ўся!
Пры стале ж сядзе спора
Спажываці дары
Жонка, дзетак сямёра
Ды татуля стары.
Восень
Праўду вашэць гамоне:
Бог не вельмі ўспамог,
Але ты не сягоння
Так устаў, так і лёг.
Вось і сёлета трэба
Дацягнуць да канца,
Прыкупі з пудзік хлеба
Да пазыч з воз сянца.
Пудзік хлеба з мякінай,
Груцы, бобу крыху,
Якой бульбы асьміну —
Ці ж не дось мужыку?
Мужык
Ну і рада, ой рада!
Дакупіць, дакупіць!..
Дзе ж капейка у «гада»?
Дзе яго скарб ляжыць?
На насенне, на страву
Трос вясной кішанёй,
Летам штраф за «патраву»;
Воласць не за гарой.
Восень
Як гляджу, ўсё находжу
Недастаткі адны,
Будзь здароў! Я адходжу
Да суседкі Зімы.
Выходзіць. На дварэ вецер вые штораз мацней. Каплі сцюдзёнага дажджу шлёпаюць аб гнілыя сцены. Мужык набірае ў рэзгіны вязку саломы і ідзе даваць скаціне. Дзверы са скрыпам зачыняюцца.
Хата, што і вясной. На стале ляжыць стус грачаных бліноў. На палку ляжаць двое хворых дзяцей; другія босыя і ў адных кашулёнках поўзаюць каля маткі па хаце. На печы крэкча бацька стары. Мужык сядзіць на лаве і пад нос мармоча.
Мужык
Ну, ламака, ну, хамула!
Ці ж стагнаць не годзе?
Што мінула, то мінула,
Болей не прыходзіць.
Пёкся, пёкся вясну, лета,
Аж толькі дзяржыся,
А цяпер спачынь за гэта
Ды павесяліся.
Трохі жонка хваравіта,
Трохі хворы дзеці,
Выпі чарку! ну і квіта!
На што там глядзеці?
Юрку варта бы да школы,
З гора, пасылаці!
Не шлі: будзе, як ты, голы,
Хай сядзіць у хаце...
Насці трэба чаравікі,
Кажушок Сымонку,
Ну, на гэта час вялікі...
Пара ж і ў карчомку!
Жонка
Што ты там бурчыш пад носам?
Скрабеш каля вуха?
І ўдаеш паглядам косым
Вялікага зуха?
«Пагуляці... да карчомкі...»
Вось дык малайчына!
А дзе лапці ў тваёй жонкі?
Дзе дровы, лучына?
Трэба новае карыта,
Каптан Зосі трэба,
Просіць фельчара Мікіта —
Ўжо не есць і хлеба.
Не табе спачыць, хамуле,
Не табе спяваці,
Не да смеху, не да гуляў,
Калі бяда ў хаце.
Стараста
(уваходзіць, трохі падпіўшы,
з нейкай смешнай важнасцю
і строгасцю)
Вось і трапіў к вам нарэшце...
Ну рыхтуйся, братка!
Кішанёй мусіш патрэсці:
Трэба нам падаткаў.
Трэба чыншу, трэба «пені» —
Быў прыказ з павету,
Каб за тыдзень непраменне
Ўнесці дробязь гэту.
Дык спраўляйся ж і то лоўка!
Бо не жыць і ў хатцы,
І з апраткай, і з кароўкай
Прыйдзецца расстацца.
Магазыннік
(уваходзіць таксама п'янаваты)
Пахвалёны вам, суседзе!
Як дуж, як здароўе?
Ўжо і зімка да нас едзе —
За даўгом прыйшоў я.
Аўса бочку, чвэрць ячменю,
Са дзве чвэрці жыта
Аддаць мусіш непраменне —
Тады будзе квіта.
Мужык
Ну і што? і больш нічога?..
І дакуль так будзе?
Ані сэрца, ані Бога...
Ну жыццё, ну людзі!
Хватае за шапку і ўцякае са сваёй хаты. Жонка ўцірае хусткай слёзы. Стараста і магазыннік высоўваюцца на двор.
Лес. Унізе на дрэвах вісіць кругом шэрань. Мужык у палатаным кажуху, у лямцовай шапцы стаіць па калені ў снезе і сячэ таўстую хвойку. Здаля прыбліжаецца Зіма. У яе ў адной руцэ кавадла і молат, у другой жмут жалезных путаў. Як ідзе, молат ударае аб кавадла, а ланцугі бразгаюць.
Зіма
Як жыў, як дуж, як маешся?
Ці жыці не дакучыла?
Усюды я шатаюся
І да цябе во лучыла.
Кандалікамі звонячы,
Іду к табе — ўсясільная,
На долю тваю помнячы,
Іду к табе — магільная.
Над цэлай над старонкаю
Я паняй разгасцілася;
Мой снег ляжыць пялёнкаю,
У мой лёд рака пакрылася.
Гуляю я з марозамі,
Гуляю я са сцюжамі,
Смяюся я над слёзамі
І ўсіх, і ўсё я дужаю.
Кінь выгляд акалелага,
Прысядзь во на калодачцы!
Крапчэй ты свету цэлага,
Ну, што? Каб нам паходацца?
Мужык
Ой, Зімка, пані ясная!
Не варта наругаціся,
Прытыкі кінь напрасныя:
З кім тут за плечы браціся?
Я з сілаю разлучаны:
Ў палях, лугах загінута...
Няўдачамі замучаны,
Пацехамі пакінуты.
Рукою чуць пакратаю;
Не муч жа абарванага!
Пад футры йдзі багатыя,
Ў палацы мураваныя!
Сям’я мая галодная,
Хаціна мая хіліцца.
Ідзі, Зіма нягодная!
Не дуж з табою сіліцца.
Зіма
Не дам ніколі веры я
Тваёй брахні ап’янчанай,
Што гора цябе мерае,
Што слёзамі ты няньчаны.
Каму ж тут хвойкі валяцца
Рукою мазалістаю?
І шуркі каму ставяцца
На пасеку на чыстую?
Ці ж хата з хвойкі зваленай
Не грэта, не пастаўлена?
Ці ж пасека не сеяна,
Сахой тваёй абнесена?
Мужык
Туды, ў краі далёкія,
Як дні мінуць кароткія,
Сасоначкі высокія
Плывуць ракой-паводкаю.
Гасцінцамі, дарогамі
У горад шуркі цягнуцца,—
Не за маймі парогамі
Скарб пасечны хаваецца.
Зіма
Табе жыццё, знаць, сцелецца,
Як бы сама нуда тая;
Пашлю ўдабаў мяцеліцу,
Няхай з бядой рассватае.
Адыходзіць. Пачынаецца мяцеліца. Цямнее. Хвойка, падсечаная, з трэскам і грукам валіцца і забівае Мужыка. Стада згаладалых ваўкоў прыбліжаецца к нябожчыку. Лес стогне.
Хата. Насупроць дзвярэй у белай дамавіне ляжыць Мужык. Сталяр раскідае палок, бярэ дошкі з яго і робіць века к дамавіне. За сталом суседзі пяюць па нябожчыку. Жонка галосіць і прыгаварвае. Дзеці хліпочуць. Стары бацька, крэкчучы, злазіць з печы. Мяцеліца шуміць. У коміне жаласліва вые вецер.
Жонка
А мой ты сакалочак!
А мой ты каралёчак!
Ляжыш, не ўстанеш болей...
О доля ж мая, доля!
Без часу смерць-магіла
Жыццё тваё скасіла;
Ў няшчасную гадзіну
Сіротачак пакінуў.
Сіроткі ўсе малыя,
І есць не маюць тыя,
дроў няма палена,
І ў пуні няма сена.
Як жыў, як ты свет бачыў,
Усё ж было іначай,
Ці ў полі ты... ці ў людзі...
Што з намі цяпер будзе?
Нашто на свет раджацца,
Хто мае з ім расстацца,
І горкі жаль кідаці
Ўдаве, бацькам, дзіцяці...
Бацька
(уціраючы няўзнак слёзы)
Дзяржыць бяда старога,
Хаваюць маладога;
Забрала дамавіна
Не бацьку, але сына.
Не месца мне у хаце:
Не дуж я працаваці;
Пры кім дажыць тут веку
Няшчаснаму калеку?
Вазьму я хіба ўнука,
Ці ў свет ісці навука? —
Пайдзём ад хат да хаты
І к бедным і к багатым.
Збірай, стары, хатомкі,
І зрыўкі, і атопкі:
І жыва з хаты роднай
На сівер на нязводны!
(Выцягвае з-за печы лахманы і атопкі)
Сталяр
(кончыўшы века да труны)
Як згаварыці слова,
І века ўжо гатова,
Закрыць дамоўку можна,
Падходзь прашчацца кожны.
Падходзь, чужы і хатні,
Заглянуць раз астатні
Вось на таго, што дзетак
Без часу кінуў гэтак.
Не кепскім быў суседам:
Шоў прадзедаўскім следам,
Не крыўдзячы нікога;
Цярпеў сам крыўдаў многа.
Меншы сын
(цалуючы нябожчыка ў руку —
да маткі)
Чаму, скажы, матуля,
Прыбраны так татуля
Ляжыць у гэтай скрыні
Такі халодны, сіні?
Большы сынок
Не лезь ты без патрэбы:
Душа ўжо таткі ў небе.
Не ўстане і налета;
Памёр ён, значыць, гэта.
Дзеці адступаюцца; падыходзяць прашчацца другія. Сталяр забівае векам дамоўку. Суседзі бяруць нябожчыка на плечы і выносяць з хаты.
Хор
Рай светлы, бесканечны
На судзе астатэчным
Дай, Божа, ўсім загнаным
На векі векаў. Аман!
Жонка і дзеці галосяць. Бацька, абвешаны торбамі, забірае ўнука і ідзе ў свет. Хата застаецца пустая. Чутны званы. Выюць сабакі.
Цёмная ноч перад Узвіжаннем. Могілкі. Лётаюць совы і кажаны. На паваленым крыжы сядзіць цень Мужыка.
Цень Мужыка
Што насып размыла жвіровы?
Што спаць мне ў зямлі не дае?
Чаго кажаны тут і совы
Зляцелісь на косці мае?
Прэч, гадзіны, сліўні, рапухі!
Хоць згіньце ў праметнай на дне.
Благія і добрыя духі,
Прыблізьцеся жыва ка мне.
Так спаць неахвота век цэлы;
Мне хочацца ведаць, пачуць,
Што чутна на свеце на белым?
Патомкі мае як жывуць?
Ці досыць ім хлеба, да хлеба,
Як добра ім плаціць зямля?
Ці ласкі ад свету, ад неба
Не маюць, як некалі я?
Ці песні пяюць, ці, як мухі,
Ў цянётах гніюць павука?
І ўсё гаварыце мне, духі,
Што зроблена для мужыка.
Злятаюцца тыя ж самыя духі, што пры хрэсьбінах. Верцяцца каля Мужыка і папераменна пяюць.
Бяда
Мы скажам табе ўсё з ахвотай,
Па смерці тваёй што зайшло:
Не зломлены к шчасцю вароты,
Слязы не ўбыло,— прыбыло.
Голад
Ўсміхаюцца пусткай папары,
Урода не йдзе, як не йшла.
Па небе за хмараю хмара
Плыве і плыве, як плыла.
Холад
Хаціна згнівае у плесні,
Хаўтурны не зводзіцца звон,
Пад дзікія ветравы песні
Пракляцця разносіцца стон.
Хорам
Завалены сцежкі к прасвету
Крыжамі бясчасных магіл,
А брат твой, мужык, без прывету
Ва ўсім гэтым чахне без сіл.
Доля
Табе яшчэ ведаць цікава,
Што стала з сынамі тваймі?
З усякай вялося ім славай,
Усяк ім жылося з людзьмі.
Адзін, як і ты, шнур пахае,
Карчомкай душу весяліць,
Другога чужына змагае,
А варта пры трэцім стаіць.
Чацвёрты у здзеку загінуў,
За праўду, за крыўду сваю,
Руку адсек пяты машынай
І торбаю корміць сям’ю.
Жыццё
Ну, што? Як старонка, як дзеткі,
Як што між людзьмі, ці звярмі?
Я лоўка расставіла сеткі!
Папробуй расплутай вазьмі!
Я сілам цямрычным у рукі
Няпраўд пустазелле дало,
Хай сеюць знішчэнне і мукі,
Хай корча ўсіх змога і зло.
Цень Мужыка
Не міла мне слухаць, не міла
З зямлі маёй гэткі прывет.
Раскрыйся нанова, магіла:
Страшней цябе людзі і свет.
Магіла раскрываецца. Чутна запяяў недзе певень. Духі разлятаюцца. Нікне цень Мужыка. Перагукваюцца з зайцамі совы. У паветры лапочуць крыллямі кажаны і начніцы.