АСОБЫ
1-ы падарожны
2-і падарожны
3-і падарожны
1-ы яздак
2-і яздак
3-і яздак
Незнаёмы
Вясенняя ноч. Непадалёк ад гасцінца — хвойнік.
Тры падарожныя збіраюць галлё.
1-ы падарожны
(прыносячы галіну)
І пуста ж, пуста ў гэтым лесе!
Нідзе галінкі не найсці;
Вось тут абсохні і сагрэйся,
Найдзі дарогу ў беспуцці.
А помню, ўсё было іначай:
Папас тут меў ты як папас;
Нічога воз галля не значыў,
Агонь не зводзіўся, не гас.
2-і падарожны
(кідаючы сук)
Цьфу! Каб ты ўсё пайшло тут прахам!
Ну, і галоцяць людзі лес:
Па сук і то з вялікім страхам
На хвойку чуць я, чуць узлез.
Яшчэ паўгода, год, і будзе
Без бліску вогнішча начлег,
Не раз, не два хтось блудам зблудзе
Усякай погані на смех.
3-і падарожны
(кідаючы лазіну)
Вось вам дубец лазы лазою!
З карэння выдзер як ё ўсю;
Змарыўся, змогся, чуць устою,
Каб толькі выкрасіць агню.
Хай блісне полымя пад неба,—
Пара манаткі абсушыць...
Я падыду па торбу з хлебам,
А вы вазьміцесь распаліць...
1-ы падарожны
Я рад бы славы даказаці,
Ды сваю губку замачыў.
2-і падарожны
А я свой недзе цыр затраціў,—
Даўно і люлькі не курыў.
3-і падарожны
Ну, добра! Зараз я вярнуся,—
Запаланее мігам лом:
Сярнічак мне дала Кастуся,
Ў мяне яны тут з капшуком.
(Выходзіць.)
1-ы падарожны
(к другому)
Садзіся, ваша, адпачынем!
Напэўна, спорна умахаў?
Дарожка — хай яна загіне:
Карэння столькі і канаў!
Дух чалавеку ўпрост вымае,
Не чуеш костачкі аднэй...
Садзіся, ваша, вось дзе з краю,
Ног зацяганых пажалей.
2-і падарожны
О, дзякуй, дзякуй, чалавеча!
Я рад спачыну; балазе,
К таму сказаць, і акалечыў
Свой большы палец на назе.
(Садзіцца.)
Як неяк холадна на свеце,
Хоць май даўно ўжо на дварэ.
Але, але дзе наш той трэці?
Няўжо ўсё хлеб яшчэ бярэ?..
3-і падарожны
(падыходзячы)
А вось і я прыйшоў нарэшце!
Крыху задлякаўся з канём.
Агоньчык толечы развесці,—
А там закусім, аддыхнём.
(Дастае запалкі.)
Запалім... А! вось і навука!
Што гэта значыла б такі?
Другую маем закаклюку:
Мае замоклі сернікі.
Не дам нічога з імі рады;
Ўпацёмку трэба папасаць.
Вось не пашэнціла, дапраўды!
Ці ж думаў хто так прападаць?!
1-ы падарожны
Э, плюнь, суседзе, на ўсё гэта,—
Каб нам такой бяды павек!
Сцюдзёна, цёмна, ды ўсё ж лета
Не счэз ніводзін чалавек.
А можа, хто яшчэ над’едзе
І зніме гэты клопат з нас?
Дый першыня ці што, суседзе,
Ў дарозе мець такі папас...
1-ы падарожны
Мо помніш леташнюю восень;
Ўвесь свет быў глух, і дзік, і пуст;
Шум не сціхае гонкіх сосен:
Здаецца, плача кожны куст.
Здаецца, пеклава вяселле
Ўзнялося, круціцца, сапе;
Ні бліску зорак, ні прыселля,
Конь толькі пудзіцца, храпе.
Цурком дождж льецца, як бы з луба,
Скаголіць вецер, як той звер,
А мы пад хвойкамі, аж люба,
Начлег спраўляем, як цяпер.
3-і падарожны
(прыслухоўваючыся )
Пастой, суседзе, нешта чую:
Як быццам фыркнуў мой гняды...
Кром нас, ніхто тут не начуе,—
Каб не набраціся бяды?
1-ы падарожны
Сядзіце вы, а я падскочу
І кіну вокам на вазы:
Мо сена хто наскубсці хоча,—
Вось шэльме дам дык дам лазы.
(Адыходзячы, чапляецца лапцем за сук
і валіцца.)
А каб цябе паляруш мучыў!
Чуць-чуць не вывернуў нагу...
На сук на самы неяк лучыў.
Ну. ўжо гатова, ўжо бягу.
(Па нейкім часе варочаецца з Незнаёмым.)
Вось вам і злодзея на рукі
На вашы гэттака здаю...
Нямнога меў я з ім дакукі,
Пачуў ён сілу, знаць, маю.
У спрэчку доўгую не ўходзіў:
Пайшоў, куды сказаў яму.
Незнаёмы
Пакінь плясці! Я вам не злодзей,
І лаяць так няма чаму.
Я гэткі самы падарожны,
Як вось і вы, мае людцы;
Закінуць тое толькі можна:
Я без каня, а з коньмі вы.
Але, як вы, шукаў начлегу,—
Яго між вамі думаў мець,
Дый не туды, як бачу, ўехаў.
За блуд прыходзіцца жалець.
2-і падарожны
А як васпана нам пазнаці,
Што, як сюды ішоў, не меў
Нічога злога даканаці,
Што нават думаць не пасмеў?..
3-і падарожны
А праўду, праўду сват гавора,
Мы тое скажам усе тры:
Куды ідзеш? Дзе быў учора?
Што ты за штука?
Усе тры
Гавары!
Незнаёмы
На рукі гляньце з мазалямі,
Грудзям прыгледзьцеся худым,
І кій, і торба за плячамі
Найлепей скажуць аб усім.
З гразёй не будзеце мяшаці,
Далей адпусціце ісці...
І вас чакаюць дзеткі ў хаце,
І вы бяспутнікі ў жыцці!
Вось лепш асвецім гэту кнею,
Святлу з нас пэўна ўсякі рад...
Я гаварыці казкі ўмею,
І песень такжа ўмею шмат.
1-ы падарожны
Як бачым, ты глядзіш іначай.
2-і падарожны
Відаць, не злодзеевы род.
3-і падарожны
А хто б падумаў? Так прастачы
I твой убор, і твой паглёд!
1-ы падарожны
І казкі ўмее, і за песняй,
Відаць, не пойдзе ў кішаню.
2-і падарожны
Адно бяда,— што, хоць ты трэсні,
Не можам выкрасіць агню!
Незнаёмы
Усё, усё мець зараз будзем:
Заўсёды ё ў мяне святло,
І з ім мы тут не замарудзім
Лясным падсуседзям назло.
(Запальваючы лом.)
Гары, гары, ламок, агніста!
Вы, браткі, сядзьце у кружок,
І да зары да залацістай
Нас будзе слухаць саснячок.
Адкуль—ці песняю, ці казкай —
Пачаць вам думкі весяліць?
3-і падарожны
А ўжо, калі там ваша ласка,
То й песню можна закаціць.
1-ы падарожны
А после скажаш, дабрадзею,
Хто ты, адкуль, куды ідзеш?
Цаніць людзей і мы умеем,
Хоць маем гэткіх штораз менш.
Незнаёмы
Ну вось і слаўна! Што больш трэба?
Агонь, суседзяў грамада;
Навокал лес, над лесам неба,
А там — і зорак чарада.
Люблю я гэткія прыцуды!
Тут чалавек—як чалавек;
За думкай думка мкнецца ўсюды.
Сон не чапляецца павек.
(Пяе.)
Жыў на свеце Лявон,
Молад, дужы быў ён,
Толькі з воляй і доляй не бачыўся:
Сонны сэрцам, душой,
Драмаў ў хаце крывой,
А выходзіў — слязамі след значыўся.
Аж вось чуе Лявон
З усіх клікі старон,
Што ён дурань, жыве па-быдлячаму,
Ды сам тут зразумеў,
Што дум светлых не меў,
Што падобен быў дрэву хадзячаму.
Зварухнуўся Лявон,
Як вада, як агонь,
Пазнаў сілу ў сабе небывалую;
Ўжо бяда — не бяда,
Ўжо нуда — не нуда,
Запеў песні свае разудалыя.
Зямля стогне, дрыжыць,
Як пяе, як крычыць,
Як прасвету сабе дамагаецца;
Аж ад песень такіх
Страх напаў на другіх,
І вось чорная моц падымаецца.
І пайшло ўсё ўверх дном.
Свісты, енкі кругом,
Груганы на здабычу злятаюцца:
Шчасце даць бедаку
Не ўсім шло на руку,—
Не ў руку, што Лявон прачыхаецца.
Дарма сілен Лявон,
І адважны так ён,—
На падмогу дарма ён надзеецца:
Галаву у баю
Даў за праўду сваю,—
Толькі памятка — насып віднеецца.
Ляжыць, дрэмле Лявон,
На грудзях вырас клён;
Калі ж вецер на свеце расходзіцца,
Шуміць шумна той клён:
Яшчэ ўстане Лявон —
Гэй, Лявоны у нас не пазводзяцца!
(Перастаўшы пяяць.)
Вось і канец вам песні-байцы,
Ці ў ёй панятна толькі ўсё?..
Калі не так што — выбачайце,
Даконча ваша вам жыццё.
1-ы падарожны
О, песню важную такую
Не пойме толькі гліны ком...
Цяпер няхай жа мы пачуем
Штось трохі аб жыцці тваём.
2-і падарожны
А я крыху галля падбаўлю.
3-і падарожны
(да другога)
Я памагу табе крыху.
1-ы падарожны
Аброці коням я папраўлю.
Адыходзяць усе тры.
Незнаёмы
(услед падарожным)
Я адпачыну на маху.
(Адзін.)
О люд мой, лапатны, патульны,
За што цябе я так люблю?
За што твой гоман неразгульны
І думкі ўсе твае лаўлю?
Ты лёг мне каменем на сэрцы,
Які не ў сілах зваліць я...
Што тут пачаці ў паняверцы?
Жыві ў жыцці і без жыцця.
Ідзеш, брыдзеш, а на дарозе —
То косць, то камень, то бадыль;
У брата станеш на парозе,
А ён табе... О божа, крый!..
Нясі ў мяцеліцы, ў разводдзі,
Свайго цярпення нясі крыж.
Калі ж праглянеш ты, народзе,—
Арліным лётам узляціш?
Пасцель пуховую пасцелеш
Сваім замучаным дзяцям,
Нясмелых песняю асмеліш,
Якой сягоння бедзен сам?..
Як страшна збуджаным хадзіці
Між наспаў, зломаных крыжоў!
У мокры пень агонь красіці,
Склікаць аплучаных дружкоў...
Так цяжка, цяжка, дзе ні глянеш,—
Касою крыўды хоць касі!
Калі ж, народзе, ты устанеш
І сонцу голас падасі?
Падарожныя
(падыходзячы)
А вось і мы! Цяпер зноў сядзем...
Незнаёмы
Цяпер зноў сядзем... ну, і што ж?
Ага! гістор’ю нашу зладзім,—
Адточым востра ўсё, як нож;
А можа, трапім ёю ў грудзі,
У грудзі з дзерава людзей...
Падарожныя
Што ты? Ці ж мы такія людзі?
Жартуеш хіба, дабрадзей!
Незнаёмы
О, не, крый божа! Ось зняўцёку
Зляцела слоўца з языка...
Так штосьці ў сэрцы мне нялёгка,
Ну, і паднесла бедака...
Хто я і скуль — для вас цікава;
О, невялікі гэта цуд:
Радзіўся, рос, ляцеў за славай,
Ляцеў, ажно спыніўся тут.
Убачыў дзень я ў сельскай хаце;
Бацькі у беднасці жылі:
Канёк, кароўка — ўсё багацце,
Ды гоняў двойчы — ўсёй зямлі.
Чытаць, пісаць крыху наўчылі,
Але не выўчылі зусім;
Сам з часам кніжны лад асіліў —
І толк у ім даваў другім.
І мёд салодкі, і атруту
Суліць страніца стала мне;
Я думкі ёю ўсе апутаў:
Не знаў — наяве я ці ў сне.
Цямноты ўсю паняў няздарнасць,
Я сілу знання ўсю паняў;
Свайго жыцця я бачыў марнасць,
Аж на сябе я рукі ўзняў.
Але не суджана было мне
Душой без часу загавець,
І сам не знаю ўжо сягоння —
Жалець таго ці не жалець.
Ішлі гадочкі за гадамі.
Я ў сілу рос і ў розум рос,
Дый не расце пацеха з намі,
Як там ні жалімся на лёс.
Штораз зваднейшыя ўсё леты,
Штораз цяжэй на грош і хлеб.
Пайсці у свет — бацькі мне светам,
А хата мне — астрожны склеп.
Смяецца неба непагодай,
Шыбець скаціну нейкі звод,
Зямліца дзеліцца няўродай,
За годам выплаканы год.
Аж бацьку гора з ног зваліла,—
Пайшоў на той свет без пары;
У год капай зноў тры магілы:
Злёг брат і дзве зляглі сястры.
Пайшло няшчасце за няшчасцем;
Я кут пакінуць мусіў свой...
Дзе ступіш — смешкі ды напасці,
Хоць налажы ты галавой.
Пазнаў куткоў чужых сцюдзёнасць,
Нагайку службы я пазнаў,
Услед мая шла беспрытоннасць,
З ёй вецер песні напяваў.
А думкі рваліся да сонца,
Туды — да ціхіх добрых зор,
Да волі, шчаснасці бясконца
З пустынных ніў, з гаротных гор.
Ліў нейкі мне таемны голас
Праявы дзіўныя ў душу;
Іх чуў, як чуе сонца колас,
І думаў — зло сваё скрышу.
...................................................
Іду... Куды ісці сягоння?
Адной няма, а шмат дарог...
Адлогам родныя спяць гоні,
Іржа на вышках есць нарог.
На траме ўверчана анучай
Ляжыць няклёплена каса;
На сцежках мох расце калючы,
На ім — чырвоная раса.
Руцэ народнай набіваюць
Плугі чужыя мазалі,
Чужыя коні папасаюць
На абязволенай зямлі.
Йдуць песні, казкі ў дамавіну,
Якія дзед спяваў, складаў;
Свае жалейкі люд закінуў,—
Чужым свісцёлкам месца даў.
Узносіць пасынкам пакорным
Бяда цямнічныя муры,
І сеткі путае праворна,
І ладзіць здрадна хаўтуры.
Адно чуваць, як быццам штосьці,
З-пад сонных наспаў, з-за мяжы,
Дзе дрэмлюць прадзедавы косці,
Дзе час варочае крыжы,—
Штось варушыцца у бяссіллі,
Ці ж бы там быў жывых папас?..
Няўжо нябожчыкаў змянілі,
Няўжо нябожчык кожны з нас?..
.......................................................
Але ўжо блізка і світанне;
Пара ўзнімацца ўжо, пара!
Пакуль к нам з неба сонца гляне,
Жджэ не адна мяне гара.
І вам пара вазы ўжо ладзіць,
К дарозе коні рыхтаваць:
Раней лепш стануць у парадзе,
Чым на папасе пераспаць.
Цяпер каторы з вас пасудзіш
Мяне за злодзея свайго?
1-ы падарожны
Ты не тутэйшы, мусіць, будзеш
Або і горай ад яго?
2-і падарожны
Цікава, вельмі ўжо цікава
Ўся гэта гутарка твая,
Але такую меці славу
Не пахваліўся б, браце, я.
3-і падарожны
Так з кута ў кут век вандраваці,
Як мне здаецца — без патрэб...
Ці ж то не лепш сядзець у хаце
І у спакоі есці хлеб?
Незнаёмы
Э, што!.. Бывайце, людзі, жывы!
Дзе толькі торба і мой кій?..
Гэй, сыпма далей, там на нівы,
Хоць гром грымі, хоць віхар вый!
Яшчэ спаткаемся калісьці —
За год, за колькі мо гадкоў,
Як звянуць сёлетнія лісці,
Як прыйдзе Радаўніца зноў.
(Адыходзіць, напяваючы.)
Жыў на свеце Лявон
Молад, дужы быў ён...
1-ы падарожны
І дзіўны ж гэты чалавечак!
Чаго ён хоча ад другіх?
2-і падарожны
Ці ж мала ёсць такіх авечак?
Ат, толькі смех глядзець на іх!
3-і падарожны
А я скажу вам, ягамосці:
Сыходзіць з поля маладзец;
Злавіў там з кніжак штось чагосьці,
Ну, і вар’юецца ў канец.
Чуваць конскі топат.
1-ы падарожны
А гэта што зноў за праява:
Каго нячысцік нясе так?
2-і падарожны
Бадай, запутаная справа,—
Вун, вун — адзін, другі яздак.
3-і падарожны
Сюды на вогнішча к нам едуць,
А з імі — нейкі важны чын.
1-ы яздак
(шыбка пад'язджаючы)
Ці не маглі вы бачыць, ведаць —
Сюдой вандроўнік шоў адзін?
Падарожныя
Не, не, паночкі! мы не знаем,
Мы тут начуем толькі ўтрох,
І зараз самі ад’язджаем:
На рынак ладзімся, на торг.
2-і яздак
Паедзем далей, тут нічога
Нам не паказвае на след.
3-і яздак
(да падарожных)
А як вы бачылі б такога,—
Злавіць, звязаць — і на чым свет!
(Ад'язджаюць.)
1-ы падарожны
Чакайце толькі, покуль буду
Нагу яму я падстаўляць,
Каб чуць раней, а ўжо без труду
Маглі б гуртом бяднягу ўзяць.
2-і падарожны
А шкода, шкода было б хлопца!
Такі ж ён нейкі чараўнік...
3-і падарожны
Ні думаць! Як мы — рос у вёсцы,
Як мы — такі ён сам мужык.
1-ы падарожны
Зайдзі ка мне — я даў бы хлеба.
2-і падарожны
Апраткі б я не пажалеў.
3-і падарожны
Каб начаваць была патрэба,—
Папас найлепшы ў мяне б меў.
1-ы падарожны
Сапраўды, так гавора важна.
2-і падарожны
А ўжо ж ганяюць нездарма!
3-і падарожны
І песню так пяе працяжна!..
1-ы падарожны
Душу, здаецца, рве яна.
2-і падарожны
А ці ты помніш усю чыста?
1-ы падарожны
Пачатак помню я увесь.
2-і падарожны
А я — сяродак галасісты.
3-і падарожны
А мне канец у вушы ўлез.
(Разыходзяцца, напяваючы.)
Жыў на свеце Лявон,
Молад, дужы быў ён —
Толькі з воляй і доляй не бачыўся.