АСОБЫ
Максім Кутас.
Паланея - яго жонка.
Мацейка — іх сын.
Трахім Сініца.
Даміцэля — яго жонка.
Кацярына — іх дачка.
Ураднік.
Соцкі.
Сяляне, сялянкі.
Дзея адбываецца ў часе, калі былі манаполькі, на другі дзень Сёмухі, у хаце Трахіма Сініцы.
Максім адзін.
Максім (ляжыць на ложку і разглядаецца па хаце). Цьфу, каб цябе паляруш! Куды мяне, самдзеле, загнала нядобрае? Ці гэта я жыву, ці гэта я не жыву, ці гэта я толькі сон сню? Папрабую сам сабе па носе стукнуць, ану ж пазнаю, на каторым я свеце. (Ударае сябе па твары рукой.) Ай, баліць, каб цябе немач! Значыцца, я на гэтым свеце і нават не сплю. Але як тут споўзаць па розум да галавы і навясці спраўку, куды мяне ліхаманка з сваёй хаты перавалакла? Бо ж такі хата гэта не мая, як сабе, мае міленькія, хочаце. У маёй хаце павуцінне па ўсіх чатырох кутках, а тут бачу толькі на трох... У маёй — абразы: Юры на белым кані з доўгаю пікаю і Мікола ў бляшанай шапцы; а тутака, праўда, Юры ёсць, але на месцы Міколы вісіць «Страшны суд». Брр! Які ён, самдзеле, страшны, гэты «Страшны суд»! І давялося ж мне папасці ў хату з гэтым судом страшным! Пачакайце! Як гэта выйшла? Учора была, здаецца, нядзеля? Так, такі ж нядзеля, ды першая ў гэтым тыдні. Раніцай еў бліны. Пасля спаў да паўдня; устаўшы, паабедаў ды йзноў хацеў легчы, але тут і выйшла закаклюка. Мая Паланея, як распаланелася на ўсю сваю моц, дык і сон мой прапаў аж да часу, калі я — ужо не помню як — апыніўся на гэтым вось чужым ложку. Дзе ж! Трэба ведаць! Прычапілася — канечна, каб я вёў кабылу пасвіць. Найшла пастуха! Я кажу — не павяду! Яна кажа — павядзеш! Я кажу — не мяшайся ў маю гаспадарку! А яна і паехала-паехала: а ты сякі-такі, а ты — ламака, а ты абібока, а ты... а ты! Каб цябе не знала, а пайшла за Трахіма Сініцу, як ён да мяне сватаўся, дык бы паняй была, а за табой, дурнем... Як сказала яна «дурнем», ну дык, мае міленькія, хто ж гэта вытрымае? Калі б хто і папраўдзе быў дурань, дык не засмакуе, каб яму ў вочы гэткі чын давалі —ды яшчэ хто? Родная-раднюсенькая жонка! Ну, як яна, значыцца, сказала, самдзеле, дурань, дык мяне аж за самыя вантробы забрала. Усхапіўся я, самдзеле, з ложка, адшпіліў дзягу і ўжо думаю сабе... А яна — не тут успамінаючы, не дзяга, а мая жонка — вазьмі ды схапі мешалку. Ох, мае міленькія! Сам Люцыпар, відаць, выдумаў гэтыя мешалкі, як падсоўваў нябожчыцы Еве яблыкі ў раі. Бо дайце ж рады! Паліў я гэта яе — значыцца, мешалку, а не Еву — колькі раз, на добрыя кусочкі сек, і ўсё роўна: як прыйдзе што да чаго, дык — на табе, і ёсць! І каб цябе ліхаманка, яшчэ выдумалі стаўляць гэтыя мешалкі ў качарэжніку, каля парога. Значыцца, як угледзеў я, што мая баба бярэ гэты — згінь-прападзі! — пісталет бярозавы, ну, а я... што ж я? Бачу, што непераліўкі, схапіў бравэрку пад пахі і, трымаючыся за паясніцу,— гэта, каб не спутала мяне самая патрэбная рэч,— ды гэтак: скакель праз акно! Балазе што хоць было адчынена. Не думайце, мае міленькія, што гэта я з перапугу задаў так лататы. Гэта я так сабе, як вам сказаць, на далікатны манер пусціўся. Я ж, як самі бачыце, пэўна што яе не баюся. Ды што ж бы было, каб даведаліся суседзі, што я ў сваёй аздабулькі пад хвартухом сяджу? Я не такі трус, як гэты Трахім Сініца: чуць яго Даміцэля мешалкай памсціцца, дык ён са страху аж дрыжыць. Ну, значыцца, як гэта я спакойна сабе выбег з хаты, узяў ды пайшоў памаленьку на сяло. Дзягу на сваім месцы замацаваў, бравэрку на плечы накінуў — гэта, значыцца, каб форсу больш было,— іду сабе па вуліцы, як нішто ні ў чым. Падходжу пад манапольку, глядзь — сядзіць мой Трахімка Сініца на ганку і трымае паўквартачкі ў руках,— гарэлачка й шкло аж пераліваюцца на сонцы! «А мой жа Кутасок! — гэтак ён да мяне: — садзіся, кумочак-галубочак! А то я думаў-думаў, з кім бы гэту палавінку ды яшчэ на палавінку перакрышыць?» Ну, а я, канечна, чалавек натуры няўпарчывай: чаму ж, думаю сабе, ад добрага суседа ласкі не прыняць? (Пазяхае.) Ха-ха-ха! Нешта зноў спаць хочацца. (Сонна.) Селі мы гэтак сабе — я і Трахімка — асушылі паўквартачкі — адну, другую, трэцюю. Сядзелец — каб яму і ў пекле здароўе было ды панаванне — вельмі падатлівы ў нас: і ў нядзельку гарэлачкай таргуе, хоць гэта, кажуць, закон і забараняе. Вось цяпер, значыцца, і не помню, як я ў гэту не ў сваю хату папаў. Ведаю, што за нешта рукі пабілі, барыш нейкі пілі, цалаваліся. Трахімка слязу пусціў, і я не вытрываў, размасліўся, а там.... а там, хаця лопні, нічога не ведаю!.. (Праз сон.) Можа, як засну, дык прысню, хто я і дзе я?..
Максім, Кацярынка.
Кацярынка (адзеўшыся па-святочнаму, у руках кветкі і з кветак вяночак на галаве; убягае ў хату, напяваючы).
Ой, чуць, маці, чуць,
Дзе малойцы п’юць!
Вясёлая там вуланька,
Куды яны йдуць.
А знай, маці, знай,
Дачку замуж дай!
Не дай мяне за п’яніцу,—
После ж будзе жаль.
Дачушка мая,
Родная мая,
Шукай сабе, выглядывай —
Яшчэ ж малада!
Матулька мая,
Родная мая!
Я й шукала, выглядала
І ўжо выбрала.
(Круціцца перад люстэркам і прышпільвае да грудзей кветкі.) Ха-ха-ха! Якраз як маладая да шлюбу, сягоння я паднядзелілася! Як убачыць Мацейка, дык ота ж уцешыцца! Ох, і ўмее ж ён абнімацца і цалавацца! А каб было каму? Ці даўно разам у бабкі гулялі і ў поле ганялі, а ўжо — на табе! За дзявочымі спадніцамі так і бегае як падсмалены. І нячысцік яго ведае, адкуль гэта ўсё ў яго бярэцца? Так абніме, так да грудзей прыцісне, ажно неяк млосна-млосненька робіцца. А як пачне цалаваць і цалаваць без канца, дык, даліпантачкі, твар гарыць, проста, як хто яго крапівой высек. Ох, Мацейка, Мацейка! Штосьці зашчыльна ты ка мне прыліпаеш, каб не наварылі гэтак мы з табой якой саладухі. (Максім храпе.) Ай, гэта ж тата на ложку! А я думала, што ўжо пайшоў. Ну, добра, што хоць спіць, як апошняе ў печ усыпаўшы, а то было б паранкі і мне, і Мацейку за такую маю гутарку. (Далей круціцца перад люстэркам, прымярае, як лепей, вянок і напявае.)
У гародзе качка,
За гародам качка.
Любіць, любіць мой міленькі,
Хоць я не дварачка!
У гародзе мята,
За гародам мята.
Любіць, любіць мой міленькі,
Хоць я не багата!
У гародзе птушка,
За гародам птушка.
Любіць, любіць мой міленькі,
Хоць я не падушка!
У гародзе вішня,
Ля вішні — чарэшня.
Любіць, любіць мой міленькі,
Хоць я не яешня!
Ха-ха-ха! Хоць я не яешня, а, пэўна, як глядзіць на мяне, дык слінкі так і цякуць. Каб толькі папусцілася, дык з’еў бы мяне і не аблізаўся б нават.
У гародзе дзічка,
За гародам дзічка.
Любіць, любіць мой міленькі,
Хоць я невялічка!
Ой, ой! Хоць я і невялічка, але добра ўжо ведаю, чаго хлапцам ад мяне хочацца.
У гародзе хатка,
За гародам хатка,
(Глянуўшы ў акно.)
Ой, ідзе ўжо мая мамка —
Будзе вайна з таткай.
Максім, Кацярынка, Даміцэля.
Даміцэля (уваходзіць з судамі вады і стаўляе іх каля парога на прылаўку. Да Кацярынкі). А ты гэта, сарока, чаго так ухмыляешся да люстэрка, як серада на пятніцу? Звалаклася недзе, а тут адной мне хоць падарвіся: ні вады каму прынесці, ні ў хаце прыбраць. Зараз жа мне хату замятай! (Порацца качаргой у печы.)
Кацярынка (замятаючы хату). Чаго, мамка, раз’ехалася, як прачыстая на сенажаці? Я ж не сядзела рукі злажыўшы. (Расцягваючы.) У-ста-ла, па-мы-ла-ся, павяла ця-луш-ку, напасвіла, назбірала кве-та-чак і вяночак спляла! (Кідае венік, знімае вянок і хоча надзець яго матцы.) Паглядзіце, які харошанькі! А як ён мамцы ідзе да твару! Даліпантачкі, хоць да шлюбу мамку вядзі! Каб татка ўгледзеў, вота б пацалаваў з любасці!
Даміцэля (зрываючы вянок). Адчапіся, назола! Я ўжо на каптур замяніла свой вянок у царкве, а ты, з вялікай рызыкі, каб толькі не згубіла свайго дзе пад плотам.
Кацярынка (зноў налажыўшы сабе вянок на галаву, замятаючы хату). А скажыце, мамачка: ці гэта не ўсё роўна будзе, ці вянок у царкве на каптур прагандляваць, ці згубіць яго пад плотам? А мо і мамка перш згубіла, а пасля памяняла?
Даміцэля. Замятай вось лепей, а не мялі языком, як калатоўкай! Яшчэ молада ўсё ведаць — што трэба і што не трэба.
Кацярынка (круцячыся з венікам і прыпяваючы).
Сама хату падмяла,
Сені выпратала;
Сама сябе палюбіла,
Сама высватала.
Даміцэля. Пацеры ці згаварыла, што так выкручваешся, як скурат на агні. Бяры настольнік і засцялі стол! Снедаць даўно ўжо пара.
Кацярынка (засцілаючы стол). А, мамка, тату будзіце, а то ўсю гаспадарку сваю праспіць.
Даміцэля (стаўляючы на стол яешню і бліны). Глядзі, каб ты толькі сама сябе не праспала, а за бацьку не бойся!
Кацярынка (глянуўшы на яду). Ого! Мамка сягоння бліноў і яешні напякла.
Даміцэля. А нешта ж ты не ведаеш, што сягоння толькі другі дзень Сёмухі? (Ідзе да ложка і будзіць Максіма.) Трахім, Трахім! Уставай! Годзе табе адлежваць бакі! Паўдня ўжо на дварэ! На стале снеданне! Уставай! (Прыглядаючыся да бравэркі.) Адкуль ён гэту бравэрку сцягнуў? Гэта ж не наша! Паглядзі, Кацярынка!
Кацярынка (прыглядаючыся). Але ж, не наша! Мусіць, тата памяняў з некім, як мамка вянок на каптур.
Даміцэля. Ды ўжо ж недзе памяняў, бо ўчора, апоўначы, п’яны прыйшоў, чуць памагла на ложак узабрацца. (Тузаючы Максіма.) Уставай жа, каб ты не ўстаў! А то зараз мешалкай...
Максім (усхапіўшыся і хрысцячыся). Цьфу, ізноў мешалка! Каб яе пярун пашчапаў!
Даміцэля і Кацярынка адскакваюць ад ложка, здзіўленыя, перапужаныя.
Даміцэля. Кацярынка. Разам. Гэта ж не Трахім! Гэта ж не тата!
Максім (праціраючы вочы, убок). На табе! Хата чужая, баба чужая, а заместа майго ўласнаручнага сына — нейкае спаднічнае стварэнне! Вось так папаўся ў нерат — ні ўзад ні ўперад! Ну, Максім! Ламі мазгі, каб не прапаў саўсім.
Даміцэля (прыгледзеўшыся). Ды гэта ж наш кум — Максім Кутас!
Кацярынка. Ха-ха-ха! Татка на дзядзьку Максіма перакуліўся! Ха-ха-ха! Тата — ваўкалак, ваўкалак!
Максім (ахіліўшыся бравэркай, садзіцца на ложку). Што я тут бачу? Гэта ж Трахімава хата і яго баба. (Да Даміцэлі.) А мая ж Даміцэлька! Ці не ведаеш, якім-такім манерам я сюды папаўся?
Даміцэля. Я зараз манеры выганю васпану з галавы! Дзесятаму закажаш, як чужых жонак поначы ашукваць. (Ідзе ў качарэжнік і бярэ мешалку.)
Кацярынка (убок). Быў адзін тата, а цяпер аж два! (Да Максіма.) Мусіць, дзядзька сягоння кепска з мамкай вянок на каптур гандляваў, дык яна хоча прыдатку даць.
Максім (чухаючы галаву). І ўпутала ж мяне нядобрае ў гэту авантуру! Яшчэ з гэтай бабай, можа, і дам як-колечы рады, але што будзе, як мая Паланея ды Трахім даведаюцца? А тут яшчэ гэты, як на безгалоўе, «Страшны суд» вісіць на сцяне! (Да Даміцэлі.) Кумачка, Даміцэлька! Кінь ты гэту мешалку, я сваёй маю аж вось пакуль! (Паказвае на шыю.)
Даміцэля (прыступаючы да Максіма з мешалкай). Я цябе пытаюся: чаго ты ўбіўся ў чужую хату? Га?
Максім. А я ў свацці пытаюся: чаго я ўбіўся ў чужую хату?
Кацярынка. Ха-ха-ха! А я ў мамкі і дзядзькі папытаюся, чаму ў мяне цяпер два таты?
Даміцэля (чуць не галосячы). А божухна мой, бацюхна! І собіла ж, каб гэтакае ліха ні за што ні пра што звалілася на маю галаву?! Гэта ж як даведаюцца на сяле, на вуліцу нельга будзе паказацца: вочы заплююць. Ды яно і варта: маю, дзякуй Богу, свайго чалавека, хоць у гадах, але хай так яшчэ і малады дакажа; дачку аддавай хоць у пятніцу замуж, а тут — на табе! — гэты чорт! І каб я хоць пальцам на яго калі кіўнула. (Трасучы мешалкай.) І-і, лабідуда няшчасны! Чаму ты, ідучы сюды, галавы сабе не збяёдаў або кастылёў сваіх не павыкручваў?!
Максім. Чаму лепей мяне маці малога, у начоўках купаючы, не ўтапіла, чымся я меў дачакацца гэтакага сораму? Сам я, дзякуй Богу, не маладзёначак, сын каля дзевак юрыць ды свая кабеціна яшчэ не зломак, хоць, не раўнуючы, палі забівай, а тут — на табе! Яшчэ гэта з мешалкай, ведзьма кіеўская!
Кацярынка (убок). Ужо мы з Мацейкам сваякі!
Даміцэля. Што я скажу — як даведаецца — свайму Трахіму?
Максім. Куды я дзенуся — як даведаецца — ад сваёй Паланеі?
Кацярынка (убок). Як гэта я, пасля такога сваяцтва, буду цалавацца з Мацейкам?
Даміцэля (з рызыкай). Гэта ты ўсё, гад, наварыў гэтай саладухі, каб цябе зямля не насіла, абібок пракляты! Бяссорамнік! А яшчэ — кум! Хоць бы пайшоў, злыдзень, дамоў у сваёй пары, каб мае і людскія вочы не бачылі!
Максім. Не я, а ты, ведзьма, вінавата! Нарабіла пекла і маёй, і сваёй хаце ды яшчэ рызыкуе. Нашто пусціла на свой ложак, калі бачыла, што гэта я — не я?
Кацярынка (убок). Шкода, што мамка дзядзьку падсаджвала!
Даміцэля (заламаўшы рукі, слязліва). І што тут рабіць, што чыніць? Не будзе ўжо мне жыцця з Трахімкам, на векі вечныя не будзе! Прапала маё сумленне кабечае, за нямашто прапала! Асталася адна сцежкадарожка: пайду ўтаплюся, ды ўсё тут! Хай мяне ўжо цяпер халодная вадзіца галубіць, а не мой саколік Трахімка. (Плана, абапёршыся на мешалку.)
Максім. Страшны суд будзе дома, ох, на ўсё жыццё маё страшны! Не зазнаць ужо мне на векі вечныя дабра і спакою са сваёй Паланейкай. Які я цяперака, к чорту, муж яе? Як там ні было, а ўсё-такі перажыў век паводле боскага прыказання, хоць мо і былі якія грашкі тайныя, але не такія ж ужо яўныя! А цяпер... цяпер адно збаўленне асталося для святога яе і майго спакою: дзяга ёсць, пайду і павешуся. Хай пятля раменная маю шыю абыме заместа ручак цёпленькіх маёй Паланейкі. (Звесіў галаву і задумваецца.)
Кацярынка (убок). На табе, баба, груцы з бобам! Да нашага сваяцтва з Мацейкам прыбудзе яшчэ жалоба.
Даміцэля. Нічога-такі іншага не выходзіць: пайду тапіцца! Апошнія мінуты прыйшлі майго жыцця. (Да Кацярынкі.) Як прыйдзе татка, то скажы, дзетка, што ўтапілася вось праз гэтага... Дзе мая толькі хустка? (Шукае хустку.)
Максім. Няма інакшае рады: пайду павешуся. Апошні канец на мяне прыйшоў. (Да Кацярынкі.) Як убачыш, Кацярынка, маю Паланею, дык скажы, галубка, ёй, што я павесіўся вось праз гэту... Дзе толькі мая шапка? (Шукае шапку.)
Даміцэля (закручваючы хустку). Бывай здарова, дзеткі. Кланяйся тату! (Хоча выходзіць.)
Максім (надзяваючы шапку). Бывай здарова, Кацярынка! Кланяйся маёй Паланеі! (Хоча выходзіць.)
Кацярынка (убок). Я думала, што яны жартуюць, ажно такі папраўдзе шукаюць гуза. (Забягаючы ад парога да Максіма і Даміцэлі.) Што гэта вы? За ноч клёпкі ўсе ў галаве пагублялі? Мала аднаго грэху, дык хочаце яшчэ другі на душу браць! Вось лепей памірыцеся ды думайце, як з гэтай бяды выкараскацца, каб воўк быў сыт і каза цэла. Снеданне на стале застыне, зглуміцца, а яны скарэй вешацца, тапіцца! Калі ўжо так не хочаце мірыцца, то хоць без міру пад’ешце, тады і работа складней пойдзе, як пацяжэеце. А па-мойму, лепш не смяшыце людзей, і ўсё тут!
Даміцэля. А мо і праўду кажаш, Кацярынка? Што ты, кумок, на гэта?
Максім. Дый, па-мойму, свацейка, гэтак лепей будзе... У жываце маім ужо даўно салаўі пяюць. Паснедаем, а там...
Даміцэля. Такі ж паснедаем, а там...
Кацярынка. А там мамка новы каптур пашые для таты, а дзядзька новую мешалку зробіць для цёткі. (Усе садзяцца за стол і снедаюць.)
Даміцэля (пакручваючы скавараду). Вось, кумок, з гэтага боку лепшая скварка! Не саромся, бяры і еш на здаровейка!
Максім (пакручваючы скавараду).Не турбуйцеся, кумка! Лепей ты яе бяры. Мне пасля ўчарашняга неяк ні сёе ні тое. Адным словам, праўду свацці скажу: залішне выпіў.
Даміцэля. Праўду, кумок, кажаце! Я сама гэта заўважыла, што трохі слаб быў на нагах. Куму пахмяліцца б не шкодзіла.
Максім. Сам анёл-пацяшыцель падсказаў кумцы гэту думку! Усё роўна, як бы ты, Даміцэлька, у маёй душы сядзела і падслухала, чаго ёй хочацца.
Даміцэля. Ай! Уто ж я дурная! Гэта ж і ёсць чым чарвячка замарыць! Мой учора з прычыны першага дня Сёмухі прызапасіў паўквартачку, каторай з палавінку выпіў, а рэшта асталася. Прынясі ты, Кацярынка, пляшку і чарку: там — у лыжачніку знойдзеш.
Кацярынка (прыносячы паўквартоўку і чарку. Убок). Вот і салодкую гарэлку будзем піць!
Даміцэля (наліваючы і падсоўваючы чарку Максіму). Выпі, кумок, каб на сэрцайку палягчэла! Я ж дык і зроду не піла і не п’ю.
Максім. А мая Паланея часам любіць пацягнуць. (Выпіваючы.) За тваё здароўе, кумка, і тваё, Кацярынка! (Маргаючы да Даміцэлі.) Можа ж, некалі сваяўство якое звядзём. У мяне — Мацейка, у цябе — Кацярынка, а там (штурхаючы Даміцэлю ў бок), як ведаеш, кумка, і да царквы недалёка.
Даміцэля. Яно ж так! Што каму суджана, дык і пехатой таго не абойдзеш, і з канём не аб’едзеш. Што ж? Мая Кацярынка, як сам, кумок, бачыш, нікому не ўступіць — і з розумам, і з рукамі.
Кацярынка (закручваючыся хвартухом). А я яшчэ замуж не хачу, і Мацейка, я ведаю, жаніцца не хоча!
Максім. А я нешта другое заўважыў па табе і па Мацею там, у садзе. Помніш? Ха-ха-ха! Засаромелася!
Даміцэля. Трэ было, кумок, кіем даць хлуду добра аднаму і другому. Занадта рана пачалі ўжо нюхацца з сабой. Яшчэ малако матчына на губах ці абсохла.
Максім. А, кумка, помніш, як мы гэта калісь... у поле яшчэ ганялі... Хэ-хэ-хэ!
Даміцэля. Ужо, кум, выпіў чарку і пачаў брахаць. Скажу Паланеі.
Максім. Толькі, кума, перш мешалку ад яе адкрадзь.
Кацярынка (убок). Але дзе ж гэта прапаў мой першы татка?
Даміцэля. Што ты кажаш?
Кацярынка. Я кажу, дзе падзеўся тата наш?
Даміцэля. А гакі ж праўда: дзе ён падзеўся? Гэта ўсё кум мне нарабіў! Як загаварылася, дык і на свайго забылася.
Максім. Ды і я тут пры куме задлякаўся, а мая Паланейка недзе даўно прачакалася.
Даміцэля. З’ямо, кумок, ды пойдзем: я — шукаць свайго Трахімкі, а ты — сваёй Паланейкі. Ужо я раздумалася — не пайду тапіцца: вада яшчэ такая халодная.
Максім. І я ўжо раздумаўся — не пайду вешацца: дзяга яшчэ парвецца.
Кацярынка. І я раздумалася: пайду замуж за Мацейку, а то, чаго добрага, пасля адрачэцца.
Даміцэля. Бач ты яе, чаго захацела! А пацеры ўмееш?
Максім. Нічога, кумка! Пацеры не воўк — у лес не збягуць. А мой Мацейка —хлопец хоць куды! Яна смак чуе ў ім.
Даміцэля. Ну, кум ізноў пачынае сваё! Выпівай ды ідзём ужо. Дзе мая толькі мешалка?
Максім (выпіўшы). Ідзём, кумка. Удваіх усё-такі смялей крыху.
Выходзяць; Даміцэля з мешалкай.
Кацярынка адна.
Кацярынка. Ха-ха-ха! Вось так камедыя! Мамка тату згубіла, а дзядзька цётку згубіў! Ха-ха-ха! Як знойдуць адно аднаго, уто будуць мешалкі ў рабоце! Хаха-ха! Каб цяпер Мацейка, барані божа, прыйшоў, то ж бы разам пасмяяліся. (Скача і прыпявае.)
Хто у боб, хто ў гарох,
А хто ў саладуху.
Там, дзе двух, будзе трох;
Дасць дзед бабе духу!
(Круцячыся перад люстэркам.)
А на дварэ курта брэша,
Ка мне міленькі мой чэша.
Ой, ці чэша, ці не чэша,
А мне сэрцайка пацеша!
А мо трэба ўжо і мне
Да Мацейкі часаць?
А мо лепей, а мо лепей
Пачакаць, пачакаць?
(Папраўляе пасцель на ложку.)
Трэба пакуль што хоць ложак у парадак прывесці, а то раскулдычаны, як бы тут рота салдатаў спала! Ха-ха-ха!
Падушачкі, падушачкі,
Мае пухавыя!
Малодачкі, малодачкі,
Мае маладыя!
(Скача.)
Каго люблю, каго люблю,
Таго пацалую,
Пухавую падушачку
Таму падарую!
Як прыехаў, як прыехаў
Мой міленькі позна,
Параскідаў, параскідаў
Падушачкі розна.
Як прыехаў, як прыехаў
Мой міленькі з места,
Паскладаў ён, паскладаў ён
Падушачкі ў месца.
(Чуваць ігру на скрыпцы.
Кацярынка, прыслухаўшыся.)
На вуліцы скрыпка йграе,
Мяне ж маці не пускае;
Пусці, маці, пагуляці,
Калі хочаш меці зяця!
(Ідзе к дзвярам.)
Нашто тое а, бэ, цэ,
Нашто тое слова,—
Калі мілы пацалуе,
То і я гатова.
Кацярынка, Мацейка.
Кацярынка (адскочыўшы ад дзвярэй). Гэта ты, Мацейка?!
Мацейка (са скрыпкай). Гэта я, Кацярынка!
Кацярынка. Ха-ха-ха! Мацейка прыйшоў да Кацярынкі!
Мацейка. Ха-ха-ха! І Кацярынку Мацейка дома адну застаў! (Абымаючы.)
Кацярына рана ўстала,
У суседа запытала:
Ці не відзеў, ці не бачыў
Хто хвартух мой паскудлачыў?
Кацярынка
(абымаючы Мацейку)
Мацей, не дурэй,
Не дзяры сарочкі,—
Не ты праў, не ты ткаў,
А паповы дочкі.
Ха-ха-ха! А чаго ты прыйшоў, Мацейка?
Мацейка. Да Кацярынкі ў госці прыйшоў і... гарэлачкі прынёс! (Паказваючы паўквартоўку.) Во!
Кацярынка. А за гэта сухой лазні не дастанеш ад мамкі і таткі?
Мацейка. Гэта толькі татка сягоння дастане ад мамкі лазні, бо дома не начаваў.
Кацярынка. І мой дастане, бо таксама дома не начаваў.
Мацейка. Ха-ха-ха! Вось так аказія! Затое ж мы вып’ем з табой за іх здароўе.
Кацярынка. Вып’ем, Мацейка! Але і за здароўе мамак нашых, бо каб не яны, дык як жа б мы тут з табою выпівалі. Бачыш, і закуска нават гатова!
Падыходзяць да стала і выпіваюць.
Мацейка. Вып’ем па адной!
Кацярынка. А пасля і па другой!
Мацейка (абняўшы Кацярынку, прыпявае)
А, дзевачкі, і я ваш!
Пойдзем разам на кірмаш,
А з кірмашу дадому
Ды ў ярную салому!
Кацярынка
(таксама)
Па саломе качалася,
Нічога мне не сталася;
Зялёнае сена —
Яно мяне з’ела.
Мацейка. А цяпер вып’ем па другой!
Кацярынка. А пасля і па трэцяй!
Мацейка
Дзяўчыначка чарнаброва
Паехала ў лес па дрова,
Паехала чорным бычкам,
Завязаўшы пастол лычкам.
Кацярынка
Я на ганачку стаю,
Слёзы коцяцца;
Дзеўкі замуж ідуць,
І мне хочацца.
Мацейка. А цяпер вып’ем па трэцяй!
Кацярынка. А пасля і па чацвёртай!
Мацейка. Ужо не астанецца па чацвёртай.
Кацярынка. Дык і будзе годзе на расходзе!
Мацейка
Чаму Каську не любіць,
Калі Каська ладна;
Хвартух новы, паркалёвы,
Спаднічка ядвабна!
Кацярынка
Цераз рэчку, цераз стаў
Любіў мяне Станіслаў;
І я яго любіла,
Ды спаднічку згубіла!
Мацейка. Ха-ха-ха! Як добра без старых загуляць трохі і пасмяяцца!
Кацярынка. Але каб толькі з гэтага смеху не выйшла якога грэху?
Мацейка. Як не захочаш, то і не выйдзе. Але ведаеш што? — пойдзем з табой «таўкачыкі»! Бо як трошкі я лыкну, дык тады бярэ мяне ахвота паскакаць.
Кацярынка. І мне таксама хочацца. Сып, Мацейка!
Мацейка. Давай, Кацярынка! (Мацейка скача «таўкачыкі», а Кацярынка толькі памагае прыпяваць.)
Шах-мах, таўкачыкі!
Шах-мах, асіновы!
А работы Максімовы!
Сем год валяліся,
Пакуль к ступе дабраліся,
Шах-мах, таўкачыкі!.. і г. д.
То ў ніт, то пад ніт,
То у бердачка,—
Прыбівай, прыбівай,
Маё сэрдачка!
Не сядзі ля мяне
Ды не братайся;
За ручанькі не трымай
Ды не радуйся!
Кацярынка (разахвочаная). А цяпер — «цыганку», Мацейка!
Мацейка. Сып «цыганку», Кацярынка!
Кацярынка. Лаві! (Надзявае шапку Мацееву і скача «цыганку». Мацей даганяе.)
Я — цыганка маладая,
Я — цыганка не старая,
Знаю варажыць!
Э-эх! Знаю варажыць!
О, падай, Мацейка, ручку
Ды насып мне грошай кучку,—
Усю праўду скажу!
Э-эх! Усю праўду скажу!
Мацейка (злавіўшы Кацярынку і цалуючы). Ха-ха-ха! А што, такі злавіў! Ужо з маіх рук не выкруцішся!
Кацярынка (цалуючы). Паглядзім! Гэта яшчэ, як я захачу!
Уваходзяць Трахім і Паланея з мешалкай.
Тыя ж і Трахім, Паланея.
Трахім (убачыўшы, як Мацейка з Кацярынкай цалуюцца, да Мацейкі). А ты гэта, шэльма, што вырабляеш з маёй Кацярынкай?
Мацейка (адскочыўшы). Я... я... нічога! Гэта мы... гэта мы з Кацярынкаю «цыганку» скачам.
Кацярынка. Так, так, татачка! «Цыганку» з Мацейкам скакалі. Вось яшчэ і шапка ў мяне на галаве.
Трахім. Каб толькі гэтак часам вы цыганят без пары не наскакалі? Глядзіце ў мяне!
Кацярынка. Татачка, я добра гляджу!
Мацейка. І я ў шапку не сплю!
Паланея (да Мацейкі). Ты таты не бачыў?
Мацейка. Я спаткаў — як татка з цёткай Даміцэляй пад нашу хату пайшлі.
Трахім. А мы з кумой пайшлі пад манапольку і такім манерам, значыцца, размінуліся. (Падыходзячы да стала.) А гэта што за пляшкі?
Кацярынка. Гэта... гэта мамка з дзядзькам Максімам частавалася; ён у нас сягоння начаваў.
Паланея (убок). Ну, дзякуй Богу, не я адна набралася грэху!
Трахім (убок). Эге! значыцца, і мая Даміцэля не без таго, што і я? (Да Паланеі.) Хадзем, кумка, пагасці трохі ў мяне. Ужо твой не дзе падзеўся, калі тут быў сягоння.
Паланея. А чорт яго бяры, калі ён пусціўся ў бадзяцкую скуру і дома не начуе!
Трахім. Ціха, ціха, кума! Лепей не ўспамінай! Вось садзіся ды вып’ем па чарачцы.
Дастае паўквартоўку,і частуюцца з Паланеяй. Мацейка з Кацярынкай у старане між сабою жартуюць.
Паланея. І собіла ж куму ў нашу хату забрацца?
Трахім. Так, так! Але і куме надало ўпусціць мяне?
Паланея. Як гэта выйшла — розуму я не прыстаўлю?
Трахім. І я, хоць не з дурнога заводу, але нічога не ўкемлю.
Мацейка. Адным словам, без паўкварты не разбярэш. Ха-ха-ха!
Паланея (да Мацейкі). А да цябе, паўкварта, калі не п’юць, то і не кажы «здароў будзь».
Трахім. Затое ж, кумка, будзь здарова!
Паланея. На здароўе, кумок, на здароўе! (Выпіваюць.)
Трахім. А цяпер, можа, паскачам, кумка? Мацейка пайграе нам.
Паланея. Ды ўжо ж, кумок!.. Ці за адну нагу вісець, ці за дзве — адна ласка. (Да Мацейкі.) Іграй, Мацейка!
Мацейка. Мамка, як не стыдна? Гэта ж ужо мне з Кацярынкай лепей уходзе, як табе з дзядзькам...
Трахім. Не тваё дзела, блазнюк! Іграй, калі кажуць! Бач ты яго, як разласаваўся да Кацярынкі!
Мацейка. Ну, ужо буду! А што іграць?
Паланея. Рэж лявоніху!
Мацейка (убок). Папілі салодкую гарэлку, а цяпер і вяселле ім іграй. (Іграе лявоніху, а Трахім з Паланеяй скачуць.)
Ой, Лявоніха, Лявоніха мая!
Несалоная капуста твая!
Ліха мачыха на пасынка была,
Несалоную капусту дала;
А пасынка дык і чорт не бярэ,
Несалоную капусту жарэ!
Тыя ж і Максім, Даміцэля.
Даміцэля (кідаючыся з мешалкай да танцуючых). А гэта што такія за гоцы ў маёй хаце?
Трахім і Паланея (пакідаючы гульню). Мы... мы... так сабе... паскакаць хацелі!..
Даміцэля (да Трахіма). Ты дзе гэта ўсю ноч прападаў?
Трахім. А ты, як мяне няма дома, дык з гэтым валочышся!!
Даміцэля (трасучы мешалкай). Я цябе пытаюся, бясстыднік! Чаму дома не начаваў?
Мацейка. Цётка, так не крычыце на дзядзьку: ужо мамка на яго накрычала і мешалкай настрашыла. Дзядзька ў нас начаваў.
Паланея (схапіўшы мешалку сваю, да Максіма). Ну, кавалерчык! Гавары мне, дзе ты сягоння на начлезе быў? Га?
Кацярынка. Цётка, так не пужай дзядзьку, ужо яму мамчына мешалка далася ў знакі. Ён у нас начаваў.
Паланея (да Даміцэлі). Дык гэта ты мне, імасць, зводзіш майго старога? Як табе стыду няма! Усё ведаю: яешняй частавала, бессаромніца, і гарэлкай. Бач, якая гасцінная!
Мацейка. Мамка! І ты ж дзядзьку частавала таксама — яешняй і паўквартай.
Даміцэля (да Паланеі). Ага! Дык вось якая, ясна пані, з сорамам! Чужых мужыкоў адбівае ды яшчэ на вока выкідае, калі чалавек праз памылку зайшоў і заначаваў.
Трахім. Але ж, міленькая, але,— праз памылку ў кумаву хату папаў. Прабудзіўся гэта я раніцай, а кума, каб ёй здароўе, будзе мяне мешалкай. І скажы, што я вінават?
Максім. Знаю тваю натуру, зладзюга! Праз памылку! Праз памылку! Напаіў мяне, а сам пайшоў у маю хату начаваць.
Трахім. А не ты прынёс другую паўкварту, каб мяне спаіць? Га?! Можа, скажаш — няпраўда? А тады — дзе ж цябе нячысцік занёс, як я добра выпіў?
Паланея (да Даміцэлі). Я думала, што маю куму і суседку дарэчную. Прыляціць, бывала: пазыч рэшата, пазыч чапялы! Усё давала, а яна вунь якія падступкі мне робіць. Мужа роднага адбівае!
Даміцэля. Але ж, але! Добранькая, нечага сказаць! То ёй Даміцэлька пажынай, то памажы гной растрэсці — і Даміцэлька, як магла, памагала. А яна адплацілася: каб каго — гаспадара апошняга звабіла! Варопаўка! Чаму яшчэ зямля цябе носіць?
Паланея. П’яўка чорная! Чаму яшчэ на цябе сонца свеціць?
Даміцэля. Маўчы, бо бельмачы павыдзіраю!!
Паланея. Калі табе не зойме, кудлы ўсе выкудлычу!
Даміцэля. На табе! на табе! (Тыцкае хвігі.)
Паланея (таксама). На! на! А што? — смачна?
Даміцэля (учапіўшыся за Паланеіны валасы). Не будзеш ты болей гэтых каўтуноў насіць!
Паланея (таксама). Вылышу шэльму, як ліпку!
Трахім (учапіўшыся за Паланею). Пакінь, кумка, пакінь! Ці табе справіцца з гэтай язычніцай? Яна ж мяне ўжо да паўсмерці загрызла.
Максім (адцягваючы Даміцэлю). Не турбуйцеся, кумка! Я сам не дам ёй рады, а не то што каб ты... Балазе што хоць мешалку кінула. (Разбароньваюць.)
Паланея (трасучы на Даміцэлю кулаком). Я табе яшчэ ўпомнюся. Хіба я жыва не буду!
Даміцэля (таксама). Пазнаеш ты ў мяне, дзе ракі зімуюць!
Трахім (да Максіма). А ты і тут не вытрываў, каб за маю не ўчапіцца?
Максім. А ты чаго першы, схапіўшы ўпол, маю цягнуў? Га?!
Трахім (трасучы кулаком). Паткніся ты толькі другі раз — дам паранкі!
Максім (таксама). Папрабуй, кацэрнік, палезь — спушчу юху!
Трахім (прыступаючы). Ану, хоць крані?!
Максім (таксама). Паткніся?!
Трахім (счапіўшыся за грудзі з Максімам). Крані хоць пальцам, дык з зямлёю змяшаю!!
Максім. Хоць толькі замахніся, дык на блін зляплю!
Паланея (схапіўшы мешалку і замахваючыся на Трахіма). Гэта ты, кум, усяму прычынай!
Даміцэля (таксама замахваючыся на Максіма). Гэта ты, кум, нарабіў гэтакай калатухі!
Мацейка (адцягваючы Даміцэлю). Цётка! не бі майго тату!
Кацярынка (адцягваючы Паланею). Цётка! Не чапай таты!
Паланея і Даміцэля (у адзін голас). Гвалт! Ратуйце! Забіваюць!
Тыя ж і Ураднік, Соцкі. Пасля сяляне, сялянкі.
Соцкі. Гэта што за разбой сярод белага дня, ды яшчэ ў свята?!
Усе (кінуўшы калатню, бабы толькі трымаюць мешалкі, як посахі). Мы нічога! Мы так сабе!..
Ураднік. А гвалт гэты хто спраўляў? А мешалкі гэтыя нашто ў руках?
Паланея. Гэта я свайго бараніла.
Даміцэля. А я свайго не папускала ў крыўду!
Мацейка. Ваша бродзіе! Мой тата і яе (паказвае на Кацярынку) тата мелі гонар біцца за нашых мамак.
Максім (паказваючы на Трахіма). Гэты гад сягоння ў маёй хаце начаваў.
Трахім (паказваючы на Максіма). Гэта сухая пятніца ўсю ноч сваёй асобай маю хату паганіў.
Паланея (паказваючы на Даміцэлю). Гэта мокрая серада майму мазгі закруціла, і ён, не тут гаворачы, у яе хаце начаваў.
Даміцэля (паказваючы на Паланею). Гэта ветраніца майму вочы пылам засыпала, і той, не тут успамінаючы, у яе хату папаў.
Ураднік. Нічога не панімаю!
Усе. І мы нічога не разумеем!
Мацейка. Рассудзіце, ваша бродзіе, усіх, і ўсё тут будзе.
Усе. Рассудзіце! Рассудзіце! Не разумеем!
Соцкі. Я, ваша бродзіе, панімаю!
Усе. Ну?
Ураднік. Дык як дзела абстаіць?
Соцкі. А так, ваша бродзіе: учора пад вечар Трахім і Максім выпівалі...
Максім (паказваючы на Трахіма). Ён болей, ваша бродзіе.
Трахім (паказваючы на Максіма). Каб ён толькі дыхаў! Я з чарачку, можа, выпіў, а ён усё вытрубіў.
Паланея. Каб не Трахім, то мой і ніколі б не піў.
Даміцэля. Мой жа бы ніколі і не панюхаў, каб не гэты звядзісвет, Максім яе!
Мацейка. Мой татка і яе (паказвае на Кацярынку) татка п’юць гладка — лепей яшчэ, як мы з вамі, ваша бродзіе!
Ураднік. Маўчыце ўжо вы! Хай адзін гавора!
Соцкі. Дык, значыцца, яны выпівалі і выпівалі. Пасля я іду вуліцай, дык яны і мяне паклікалі.
Ураднік. І цябе?
Соцкі. Але, ваша бродзіе. Я — чалавек падатлівай натуры, ды, у суседстве жывучы, мусіш з усім гадзіцца. Ну, значыцца, мы... яны выпівалі і выпівалі — а ўжо і ноч падышла. Тады сталі, значыцца, яны хваліцца, у каго жонка горшая. Максім кажа, што ў яго горшая...
Максім. Праўда, ваша бродзіе!
Соцкі. А Трахім кажа, што яго горшая!
Трахім. Так, так! Такі ж горшая!
Соцкі. Тады, значыцца, мы... яны выпівалі і выпівалі...
Ураднік. Годзе табе ўжо гэтага — выпівалі!
Соцкі. Слухаю, ваша бродзіе! Значыцца, яны вып... тады яны ў такую спрэчку залезлі, што аж я мусіў мірыць іх, і вып... і... пасля таго Максім кажа Трахіму, а Трахім — Максіму: памяняймася жонкамі, калі мая, кажа адзін, для цябе лепшая, а калі мая, кажа другі, для цябе лепшая! Гэта, значыцца, вазьмі яны, такім парадкам і памяняй жонкі, як, не пры вас кажучы, ваша бродзіе, цыганы кабыл. Значыцца, памяняўшы, тады ізноў вып... Не вытрымаю, ваша бродзіе. Максім купіў яшчэ прыдатку паўкварты за сваю, а Трахім паўкварты за сваю, тады вып... тады кажа Максім Трахіму: я пайду, значыцца, к тваёй у прымы. Трахім кажа Максіму: я пайду, значыцца, к тваёй у прымы. І, значыцца, яшчэ вып... пацалаваліся і пайшлі, барануючы нагамі. А Максім прыпяваў забароненую песню: «Ой ты, мая гарэліца, ой ты, весялушка!» І Трахім пацягваў таксама забароненыя прыпеўкі: «Курыць, веець мяцеліца!» А далей нічога я не ведаю. Толькі — гэты гвалт... ды мы яго разам з вамі, ваша бродзіе, пачулі, ідучы вуліцай, і сюды зайшлі.
Ураднік. Ну, што вы скажаце на гэта?
Усе. Нічога, ваша бродзіе!
Мацейка. Ваша бродзіе! Ды тут усё ясна: мой тата прыстаў у прымы (паказваючы на Кацярынку) да яе мамкі, а яе тата да маёй мамкі...
Соцкі (паказваючы на Кацярынку). А ты, можа, верхалоз, хацеў бы да яе ў прымы?
Ураднік. Ну, што, прымакі! Можа, так і астаніцёся ў прымах?
Максім. Хай мяне бог крые! Усё роўна, як відаць, няма жонак на свеце без мешалак.
Трахім. Не хачу, ваша бродзіе! Мая цнотка добрая, а яго то, мусіць, і маю перагнала.
Паланея. Чымся з яе п’яніцай век гараваць, дык лепш хай свой чалавек трэзвы астаецца.
Даміцэля. Які ён ёсць стары, а ўсё-такі не тое, што новы.
Максім. Каб не Трахім, то нічога б гэтага і не было.
Трахім. Каб не гэты Максім, то ўсё добра б скончылася.
Паланея. Каб гэта шэльма, Даміцэля, хвастом не круціла, дык мой ніколі б мяне не мяняў.
Даміцэля. Каб яна, гэта ахмістрыня, бельмачамі за маім не сачыла, ён жа б ніколі да яе ў прымы не пайшоў.
Мацейка. Каб, ваша бродзіе, мой татка і яе (паказвае на Кацярынку) татка гарэлкі не пілі, дык і мамак не пускалі б у гандаль.
Ураднік. Ну, дык, па-вашаму, хто тут вінават?
Усе. Усе, ваша бродзіе!
Мацейка. І манаполька!
Ураднік. Як я ўважаю, то гэтыя вашыя прымы падходзяць пад стаццю, што судзіць за незаконную здзелку. Памірыцеся лепей, каб не дайшло дзела да суда!
Колькі галасоў. Яно ж можна!
Ураднік. А каб мір мацнейшы быў, дык пацалуйцеся!
Усе. І гэта можна, ваша бродзіе! (Бабы цалуюцца між сабой, пасля — мужы з жонкамі.)
Мацейка. Пазвольце, ваша бродзіе, і мне памірыцца з ёй! (Паказвае на Кацярынку.)
Ураднік. Што? і ты ў прымы да яе прыставаў?
Мацейка. Ды не яшчэ! Але мы хочам наперад з ёй памірыцца!
Ураднік. Гэтага вы пытайцеся ў бацькоў сваіх: я ў такіх справах не суддзя.
Мацейка (звяртаючыся да Трахіма). Дзядзечка! Можна мне з ёй так, як вы з цёткай, памірыцца?
Трахім. Бач ты яго! чаго яму зажадалася? А не гуляў жа сягоння без майго пазвалення з ёй у «цыганку»? Дык вось пытайся затое свайго бацькі!
Кацярынка (да Максіма, паказваючы на сябе і на Мацейку). Пазвольце, дзядзечка, мне да яго, а яму да мяне ў прымы пайсці!..
Максім (да ўрадніка). А гэткія прымы, ваша бродзіе, не будуць незаконнай здзелкай?
Ураднік. Здаецца, што не!
Максім і Трахім (да Мацейкі і Кацярынкі). Ну, дык мірыцеся! што з вамі зробіш?
Мацейка і Кацярынка цалуюцца.
Трахім. А цяпер давайце гуляць іх прымацкія заручыны, а нашы — прымацкія разлучыны!
Усе. Давайце! Давайце!
Максім (да Мацейкі). Рэж, сынок!
Голас (з прысутных). Я буду іграць, а ён няхай скача свае заручыны.
Пачынаецца гульня, у якой найбольш выдзяляюцца Мацейка з Кацярынкай. Танцуюць лявоніху, «мяцеліцу», «мікіту» і іншыя танцы. Хор пяе «Ой ты, мая гарэліца!», «Дуду-весялуху» і іншыя. У часе самага разгару гульні апускаецца
Заслона