«Дарагая мама. Паведамляю, што я жывы і здаровы, і жадаю вам усім здароўя. Кланяюся дзеду Сафрону і цётцы Арыне. Я атрымаў звесткі, што брат наш Антон таксама жывы і здаровы. У нас цяпер зацішша, сядзім, як мышы ў норах. Затое і немец не можа высунуць носу — не даём яму спуску. Але больш за ўсё мне даводзіцца цярпець ад лыжкі. Я сваю недзе згубіў, а дастаць тут нельга. Трэба чакаць, пакуль таварыш пад’есць і пазычыць сваю. А страва стыне. А то бывае, што і зусім не паспееш пад’есці...»
Калгасніца Кацярына Васільеўна, пачапіўшы акуляры, чытала гэты ліст, уздыхала і выцірала пад акулярамі слязінкі, якія ўпарта вылазілі з вачэй. Радасці ад ліста многа. І сын Васіль жывы і здаровы, і сын Антон жывы і здаровы. Толькі прыкра, што прыходзіцца цярпець ад такой дробязі, як лыжка. Нікчэмная рэч, а праз яе нават галадае хлапчына. Трэба неяк дапамагчы яму. Ці не паслаць лыжку з лістом? Прычапіць і паслаць. Хоць так і не робіцца, але ж цяпер вайна. Паштавікі зразумеюць, у чым справа. Пэўна, і ў кожнага з іх ёсць на вайне блізкі чалавек.
Яна ўзяла лісток паперы ад сшытка і сяк-так накрэмзала:
«Мой любы сынок Васіль. Пасылаю табе матчына блаславенне. Хай міне цябе варожая куля. А жыву я добра і толькі чакаю, калі вернуцца мае сыночкі. А без лыжкі табе зусім кепска. Я табе з гэтым лістом пасылаю лыжку. Людзі ж свае, павінны прапусціць...»
Яна ўзяла старую, чорную драўляную лыжку, тую самую, якою любіў есці Васіль; нават дзірачка ў ёй была, што ён сам зрабіў. Але як прымацаваць яе да ліста або ліст да яе? Задача была надзвычай хітрая і складаная. Каб добра зразумець усю цяжкасць яе, няхай хто-небудзь сам паспрабуе гэтак зрабіць. Мы скажам толькі, што з дапамогай нітак і стужкі Кацярына Васільеўна неяк злучыла гэтыя рэчы, тым больш, што ліст быў не ў канверце, а складзены славутым ваенным трохкутнікам.
Адрас быў кароткі: «П/п 43608, Васілю Андрэевічу Шастапалу».
Кажуць, трэба яшчэ пісаць і зваротны адрас, але навошта? Васіль сам добра ведае гэты адрас. Хіба толькі напісаць, што ліст і лыжку пасылае маці,— хай пошта ведае, што гэта не блазнюк які дурэе, а сур’ёзна шле сама маці. І яна прыпісала:
«Ад мацеры Кацярыны Шастапал».
Калі Кацярына Васільеўна прыйшла са сваім «лістом» на пошту ў сельсавет, то паштавік Кухаронак, першы інвалід Айчыннай вайны ў раёне, не ведаў, што яму рабіць.
— Цётачка,— казаў ён,— такіх лістоў не бывае, і мы не маем права прымаць такія адпраўленні.
Але Кацярына Васільеўна і слухаць не хацела:
— Не было вайны, не было і такіх лістоў. А цяпер, бачыш, ёсць.
— Ды гэта ж смеху варта: няўжо лыжкі не знойдзецца?
— Можа, калі і знойдзецца, а пакуль што салдату без лыжкі цяжка. Ды і хто там на фронце пра лыжкі будзе думаць, калі і без таго ім досыць клопату?
— Але для паштовых адпраўленняў існуюць пэўныя правілы...
— Не ведаю я вашых правілаў,— перапыніла Кацярына Васільеўна.— І не веру, каб салдату на фронт забаранялі паслаць лыжку. Ты ж сам быў на фронце і павінен ведаць, што значыць для салдата лыжка.
— Не забараняюць,— стараўся растлумачыць Кухаронак,— а трэба ўсё рабіць па форме.
— Якая табе яшчэ форма трэба? Адрас ёсць? Ёсць. Ну і пасылай па адрасе. Шкада табе ці што?
— Ды я не маю права,— абараняўся Кухаронак.— Мне за гэта ўляціць.
— Якое тут яшчэ трэба права? — абурылася Кацярына Васільеўна.— Хто адважыцца цябе папракаць, што ты прапусціў гэтую лыжку?
Бедны Кухаронак аж спацеў. Вось і рабі што хочаш з гэтай цёмнай бабай. Нарэшце ён высунуў яшчэ адзін, апошні аргумент:
— Ведаеце што, калі б нават я і прыняў вашу лыжку, то там, далей, яе ўсё роўна не прапусцяць, як незаконную.
— А можа, і прапусцяць? — ціхамірна сказала Кацярына Васільеўна.— Няўжо тамака людзей няма? А калі ўжо, нарэшце, яна і загіне, то страта невялікая. Толькі крыўда будзе вялікая. Адным словам, пакідаю на тваё сумленне, рабі сам як ведаеш.
І яна пайшла дахаты.
Сумленне інваліда-байца было, вядома, на баку маткі, але правілы не прадугледжвалі такой штукі. Што ж цяпер рабіць з гэтай няшчаснай лыжкай? Адрэзаць ад ліста ды выкінуць? Не, няхай ужо гэта хто-небудзь іншы робіць, а ён пастараецца сплавіць яе ў раённую пошту.
І лыжка пайшла прабіваць сабе дарогу.
...Раённым паштовым аддзяленнем кіравала Васіліса Іванаўна Карнейка, жанчына сталая, сур’ёзная. Убачыўшы недарэчную лыжку, яна нахмурылася і зараз жа пазваніла Кухаронку:
— Ты што гэта глупства сабе дазваляеш? Навошта лыжку прыслаў? Хіба не ведаеш, што такія адпраўленні не прадугледжаны?
Праз віск, піск і турэцкі марш данёсся голас Кухаронка:
— Ды я не мог ад старой адчапіцца. Вы там самі ўжо дайце рады. Я папярэдзіў, што лыжку далей усё роўна не прапусцяць. І жанчына сказала, што шкадаваць не будзе.
Ну што ж: калі адправіцель папярэджаны і згаджаецца, то можна лыжку і адчапіць. Пагуляла — і годзе.
Васіліса Іванаўна ўзяла нажніцы і стала круціць у руках пакет, прыглядаючыся, дзе ямчэй адрэзаць лыжку, каб не пашкодзіць самога ліста. У гэты момант ёй кінуліся ў вочы словы: «Ад мацеры...» Васіліса Іванаўна адразу спынілася і нават не заўважыла, як нажніцы выслізнулі з рук.
Гэта ж маці так наіўна і так любоўна прымацоўвала лыжку! Гэта маці захацела пацешыць сына-байца, пасылаючы яму на фронт яго старую дзіцячую лыжку, з дзірачкай. Якая рука падымецца, каб груба перарваць гэтую сувязь? Не, хай будзе што будзе, а Васіліса Іванаўна зрабіць так не можа...
Лыжка пайшла далей.
...Калі на цэнтральным паштамце апаражнілі мяшок, то першым кінуўся ў вочы ліст з лыжкай. Бліжэйшыя работнікі зацікавіліся ім, пачалі разглядаць, смяяцца.
Убачыў гэта начальнік аддзела, стары паштовы служака Барадук, і строга спытаў:
— Гэта адкуль такія цацкі пасылаюць?
— З Валасянскага раёна.
— Зараз жа адаслаць назад і папярэдзіць начальніка паштовага аддзялення, што за такія штукі будзем прыцягваць да адказнасці.
— А можа, прапусціць? — асцярожна сказала адна супрацоўніца.
— Прапусціць? — абурыўся Барадук.— А скажыце, калі ласка, хто адказваць будзе — вы ці я?
Падышла Кацярына Антонаўна, загадчыца газетнага аддзела, уважліва агледзела спрэчнае адпраўленне і сказала:
— А я ўсё ж такі думаю, Іван Андрэіч, што варта пусціць яе далей.
Барадук аж вочы вылупіў ад здзіўлення:
— І гэта гаворыце вы? Вы? Вы самі раіце парушыць інструкцыю, зрабіць злачынства? Вы, парторг?
Кацярына Антонаўна ўсміхнулася:
— Якія страшныя словы вы гаворыце, Іван Андрэіч. Але я, апрача таго, і маці. Бачыце, што тут напісана: «Ад мацеры...» Гэта таксама інструкцыя, Іван Андрэіч.
На гэта Іван Андрэевіч шчыра рассмяяўся.
— Выбачайце, Кацярына Антонаўна,— сказаў ён павучальна,— але вы блытаеце свае жаночыя справы з дзяржаўнымі. Гэта пасылка ці ліст? Невядома. Калі лічыць за пасылку, то яна не запакавана як належыць, і ў такім выглядзе прымаць яе мы не маем права. А калі лічыць за ліст, то пры чым тут лыжка? Калі жаданне кожнай маткі будзе для нас, як вы кажаце, інструкцыяй, то што ж тады стане з нашай работай? Я разумею — маці, сын на вайне і ўсё такое, але гэта не значыць, што ў такіх выпадках законы і інструкцыі анулююцца.
— Ды гэта ж толькі адзін такі выпадак, Іван Андрэіч,— мякка ўгаворвала Кацярына Антонаўна.— Законы і інструкцыі застануцца тыя самыя.
Іван Андрэевіч з дакорам паківаў галавой:
— Ай-яй-яй, Кацярына Антонаўна. Пакажыце мне, дзе сказана, што ў некаторых выпадках можна прычапляць да лістоў лыжкі? А калі дапусціце адзін выпадак, то заўтра прычэпяць вам талерку, а потым і гаршчок... Навошта тады законы і інструкцыі выдаваць?
Кацярына Антонаўна адчула, што яны зусім раз’ехаліся ў розныя бакі і спрачацца далей няма сэнсу. Ды і наогул, ці варта столькі турбавацца праз нейкую там дробязь? Ці не ўсё роўна, што будзе з гэтай лыжкай?
Адыходзячы, Кацярына Антонаўна яшчэ раз зірнула на лыжку. І ёй зноў кінуліся ў вочы словы: «Ад мацеры...» Словы гэтыя цяпер гучалі дакорам: не звярнулі ўвагі... А ў гэтых крымзолях — матчына сэрца... А ў гэтай лыжцы подых роднай хаты... Можа, байцу ад гэтага подыху адразу зробіцца цёпла і ўтульна ў яго мокрым і халодным бліндажы? І як мала трэба, каб зрабіць уцеху і матцы і сыну.
...Праз паўгадзіны лыжка ляжала на стале ў начальніка цэнтральнага паштамта. Кацярына Антонаўна горача казала:
— Маці шле ад шчырага сэрца, не ведаючы ніякіх правілаў і інструкцый. І каму? Нашаму ж байцу на перадавую лінію. Маці спадзяецца, што ніхто перашкаджаць не будзе...
Іван Андрэевіч Барадук выступаў спакойна, упэўнена, адчуваючы на сваім баку ўсю сілу закону:
— Усё тое, што гаворыць Кацярына Антонаўна, я і сам разумею, але з гэтага не вынікае, што можна ўносіць дэзарганізацыю ў такую важную справу, як сувязь, ды яшчэ ў ваенны час. Ніхто не даў нам права парушаць інструкцыі. Лыжка або іншая падобная рэч без належнай упакоўкі, безумоўна, адчэпіцца, і тады...
Начальнік, разглядаючы адпраўленне, усміхаўся, а потым сказаў:
— Я думаю, да гэтага часу нідзе ніколі старая драўляная лыжка не была ўзнята на такую прынцыповую вышыню, як тут у нас. Што ж цяпер нам рабіць? — дадаў ён жартаўліва.
Ён узяў трубку тэлефона і сказаў:
— Таварыш Карнавухаў? Можа, зойдзеце да нас на хвілінку па вельмі важнай «дзяржаўнай» справе?
Праз пару мінут увайшоў афіцэр.
— Ну, якая такая ў вас дзяржаўная справа? — спытаў ён.
— Во! — урачыста падаў яму лыжку начальнік.
Афіцэр глядзеў то на лыжку, то на прысутных і не ведаў, што думаць.
— Як паглядзіць на гэтую справу ваенная цэнзура? — спытаў начальнік.— Прапусціце вы яе на фронт?
Афіцэр ужо разабраўся, у чым справа, і сказаў:
— Прапусцім.
Таварыш Барадук адчуў, што законнасці і парадку пагражае небяспека, і зрабіў апошнюю спробу адстояць іх:
— А як вы будзеце праглядаць гэты пакет? Ён жа сшыты ніткамі. Хіба будзеце разрываць, а потым зноў сшываць? Калі вы будзеце рабіць такія аперацыі над кожным адпраўленнем, то ніколі не справіцеся з работай.
— Зусім згодзен з вамі,— сур’ёзна адказаў Карнавухаў.— І калі вы будзеце прысылаць нам пакеты з лыжкамі, мы катэгарычна адмовімся прымаць іх. А пакуль што, можа, якая наша супрацоўніца згодзіцца ў парадку шэфства зрабіць такую аперацыю над гэтай адной лыжкай.
Новая атака была адбіта. Лыжка прарвала апошнюю, самую ўмацаваную «лінію абароны» і рушыла на фронт.
...На франтавой пошце сустрэлі яе дружным смехам:
— Вось гэта я разумею.
— Шкада, што мая маці не здагадалася.
— А самае галоўнае — дзірачка.
І ніводнага слова аб інструкцыях і правілах. Нібы іх зусім і не было.
Мала таго, здарылася нешта большае. Было распараджэнне — падрыхтаваць найбольш спешную пошту для адпраўкі на самалёце. З гэтым самалётам збіраўся ляцець генерал-маёр. Выпадкова ўбачыўшы лыжку, ён сказаў са смехам:
— А лыжку вы не думаеце адпраўляць спешнай поштай? Бо сказана ж: «Дарагая лыжка к абеду».
І лыжка паляцела на пазіцыі разам з самымі важнымі паперамі.
...Стары служака Барадук усё ж такі быў зусім правы, калі казаў, што ў дарозе лыжка можа адчапіцца. Калі сувязны Малімончык браў у палку пошту для сваёй роты, лыжка і ліст ужо былі паасобнымі рэчамі. Злучала іх толькі таварыская ўвага франтавых паштавікоў. Нехта нават напісаў проста на лыжцы: «Шастапал».
— Ого! — сказаў Малімончык.— Гэткай карэспандэнцыі я ніколі яшчэ не бачыў.
— Беражы яе, як сваё вока,— пажартаваў нехта.
Маленькі Малімончык, з вузенькімі смяшлівымі вочкамі і маленькім носікам, падняў лыжку ўгору і ўрачыста сказаў:
— Або памру, або дастаўлю лыжку Васілю Шастапалу.
І сунуў лыжку сабе ў кішэню.
Рота, у якой быў адрасат, у той час знаходзілася на самай перадавой пазіцыі, і дарога туды была небяспечная. Але Малімончык не першы раз праходзіў па ёй. Ён ужо вывучыў тыя мясціны, дзе можна было чакаць непрыемнасцей. Ды і наогул былі пракладзены шляхі, па якіх адбывалася забеспячэнне перадавых часцей. У адной траншэі ён абагнаў байцоў, што дастаўлялі туды тэрмасы з абедам. Час ад часу то там, то там мерна, метадычна рваліся снарады і міны.
Потым ён ішоў між кустоў, і вось тут яго накрыў выпадкова снарад. Разарваўся ён за некалькі метраў. Зашамацелі асколкі па кустах. Малімончыка паветра кінула ўбок, паштовая сумка адляцела ў другі бок.
Паляжаў ён крыху, прыслухаўся да сябе — здаецца, нічога. Устаў, паварушыў рукамі і нагамі — усё ў парадку. І пайшоў далей.
Праз некаторы час ён заўважыў, што лыжкі ў кішэні няма.
— Ах, каб цябе...— вылаяўся ён і спыніўся.
Што рабіць? Ён ведаў, што ніякай бяды не будзе, калі ён прыйдзе без гэтай нічога не вартай лыжкі. Ведаў ён таксама, што Шастапал даўно ўжо мае другую лыжку. Але тут лыжка зусім асаблівая — з дому, ад маткі, з дзірачкай, пэўна, тая самая, якою Васіль еў яшчэ пастушком. Якая была б радасць, каб, скажам, і яму, Малімончыку, маці прыслала яго дзіцячую лыжку... Не, гэта будзе не па-таварыску, калі ён так кіне яе...
Малімончык павярнуў назад. А тут, як на тое ліха, наляцеў нямецкі самалёт, узнялася страляніна. Сцяўшы зубы, Малімончык пайшоў хутчэй.
...Васіль Шастапал сядзеў, стуліўшыся, у бліндажы і драмаў. Вакол яго ішло звычайнае акопнае жыццё: адны дзяжурылі, другія спалі, трэція поркаліся са сваёй амуніцыяй. Рэдкія выбухі ні на каго не рабілі вялікага ўражання.
Раптам пачуўся голас Малімончыка:
— Гэй, Васіль Шастапал, выходзь на сцэну.
Васіль усхапіўся. Цяпер можна было разгледзець, што гэта быў дужы салдат з дзіцячым тварам.
— Ану, паскачы! — закамандаваў Малімончык.— Атрымаеш ліст і пасылку.
Васіль сарамліва ўсміхнуўся.
— Ты не думай, што гэта жарты,— сур’ёзна сказаў Малімончык,— гэта ўсеагульны закон.
— Паскачы! Паскачы! — загулі навакол.— А то не дадуць.
Васіль нязграбна падкінуў ногі.
— Яшчэ! Яшчэ! — патрабавала публіка.
Бліндаж ажывіўся. Адны давалі музыку голасам, другія на губах, іншыя пляскалі рукамі. Замест турэцкага барабана грукалі нямецкія гарматы.
Ці магла падумаць Кацярына Васільеўна, што яе сціплую лыжку будуць сустракаць з такой урачыстай музыкай?
Васіль затупаў больш жвава, але, як і спачатку, нязграбна, з той грацыёзнай і прывабнай нязграбнасцю, з якой танцуюць малыя дзеці.
І ўсім зрабілася прыемна і цёпла на душы.
Тады Малімончык урачыста паказаў старую, чорную драўляную лыжку. Музыка адразу спынілася. Усе здзіўлена глядзелі на лыжку.
Калі высветлілася, у чым справа, смеху і жартам не было канца. Але і смех і жарты былі вельмі задушэўныя.
Васіль, саромеючыся, разглядаў лыжку. Ён пазнаў яе, і перад ім паўстаў вобраз роднай, мілай маткі, пах родных палёў, малюнкі дзяцінства. А з трохкутнага ліста ён пачуў знаёмы матчын голас...
...Многа дзён прайшло пасля таго. Гвардзеец Васіль Шастапал ніколі не разлучаўся са сваёй лыжкай. Ён мыў яе у Пруце, еў ёю гуляш у Венгрыі, далучыўся да тых дзвюх дзяўчат, што варылі кашу ў Венскім лесе, і здзіўляў ёю чэхаў, якія ад усёй душы частавалі яго на сваёй вызваленай зямлі.
Ён і цяпер карыстаецца гэтай лыжкай, але толькі па святах.
1948 г.