Ясны марозны вечар даўно ўжо спусціўся на зямлю. Ружовая агністая зара зрабілася блядаю і прапала зусім. Усё неба затрымцела сінімі, зеленаватымі, жоўтымі зорачкамі, якія, нібы вясёлыя вочы, падміргвалі адна другой і нашай цёмнай зямлі. Прыслухаешся, і здаецца, што чуеш, як спатыкаюцца праменні іх, падымаюць шолах у нязмерных абшарах неба, быццам ведучы таемную гутарку паміж сабою. Поўны месяц падняўся ўжо высока над лесам, абліў белае поле сіняю фарбаю, пасыпаў яго іскаркамі срэбра і алмазу, а на ўбраным у белую фату дрэве запаліў ружовыя, сінія, зялёныя агеньчыкі. Ціха на вёсцы. Толькі дзе-нідзе за ваколіцаю пачуецца скрып снегу пад саньмі, а потым на вуліцы зарагоча журавель над калодзежам,— то варочаецца з лесу і поіць каня спазніўшыся гаспадар. Уся вёска прытулілася на ўзгорку, агарнулася снегавою коўдраю і нібы спіць даўно, ніколі не прачыналася і не варушылася. Мароз добра закітаваў вокны ў хатах, і трэба добра прыгледзецца, каб прыкмеціць знадворку, што там яшчэ не спяць, што праз тоўстыя шыбы блішчыць кволы агонь.
Клямка ў малых варотцах з двара Васіля Хлэмкі лёгка бразнула, і на вуліцы мігнуў цень, які хутка схаваўся на прызбе пад страхою з левага боку ад варот. То была дачка Васіля — Алеся. Сеўшы на прызбу, яна азірнулася ў абодва бакі вуліцы, а потым, паправіўшы на галаве хустку-шаліноўку, знішчылася. Але доўга ўседзець на месцы яна не магла: вочы яе то падымаліся к цёмнаму зорнаму небу, то ўглядаліся ўздоўж вуліцы, як толькі чуўся дзе-небудзь рып снегу. Часамі яна ўскоквала на ногі, адыходзіла на некалькі крокаў ад прызбы і доўга прыслухоўвалася, пазіраючы ў левы канец вуліцы. Шолах, злоўлены яе вухам, хутка знікаў, і рабілася зноў так ціха, што чутно было, як падаў на зямлю шэрань з дзерава.
«Няўжо ж ён не прыйдзе? Няўжо ён схлусіў?» — думала Алеся, і пры гэтай думцы, нягледзячы на моцны мароз, твар яе бялеў, а між брывамі залягала глыбокая маршчына. Яна зноў села на прызбу. Перад ёю на другім баку вуліцы стаялі ўсе белыя ад шэрані бярозы, кудры якіх блішчалі тысячамі розных іскарак, неба пела ціхімі галасамі мільёнаў зорачак, але павабнае хараство зімняе ночы не прыцягвала да сябе Алесі: здавалася, што вочы яе глядзелі ў глыб яе душы...
— Ай, хто тут?!
— Што, спалохалася, мая зорка? Не чакала мяне?
— Ах, гэта ты, Ясік! Не чакала я цябе? Дык чаго ж я тут сяджу?
— Ну, выбачай, выбачай, што запазніўся,— сказаў Ясь, сядаючы на прызбу побач з Алесяю.
Разам твар яе зачырванеўся, як спелая вішня, вочы заблішчалі, як зоркі на небе, і, прыхіліўшыся блізка да Яся, яна запытала:
— Дзе ж ты быў так доўга? Я думала ўжо, што не прыйдзеш, хоць і не хацелася мець у галаве гэтае думкі.
— І не трэба мець яе ніколі, бо я толькі аб тым і думаю, каб быць заўсёды каля цябе, глядзець на цябе, цешыцца тваім хараством, тваёю ласкаю. Калі ж я не бачу цябе, то твой адбітак, як жывы, стаіць у маіх вачах, усюды ідзе за мною.
— Ясю мой, даражэнькі! Як рэдка мы бачымся з табою, як рэдка перакідаемся словам! І не сярдуй, мілы, што мне калісь надыходзіць у галаву дрэнная думка: ты мяне мала любіш, калі цябе не цягне пабачыцца са мною.
— Алеся, родная! Ці ж можна так казаць? Ты бачыш, што я ўсё адкінуў — веру, варожасць майго бацькі, наш звычайны шляхецкі гонар — і іду да цябе, толькі да цябе. Многа на свеце дзяўчат прыгожых, багатых, але такое, як ты, для мяне няма.
Алеся ўздрыгнула ўсім целам, прыгарнулася да Яся і нібы замерла. Ясь прыгарнуў яе сваёю рукою, адкінуў рог хусткі і гарачымі губамі прынік к яе губам, па якіх пралятала дробнае трапятанне.
У небе запеў арган зорак, дыяментавыя агеньчыкі з зямлі, з дзерава пераліваліся ўсімі тонкімі фарбамі красулі і сваімі праменнямі цалавалі ў вочы Алесю.
— Каб заўсёды так,— прамовіла Алеся.
— Будзе, дарагая, заўсёды,— супакоіў яе Ясь.
— На сэрцы ў мяне, Ясю, бывае часта так цяжка, так млосна! Мне ўсё здаецца, што з нашых любошчаў нічога не будзе. Вось колькі ўжо часу, як мы любімся таемна ад усіх. Але ж век так не пражывеш. Пайсці ж да шлюбу з табою нам нельга, бо мы не аднае веры.
— Чаму ж не можам мы пажаніцца, цудоўная ты! Ці ж ты не пайшла б за мяне, хоць я і католікам лічуся?
— Не мы адны з табою прыхільны да гэтае справы. Ты ведаеш, што мой бацька — вораг католікаў, а твой — лічыць нас недавяркамі і мужыкамі. Дак дзе ж там у іх знойдзеш згоду? А без бацькоў, ведама, нічога не будзе.
— Ах ты, дзявочая душа! Кахаць — кахаеш, а як да справы даткнецца, дык і крылы апусціла. Не трэба напускаць смутку ў галаву.
— Дый сам ты гаворыш так толькі для таго, каб пацешыць мяне, а сапраўды ж ведаеш, што дабра нам чакаць няма ад каго.
— Ну дак слухай! Я сягоння і спазніўся сюды, бо меў з бацькам доўгую і вострую гаворку. На змроку прыехаў ён з лесу і вось за вячэрай накіраваў гутарку на тое, каб ажаніць мяне ў гэты мясаед. Ён прыпамянуў мне, што працаваць яму на лета ўжо будзе цяжка па старасці, што мая сястра Гэля яшчэ не сталая дзяўчына і што трэба, каб к вясне я быў жанатым. Тады я адказаў, што жаніцца не хачу, а калі бацьку так трэба, каб я быў жанатым, то няхай ён пашле сватоў да Васіля Хлэмкі. Бацька вытарашчыў вочы і доўга глядзеў на мяне, нібы не разумеў таго, што я сказаў. «Як да Хлэмкі? — запытаўся ён напаследак.— Ці ж ты не ведаеш, што ён недавярак? Не, гэтаму ніколі не быць». «Добра, тады я ніколі і не ажанюся»,— адказаў я. Доўга бацька пералічваў мне знаёмых паненак-каталічак, хваліў іх пекнасць, іх бацькоў, але ўсё дарэмна. Урэшце, бачачы, што нічым ён мяне не ўломіць, запытаўся: «Што ж будзе з гаспадаркаю?» «Мне ўсё роўна,— адказаў я,— кіну яе і паеду куды-небудзь у горад на работу». Доўга бацька маўчаў, не хацеў на мяне і зірнуць, потым праказаў: «Не спадзяваўся я, што на котлішчы маіх бацькоў сядуць некалі схізматыкі, але лепш няхай гэта будуць свае, чымся чужыя». Далей ён прапанаваў мне заўтра ж паслаць сватоў да вас і зразу зрабіць вялікія заручыны, каб да канца мясаеду справіць і вяселле.
— Заўтра заручыны, заўтра? — ціха і сумна прамовіла Алеся.
— Што ж ты не рада таму?
— Не, не тое, Ясю. Як яшчэ скажуць мае старыя. Прыйдуць вашы сваты, а мой бацька і на парог іх не пусціць. Вось тады будзе цацка. У яго гонару таксама шмат: не дарэмна ён ведаецца і з папом, і з настаўнікам, і з іншым начальствам у мястэчку.
— Ну дык вось што, Алеся! Мы зараз разыдземся, і ты як-небудзь бокам сягоння скажы сваім аб сватах ад нас.
— Чаго ж там бокам? Проста скажу, што даўно кахаю цябе, і папрашу, каб прынялі сватоў і аддалі мяне замуж. Няхай будзе што будзе!
— Усё добра будзе!
Ясь каля варот абняў і моцна пацалаваў на развітанне Алесю.
Яна глядзела яму ўслед да тых часоў, пакуль ён не звярнуў з вуліцы ў завулак на свой выселак. Потым ціха-ціха павярнулася ў вароты, нясмелымі крокамі прайшла двор і доўга трымалася за клямку сенешніх дзвярэй перад тым, як адчыніць іх.
— Няхай будзе што будзе! — дзверы бразнулі і зачыніліся.
Хата Васіля Хлэмкі была вялікая і чыстая. Побач з дзвярыма стаяла вялізарная печ, абложаная белаю кафляю; з другога боку ад дзвярэй знаходзілася шырокая шафа, праз шыбкі якой відаць былі грудкі талерак, місак, шклянак і іншае пасуды. Каля сцяны, дзе была печ, далей стаялі два ці тры ложкі, пакрытыя саматканымі коўдрамі з сінімі, чырвонымі і жоўтымі палосамі. Дзве пярэднія сцены абвешаны былі малымі і вялікімі абразамі, якія ў самым кутку ішлі ў некалькі радкоў. Паглядзеўшы, здавалася, што гэта выстаўка партрэтаў папоў ды манахаў. У кутку пад абразамі стаяў моцны стол, пакрыты чыстым абрусам з чырвоным акрайчыкам навакол. Шырокія дубовыя лавы паўз абедзве пярэднія сцяны ды некалькі зэдлікаў у розных месцах хаты дапаўнялі ўсю мэблю.
Алесіна маці, Таццяна, яшчэ малажавая, але з пакутным тварам кабеціна, сядзела за прасніцаю і пільна выводзіла тонкія ніткі кужалю. Бацька, Васіль, плячысты, рослы чалавек з шырокаю чорнаю барадою, крыху сіваватаю, сядзеў на нізенькай калодачцы і, заціснуўшы між нагамі чурбак для начовак, дзёўб яго цяслёю, бармочучы сабе пад нос нейкі спеў з набажэнства. Дзеці — хлапчук і дзяўчынка — будавалі з лучыны хлеў, рабілі з паперы коней, авечак і заганялі іх туды. У іх падымаўся піск, як толькі хлеў абарочваўся, і столь і страха ляцелі на скаціну.
— Дзе гэта ты была, дачушка? — запыталася Таццяна, як толькі Алеся ўвайшла ў хату і пачала распранацца.
— Пасядзела трохі ў Піліпёнкавых,— неахвотна адказала Алеся.
— Яно б то нічога, што там пасядзела, але работы шмат; сама ведаеш, што пражля ў нас з табою ліха ведае колькі засталося. Ад людзей сорам будзе, як іншыя будуць ткаць, а мы будзем за прасніцамі сядзець.
Алеся знайшла ў запечку сваю прасніцу, прыладзіла да яе кудзелі і села на зэдліку недалёка ад мацеры. Але работа ў яе не ладзілася: то кудзелю скубла яна нацяма і нітка ішла тоўстаю, то верацяно саскоквала з ніткі канцом і ляцела пад стол, то проста яна забывалася, што сядзіць за работаю, і рукі яе ляжалі на каленях, а вочы пазіралі ў нейкі бязмерны абшар, далей сваёй сям’і, хаты і скаціны. Раптам яна ачыналася і бралася зноў за пражу, але работа не лепшылася.
— Татка... да нас заўтра... сваты прыйдуць,— ледзьве вымавіла яна.
— Сваты? Ад каго ж гэта? — запытаўся Васіль, устаючы з калодачкі і разгінаючы спіну.
— Ад Пранціся Ляшкевіча,— раптам выпаліла Алеся і зразу пабялела як палатно.
— Ты ў сваёй галаве ці не? Ад Пранціся сваты ў маю хату, ка мне, к Хлэмку? Праўду кажуць, што ва ўсякае бабы розум курыны. Хто гэта пакпіў так над табою?
— Кпінкаў тут, тата, ніякіх няма. Я схлусіла, што была ў Піліпёнкавых. Я бачылася цяпер на вуліцы з Ясем: ён знарок прыходзіў сказаць, што прыйдзе да нас заўтра з сватамі.
— Ні адзін яшчэ з гэтае дрэннае шляхты дагэтуль не пераступаў майго парога, а тут — на табе — нават у радню лезуць. Не, ніколі не будзе маім зяцем католік.
— Татачка, пашкадуй і мяне! Мы з Ясем даўно любімся, ніхто аб гэтым не ведаў, вось толькі цяпер я сказала першы раз. Гэта Ясь пераламаў гонар свайго бацькі і прымусіў яго на сватаўство да нас.
— Ну, добра! Ён прымусіў свайго бацьку, а ты мяне не прымусіш,— злосна сказаў Васіль і тупнуў нагою.
— Няўжо ж ты не прымеш сватоў? — запыталася Таццяна.
— Не! Недавяркава дачка знойдзе сабе недавярка. Нам панская вера не патрэбна.
У хаце зрабілася ціха. Дзеці пакінулі пасвіць сваю скаціну; маці сядзела на тым самым месцы, апусціўшы рукі; Васіль шырокімі крокамі хадзіў па хаце, злосна адпіхаючы з-пад ног трэскі. Алеся адышла к запечку, і слёзы, першыя жаночыя слёзы, хлынулі ў яе з вачэй.
— Татка, хто ж вінават, што Яся ахрысцілі католікам, а мяне праваслаўнаю? Дый не ўсё роўна, як хто моліцца ці зусім не моліцца богу? Толькі б чалавек добры быў, а лепш Яся для мяне нікога няма.
— Вось да чаго ты дайшла! Усё роўна — моліцца ці не моліцца! Пачакай, я навучу цябе маліцца.
— Аддай мяне, татачка, за Яся, аддай! — з прыпадкам новых слёз і кінуўшыся на калені перад бацькам, узмалілася Алеся.
— Слухай, дачка! Ты прыгожая дзяўчына, пасаг у нас для цябе ёсць. Маладых хлопцаў шмат, нават наш настаўнік ці дзяк з ахвотаю пасваталіся б да цябе.
— Дый праўда, кінь ты гэтага Яся,— падтрымала мужа Таццяна,— ну, ажэніцеся вы, войдзеш ты ў чужую хату, дзе ўсе будуць глядзець на цябе як на недавярка, дзе дух самы зусім другі, не наш. Што гэта будзе за жыццё? Выкінь ты, Алеська, з галавы сваю думку!
— Не магу, матачка! Усё роўна, калі не аддасцё мяне за Яся, увесь век прасяджу дзеўкаю.
Алеся паднялася з калень і села зноў за прасніцу. Твар яе быццам акамянеў, вочы сталі шклянымі, губы пабялелі, як снег. Сціснуўшы іх, яна маўчала, як дрэва, і рукі яе самі рабілі звычайную работу. Праз нейкі час Таццяна пачала збіраць вячэру, усе селі за стол. Алеся, палажыўшы сваю прасніцу, падышла да ложка і лягла, адвярнуўшыся да сцяны.
— Алеся, ідзі вячэраць! Вось шашаль у нас залез,— паклікаў Васіль. Алеся не прамовіла ні слова.
За сталом між бацькам і маці зачаліся спрэчкі. Маці пачала ўгаворваць Васіля прыняць сватоў і зрабіць увагу дачцэ. Васіль доўга спрачаўся, але з часам яго ўпартасць усё меншылася. У канцы вячэры ён згадзіўся аддаць Алесю за Ляшкевіча, але даклераваў, што ніякага пасагу не дасць. Маці надышла да Алесі, штурханула яе і шапнула нешта на вуха. Алеся ўскочыла і, уся зачырванеўшыся, кінулася бацьку на шыю.
— Ведаеце,— зашчабятала яна,— заўтра зразу будуць вялікія заручыны, без малых. Пранцісь хоча хутчэй справіць вяселле.
— Вось як, ну тады гатуйся, Таццяна! — сказаў Васіль.
Далёка за поўнач у хаце Хлэмкі гарэў агонь, і Таццяна з Алесяю пяклі хлеб, гатавалі мяса, кілбасы і іншыя стравы. Алеся лягла апошняю, і доўга сон уцякаў ад яе.
На другі дзень зранку пачалася вясёлая работа дзеля малодшых Васілёвых дзяцей. Яны цэлы дзень шуравалі па вуліцы, склікаючы на заручыны ўсіх суседзяў і тых сваякоў, якія жылі бліжэй, у гэтай жа вёсцы. Да тых, хто жыў у другіх вёсках, паехала сама Алеся ў санях. Хлэмка быў багатым чалавекам і меў шмат сваякоў як па сваёй радні, так і па жончынай. Было б вялікаю крыўдаю, каб Васіль абмінуў паклікаць каго-небудзь з іх на заручыны. Сам ён паехаў у мястэчка купіць чаго-кольвечы з далікатнага, а таксама і на ўсякі трапунак гарэлкі. Таццяна, застаўшыся дома адна, мыла, прыбірала і надта была нездаволена, як часам заходзілі з двара дзеці і наносілі снегу.
Каля паўдня не было ніводнага чалавека ў Лятцах, хто б не ведаў, што ў Алесі будуць заручыны. Дзяўчаты і маладзіцы, сышоўшыся ці каля калодзежа, ці проста каля варот, доўга сакаталі між сабою, шапталіся, і словы «Алеся» ды «Ясь» не сыходзілі ў іх з гутаркі. Як толькі Алеся праехала па вуліцы, варочаючыся з другое вёскі, дык усе ляцелі к вокнам ці к варотам паглядзець на яе, хоць дагэтуль кожны дзень бачылі яе і нічога цудоўнага ў ёй не было. Потым кожны прогся хутчэй выказаць сваю здагадку, куды і к каму ездзіла Алеся, каго яна клікала на заручыны, з кім Васіль не ў ладзе, каго не паклічуць, і г. д.
Надыходзіў вечар. У хатах замільгалі агеньчыкі. Дзяўчаты і хлопцы прыбіраліся на заручыны, кліканыя і някліканыя. Каля Васілёвай хаты цэлым натоўпам стаяла дзетвара і чакала пачатку. У хаце ўсё было прыбрана ад гаршкоў да самых гаспадароў. Ні бацькі, ні Алеся не ведалі, што рабіць, і моўчкі таўкліся па хаце. Толькі малыя швэндаліся то на двор, то ў хату. Гадзіне а сёмай вароты з вуліцы забразгалі, і Васіль устаў з лавы, падышоўшы к дзвярам.
— Нех бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус!
Васіль адступіў на крок назад: перад ім стаяў сам Пранцісь, а ззаду за ім ужо сватам Пабіян Сулкоўскі і Ясь.
— Добры, добры вечар! — адказаў Васіль.
— Што ж ты, пане Базылю, не хочаш прывітаць нас, як падабае? — гледзячы насуплена, сказаў Пранцісь.
— Выбачайце, браточкі, я і забыўся, што вам трэ было адказаць «на векі векаў — аман». Выбачайце!
Сваты селі каля стала. Алеся ж парупілася хутчэй склізнуць з хаты. Нядоўга чакаючы, пачалі сыходзіцца званыя з жанкамі; хата папоўнілася гасцьмі ў святочнай вопратцы, пачалася гамонка, як у вуллі пчол.
Сені, адкуль былі вынесены знарок куфры і пасы, хутка напоўніліся хлопцамі і дзяўчатамі. Дзеці, як машкара, віліся і блыталіся пад нагамі. Касы на адно вока музыка Мекраш запілікаў скрыпкаю, настройваючы яе. Вось зацяў ён «Лявоніху», і пар з пятнаццаць пусціліся ў круг.
— Пачакайце, пачакайце! Дзе ж Ясь з Алесяю? У першую пару іх трэба!
Танец прыпыніўся. Алеся сарамліва падышла да Яся і выклікала яго ў сені. Адзетая ў чырвоную суконную спадніцу, вышываную сарочку і сіні гарсэт, яна ўся так і ззяла шчасцем, трымаючыся за Яся і гатуючыся скакаць. Мекраш зайграў зноў, і Алеся, як зачараваная, пайшла ў круг. Нічога не бачачы, апроч твару свайго каханага, яна лёгка насілася па сенях. Першая «Лявоніха» скончылася, і дзяўчаты абкружылі яе, заспяваўшы вясельную песню...
У хаце таксама станавілася ўсё весялей. Як першыя ўмовы былі зроблены, госці расселіся за сталамі, расстаўленымі ўздоўж дзвюх пярэдніх сцен. Гарэлка і багатая закуска зрабілі ўсіх добрымі, гаманлівымі. Пачуліся жарты, смех; маладзіцы і старыя нават бабы зацягнулі песні, а некаторыя пад гэтыя песні пусціліся ў скокі. Мужчыны апавядалі адзін другому свае гаспадарскія справы, гаманілі аб навінах і чутках, якія хто дзе даведаўся.
За сталом у покуці сядзелі Пранцісь, сват, Васіль і найбольш старыя і паважаныя з гасцей. Тут гутарка ішла сур’ёзная — аб бывалых справах і здарэннях, якія былі з кім у колішнія часы. Дзед Кісель, якому ўжо было год пад восемдзесят, без канца гаманіў, як ён плыў на кані праз Дунай у Турэцкую вайну, як пешкі рабіў пераход з Крыма ў Польшчу ў 70-м годзе. Другі смешны дзед у дзесяты раз пераказваў, як ён быў у Кралеўцы з барлінамі і як яму, замест шапкі, немец прадаў капялюш. У кожнага знаходзілася сказаць штосьці з свайго жыцця.
Васіль, звярнуўшыся да Пранціся, гаварыў:
— Ліха ведае, як зроблена на свеце, што людзі жывуць па суседству, а глядзяць адзін на другога воўкам. Вось хоць мы з табою, Пранцісь: здаецца, за ўвесь век не зрабілі ніякае шкоды, ніякае пагарды адзін другому, а на ж табе! — да гэтага дня і спаткацца не хацелі.
— Але, але, сваце! І што ж такое, калі я малюся ў касцёле, а ты ў сваёй царкве?
— Праўду кажаш, сваце! Давай вып’ема за нашых дзетак.
Сваты налілі сабе па добрым кілішку і выпілі. У галаве пачынала круціцца, з губ зрываліся вясёлыя словы, жарты самі так і лезлі на язык. Дзяды траскучымі галасамі зацягнулі старую песню пра гараб’я, яшчэ выпілі, зноў заняліся растабарамі. Шмат казак было сказана, шмат жартоўных апавяданняў абляцела стол.
Васіль таксама разышоўся і прапанаваў выслухаць яго сказ. Усе павярнуліся да яго, гатуючыся пачуць што-кольвечы смешнае.
— Усе вы ведаеце старую царкву ў Мурагах. Цяпер яна мае толькі сцены, а дах яе і званніца даўно ўжо праваліліся і згнілі; цвінтар зарос чартапалохам, крапівою і іншымі бруднымі зёлкамі. У даўнія часы гэта быў вялікі і далёка вядомы касцёл. Убранства яго было багатае, ксяндзоў туды пасылалі самых лепшых. Але не гэта цягнула ў касцёл людзей з усіх бакоў, нават здалёку: у касцёле быў лічбан св. Антонія, які памагаў і ад хваробы, і ад беднасці, і нават ад смерці. Пасля скасавання уніяцтва касцёл быў перароблены ў царкву. Прыехаў і поп — Завідовіч, здаецца — і ўсё каталіцкае выкінуў, толькі св. Антоній застаўся. У бліжэйшыя ж гады поп Завідовіч зразумеў, што абмылкі ён не зрабіў, пакінуўшы ў царкве лічбан: у адзін дзень свята Антонія папу даставалася столькі дабра, колькі ён не зарабляў за год. Рады быў поп, і кожны год на Антонія склікаў да сябе ў госці знаць ледзь не з усяго павета: і папоў, і ксяндзоў, і паноў, і рознае начальства. Добра жыў поп і гора не бачыў. Вось адзін раз уваходзіць ён у царкву, глядзь — няма Антонія на месцы. Туды-сюды — няма. Як на бяду, заставалася толькі дзён тры ці чатыры да свята Антонія. Што рабіць? Без лічбана і свята не ў свята — усе грошы і іншыя падарункі прапалі. Думалі-думалі з дзяком Завідовіч дый надумалі. Раніцаю ў свята яны папрасілі аднаго старога селяніна, які абліччам і доўгаю барадою паходзіў на лічбана Антонія, раздзелі яго, паставілі на пастамент, дзе стаяў лічбан, падвязалі яму абрус ніжэй чэрава і папрасілі стаяць нерухома ўсю імшу. Добра! Усё пайшло па парадку: шмат папоў правілі імшу, народу процьма і ў царкве, і каля царквы. Свечкамі ўстаўлены ўвесь абрус перад Антоніем. Вось нейкая кабеціна, праціснуўшыся з свечкаю ў зубах да самога «Антонія», стала шукаць месца, куды б прыладзіць яе. Нядоўга думаючы, яна запаліла свечку і, нагнуўшы канец з агнём к назе «Антонія», пачала капаць воск, каб прыляпіць там і самую свечку. «Антоній» не вытрымаў, дрыгнуў нагою, ды так моцна, што добра такі штурхануў кабету. «Цуд»,— загаласіла яна на ўсю царкву...
— Куды ты, сваце?
— Што ж я прыйшоў да цябе, каб ты здзекаваўся з мяне? — хрыпла вымавіў Пранцісь.— Дык не, годзе! Недавярак ты быў, недавярак і ёсць! Хадзем, пан Сулкоўскі. Ясь, хадзем дадому!
— Ніхто цябе і не клікаў, сам прыйшоў,— ускіпеў Васіль.
— Татка, што тут зрабілася? — швыдка ўвайшоўшы ў хату, запытаўся Ясь.
— Зрабілася тое, што шляхціц Ляшкевіч не хоча радні з брудным мужыком. Вяселля не будзе!
— Ну і дзякуй богу! Нам не па дарозе з шляхецкаю верашчакаю,— уставіў Васіль.
Пранцісь з сватам хутка выйшлі з хаты, ні з кім не развітаўшыся і не зірнуўшы ні на каго. Гасцям стала ніякава — трохі памяўшыся, адзін за другім, нібы аблаяныя, яны пачалі разыходзіцца дадому. Дзяўчаты і хлопцы, даведаўшыся, у чым справа, таксама змоўклі і разышліся. Хутка ўся хата апусцела, засталіся толькі свае ды Ясь.
Алеся спалоханымі вачамі пазірала на бацьку і не магла ўцяміць, што зрабілася. Васіль, пачырванеўшы ад злосці, буйнымі крокамі таптаўся па хаце. Маці, падпёршы галаву рукою, моўчкі сядзела каля стала.
— Дзядзька Васіль, што вы тут нарабілі? — запытаўся Ясь.
— Ідзі і ты за сваім бацькам, табе тут месца няма,— прабурчаў Васіль.
— Чаго ж вы на мяне злуеце? Я вам кепскага нічога не зрабіў. Калі вы не хочаце паладзіць з маім бацькам, дык можна абысціся і без яго. Аддайце мне Алесю, я жанюся без бацькавай волі.
— Эх, галубе,— прамовіла Таццяна,— якое ж гэта будзе жыццё, калі твой бацька будзе заўсёды па-воўчы глядзець на Алесю. Не, так нельга рабіць.
— Ды чаго там слухаць! Ці бацька, ці Ясь — аднаго поля ягада. Алеся пойдзе за свайго, католікаў і нам не трэба,— сказаў Васіль і адвярнуўся ад Яся.
Алеся стаяла ні жывая ні мёртвая. У яе галаве ніяк не ўкладалася тая злыдная перамена, якая раптам прыкончыла ўсё яе шчасце. Яна не бачыла, як Ясь, зірнуўшы на яе, выйшаў з хаты з паніклаю галавою, не чула, як маці аклікнула яе памагчы прыбраць са сталоў пакінутую яду і бутэлькі. Дзеля яе вясёлы шчасны вечар перамяніўся ў хаўтурны. Зразу стала так пуста і ў хаце, і на душы. Нават і слёзы не паказваліся на вачах. Апрануўшыся і не слухаючы маці, выйшла яна за вароты на прызбу. Доўга глядзела яна на паўночныя зоркі, быццам хацела аддаць ім часцінку тае пакуты, якая гнула ёй душу і не давала спакою.
Быў другі дзень сёмухі. У мястэчку Дунаеўцах, дзе быў стары і далёка вядомы касцёл, у гэты дзень штогодна адбываўся кірмаш. Многа народу — і католікаў, і праваслаўных, і яўрэяў — з’язджалася ў Дунаеўцы вёрст за дваццаць пяць ці трыццаць: адны ехалі гандляваць, другія — купіць што-небудзь з гаспадарчых спраў, трэція — паслухаць набажэнства ў знатным касцёле, але больш ехала сюды проста пабыць на людзях. Зранку ўжо вялікі пляц мястэчка ўстаўляўся вазамі з паднятымі ўгору аглоблямі; на вазах паказваліся парасяты, куры, сала, яйкі, сярпы, косы, восі, аглоблі; тут жа дзе-небудзь збоку прыляпляўся рускі з абразамі, крэсцікамі, чыслянікамі, брытвамі, нажамі; далей прадавалі дзёгаць, смалу, квас, цыроп, абаранкі. Усюды чутны былі лаянка за цану, насіўся гоман натоўпу людзей, іржалі коні, і над усім гэтым тлумам пішчаў гармонік, іграўшы невядома дзеля чаго. Бабы, маладзіцы і мужчыны пераходзілі ад воза да воза, прыглядаліся, мацалі, таргаваліся да хрыпаты і ішлі далей. Можа, хто з іх за цэлы дзень нічога і не купіў, але хадзіў, таргаваўся, быццам усё меўся купіць. Дзяўчаты, пабраўшыся за рукі, шнуравалі ўзад і ўперад па прагалах між вазамі, запыняючыся там, дзе прадаваліся ўборы. Калі якой што надта падабалася, яна ляцела шукаць бацькі ці маці і вяла іх паглядзець і купіць тую рэч. Хлопцы, сабраўшыся гурткамі, сядзелі дзе-небудзь з краю пляца, жартавалі, не прапускалі ні аднае дзяўчыны, не паскаліўшы над ёю зубы. Дзеці віліся ўсюды, як мошкі, і падымалі страшэнны піск, хто гліняным конікам, хто дзеравянаю дудкаю, хто алавяным пеўнікам. Сталыя хлопцы, каб пакпіць з якое-небудзь ганаровае дзяўчыны, падвучвалі малых хлапчукоў вымазаць непрыкметна коламаззю спадніцу; як гэта ўдавалася, рогат падымаўся наўкола, а бедная дзяўчына не ведала, куды вочы дзяваць ад сораму.
Імша ўжо даўно скончылася. Недалёка ад касцёла сярод вялізарнага саду стаяў плебань ксяндза пробашча Галеўскага. Сам пробашч — высокі, сыты, з чыстым белым тварам чалавек, і малады, тонкі вікарны ксёндз, які часова служыў арганістам, шпацыравалі па садзе. Быццам пабеленыя малаком, грушы і яблыні, зялёная чыстая мурава пад імі, раскіданыя ўсюды ў прагалах клумбы розных кветак, перамовы дробных птушак, зык невядомых мошак над кветкамі, няясны гоман з кірмашу, глыбока-сіняе неба без ніводнае хмаркі і праменні яснага сонца — усё гэта навявала на душу радасць, выклікала светлыя думкі, звала да поўнасці жыцця.
Пробашч у дадатак к гэтаму быў яшчэ пад уладаю ўспаміну аб натоўпе народу ў старым таемным касцёле, высокасці набажэнства і святых гуках аргана.
— Хвала найвышшаму пану богу, які залажыў усё гэта на радасць свайму люду,— гаварыў пробашч.— Гэтае сонца, прыгожыя кветкі, спевы птушак і поўны жыцця гоман мірыядаў мошак кажуць чалавеку, што бог яго не пакідае, пасылае яму ўцеху. Не дзіва, што так верыць яму, наймацнейшаму, чалавек, будуе ў хвалу яму палацы-касцёлы, складае літанні і гімны. Без веры і сонца не свяціла б, і гэтыя кветкі не мелі б свае дзіўнае вопраткі.
— Не так народу патрэбна вера, як нам,— смутна адказаў малады ксёндз.— Зірніце туды на пляц: ці трэба каму вера? Мазь, хустка, боты — вось што ім трэба. Ад веку звычайна цягне іх у касцёл ці ў царкву адзін раз у тыдзень прасіць ад нейкага бога дапамогі, якая каму трэба. Вера трэба нам дзеля гэтага быдла.
— Нех пан бог бэндзе з намі — што пан ксёндз кажа?
— Праўду кажу, вось што. Ці ж вы не бачыце, пан пробашч, што ў апошнія часы моладзь адыходзіць ад нас? Ці не ведаеце, што адны, прагнучыся атрымаць прывілеі праваслаўя, пераходзяць у папоўскую веру, другія ж, зусім новыя, не вераць ні нам, ні папам, ні богу, ні д’яблу? Сонца ж ім таксама свеціць, і кветкі квітнуць для іх, як і тым, хто не прапускае ні аднае імшы.
— Мне і слухаць вас страшна, пане ксёнжа.
— Кіньце вы дзяцініцца. Нам трэба трымаць веру, каб утрымаць сябе... Вось пасля імшы вам падалі сакрэтны ліст ад біскупа. Ён піша, што трэба звярнуць асаблівую ўвагу на моладзь, і рахуе нават працаваць нам побач з папамі і імперскімі чынамі.
— Пан ксёндз, мусіць, не рабіць так, як кажа біскуп. Якая ж згода між католікам і праваслаўным; наша святая вера...
— Кажу, што вера — наша справа, і мы павінны ёю кіраваць. Мусім жа мы памагчы скасаваць той дух вольнасці, які пачаў залазіць у галовы народа, каб самім затрымаць моц у сваіх руках.
Пробашч нічога не меў адказаць на гэты аргумент і нясмела глядзеў у вочы свайму памочніку.
— Вось што! Заўтра вы паедзеце па гэтых справах ад мяне ў павет. Што рабіць і казаць у чыноў — будзеце ведаць. Цяпер пара супачыць.
Увайшоўшы да сябе ў пакой, пробашч не лёг спачываць. Ён адамкнуў шуфлядку ў стале, дастаў адтуль ліст біскупа і яшчэ раз перачытаў. Потым устаў нахмураны і пачаў хадзіць з кутка ў куток.
— Можна да пана ксяндза? — пачуўся жаночы голас з сумежнага пакоя, і праз хвіліну ўвайшла прыгожая і маладая ахмістрыня — панна Мальвіна.
Пахмурнасць і неспакой як рукою зняло з твару пана Галеўскага. Ён прыветна кіўнуў галавою Мальвіне і сеў у шырокае крэсла.
— Пан ксёндз, здаецца, засмучаны чымсьці? Такі ўдатны дзень сягоння, так добра ішла імша... А казанне? Ну проста пан ксёндз да слёз давёў увесь народ. Дый народу колькі было, яблыку недзе ўпасці.
— Што ж, дзіцятка, што шмат народу было? Паслухалі імшу, казанне ды разышліся кожны са сваёю ўласнаю думкаю, сваёю радасцю ці горам, а той, хто выклікаў у іх слёзы ўміласціўлення, застаўся адзін, без радасці і гора.
— А бог з вамі.
— Бог... дзе там богу дзела да мізэрнага аднаго чалавека? Мне жыцця трэба, таго жыцця, якім жыве сад, квітнуць кветкі, жывуць людзі. У мяне няма жыцця.
— Грэшна вам так казаць, пане ксёнжа!
— Ніякага грэху няма, Мальвіна.
Ксёндз устаў, блізка-блізка падышоў да Мальвіны.
— Ці ж грэх глядзець у гэтыя вочкі, ці ж грэшна гладзіць гэтую ружовенькую руку... Мальвіна!
Мальвіна хіснулася ўбок, але ксёндз, быццам падтрымаць, ахапіў яе пад сярэдзіну і губамі прынік да яе голай шыі.
— Што вы робіце? Пусціце,— ледзьве чутно прагаварыла яна.
Пакрываючы пацалункамі твар, шыю, плечы Мальвіны, ксёндз падняў яе на рукі і панёс на сафу.
. . . . . . .
— Ай-яй! Хтось сюды ідзе! — спалохана шапнула Мальвіна і сасклізнула з сафы, папраўляючы дрыжаўшымі рукамі гарнітур і шып на галаве. Ксёндз з каменна-спакойным тварам трымаў у руках польскі пераклад Боссюэта.
У пакой увайшоў Ясь і нясмела прыпыніўся каля дзвярэй. Ксёндз кінуў на яго востры погляд і прыжмурыў вочы, углядаючыся і ўспамінаючы, хто б гэта быў. Ясь пад калючым вокам ксяндза павярнуў галаву ўбок і чакаў.
— Здаецца, пан будзе сын Пранціся Ляшкевіча? — запытаўся ксёндз.
— Але, пане ксёнжа,— адказаў Ясь.
— Не схожы вы са сваім бацькам. Ваш бацька добры і шчыры католік, вы ж не ходзіце да касцёла, не паважаеце свайго духоўнага айца — нават прывітаць мяне, увайшоўшы сюды, не лічыце патрэбным.
— Я не смею, пане... Я прыйшоў прасіць...
— Вы сацыяліст?
— Як вы сказалі, пане ксёнжа? Я не разумею?
— Той, хто не ходзіць да касцёла, не здымае пану шапкі, не слухае бацькі, робіць сваю волю — вось хто сацыяліст і бунтар.
— Ну, і што ж з гэтага?
— А тое, што такіх людзей пакарае не толькі бог, але і яго намеснік на зямлі.
— Пане ксёнжа, няхай карае мяне хто хоча. Я прыйшоў да вашае міласці прасіць аб адной справе.
— Якая ў вас да мяне справа? Я з нехрысцем спраў не вяду.
— Уперад выслухайце мяне, а потым ужо будзеце ці сварыцца, ці злітуецеся нада мною.
— Кажы.
— Пан ксёндз, мусіць, ведае, што я засылаў сватоў да лятцоўскага Хлэмкі?
Ксёндз аж падскочыў на крэсле, страціўшы на момант увесь свой спакой. Але раптам твар яго зрабіўся зноў каменным, толькі па губах лятаў злыдны посмех.
— Чаму ж пан не ажаніўся? Часу, здаецца, было досыць пасля заручын?
— Ведаеце, пане ксёнжа, што нашы бацькі ўпартыя, як быкі: уцямілі сабе, што калі рознае веры людзі, дык ім і жаніцца нельга. Я ж не хачу мець жонкаю сабе нікога, апроч Хлэмкавае дачкі, хоць яна і праваслаўная.
— Не паганьце свайго бацькі, вы яго не варты. Чаго вы прыйшлі да мяне?
— Я прыйшоў прасіць вас пашлюбаваць мяне з Алесяю і без дазволу бацькоў.
— Без дазволу? Дый каб твой бацька, гунсваце ты, прыйшоў прасіць мяне аб гэтым, то і тады б я не адчыніў яму дзверы. Як асмеліўся ты казаць гэта?
— Пане ксёнжа, змілуйцеся... выслухайце.
Ксёндз ускочыў на ногі і, як вецер, пачаў насіцца па пакоі, блытаючы на падлозе дарожкі і шкуры. Потым, прыпыніўшыся супраць Яся і ўтупіўшы ў яго твар свае блішчастыя ад гневу вочы, не сваім тонкім голасам закрычаў:
— Ты забыўся, адцураўся ад нашае веры! Д’ябал звязаў цябе з дачкою недавярка, усе дзеці вашы будуць недавяркамі! Не, я не падыму рукі даць благаславення нашага бога нехрысцям! Прэч адсюль, з гэтага святога месца!
— Пане ксёнжа, паслухайце...
Ксёндз адвярнуўся ад Яся, падышоў да акна, прастаяў некалькі хвілін, і калі ён павярнуўся зноў назад, твар яго быў светлы, вочы ліслівыя, на губах добры посмех.
— Ну добра,— сказаў ён.— Калі табе ўжо так хочацца жаніцца на гэтай дзяўчыне, я дапамагу табе. Бог, якому я служу, павялеў быць людзям добрымі. Але ён прымае пад сваю абарону толькі тых, хто добры да яго. Слухай, пан Ясь! Калі Алеся твая пяройдзе ў нашу веру, то хоць сягоння я вас ажаню. Табе бог пашле адпушчэнне грахоў за тое, што ты прывядзеш да яго няверную душу. Ідзі, дзіця маё, і прыводзь сюды сваю дзяўчыну — і праз некалькі гадзін вы пашлюбуецеся.
Пры апошніх словах ксяндза Ясь устрапянуўся, твар яго пачырванеў, у вачах заблішчала радасць. Але гэта было не больш як хвіліну. Смутак зноў наляцеў на яго; ён ніжэй апусціў галаву і некалькі разоў пераступіў з нагі на нагу. Потым ён падняў вочы на ксяндза і прамовіў, выразна кажучы кожнае слова:
— Не, пане ксёнжа! Я не згодзен атрымаць падзяку на небе, што прымушу стрымаць іншую веру таго, каго я кахаю, незалежна ад веры. Калі будзе ваша ласка, дык зрабіце маё каханне поўным, як я прашу.
— Ты кахаеш, кахаеш даўно — і за грэх гэта не лічыш! — задрыжаўшы ад злосці, закрычаў ксёндз.— Гэта распуста, блуд! Святы касцёл выкіне цябе, як вялікага грэшніка, з сям’і верных католікаў! Як выгнанец, ты нідзе не будзеш мець прыстанішча — ні ў сваіх, ні ў чужых.
— Я мысліў, ксёнжа, што знайду ў цябе падтрыманне, як у служкі найвышэйшага бога, якому ўсё роўны, вера, дзеля якой усе людзі — дзеці. Вы ж мяне праганяеце ад сябе, як брудную сабаку.
— Не дзіця ты бога, а д’ябла! Мне некалі і не аб чым больш гаварыць з табою. Вось дзверы!
Ясь, нічога не кажучы, павярнуўся, абкаціў халодным поглядам з ног да галавы ксяндза і выйшаў з пакоя.
На пляцы кірмаш кішэў вясёлым, клапатлівым народам. У бакавых вулках каля хат мяшчан з усіх канцоў несліся спевы, музыка. Па дарозе пападалася шмат падвыпіўшых мужчын і нават кабет, якія моцна рагаталі і голасна гаварылі між сабою. Сонца было ўжо на адвячорку, але яшчэ высока. Ясь ішоў, не бачачы ні людское радасці, ні светлага сонца. Тая надзея, з якою ён раніцаю спяшаўся на кірмаш і якая грэла яго сэрца да сустрэчы з ксяндзом, у сучасны момант патухла, і перад ім стаяла зноў няведамая будучыня. Што рабіць, дзе знайсці канец — ён не мог даць сабе адказу. Як у цяжкім сне, праціскаўся ён к Бэркавай карчме, дзе ўмовіўся сустрэцца з Алесяю, каб паведаміць яе аб перамове з ксяндзом.
Бэркава карчма стаяла на рагу пляца, адкуль разыходзіліся два гасцінцы. Пры карчме была добрая стадола і, апроч агульнае хаты для заезджых, было некалькі маленькіх, як клеткі, «нумароў» — баковак. Там Бэрка гандляваў гарэлкаю, трымаў некалькі балаголаў, займаўся камісіянерствам. Заўсёды хто-небудзь быў у яго. На гэты раз у агульнай хаце поўна было хлопцаў, якія балагурылі, пілі гарэлку і бясконца жартавалі.
Як толькі Ясь пераступіў парог, на яго паляцелі з усіх бакоў:
— Га, вось і Ясь сюды!
— Ды што гэта ты — лісніку наеўся, ці што? Такі дзень, а ён сонны, раскіслы.
— Трэба ліснік гарэлкаю выгнаць!
Яся пацягнулі за стол і пачалі наганяць яму вясёласць гарэлкаю.
Але ён заставаўся засмучаным, і нічога не памагала — ні жарты, ні песні сяброў.
— Мусіць, зноў цябе засмуціла Алеся? — запытаўся адзін з лятцоўскіх хлопцаў.— Кінь ты з ёю валэндацца, да і з бацькам такім я б не жыў. Ці свет малы? Плюнуў бы на яго гаспадарку ў такім разе і — у горад.
Ясь нічога не адказваў і сядзеў як апушчаны ў ваду. Хлопцы кінулі звяртаць на яго ўвагу, бо ўсе, як вясёлыя дзеці, хутка пераходзілі к іншым настроям і інтарэсам. Бэрка падышоў к Ясю і ціха, нібы крадучыся, сказаў, што пана Яся просяць у бакоўку. Яны адышлі ад стала, чаго ніхто і не прыкмеціў, і праз хвіліну Бэрка ўвёў Яся ў «нумар», а потым са значным і хітрым посмехам зачыніў за ім ззаду дзверы.
На зэдліку каля стала, накрытага гразкаю і абадранаю цыратаю, сядзела Алеся. Як толькі Ясь увайшоў, яна ўскочыла на ногі і кінулася да яго, але так і прыпынілася, угледзеўшыся ў яго твар.
— Ну што? — без надзеі ў голасе запыталася яна.
— Што? Нічога, як я і казаў уперад,— ледзьве вымавіў Ясь.
— Што ж рабіць, Яська мой родны?
— Пераламаць іх усіх мы пакуль што не зможам. Бацькі нашы цёмныя, розум у іх забіты, а з панствам звяжашся — нічога не будзе. Аблыталі нас вераю, установамі і трымаюць, як павукі мух у гэтай блытаніне. Я табе ўжо казаў: давай жыць разам без шлюбу.
— Ай, што ты, Ясю! Ну падумай толькі: ні твой, ні мой бацька нас не прымуць да сябе; паехаць куды далёка — добра, але за каго я буду лічыцца? Усюды людзі, мусіць, крыва глядзяць на палюбоўніцу. Ці ж мала было сораму мне з гэтымі нашымі заручынамі? Але там пасварыліся, разышліся — ды толькі. Калі ж я стану палюбоўніцаю, кожны будзе паказваць на мяне пальцам.
— Яно-то можна было дарахавацца з ксяндзом.
— Чаму ж ты не дарахаваўся?
— Ён хацеў, каб ты стала каталічкаю. Тады ён згаджаўся вянчаць, хоць сягоння.
— Мне ўсё роўна вера, і я дзеля цябе пайшла б на што хочаш. Чаму ты не ўладзіўся, Ясю?
— Я не хацеў сілком навязваць табе тое, што мне самому моташна. Ды цяпер ужо і няма патрэбы гаварыць аб гэтым: ксёндз так помстуе на мяне, што не хутка забудзецца.
— Вось што, Ясь! Схадзі яшчэ да тутэйшага папа. Табе нічога, што можа вянчаць праваслаўны поп? Нічога? Ну дык добра! Хутка ідзі да яго — ён не мае такога гонару, як ксёндз. Я ж цябе яшчэ пачакаю, але спяшайся.
Ясь, здавалася, хацеў спрачацца, але, схапіўшы капялюш, барзджэй кінуўся з бакоўкі. Царква была на другім канцы мястэчка. Народу тут было шмат менш, чымся на пляцы, і мала хто цікавіўся тым, як Ясь трухам ляцеў да царквы. Падышоўшы к дому папа, Ясь трохі прыпыніўся, прыкмеціўшы праз адчыненыя вокны шмат гасцей там. Але справа не дазваляла доўга думаць, і ён узышоў на шырокі ганак.
— Каго табе трэба?
Ясь азірнуўся. На плеценым крэсле, разваліўшыся, сядзела тоўстая пані, мусібыць, сама пападдзя.
— У мяне ёсць пільная справа да бацюшкі.
Пападдзя грузна паднялася, аж заскрыпела падлога, падышла да аднаго з вокан і паклікала:
— Бацюшка! Да цябе прыйшлі, выйдзі сюды!
Спусціўшы некалькі хвілін, на ганак высунуўся дзябёлы бацюшка з тоўстым чэравам і чырвоным потным тварам. Усеўшыся, ён пакадлубаў перш пёркам зубы, а потым кіўнуў пальцам Ясю, падклікаючы гэтым яго да сябе.
— Адкуль ты, хлопец? — запытаўся поп Завідовіч.
— Я лятцоўскі,— адказаў Ясь.
— Лятцоўскі? Я там траха не ўсіх ведаю, цябе ж штось не прызнаю.
— Вы мяне, бацюшка, і не павінны ведаць, бо я католік, сын Пранціся Ляшкевіча.
— Сын Пранціся? Дык гэта ты сватаўся да дачкі Васіля Хлэмкі? А маладчына Васіль — так тонка адбрыў твайго бацьку.
Поп зарагатаў, і жывот яго, як мяшок сена, затросся пад яго сінім халатам. Уняўшыся, ён запытаўся:
— Чаго ж ты прыйшоў да мяне?
— Па важнай справе. Трэба было б вам аднаму сказаць.
— Не бойся! Матушка нам не пашкодзіць.
— Я хачу ўсё ж такі жаніцца на Алесі, хоць нашы бацькі нам і не дазваляюць.
— Як жа гэта вы жэніцеся без бацькоўскага дазволу?
— А так: няхай бацюшка павянчае нас таемна.
— Ды ты што, хлопча, сваю галаву на плячах носіш? Без дазволу бацькі, ды яшчэ за католіка аддам я дзяўчыну? Не, ідзі сабе дадому і не марнуй дарэмна часу.
Бацюшка ўстаў, мяркуючы ісці да сваіх гасцей.
— Бацюшка, ці ж з дабра я прыйшоў да вас? Я прашу зрабіць нас абаіх шчаслівымі!
Матушка пачала шаптаць на вуха папу.
— Ну добра! Я згодзен на тваю просьбу, хоць і бяру грэх на сваю душу. Трэба шмат прасіць бога, каб адмаліць мне гэты грэх, ад цябе таксама патрэбна належная ахвяра яму. Калі заплаціш сто рублёў, то я павянчаю вас.
— Што, сто рублёў? — умяшалася матушка.— Хлопец жэніцца без бацькавае гаспадарскае волі, дык ён табе ні жывёлы, ні гасцінцаў, ні начыння не дасць, а дасць толькі чыстымі грашамі. Лічы паўтары сотні, ды годзе!
— Праўду кажаш, матушка, але дзе ж хлопец знойдзе столькі грошай?
— Бацюшка, і сто для мяне многа, я ж яшчэ не гаспадар.
— Вось і тое ж, каб ты быў самавіты гаспадар, можа, мы на менш сышліся б.
— Скіньце, бацюшка.
— Не, ні аднаго гроша, як хочаш.
— Што ж рабіць? Прашчайце, аставайцеся здаровы.
Нібы пабіты і аплёваны, Ясь сыходзіў з ганка. Поп паклікаў яго назад.
— Ну, я скідаю дзесяць рублёў. Вярніся,— сказаў ён.
— Эх, што будзе — то будзе! Я згодзен,— павесялеўшы, сказаў Ясь.— Толькі не ўсе грошы зразу.
— Э, не! Не толькі зразу, але і ўперад, да вянца.
Ясь, не кажучы ні слова, павярнуўся і са знікшай галавою пакінуў папоўскі дом.
Сонца ўжо спусцілася зусім нізка. Пляц, дзе быў кірмаш, апусцеў. Крамнікі разбіралі свае часовыя будкі. Толькі расцярушаная салома і сена паказвалі, што тут нядаўна быў кірмаш. Алеся, чакаючы Яся, бачыла, як раз’язджаліся людзі, як моладзь збіралася на вуліцы для гулянкі, і ёй стала нудна сядзець у пагорклай бакоўцы Бэркавае карчмы. Некалькі разоў яна высоўвалася ў акно і паглядала ў бок царквы. Вось і Ясь, але ідзе ён такі самы смутны, як і ад ксяндза. Алеся, сустрэўшы яго, ужо і не пыталася аб выніках перамоў з папом. Некалькі хвілін пасядзелі яны моўчкі, засмучаныя, без думак, без волі. Потым Ясь устрапянуўся, устаў, прайшоў разы два па каморцы і, падышоўшы да Алесі, узяў яе за руку.
— Годзе нам тут сядзець, годзе чакаць дапамогі ад людзей! Кланяцца ды прасіць я больш ніколі не буду. Калі людзі абыходзяцца з намі па-воўчы, то і мы павінны так рабіць, іначай нас загрызуць. Быў я ў папа: сто рублёў вылажы, як капеечку, і ўсё зробіць. Дык калі ж за грошы яны ўсё прадаюць — і бога, і людзей,— то я здабуду гэтыя грошы. Кіну я свайго бацьку, паеду ў які-небудзь горад, зараблю грошы і адкуплюся ад бога і іх служкаў. Толькі ці будзеш ты чакаць мяне, Алеся?
— Хоць усё жыццё чакаць, абы потым быць назаўсёды з табою!
— Ах, зязюля мая!
— Мне так не хочацца разыходзіцца з табою, што і да хаты ісці не хацелася б.
— Ну, пасунься да мяне, вось так, блізка-блізка. Пакажы свае вочы, няма ў іх смутку? Не, няма... Зараблю я грошай, прыеду сюды, ажэнімся мы з табою і паедзем адсюль назаўсёды, каб жыць сваім шчасцем сярод лепшых людзей, а не тут, між атручанымі злосцю, ашуканствам і цемраю... Верыш мне і кахаеш ты мяне, Алеся?
Замест адказу Алеся абгарнула рукамі шыю Яся і паклала яму на плячо сваю галаву. Так яны доўга сядзелі, маўчалі, і шчасце сваімі крыламі веяла над імі.
— Пойдзем, Алеся, на гулянку ды паскачам так, каб усе жылы задрыжалі.
Яны ўсталі. Алеся паправіла на сабе копту, паглядзелася ў маленькае люстэрка. Крануліся ісці. Раптам пачуўся бразгат і голас за сцяною: «Дзе мой Ясь?»
Пранцісь Ляшкевіч быў не такі чалавек, каб прапусціць такое вялікае свята, не паехаўшы да касцёла. Устаўшы рана, ён быў трохі здзіўлены, што Яся ўжо не было дома. Гэта не спадабалася Пранцісю, бо ён хацеў ехаць на кірмаш і да касцёла як мае быць, з сям’ёю. Недастачу жонкі ў апошнія гады запаўняў Ясь. Але з часу заручын у Хлэмкавых між Пранцісем і яго сынам ладу не было. Праз гэта Пранцісь, выязджаючы на кірмаш адзін, не рупіўся шукаць сына.
Прыехаўшы ў Дунаеўцы так рана, што касцёл яшчэ не адчыняўся, Пранцісь адвёў каня на двор да свайго лепшага прыяцеля Казіміра Душынскага. Апошні, як і Пранцісь, быў надта набожны чалавек, лічыўся першым грамадзянінам у ксяндза і ганарыўся гэтым. Абодва — і Казімір і Пранцісь — паважалі адзін другога, звалі не іначай як «паночку» і часта гасцявалі. І на гэты раз Казімір прыемна сустрэў свайго старога прыяцеля і пашкадаваў, што з апошнім няма яго сына.
Прастаяўшы ў касцёле ўсю доўгую знарочыстую імшу, Казімір з Пранцісём, заклікаўшы яшчэ некалькі прыехаўшых з вёсак добра знаёмых шляхціцаў, гуртам пайшлі ў дом святкаваць. Казімір раскашэліўся, і пачостка зацягнулася траха не на ўвесь дзень. Гарэлка нядоўга затрымоўвалася на стале, і гаспадар даставаў пляшку за пляшкаю. У яго нават не хапіла прыпасенае, і ён паслаў хлопца ў карчму да Бэркі.
Прынёсшы гарэлку, хлопец сказаў Пранцісю, што бачыў у карчме Яся. На гэта Пранцісь звярнуў надта мала ўвагі. Тым часам гаспадар, добра ўжо падвыпіўшы і сам, хамянуўся, што добра было б у такую ладную кампанію паклікаць і пана ксяндза. Усім гэта вельмі спадабалася, і Казімір пачаў збірацца ісці да ксяндзовае гасподы.
— Пачакайце мяне, паночку Казіміру,— папрасіў Пранцісь,— у мяне ёсць ладны гасцінец для пана ксяндза.
Ён выйшаў разам з Казімірам на двор, дастаў з воза з тоўстага шкла бутэльку з мёдам, і яны абодва пайшлі к дому ксяндза.
— Дзень добры, пане Ляшкевіч,— прывітаўся ксёндз,— як маецца ваш сын?
— Дзякую, вы надта добры для нас, пане ксёнжа,— адказаў Пранцісь.
— Не ажанілі яшчэ сына?
— Не, пане ксёнжа, ён не хоча.
— Вось і бацька! Не ведае, што сын яго робіць. Ды ваш сын Ясь быў сягоння ў мяне і прасіў пашлюбаваць яго, і нават без вашага дазволу.
— Пашлюбаваць? Мусіць, з Хлэмкаваю дачкою?
— Мусіць, мусіць... стары дурань! Прэч з маіх вачэй, пакуль сына чалавекам не зробіш.
Каб гром трэснуў над галавою Пранціся, ён не так бы аглушыў яго, як гэты прыём. Не чуючы ног пад сабою, з бутэлькаю ў руках вылецеў ён з ксяндзоўскага дому. Яго, старога чалавека, паважанага католіка, ксёндз выгнаў з дому! І з-за каго? З-за гэтага праклятага сына. Што ж варты цяпер ён, стары Ляшкевіч, калі яму ні адзін шляхціц не падасць нават рукі? А ўсё з-за гэтага недавярка. Пачакай, пачакай... Але дзе ён? Ага, у Бэркі!
— Дзе мой Ясь? — накінуўся ён на Бэрку, уварваўшыся ў карчму.
Бэрка спалохаўся і правёў яго да бакоўкі, дзе былі Ясь і Алеся. Угледзеўшы твар Пранціся, Алеся жахнулася і падалася ў куток, управа ад дзвярэй.
— Вось ты дзе, гужваце! Вось куды, недавярак, жаніцца прыйшоў! — хрыпатым голасам закрычаў Пранцісь на сына.
— Што вам, татка, да таго, дзе я? — увесь бляды сказаў Ясь.
— Спаганіў маё імя, збэсціў увесь наш род! Мяне, мяне выгнаў ксёндз. На старасці. Цяпер кожны можа пляваць мне ў вочы, і я не пасмею падняць іх ні на кога. У, пагібелі на цябе няма.
Бачыць сына яму стала адваротна, і ён павярнуў галаву...
— А, і ты, сцерва, тут! Гэта ты адабрала ў мяне сына і маё імя і чэсць! Ты, паганая!
— Бацька, не падыходзь, не чапай яе, яна не вінавата!
Ясь стаў між Алесяю і бацькам. Губы Пранціся дрыжэлі, на іх выступіла пена. З працягнутаю леваю рукою ён быццам прогся дастаць Алесю.
— Не чапай! — зыкнуў страшным голасам Ясь і падняў руку загарадзіць Алесю.
— Прэч! Прэч ад гэтае подлае! — хрыпеў Пранцісь.
Правая рука Пранціся сударажна паднялася; ён размахнуўся ёю, і тоўстае шкло дна бутэлькі з мёдам глыбока ўрэзалася ў вісок Яся.
Васіль Хлэмка прачнуўся ад бразгату ў вароты. Сонца ўжо ўзышло, але было яшчэ халаднавата. Накінуўшы сярмяжку на плечы, ён пайшоў адчыняць.
— Дзе гэта ты бадзялася ўсю ноч? — вымаючы затычку і адчыняючы варотцы, пытаўся ён.
Перад ім стаяў балагольшчык ад Бэркі, а недалёка ад варот і самая балагола.
— А, каб цябе паветра ўзяло, чаго ты тут ездзіш у такую рань?
— Вазьміце сваю дачку — я прывёз; ды заплаціце грошы за фурманку.
Балагольшчык падышоў к возу, памог вылезці Алесі і развязаў ёй рукі, сцягнутыя зрэбным ручніком. Валасы на ёй былі ўскудлачаны, адзежа ўся змятая і перапэцканая граззю і кроўю, на твары ні аднае крывінкі, вочы шкляныя.
— Ах, як было весела на гэтым вяселлі! — загаварыла яна, не міргаючы вачамі.— Гарэлка цёплая, чырвоная. Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! А як скакалі мы з Ясем, каб вы бачылі, мае ўдалыя: вось так!
Яна ўзялася рукамі ў бокі і пачала вырабляць нагамі нейкі скок, смеючыся рэжучым голасам. Васіль, аслупянеўшы, пазіраў на сваю дачку і не мог зразумець, што з ёю зрабілася і як з ёю быць. Крыху апомніўшыся, ён зірнуў на балагольшчыка.
— Пранцісяў Ясь забіты, і яна гэта бачыла,— шапнуў той.
Алеся ж, кінуўшы скокі, голасна запела на ўсю вёску. Васіль узяў яе за руку і павёў у хату. Яна ішла, але не відаць было, каб яна знала, хто з ёю і дзе яна.
— Душна тут,— гаварыла яна, увайшоўшы ў хату.— Ясь, адчыні акно, мне лепей відаць будзе кірмаш... Ай, Ясік, якая ў цябе пекная чырвоная істужка на капялюшы! Ясь! Ясь! Вось ён, блізка, страшна, вочы ў яго, як вугалле ў печы!.. Ясь, ратуй, ратуй! Ага, не дастанеш! Ха-ха-ха! Хаха-ха!
Ад гэтага смеху прачнулася Таццяна і дзеці, незразумела глядзелі на Алесю, але Таццяна, як прайшоў першы спалох, загаласіла на ўсю хату, а за ёю зараўлі і дзеці. Алеся пачала прыслухоўвацца і крыху супакоілася. Маці боязна падышла да яе, кратанула за руку і, паклікаўшы Васіля на падмогу, павяла яе к ложку. Цэлы дзень праспала Алеся, сударга часта трасла яе, на твары выступаў пот.
Толькі на трэці дзень яна на нейкі час адышла і стала пазнаваць сваіх. У гэты дзень усе Лятцы каля паўдня высыпалі на вуліцу. Па дарозе на мястэчка ехаў нейкі чын з блішчастымі гузікамі і з шашкаю на баку. За ім на фурманцы везлі Пранціся Ляшкевіча, рукі яго былі звязаны ззаду вяроўкаю; паабапал яго сядзелі таксама блішчастыя гузікі. За фурманкаю ішлі сяляне-панятыя, а за імі траха не ўся вёска. Алеся сядзела ў хаце каля акна і бяздумнымі вачамі глядзела на вуліцу. Раптам яна ўскочыла, і ўперад, чымся маці апомнілася, яна ўжо была каля воза, на якім везлі старога Ляшкевіча. Ухапіўшыся за аглоблю, яна ўпілася вачамі ў твар Пранціся.
— Гэта ён, ён забіў Яся! — не сваім голасам закрычала яна.
Жандары прагліся адарваць ад воза яе рукі, але дарэмна. Тады яны пагналі коней у галоп. Алеся трымалася моцна, бегла побач з возам і не спускала вачэй з Пранціся. На выездзе за ваколіцу ногі яе зачапіліся за слуп, яна адарвалася ад воза і кумялём паляцела на зямлю. Хутка яе дагналі і павялі дадому.
— Не, гэта не ён. Скажыце, людцы, скажыце, добрыя, хто яго забіў? — галасіла Алеся народу.
Але, хто забіў Яся?
Дні праходзілі за днямі. Стаўпун, найшоўшы зноў на Алесю пасля таго, як яна ўбачыла і на некалькі хвілін пазнала Пранціся, цягнуўся не адзін і не два тыдні. Цэлымі днямі яна хадзіла па хаце, нікога і нічога не бачачы. Усе дамашнія цішком абыходзілі яе, а маці, Таццяна, прыпамінала ўсе свае грахі і грахі сваіх бацькоў і дзядоў, за якія бог пакараў яе, даўшы такую дачку. Для Васіля здарэнне з Алесяю таксама не прайшло дарэмна, тым больш што ўсярэдзіне нейкі голас заўсёды шаптаў яму, што гэта ён сам давёў дачку да такое напасці. Увесь яго колішні пэнт і зайздрасць прапалі, і ён стаў хадзіць сагнуўшыся, быццам яму на шыю прывязалі вялізарны цяжар.
Прайшло шмат часу з таго, як Алеся страціла розум. Адзін раз раніцаю яна ўстала і на радасць усім запытала зусім разумна ў маці:
— Матка, скажыце, дзе яго пахавалі?
— Каго, дзетка?
— Яся, майго Яся! — і першы раз з зацямнення яе розуму яна залілася слязьмі.
У той дзень маці прымушана была павесці яе на могілкі і паказаць магілку Яся. З гэтага часу Алеся ледзь не кожны дзень хадзіла на магілку і праседжвала там да ночы, убіраючы яе кветкамі, паліваючы іх вадою. Але стаўбняк не зусім пакінуў яе. Прыходзячы з магілак, яна часта ўваходзіла ў хату з вясёлым тварам і блішчастымі вачамі.
— Я сёння бачылася з Ясем. Ён казаў, што зараз заробіць шмат грошай і забярэ мяне з сабою. Казаў яшчэ, каб ніколі я не ішла да папа, бо ён кепскі і злыдны, як ведзьма... Татка, чуеце, гатуйце гарэлку, клічце гасцей, бо Ясь увечары прыйдзе ў сваты да мяне.
Яна пачынала скакаць па хаце і пець вясёлыя песні. У вачах жа яе стаяла смерць і страшна глядзела ўсім у душу.
1923 г.