epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Сіпакоў

Акно, расчыненае ў зіму

На масленіцу
На дзяды
На коляды
Зіма
Вясна
Лета
Восень


Зімнымі студзеньскімі начамі, калі настылая поўня скочваецца на самыя гарадскія камяніцы і калі яе ўжо нельга адрозніць ад круглабокіх вулічных ліхтароў; калі ў снежных тунелях астываюць добра прытомленыя за дзень снегаачышчальныя машыны, якія так спяшаліся вывезці мяцелістую зіму за горад; калі заснежаны па самую шапку студзень, як стомлены чалавек, з крэктам укладваецца спаць на мяккія, узбітыя завеямі сумёты,— такімі зімнымі начамі (я ў гэта веру) у многіх гарадскіх кватэрах самі па сабе, нячутна расчыняюцца раптам вокны, і ў цёплых пакоях неяк па-новаму запахне халодны снег — ці то крохкімі ледзяшамі, ці то зябкім бярозавікам. Тады доўга варочаюцца на сваіх канапах і раскладушках вясковыя бабулькі, якія на зіму прыехалі ў горад, каб даглядаць сваіх унукаў (на лета яны забяруць іх з сабою), варочаюцца доўга, аж пакуль нейкі абноўлены сон не выведзе іх праз гэтае акно, расчыненае ў зіму.

І вось яны ўжо, здаецца, ідуць — кожная па сваёй вёсцы, і з імі па-свойску вітаюцца сцішаныя ў вялізных сумётах хаты — гэта Хадорына, гэта Аўдоткіна, гэта Хаўронкіна. А з каміноў — роўныя, белыя, нібы акораныя слупы, дымы: ага, значыць, раніца, значыць, трэба спяшацца (у людзей ужо даўно ў печы паліцца!), трэба рыхтаваць сняданак і карове, і парсюку, і курам...

Потым, як гэта бывае ў снах, раптам, нібы крыгі, разломяцца хмары, а ў гэтым праломе выяснее вясновае сонца і асветліць тыя ж хаты, якія выглядаюць цяпер ужо неяк па-святочнаму прыбранымі. І што гэта ў іх новае? Ага, гэта ж стрэхі са светлымі ледзяшамі, нібы хусткі з махрамі... Памаладзелі хаты, як і самі бабулькі, прыбраныя на свята ў свае новыя крамныя хусткі. А вось і яны, капяжы. Адзін, нібы дазволу пытаючыся, звініць: «Кап?» (Маўляў, пагаворым?) «Кап!» — адказвае яму згодаю другі, і вось ужо яны разам вызвоньваюць сустрэчу вясне. Трэці чамусьці ўпарціцца. «Каб... каб... каб...» — спрабуе ён выкласці сваю думку, што, каб не сонца, ён бы так лёгка не паддаўся. Але нічога не паробіш — вясны без сонца не бывае! І вось бабулькі ўжо разам з унукамі збіраюць леташні бульбоўнік і розны тлум на сваіх агародах, паляць яго — як прыемна пахне дым! Потым дрыготкімі рукамі адрываюць дошкі, якімі былі забіты на зіму вокны і дзверы, і з нейкім светлым заміраннем пераступаюць парог халоднай, нежылой хаты. Сваёй хаты, якая хутка сагрэецца і збярэ ў сабе зноў усе звычайныя вясковыя пахі — печанага хлеба, паранай бульбы, сырадою.

І не бяда, што, прачнуўшыся, яны разумеюць, што яшчэ самы разгар зімы і што далекавата яшчэ да таго прыемнага дыму вясновага ачышчэння. Усё роўна пасля такіх сноў бабулькі неяк святлеюць і, сабраўшыся на гарадскім двары, пачынаюць размову пра вясну, пра свае далёкія, заснежаныя вёскі.

Бывае, што і самому раптам нейкім мулкім стане твой любімы горад, куды звычайна з радасцю і нецярпеннем спяшаешся з усіх дарог, і ты ходзіш па ачышчаных ад снегу вуліцах, нібы той мядзведзь-шатун, і не ведаеш, дзе дзець сябе, такога злога, незадаволенага, вуглаватага. І хай сабе на дварэ гаспадарыць маленькі, элегічна настроены ветрык — незразумела, куды ляцяць маленькія снежкі-сняжынкі: ці то ўніз, ці то, як мячыкі, стукнуўшыся аб зямлю, зноў узлятаюць да хмар; хай сабе вецер аж гудзе ў голых дрэвах, а сняжынкі, як тыя ўзлаваныя авадні, бзыкаюць ужо каля цябе і ўпіваюцца ў шапку-вушанку,— хай сабе! Ты ўсё роўна бачыш толькі малюнак ціхага аснежанага лесу, дзе кожная яліна заклапочана шушукае калыханку і над мядзведзем, які храпе ў бярлозе, і над глушцом, што даў нырца ў гурбу снегу, і над перамёрзлым зайкам, што чуйна, стоена задрамаў на хвілінку ў кусце...

Тады кожнаму становіцца вядома: гэта заныла тваё карэнне, якое да самае мяжы моцна трымае цябе, нібы дрэва, на зямлі, поіць сілаю і мудрасцю жыцця.

Не могуць дрэвы жыць без карэння. Не могуць і людзі. Можа, таму і памірае ад настальгіі — самай чорнай і самай светлай хваробы — чалавек, які пры жывой радзіме топча чужыя травы, лашчыць чужыя кветкі, чуе чужую мову сваіх дзяцей. Таму кожнаму народу, мусіць, будзе зразумела тая вялікая і шчырая радасць, прыемная разгубленасць бурата, які, пасучы авечак, зрабіў раптам нечаканае для сябе, такое шчымлівае і такое простае адкрыццё: сонца, маўляў, заўсёды, пастаянна жыве ў яго краіне, а да іншых яно толькі ў госці ходзіць...

Маё карэнне — вёска Зубрэвічы, звычайная вёска на Аршаншчыне. Яна прытулілася да перасохлай Вуллянкі, якая ўспамінае, што была некалі сапраўднай ракою, хіба толькі падчас дружнага веснавога разводдзя. Зубрэвічы з’явіліся ў гэтым наваколлі першымі. Гэта прызнаюць нават самі вёскі-суседзі: за Вуллянкаю пазней вырасла Зарэчча, уверсе ракі — Вярхоўе, унізе — Панізоўе. Можа, таму добрыя суседзі не крыўдзіліся на маю вёску, што яна заўсёды была неяк навідавоку: раней тут званіла царква, гудзела карчма, весяліліся кірмашы. Пасля, пры Савецкай уладзе, з’явіліся школа, клуб, крама, а затым, аб’яднаўшыся ў калгас «Хваля рэвалюцыі», былыя набожныя паскідалі званы з былой царквы, а са смалістага царкоўнага дрэва пабудавалі кантору калгасу, і з таго часу мая вёска стала так званай «цэнтральнай сядзібаю», куды едуць на праўленні калгаса і з Зарэчча, і з Панізоўя, і з Ярак, і з Альхоўкі, і з Бярозаўкі.

Адна і тая ж вёска для розных пакаленняў — розная. Скажам, для старых зубраўцоў — гэта старое сяло з прыгорбленымі хатамі, з доўгачаканым гаманкім кірмашом, калі з’язджаюцца на свята з усіх навакольных вёсак і калі ў кожнай хаце начуе многа чужых людзей, а з імі начуюць і іхнія казкі, іхнія песні. І яны, яшчэ зусім маладыя дзяўчаты, убраныя ў самыя квяцістыя свае строі, ходзяць па рынку і купляюць то прыгожую хусцінку, то пернікі, то абаранкі, а хлопцы, цяперашнія сагнутыя гадамі і халоднаю сівізною дзяды,— пастухі і аратыя, падзяліўшы на пяцёх нейкую кварту гарэлкі, частуюць сваіх брыклівых абранніц цукеркамі, семкамі ці арэхамі-лусканцамі.

А потым — музыка званоў.

— Бывала, як зазвоняць, як запяюць у царкве,— неяк расказвала мне цётка Саша, старэйшая бацькава сястра,— дык на ўсё дрэннае тады забываешся. А ведаеш, і твой жа бацька яшчэ хлопцам у царкоўным хоры спяваў.

Так, умела рэлігія прымусіць чалавека забыцца і на галодныя пасты, якія цягнуліся ледзь не ўвесь год, і на рабочыя ўсяночныя, калі селянін маліўся на вузкім загоне свайму маўкліваму сялянскаму богу, назва якому — саха. Добра ўмела, бо яшчэ і сёння ўспаміны старэнькіх бабулек і дзядуляў аздоблены тужлівым перазвонам царкоўных званоў у стройнай аправе царкоўнага хору. А можа яшчэ і таму, што там — іх дзяцінства і юнацтва, там яны бачаць сябе стройнымі, прыгожымі, маладымі.

Маё дзяцінства адкрыла для сябе і назаўсёды запомніла сваю вёску. Гэта вузенькі (якраз на адны калёсы) ручаёк пыльнай вуліцы, а паабапал яе шырокія, як зялёныя загоны, берагі травы, якія сягаюць аж пад самыя хаты, заходзяць у двары і правулкі. Гэта наша «поле», дзе мы вучыліся калектыўна і жаць, і касіць, і малаціць: самай любімай нашай гульнёю была гульня ў калгас — разам мы вазілі маленькія снапы з травы, разам палолі «лён», разам капалі «бульбу». І нам, як тагачаснаму калгасу, таксама не хапала тады трактароў, аўтамашын, касілак — вядома, цацачных. Ды і за сапраўднаю палутаркаю, што зрэдзь калі ўзнімала пыл на нашай вуліцы, мы, як зачараваныя, беглі, аж пакуль яна не знікала з вачэй.

Недзе там, у маёй вёсцы, і сёння яшчэ асталася неймаверная радасць, якая запаланяе ўсяго цябе, калі толькі пачуеш, як каля школы неяк задумліва затуркоча рухавічок кінаперасоўкі. Тады з усіх ног бяжыш туды, каб дапамагчы што-кольвечы кінамеханіку: ці прынясеш посцілку, каб завесіць акно для дзённага кінасеанса, ці блізкі свет бяжыш з афішаю, каб паведаміць іншым вёскам, што ў Зубрэвічах сёння кіно. Калі ж гэта не ўдаецца, тады лезеш пад падлогу і некалькі гадзін сядзіш там у сырым заплеснелым падполлі, аж пакуль «кіншчык» не пачне пускаць у залу гледачоў і калі ўжо можна вылезці са сваёй схованкі. Праўда, усё роўна незаўважаным рэдка калі ўдавалася астацца: безбілетнікаў кінамеханікі адразу пазнавалі па павучыне, у якую тыя былі паўкачаныя, і выганялі на вуліцу. Але і пасля гэтага яшчэ аставалася надзея паглядзець фільм — вечарам, пад акном. Праўда, урыўкамі: кінамеханікі раз-пораз аббягалі клуб, і тады ад вокан, як спалоханыя вераб’і, мы разляталіся ва ўсе бакі.

Гэта ўжо крыху пазней. А спачатку — доўгія, асветленыя снежнымі сувеямі зімовыя вечары, калі, зашыўшыся ў куток на прыпечку Луковай ці Піліпёнкавай хаты, куды часцей за ўсё збіраліся мужчыны, з трапятаннем, нібы стварэння свету, чакаеш і баішся прапусціць тую хвіліну, калі нехта з дзядзькоў, паскробшы патыліцу, скажа: «Значыць, жыў-быў»... А потым слухаеш, баючыся нават паварухнуцца:

— А гэта было з маім бацькам. Ён сам мне пра гэта расказваў. Ішоў ён неяк а Вярхоўя. Ну, вядома, да знаёмых там зайшоў, чарку ў руках патрымаў — ідзе сабе, песні спявае, як усе добрыя людзі. Дайшоў да Самастаянавай гары, сеў на ўзрэччы, на саменькім-саменькім беражку Вуллянкі (а яна тады была ого якая глыбокая — і дна не відаць!) і — ратуй мяне божа! — пачаў распранацца: аборы свае разборсвае, лапці-атопкі скідвае, анучы на кусты развешвае. Здалося яму, што дома на сваёй печы сядзіць. А гэта яго чорт зачапіў. Ну і распрануўся бацька на беразе да самых споднікаў, а было гэта восенню, халаднавата ўжо, голаму на беразе ракі — тым болей. Вось ён і гаворыць: «Што гэта, Сцепаніда, у нашай печы вычаўрала ўсё? Мусіць, дрэнна паліла, што на чарэне і то холадна». А чорт матчыным голасам кажа: «Ідзі ўжо, кладзіся, цямцюр цара нябеснага. І ноччу няма на яго ўгамоння». А голас, як бацька потым гаварыў, якраз як у марцовай княгіні, так і заве, так і цягне. «Адкасніся ты ад маёй галавы,— згаджаецца бацька,— не вякай там. Іду ўжо»... І толькі гэта ён хацеў з беражка, нібыта з печы, ссунуцца ў вір глыбокі, куды чорт яго клікаў, а тут певень: «Ку-ка-рэ-ку!»...

— Жыла ў нашай вёсцы Матруна — вельмі сварлівая маладзіца. Дзяўчынаю яе не назавеш, калі ёй ужо недзе пад саракоўку, хоць яна яшчэ і не замужам была. Ды яна ж табе, Пятрок, яшчэ нейкай далёкаю раднёю даводзіцца: казалі, што твой бацька і яе брат пад адным сонцам анучы сушылі. Так і жыла адна. Хто ж рашыцца яе замуж узяць, калі ў яе язык, хоць ты на почапку падвязвай. Усіх у вёсцы абгаварыла, усіх абняславіла: і гэты не такі, і той не гэтакі. І вось неяк ёй закарцела пагадаць у ноч перад калядамі. Узяла яна два люстэркі, пайшла да поўначы ў лазню, зачынілася, запаліла свечку і давай шаптаць самлелымі ад страху вуснамі: «Суджаны мой, роджаны мой, пакажыся мне». І раптам роўна ў дванаццаць гадзін адно люстэрка засвяцілася, і там, недзе далёка-далёка, паказаўся маленечкі, з камара, чалавек. Вось ён бліжэй, бліжэй, яго ўжо і разгледзець можна... «Авохці мне,— аж ускрыкнула Матруна,— ды ён жа гарбаты! А хай цябе сырая зямелька возьме, мой ты суджаны!» А гэты суджаны развярнуўся ды як трэсне ёй па лбе нейкім брыжаватым паленам, аж Матруне цёмна ўваччу стала і нібы на цёмным небе іскаркі-зоркі заскакалі. Калі яна трохі аддыхалася, то зноў убачыла свайго суджанага, які яшчэ замахваўся. Але тут пеўні на вёсцы: «Ку-ка-рэ-ку!» Ён і пабег зноў у люстэрка. А рубец той у Матруны на ўсё жыццё застаўся. Я ж сам бачыў яго. Толькі няславіць людзей Матруна пасля гэтага перастала. Ды і замуж выйшла. Праўда, як і ў гаданні, за гарбатага...

— А ў майго дзеда конь быў. Белы такі, гладкі, адылі, як лялька тая. Але нешта не дагледзеў яго дзед — здох Вецер. Ну, рашыў тады дзед з яго помаччу хоць на ваўкоў папаляваць. А было гэта якраз у піліпаўку. Асмялелыя ваўкі тады, адылі, у самую вёску прыходзілі, сабак з будак выцягвалі. Ну, папрасіў дзед мужчын, дапамаглі яны адцягнуць каня за ток. А вечарам ён пайшоў туды, зачыніўся ў ёўні, дубальтоўку ў малюсенькае акенца высунуў. І чакае. Недзе туды к поўначы, бачыць, адылі, мільгаюць агеньчыкі — гэтак блісь-блісь, блісь-блісь. Ідуць, значыць, ваўкі. І толькі яны да каня пачалі блізіцца, а Вецер раптам як падніме галаву, як заіржэ ды як падхопіцца на ўсе свае чатыры нагі. І кругом тока пабег. Адылі, чуе дзед: вароты зарыпелі — адчыняе, значыць, іх Вецер. Вось ужо ён праз падваротню пераступае — капыты стукаюць аб дошку. І потым — дыб-дыб-дыб — падыходзіць да ёўні і давай капытамі ў дзверы малаціць. Адылі, малоціць і чалавечым голасам гаворыць: «Дык што ж гэта ты, Тарас, мяне, твайго сябра, нават у зямлю не пакладзеш, ваўкам на з'яданне аддаеш!» А сам як не плача. І цапок, якім ёўню дзед заклаў, трашчыць ужо — вось-вось пераломіцца... Але тут, адылі, певень недзе: «Ку-ка-рэ-ку!» І адразу ціха-ціха стала. Дзед лахі пад пахі ды дахаты хутчэй. Вось з таго часу, адылі, ён і пачаў заікацца. А мужчыны потым бачылі, як на тым месцы, дзе Вецер ляжаў, адылі, сляды былі. Толькі конь як скрозь зямлю праваліўся — нідзе не знайшлі...

...Вось гэта мая вёска. Памятаецца, як потым, сцяты ўвесь, бяжыш дахаты, баючыся нават дыхнуць і азірнуцца назад, і лягчэй уздыхнеш на хвіліну тады, калі нейкі сонны певень, пераблытаўшы час, якраз дарэчы крыкне на ўсю вёску: «Ку-ка-рэ-ку!» А потым і ў хаце ўсё прыслухоўваешся, ці не ліжа сцяну, ля якой ты ўлёгся спаць, яго вялікасць Лізун, у якога і зубы, і язык жалезныя і ад якога нідзе нельга схавацца: ён можа пралізаць любую сцяну...

У цяперашніх дзяцей таксама свая вёска. Яна напоўнена аўтамашынамі, трактарамі, камбайнамі, сеялкамі, стагавальнікамі, якія штохвіліны снуюць на вытаптанай шырокай вуліцы. Іхняя вёска — гэта электрычнасць, тэлевізары, радыёпрыёмнікі, новыя хаты. І звычайная з’ява — кіно два-тры разы на тыдзень. Паспрабуйце неяк змяніць іхнюю вёску, з якою цяпер звязана іхняе дзяцінства, і ім таксама захочацца ўбачыць яе, сённяшнюю, як мне зноў хочацца сустрэцца з маёй зялёнаю вуліцаю і вузенькім ручайком пыльнай дарогі пасярод яе.

Дзякуючы тэлевізару, модныя прычоскі і шэйкі, міні-спаднічкі і штаны з ланцужкамі па калашынні прыходзяць у вёску сёння адначасова, як і ў горад. Вясковую моладзь цяжка адрозніць на танцах ад гарадской. А вось старыя не хочуць скідваць бушлаты, якія аддаюць ім пасля арміі сыны; фуфайкі, якія зрабіліся такімі ж звыклымі, як і спрадвечная работа хлебаробаў; шапкі, вылінялыя на сонцы, пад якімі ва ўсе чатыры пары года завязваюцца і спеюць маленькія расінкі — кроплі поту.

— У міні-спаднічцы палоць, тым больш малаціць, не пойдзеш,— жартуюць у вёсках.— У ёй добра толькі цераз рэчку, дзе няма моста, пераходзіць: не трэба спадніцу паднімаць.

Час ёсць час... Памятаю, як яшчэ нядаўна мы, студэнты, уважліва слухалі выкладчыцу, якая расказвала пра сваё турысцкае падарожжа па Францыі, і здзіўляліся, як гэта там днём па вуліцы ходзяць хлопцы і дзяўчаты ў абдымку і цалуюцца перад усімі... Цяпер і ў нас гэтым ужо не здзівіш нават старых людзей.

Старыя не разумеюць маладых. Спрачаюцца, добра гэта ці дрэнна. Таксама спрачаюцца, якая вёска патрэбна сённяшняй вёсцы. Цагляная, з дамамі-небачосамі, ці ўсё тая ж зялёная, аднапавярховая, з пеўнямі, якія прахопліваюцца штораніцы з адзінаю думкаю: «Мусіць, праспаў!» І, узрадаваўшыся, лопаюць крыллем і крычаць: «Не праспаў! Не праспаў!..»

Мне ж здаецца, што мы павінны пакланяцца і сёння — і закінутай некуды на гарышча старэнькай сяўні, якая беражліва рассявала па свежай раллі буйныя зярняты жыта ці ячменю — акурат як сялянскія слёзы;

і забытаму, пачарнеламу, з’едзенаму шашалем цэпу, які адзін настойліва і паспяхова замяняў і складаную малатарню, і цэлы завод на полі — камбайн, увішна расказваючы ўсім пра свае «тры цапы»;

і патрэсканым ступе і жорнам, якія як маглі дапамагалі людзям у цяжкія часіны сабраць гаршчэчак груцы ці спячы шорсткі блін;

і дзяжы, якая і ў дні голаду (хоць і моцна закрыўшыся бічайкаю) берагла макулінку рошчыны і заўсёды аставалася ў хаце, як нейкі выклік, нейкая пагроза любому голаду: маўляў, голад усё роўна мінецца і ў хаце зноў запахне хлебам;

і печы, гэтай нястомнай працаўніцы, якая чарнела адна на папялішчы ў грозныя часіны пажараў і войнаў і ўсё роўна спраўна рабіла сваю звыклую работу — нібыта яна стаіць у хаце, а не пад адкрытым небам;

і калаўротам, і кроснам, якія панапралі, панаткалі ў свой час столькі перабіранак і ручнікоў, андаракоў і сарочак, без якіх былі б больш цьмяныя, цішэйшыя на колеры і на радасць вяселлі, радзіны ды іншыя гаваркія застоллі.

Так, сапраўды, камвольныя камбінаты і хлебакамбінаты, сучасныя млыны і камбайны, сеялкі і веялкі — усё гэта вялікая заваёва нашага жыцця, якая стала ўжо даўно звыклаю. Але, мусіць, нам сорамна забывацца, хто дапамог нам дайсці да гэтай радасці. Калі мы не можам знайсці патрэбнага цёплага слова пра наш пачатак, то хоць прымоўчым, калі захочацца здзекавацца з гэтых вялікіх працаўнікоў, даўніх, як, здаецца, і сама зямля: не здзекуемся ж мы і сёння, у светлы поўдзень вялікай цывілізацыі, з каменнага тапара першабытнага чалавека — маўляў, зірніце, які дурань: карыстаўся такою нязручнаю і такою прымітыўнаю прыладаю...

Пройдзе час, і нашы нашчадкі, я думаю, зусім не ўбачаць у рабоце ні сярпа, ні молата. І толькі наш савецкі герб не будзе саромецца гэтых сціплых прылад працы рабочага і селяніна.

Таму ў мулкія ночы падоўгу, натужліва спрабуеш успомніць, скажам, як называліся ўсе дэталі красён: навой, панажы, бёрда, ніты, цэўкі... І вось тады асцярожна ў прыціхлым да раніцы Мінску адчыняецца ў зіму і маё акно. Вось яна, мая дарога з Оршы, а на ёй я, залеплены з ног да галавы снегам — выкапаны навагодні Дзед Мароз. Я соўгаюся па сыпкім, як пясок, снезе, каля старых екацярынінскіх верставых слупоў (гэта ж даўняя царская дарога), пакуль не збочваю ў лес, дзе па-мудраму ціха і спакойна, дзе кожны пень выглядае нейкім дзіўным казачным баравіком са светлым брылем лёгкага пухкага снегу. А вось і поле. А вось і калгасны двор. Вось тут, ля канюшні, яшчэ нядаўна стаяла цесная «блыхарка» — маленькае збудаванне, зробленае ўсё з той жа царквы,— дзе на сценах віселі хамуты, сядзёлкі, лейцы, а на падлозе цёмнымі зімовымі раніцамі, хто як мог, сядзелі мужчыны — чакалі нарад на работу ці гутарылі, пакуль коні паядуць авёс. І ўсё курылі. Нават дзіўна было, як гэта ў такой невялічкай пабудове можа ўмяшчацца столькі людзей і столькі дыму. «Блыхарка» ў такія часіны была падобна на нейкі паветраны шар-аэрастат, якому, здавалася, дай яшчэ кропельку дыму — і ён раптам адарвецца ад зямлі і паляціць.

Вечарэе. Выпражаныя коні, чуваць, хрумстаюць у сваіх станках сена, а сані сабраліся ў гурт каля канюшні, каб пахваліцца, хто куды ездзіў. Людзям не дадзена пачуць іх размовы, але я і так добра пазнаю, дзе хто з іх быў: вось гэтыя, з паламанаю поручняй, з пакладзенаю ззаду поперак саней «лісою» — сасновым кругляком, з якога густа пасадрана кара, нібы скура — аж саднее,— гэтыя, вядома, былі ў лесе і потым цягнулі па снезе доўгае бервяно — некаму на хату ці на слуп электралініі; вось гэтыя, з накручанымі ў завірты шматкамі сена, перавозілі з пахкіх пунь, дзе сабраны ўвесь водар лета, у кароўнікі і канюшні ежу для коней і кароў; а вось на гэтых, акуратна засланых саломаю, утаптанаю людзьмі, пэўна ж ездзілі ў госці: у саломе яшчэ і цяпер, мусіць, не паспела аціхнуць рэха ад вясёлых песень — яно яшчэ доўга будзе шамацець у сухіх, як порах, саломінках, аж пакуль зусім не аслабне.

 

* * *

— Дзень добры, дзядзька Нікіпар!

Гэта наш сусед. Ён едзе адпрагаць каня — недзе затрымаўся даўжэй, чым іншыя. Ён адказвае на прывітанне, а потым жартам пытае:

— А можа і адпрагаць не трэба? Давай адразу ж паедзем табе ў дровы, га?

Гэта традыцыйны пачатак нашых размоў пры кожнай сустрэчы.

— Ты ж, можа, памятаеш, як мужчыны самагонку ў вас папілі, абяцаючы дроў прывезці, а самі тады — ані блізка. Хто ж тады вам дроў прывёз? Я, Нікіпар. Помніш, я прыйшоў раніцою, а ў вас вокны замураваліся, Паша на печы прымерзла да сцяны. Я тады і кажу табе: «Паехалі, Іванька, у дровы». А ты ж малы яшчэ быў — яй жа богу, тады, здаецца, ці не ў трэці клас хадзіў.

Я таксама памятаю гэта. Зіма той год была снежная.

І мне, малому, было цяжка не толькі цягаць дровы, але і хадзіць самому: як правалішся ў снег, дык з галавою.

І Нікіпар цярпліва выцягваў са снегу і мяне, і ссечаную алешыну, якую я цягнуў да саней. Менавіта ў той дзень, здаецца, я, хлапчанё, адчуў нейкую сталую мужчынскую асалоду ад працы і яе непасрэдную сувязь з усім, калі потым, скінуўшы на двары дровы, з настылаю сякераю ў руках, з марозу зайшоў у хату, якая пахла варанаю капустаю. І ў халоднай хаце стала тады мне горача...

З дзядзькам Нікіпарам у мяне неяк вельмі ж ужо звязваецца прыход вясны, з’яўленне першай травы, першага лісця на дрэвах. Ён доўгі час быў пастухом. І яго пастухова труба, якая пачынала трубіць на голы лес і голы луг, здавалася нейкай чарадзейнаю: адразу ж пасля яе прыглушаных гукаў паспешліва пачынала разрываць пупышкі лісцё, пад босымі нагамі адчувалася, як варушыцца зямля,— гэта травінкі раскідвалі яе ў бакі і вылазілі наверх,— пэўна, каб зірнуць, хто гэта там іграе. А праз колькі дзён, нібы падуладная пастуховай трубе, зеляніна палала ўжо над усімі Зубрэвічамі.

З дзядзькам Нікіпарам у мяне, хоць і неяк ускосна, звязаны таксама розныя святы. Па натуры ён чалавек жартаўлівы, і нават тыя моманты ў сваім жыцці, якія іншыя маглі б залічыць у трагедыйныя, ён умее падаць так, што яны робяцца жартамі. «Няма ў нас ціятра, дык вось Нікіпар выдумляе»,— жартуюць з яго. Калі дзядзька Нікіпар вып’е чарку, тады ў яго «ціятры» працуе, здаецца, цэлы ансамбль. А на якое ж свята можна абысціся і не памачыць нават вуснаў у тое зелле, ад якога, як сцвярджае адна палова чалавечага роду, усе няшчасці на зямлі. І нават няшчасці дзядзькі Нікіпара, якія ў вёсцы завуць «ціятрам». Вось некаторыя сцэны з гэтых спектакляў.

 

На масленіцу

Падвечар заходзіць да нас у хату дзядзька Нікіпар. Нейкі засмучоны і адначасова прасветлены. Пад пахаю трымае, прыціснуўшы локцем, звязаную вяроўку.

— Ну, Паша,— звяртаецца ён да маёй сястры,— бывай. Больш вы мяне ў Зубрэвічах не ўбачыце.

— А што такое, дзядзька, здарылася? Можа на цаліну збіраецеся ехаць?

— Што ты, Паша! Навошта мне ўжо тая цаліна, мне і ў Зубрэвічах зямлі хопіць.

— Дык а чаму ж развітваецеся?

— Пайду на загуменне, у таку засілюся.

— А што здарылася?

— Ды зноў са сваёй Дар’яй пасварыўся.

Дзядзька Нікіпар — чалавек шчыры. Ён не хоча нікога пакрыўдзіць і таму зойдзе як не ў кожную хату, каб развітацца з усімі і ўсім паведаміць пра сваё рашэнне. І потым ужо за ім на загуменне, як за царом, ідзе цэлая працэсія.

Ён ідзе ў ток, лезе пад саменькую страху, чапляе там вяроўку, робіць пятлю. І калі ўбачыць, што ля яго, на перакладзіне, стаяць ужо хлопцы, смела кідаецца ўніз, учапіўшыся рукамі за вяроўку,— праўда, пра пятлю цяпер ужо ён чамусьці забывае. Хлопцы пераразаюць вяроўку, дзядзька Нікіпар падае на такавішча.

Цяпер можна разыходзіцца — спектакль скончаны. Ачышчэнне ад грахоў і дараванне жонкі атрымана. Дзядзька Нікіпар цяпер ужо слухаецца кожнага і спакойна ідзе дадому. А паспрабавалі б вы яго адгаворваць трошкі раней лагічнага завяршэння задуманага ім і здзейсненага спектакля!..

 

На дзяды

У самую поўнач, калі дзяды з усёю раднёю, як кажуць, выходзяць з магіл і калі на могільніку робіцца так людна і гаманліва, нібы на кірмашы; калі дзяды разыходзяцца па сваіх дварах і, нячутна адшчапіўшы завалы і зашчапкі, заходзяць у хаты і рассаджваюцца ў покуце за сталамі, намацваюць упоцемку лыжкі і гаршкі з куццёю,— у такую поўнач у дзверы нашых сянец нехта настойліва пагрукаў.

Адчынілі. Вядома, гэта быў не нейкі там дзед, які рашыў далей не засакрэчвацца і спакойна, пры святле лямпы, засесці за куццю. Гэта, зразумела, быў дзядзька Нікіпар. Ён зайшоў у хату і папрасіў:

— Паша, дай мне, калі ёсць у цябе, запалак.

— От, дзед, не мог ужо не курыўшы ноч перачакаць.

— А мне, Паша, не прыкурваць,— нейкім хітраватым голасам сказаў дзядзька Нікіпар.

— Дык а навошта тады — у печы ж распальваць яшчэ рана.

— А я, Паша, хачу сваю хату падпаліць. Карасін у каністры знайшоў, а запалак — усе пячуркі абшукаў — няма!

— Дык а што здарылася?

— А зноў са сваёй Дар’яй пасварыўся.

Запалілі лямпу, падкруцілі кнот. Вясёлы язычок полымя падміргнуў сцішанай хаце.

— Дзед, а ў цябе ж запалкі ў руках...

— Што ты гаворыш? — як бы спалохаўся ён, падышоў да святла і пачаў, нібы ўпершыню ўбачыўшы, разглядаць карабок запалак — нават патрос ім ля вуха.— Вось дзіва... А я шукаю...

Праз колькі хвілін ён ужо грукаўся да Рыбачыхі, другой сваёй суседкі:

— Мар’я, адчыні! Дай мне запалак хату сваю падпаліць. А то ў Пашы няма...

І само сабою зразумела, што цяпер ужо ён карабок з запалкамі схаваў як можна далей...

 

На коляды

Сонечны поўдзень. Па вуліцы Нікіпар вязе маленькія саначкі, на якіх звычайна возіць дадому ваду з калодзежа. На саначках ляжыць дзед Хведар, ці, як у нас яго завуць, Дода — Нікіпараў сябар, таксама пастух: ён скародзіць нагамі снег і спрабуе спяваць песні. Раптам Нікіпар, пакаўзнуўшыся, падае. Дода нейкі час прыслухоўваецца, потым пытае:

— Слухай, а чаму ты не вязеш?

Нікіпар маўчыць. Цяпер ужо Дода падымаецца, падвозіць саначкі ўперад, кладзе на іх Нікіпара, заварочваецца і едзе — толькі ўжо ў другі бок: трэба ж сябра дадому завезці. Цяпер ужо Нікіпар скародзіць снег нагамі і таксама спрабуе завесці нейкую песню: а што, едзе з камфортам! Раптам песня сціхае.

— Дода, чаму ты не вязеш?

Дзядзька Хведар таксама пакаўзнуўся. Цяпер ужо ўстае Нікіпар... Адным словам, яны, можа, з гадзіну спрабавалі завезці адзін аднаго дахаты. Але гэта ім так і не ўдалося.

Сабраліся мужчыны — Нікіпар жа новы «ціятар» паказвае. А гледачы — яны народ вясёлы, нават падказаць могуць, што і як рабіць:

— Схадзі, Нікіпар, па сваю пугу, каб Хведар меней ленаваўся.

— А ты, Хведар, на плечы яго бяры, так лепей: ён жа лёгкі. У яго ж пеўнева вага.

Потым, калі ўжо спектакль закончыўся і мужчыны разводзілі старых сяброў па хатах, у Нікіпара спыталі:

— Дзе гэта ты, як гразі, набраўся?

— А ў сваёй хрэсніцы. Зайшоў гэта я да Матруны Хведаравай, а яна мне адну шклянку... Я яе — раз! Потым другую... Потым трэцюю, чацвёртую... А гарэлка — на пальцы гарыць... Сінім такім полымем...

Потым, калі расказалі пра гэта цётцы Матруне, тая аж рукамі развяла:

— А калі б жа яго ваўкі не елі, гэтага Нікіпара. Зайшоў ён да мяне і кажа, што тоўстая каўбаса засела і прагнаць няма чым. Дык я яму паўчаркі — яй жа богу, не лгу — наліла, ён і пайшоў...

За апошнія гады дзядзька Нікіпар трохі аслаб. Нават у бальніцу неяк трапіў.

— Ведаеш, І ванька, нервы тыя, нібы вяроўкі, закруціліся. Доктар адкручваў іх, адкручваў — ледзь назад адкруціў. А я, ведаеш, лез на хату і з апошняй прыступкі лесвіцы ўпаў...

— Не слухай ты яго! — жартуюць мужчыны.— Ён жа з першай прыступкі зваліўся — адной нагою нават на зямлі яшчэ стаяў. А крыку нарабіў — не прывядзі ты бог! Усе ўжо думалі: чортведама што здарылася...

Дзядзька Нікіпар заўсёды помніў, ды і цяпер помніць, усе святы. Ён любіць святкаваць. Таму не абмінае ні дзяды, ні коляды, ні радаўніцу, ні спас...

Мне ж таксама здаецца, што ў некаторых з гэтых спрадвечных свят, якія прыносілі нямала радасці нашым далёкім і блізкім продкам, чалавечае часам перамагае рэлігійнае: людзі спраўлялі гэтыя святы, забываючыся, што яны пачынаюцца ад бога. У гэтай неўтаймаванай радасці свята, калі хоць адзін дзень можна забыцца на голад і неўраджаі, да нашага часу дайшло першабытнае, язычніцкае тлумачэнне сувязі чалавека і прыроды. Калі чалавек пакланяўся агню, які цёмнай, халоднай ноччу лашчыўся каля яго ног, як ласкавае сабачанё; калі ён хадзіў на сваё маленне да халоднай крыніцы, якая доўгімі, як жыццё, спякотнымі днямі вяртала сілу яму самому і яго пасевам; калі ён рабіў бога са свайго каня — такога ж пакутніка і гаротніка, як і ён сам, які таксама моўчкі пераносіў увесь цяжар нялёгкага жыцця хлебароба,— то тут, зразумела, чалавек пакланяўся сваім спрадвечным сябрам, да якіх яму хацелася сказаць цёплае слова. Не, тут у чалавека было не толькі набажэнства!

Я лічу, што папы страцілі сваю ўладу над вербніцаю, гэтым святам вясновага абуджэння, калі дазволілі набожным, устаўшы да сонца і наламаўшы тут жа, на ўзрэччы, галінак вярбы, на якіх расселіся цэлыя выраі коцікаў, прасіць у звычайнай вярбы (у вярбы, а не ў бога!) здароўя:

 

Ішла вярба з замор’я,

Несла кораб здароўя.

Дала мне,

На й табе!

Дала мне,

На й табе!

 

Сёмуха... Духа... Колькі язычніцтва ў гэтых усхваляваных прыгатаваннях! Усе чыста мятуць свае двары, вуліцы каля хат, а потым толькі нядаўна зазелянелы лес, гэтая спрадвечная любоў чалавека, перасяляецца на некалькі дзён у вёску, каля варот і веснічак вырастаюць бярозкі, а ў хату — нельга зайсці: там стаіць такі старажытны паўзмрок такога пагудастага лесу — з гладышоў і збанкоў, якія, нібы кацяняты, пахнуць яшчэ малаком, п’юць халодную ваду вялікія бярозы, уся столь паўторкана галінкамі клёну і ліпы, а на белых, толькі што вышараваных масніцах — пахучы аер... І, здаецца, гэтаму лесу не стае толькі аднаго птушынага граю ды яшчэ спалоханага дзіцячага «агу!», што заблудзілася ў непралазным гусцяжы.

А шырокая па натуры сваёй масленіца — гэты разгул сялянскай весялосці перад вялікім пастом! Старажытнаславянскае свята провадаў зімы і сустрэчы вясны, якое потым папы сілком прымушалі спавядацца рэлігіі. Але яно так і не паверыла ў папоўскага бога, так і асталося бязбожнікам і ўсю сваю ўвагу аддавала толькі жыццёвым, толькі сялянскім рэчам.

На масленіцу ў маёй вёсцы ходзяць «трэсці падушкі» маладажонаў. Яшчэ загадзя робіцца дакладны ўлік, хто за гэты час — ад масленіцы да масленіцы — ажаніўся, а потым з песнямі і жартамі жанчыны ідуць да маладажонаў. Тыя, зразумела, рыхтуюцца да гэтага свята: збіраюць пітво і закусь... І хіба гэта дрэнна, калі старэйшыя прыйдуць і паглядзяць, як складаецца сям’я, як маладыя жылі цэлы год і ці няма дзе нейкай крыўды паміж імі, якая яшчэ не ўдаўнілася і якую пакуль што можна выправіць.

На масленіцу ў нас цягаюць (а правільней — цягалі раней) калодкі. Мужчыны і жанчыны ходзяць чародамі і то на ляйчыне, а то і на супоні,вышмаргнутай дзеля свята з хамута, цягаюць ладныя круглякі-калодкі. Каму прывяжуць да нагі ці пачэпяць на шыю такую калодку, той павінен адкупіцца і ўчаставаць добрых гасцей.

Горы бліноў... Горы снегу — крыху падталага і крыху падмарожанага — нават і ён блішчыць, як добра намазаны лоем масленічны блін. І горы песень...

 

Масленка, масленка —

Каўзуха!

А чаму ты, масленка,

Не да духа?..

Адна нядзелька,

І тая карацелька,

Масленка,

Масленка...

 

І ўжо зусім неўтаймаванае, утрапёнае летняе свята — розгары, якое ў нас называюць яшчэ «шалёным святам». У гэтую ноч дазваляецца ўсё. Таму назаўтра раніцою, калі ўжо зноў каля хат у роўныя штабялі збярэцца раскачанае за ноч бярвенне, калі зноў вернуцца на сваё месца вынесеныя на вуліцу ганкі, калі адапруць падпёртыя дзверы, пачынаецца вясёлы фінал гэтага свята — расказы.

— Прачынаецца гэта Рыбачыха і кажа свайму Рыбаку: «Нешта яшчэ так цёмна, а я ўжо выспалася».— «І я, Мар’я, даўно ўжо ляжу, а раніцы ніяк не дачакацца». І зноў спяць. Прачынаюцца ўжо недзе к паўдню. «Глядзі ты, усё яшчэ цёмна». — «Але ж на вуліцы нешта вельмі многа гоману».— «Пайду зірну, хто гэта ў такую рань разбушаваўся». Падыходзіць да акна і толькі тады бачыць, што ўсе вокны замазаны гразёю і пазавешаны. «А калі б на іх — сёння ж розгары». Вы не бачылі — Рыбачыха ж во толькі карову ў поле пагнала, а Рыбак у печы паліць астаўся. А што, хоць полудзень свежанькі будзе — толькі што з печы...

— А Пасмарац устае і не можа дыхнуць — у хаце поўна дыму. Жонка ля печы бушуе. «І што гэта за навалач такая, і што гэта за дзіва гэткае — не гараць дровы, хоць ты трэсні. І дым увесь на хату ідзе. Уставай, гаспадар! У людзей дровы як дровы, а ў яго і летам адно гніллё ды сыр’ё, як з вады выцягнутае».— «Ганначка, што ты, дровы ж у нас, гэна, сухія, як цурачкі».— «Ну, дык тады ідзі ды сам падпалі гэтыя цурачкі». Устае Пасмарац — і так, і гэтак, але дровы не гараць, а дым — увесь на хату. «Можа хто комін заткнуў?» Глядзяць — не, ніхто не затыкаў: неба відно. І так да паўдня печ не могуць распаліць. Збіраецца, як заўсёды, многа дарадцаў. І тое радзяць, і гэта. Нехта прапаноўвае пачысціць комін. Пасмарац ідзе ў лес, высякае елачку, навязвае яе на жардзіну і лезе на страху. І толькі тады бачыць, што зверху комін акуратненька прыкрыты кавалкам шкла.

— Ці бачылі вы, як учора Бадрацоў хлеў разабралі і па ўсёй вёсцы разнеслі,— адзін вянец аж пад Мукамола, а другі — пад Петрака Якубёнка. І казалі ж яму, як ён яшчэ будаваў, што гэты хлеў да першых розгараў толькі і пастаіць. Сашта — дык той аж бажыўся, што Бадрэц з пруточкаў будуе свой хлеў. Жартаваў нават, што яму буслы ў дзюбах бярвенне тое носяць, а ён толькі стаіць ды ніткамі звязвае. Таму дзеці і параскідалі той хлеў. Цяпер Пятрок сабраў малых і нанова хлеў збірае. Гэта ж на нейкага паўдня работы. Можа пойдзем да яго ў талаку, дапаможам?

Спрадвеку жыве ў нашых беларускіх вёсках вельмі шчыры і спагадлівы асілак. Як і ўсе моцныя людзі, ён ніколі не выхваляецца дарма сваёю сілаю. Ён ведае, што такое людское гора, і проста так, без усялякай платы, прыйдзе да хворага гаспадара, выкасіць яго луг, высушыць і складзе ў пуню сена; зазірне на загон да цяжарнай жанчыны, якая ходзіць з вялікай надзеяю, сажне і саставіць у бабкі даспелае жыта; аб’явіцца на папялішчы і адразу ж — праўда, не так хутка і не такія харомы, як у казках,— паставіць пагарэльцу звычайную сасновую хату, якая вельмі ж ужо засвеціцца на чорным фоне колішняга селішча. Ён ніколі не адмаўляе чалавеку ў горы, бо гэты асілак — талака. Ён прыйшоў да нас адтуль, з першабытна-абшчыннага ладу, перажыў многа фармацый і цяпер з надзеяй глядзіць у камунізм. Што ж, і ў камунізме гэты асілак таксама будзе не лішні, бо яго асноўны клопат — гэта калектыўны клопат пра чалавека.

Пачуццё калектывізму больш за ўсё развіваецца ў дзяцей — тут яшчэ няма тых вялікіх праблем, якія потым ужо нярэдка будуць муляць у людскіх адносінах і якія нават паміж далоняў, сціснутых у прывітанні, будуць шарсцець, нібы жарства. Можа, таму дзеці, мне здаецца, нават больш за дарослых, радуюцца дажынкам, калі жнеі з песнямі нясуць па вуліцы апошні сноп жыта і сплеценыя з каласоў вянкі:

 

А ў нас сёння вайна была:

Усё поле зваявалі,

Усё поле зваявалі,

Усё жыта пажалі...

 

Менавіта ад калектыўнасці працы нейкая сапраўды падсвядомая радасць ахоплівала нас, дзяцей, калі мы бачылі, як зладжана працавала ўся калгасная вёска; калі мы на бахматых, як пчолы, вазах, з аксамітнага жнівеньскага сонца палінаванага першаю павучынаю, заязджалі ў халодны і пыльны, завалены снапамі ток, дзе гула малатарня; калі мы самі стаялі каля стала і радаваліся таму спрыту, з якім падавальшчык (запылены, не пазнаць — хто) падаваў у барабан; калі мы куляліся на стозе, рабілі тунелі ў яшчэ свежай, такой пахкай і такой светлай, як промні, саломе. А зборы і паездка на далёкія сенажаці, палахлівыя кастры, ад полымя якіх, здаецца, скачуць выхапленыя з цемры дрэвы!

Колькі радасці прыносіў пачатак касьбы, калі на калгасны луг выходзілі ўсе мужчыны вёскі! Менавіта ўсе, і ішлі да ракі — адзін за адным. А за імі — адразу дваццаць ці амаль столькі ж пракосаў. Ну, як тут не закружыцца галаве ад гэткай млявай радасці, калі і луг, і дрэвы, і хаты ў гэты час аж валяць з ног пахам прывялай травы!

Тады лазовыя пруткі, якія да гэтага былі нашымі хутканогімі коньмі, станавіліся ўжо вострымі косамі, і мы цэлымі днямі касілі пыл, а за намі паспешліва перабягалі вуліцу вузенькія пракосы, на якіх бялелі ланцужкі слядоў ад нашых босых ног.

 

* * *

А вось, якраз насупроць хаты дзядзькі Косці, паварот на Зарэчча. Гэты стромы спуск уніз, дзе пры з’ездзе ідуць юзам, а пры пад’ёме буксуюць машыны, мае сваю назву — Равок. Ён — нібыта рэчка ў высокіх берагах: з двух бакоў Равок абступаюць горы. Тут заўсёды бывае поўна дзяцей, тут яны крычаць і галёкаюць, плачуць і смяюцца. А сёння чамусьці ціха. Дзіўна... Нешта, пэўна, здарылася. I толькі калі ўбачыў, што мужчыны цягнуць на калгасны двор сані, я зразумеў усё. Дзеці звезлі калгасныя сані і, заклаўшы аглоблі, каталіся па Раўку. Вось дзе, на гэтых вялізных санях, была, мусіць, сапраўдная куча-мала!

— Бач ты іх, накольнікаў! А каб каторы пад машыну ці пад трактар з гэтымі санямі трапіў? Тут жа часта машыны розныя ездзяць.

Голас нязлосны. Але мужчыны, мусіць, добра насварыліся на дзяцей — вунь як гыя паразбягаліся: адзін аж ля школы стаіць, другі — на гары за Ашоцінаю хатаю, а трэці — як не да моста зарэчанскага дабег...

— Дзень добры, дзядзька Косця!

Касьба часцей за ўсё пачыналася з дзядзькі Косці. Ён вельмі добра ўмее накляпаць касу — не будзе ні лапатух, ні зазубрын. Каса пасля рэжа, як брытва. Таму яшчэ задоўга да таго жаданага дня пачатку касьбы на яго двары азывалася каса, а потым да размовы, як і пеўні на вёсцы, пачыналі далучацца галасы спачатку з суседніх двароў, а потым і з самых крайніх у вёсцы. Косы пачыналі сваю, зразумелую толькі траве, размову:

«Добры дзень, добры дзень!» — «Добры дзень!» — «Сапраўды так, так». — «Чыя ты?» — «Петракова». — «Ну, а я — Лукова».— «Як жывеш?» — «Як жыву? Так сабе, так сабе».— «Мо скубла ты траву?» — «Не, не, бо мяне толькі знялі з сянец, толькі знялі кассё».— «Што, і ўсё?» — «Не, балюча дзяўбе...» — «Хто, клявец?» — «Не клявец, а дзяўбень!» — «Чуеш, побач каса вунь крычыць».— «Мусіць, першы раз клепяць яе».— «Ну, а першы раз дужа баліць, не сцярпець».— «Дзе там пець!» — «Завіселіся мы за зіму».— «Эх, хутчэй бы на луг нам, нам!» — «Там адчуем мы сілу сваю». — «Там...»

Дзядзька Косця яшчэ, мне здаецца, заўсёды пах сухімі стружкамі, свежымі сасновымі трэскамі, карою і смалою. Яшчэ і сёння многія зубрэвіцкія хаты ганарацца сваімі аконнымі рамамі, падаконнікамі, ліштвамі, дзвярамі, вушакамі і іншай абсадаю, якую з любоўю высліжылі і выправілі служыць людзям рукі дзядзькі Косці. Яшчэ і сёння настойліва выбіраюцца з любой калдобіны, не баяцца ніводнага пня ці карча ў лесе многія калёсы, якім так любоўна, не спяшаючыся, даваў жыццё дзядзька Косця. Рыпяць на зімовых дарогах вясёлыя сані, дзе ўсё — ад капылоў да палазоў — зроблена яго ўмелымі рукамі.

Гады яго не сагнулі — ён такі ж падцягнуты, як і раней. Толькі галава яго выглядае цяпер вельмі па-зімоваму: белая ўся, нібы прыхопленая познімі восеньскімі замаразкамі. Ён жыве цяпер разам са сваёю жонкаю ў старэнькай, ператрэсенай нанава хаце. А быў у дзядзькі Косці і цёткі Аўдоцці вялікі ўжо сын Пеця — жартаўнік і весялун. Ён расказваў нам, меншым, цікавыя гісторыі, вучыў чытаць, вучыў спяваць песні. Памятаю, як аднойчы ён малоў жыта на Ягоравых жорнах, а мы памагалі яму — адраблялі за кожную новую вывучаную прыпеўку. З якою радасцю я пабег потым дахаты, каб перапець усе новыя прыпеўкі бацьку і маці. Я ўяўляў, як яны будуць рады гэтаму, як будуць хваліць мяне. Але перапець усе прыпеўкі мне не далі: як толькі я спеў адну, першую, маці чамусьці раззлавалася, перацягнула мяне аскарачом і паставіла ў кут. Я лічыў тады гэта найвялікшай несправядлівасцю, бо не ведаў, што прыпеўка расказвала пра такія рэчы, пра якія мне, малому, яшчэ ранавата было ведаць...

У вайну Пеці не стала. А мне яшчэ і сёння памятаюцца два выбухі. Адзін — гулкі і моцны, які аж скалануў лес. Гэта Пеця з падлеткамі знайшлі недзе снарад і ўзарвалі яго ў лесе. Другі — ціхі, ледзь чутны... Гэта немцы, пачуўшы выбух, выехалі ў лес і злавілі там Пецю... І як моцна, гучней ад выбухаў вялікіх бомбаў, скалануў вёску гэты вінтовачны стрэл. Бо ён, здаецца, быў першы.

Здаецца, у той дзень і насунуліся на дзядзьку Косцю і цётку Аўдоццю гэтыя белыя замаразкі, і не праходзяць яны нават і ў самыя сонечныя, самыя спякотныя летнія дні...

 

* * *

— Здароў быў, здароў быў! Ну, як ты жывеш-маешся?

Гэта — ён. Невысокі ростам, але затое шырокі ў плячах.

Новая, нібыта святочная, фуфайка. Сам вельмі ж ужо шчыгульна паголены. Цягне з калодзежа ваду. Вось вядро паказалася над зрубам. Забразгатаў ланцуг. Ён лёгка, без напружання падняў вядро і пераліў ваду ў другое. Зноў апусціў вядро ў зруб — і калаўрот заверашчаў, пачаў набіраць хуткасць. Нават адчуваю, як смыляць яго мазалі — далоні стрымліваюць высліжаны калаўрот. Нарэшце вядро боўтнулася ў ваду.

— А як сям’я? Як дзеткі?

Голас такі ласкавы-ласкавы. На твары, здаецца, толькі адна радасць ад такой нечаканай сустрэчы. А ў маёй памяці адразу ўзнікае іншае.

Я, малы, сяджу на печы і з-за коміна цікую за сталом. На лаўцы сядзіць ён. Таксама вельмі ж па-святочнаму апрануты — для яго, пэўна, заўсёды свята. Побач стаіць бацька, які нядаўна вярнуўся дадому: за маці, якая была даяркаю, ён ратаваў калгасных кароў, але далей Смаленска немцы не пусцілі. У хаце гоніцца самагонка. Госць ужо выпіў ладнага — некалькі кубкаў. Ён нейкі стараста ці памочнік старасты. Я разумею толькі, што ён служыць немцам.

«Дык вось, Даніла,— асалавела радуецца ён,— бачыў, дзе твае бальшавікі падзеліся?! Шух — і няма. Як снег вясною: шух — і няма! І, бачыш, лепей стала без іх. Ты раней мог бы вось так самагонку гнаць? А скулу не хацеў? Тут бы адразу міліцыянер — аць-два — пад казырок: «Грамадзянін!» Тут табе і пратакол, і штраф, а то і турма. А цяпер — свабода. Што хочаш, тое і рабі. За гэта германцаў паважаць трэба. А ўласці тваёй ужо няма і ніколі не будзе...»

Ён выцягнуў ужо другое вядро.

— Ну, як табе працуецца там, у Мінску?

Цікава, а што ён думае на самай справе? Яго думкі прыхаваны за гэтай празмернай ветлівасцю. Ён, пэўна ж, разумее, што дзіцячая памяць захавала ўсё: і як ён выганяў на работу людзей, і як забіраў па дварах жывёлу для немцаў, і як мітусіўся, калі партызаны ўзламалі былую кантору калгаса, куды немцы замкнулі сабраныя ружжы і абрэзы. Вядома, ён памятае, не забыўся, як забіралі паліцаі майго бацьку, а потым і маці.

Цікава, а што ён думае сапраўды, як бы ён гаварыў са мною па шчырасці?..

— Зайдзі, Іванька, вечарам, пасядзім, пагаворым з табою.

Ён пачапіў ужо вёдры на каромысел і лёгенька так ускінуў на плячо — ні кропелькі не пралілося. І лёгенька пайшоў дадому.

Запрашаеш у госці? Цікава, а ці падумаў ты, пра што мы будзем гаварыць? Праўда, мы можам успомніць вельмі многае — гаварыць у нас ёсць пра што. Толькі ты не захочаш. Скажам, мы можам успомніць, калі да нас у вёску прыйшлі першыя немцы. Яны сабралі на рынку нас, дзяцей, і частавалі цукеркамі, нарабаванымі ў нашых савецкіх крамах. Памятаеш, ты тады вельмі ўжо неяк услужліва, бяжком трусіў каля фашыстаў, нёс развязаную торбачку, адкуль валасатая рука немца даставала ледзянцы, і за кожным крокам, нібы толькі навучыўшыся гаварыць, лапатаў адно старое, заношанае яшчэ да рэвалюцыі слова «пан». Пан, пан, пан... Бачыш, ты адразу ж з прыемнасцю прызнаўся рабом фашыста, каб потым, з яго дапамогаю, стаць панам над сваімі людзьмі. І гэта табе на імгненне ўдалося. І слухай, што я табе скажу: у той час, як ты вельмі ж ужо старатліва дапамагаў фашыстам наладжваць у маёй вёсцы «новы парадак», ад якога так і патыхала сярэдневякоўем, нашы мілыя беларускія дзеці (бачыш, нават дзеці!) пакідалі свае дзіцячыя гульні і ішлі замятаць яловымі лапкамі сляды партызан, каб фашысты не маглі ўведаць, у які бок тыя пайшлі.

Маглі б мы да драбніц узнавіць і той дзень, калі ты, як звычайна, прывёў да нас цэлую хеўру немцаў. «Матка, яйка, матка, яйка...» Не, яны не рабавалі — яны патрабавалі яйкі ў абмен на сахарын. А яек у нас не было — ты ж ведаў, што перад гэтым іх забрала папярэдняя хеўра. І калі адзін з іх паставіў ужо нагу на прыступкі лесвіцы, каб лезці на гарышча, цётка Саша пабегла пазычаць яйкі да суседкі. Ты не ведаў, што там, на гарышчы, у сене, сядзеў мой дваюрадны брат Коля Кантроўскі, які лячыўся пасля блакады, каб, паправіўшыся, зноў пайсці дамоў, у партызаны. Ён расказваў пасля, што ўжо ўзяў на мушку немца, які хацеў лезці першым...

А жудасны, нейкі суцэльны крык адчаю, які раздзіраў вёску, калі прыязджаў «хапун» забіраць моладзь у Германію і калі людзі, як ашалелыя, беглі куды вочы глядзяць.

Можа, расказаць табе, як наша зубрэвіцкая паліцыя хадзіла ў Рацаўскія лясы на аблаву? Ды што табе расказваць — ты ж сам усё ведаеш. Ты правёў тады іх як не да ўзрэчча. А потым доўга яшчэ стаяў і махаў ім рукою. Як не праслязіўся, бедалага, ад радасці. Дзіва што! Твае сябры па зброі ідуць на партызан — тваіх непрымірымых ворагаў, якія чамусьці не хочуць усур’ёз прыняць, што ты «сапраўдны пан». Ты памятаеш, чым гэта скончылася? Назад вярнуўся толькі адзін Аркадзя — недарослы, з вялізнай галавою, крыху недапечаны паліцай, у якога заўсёды пры размове, нібы электрычныя лямпачкі, успыхвалі пад носам бурбалкі. Ён, задыхаўшыся,— бег жа ўсю дарогу! — як мог растлумачыў табе, асвятляючы размову «лямпачкамі», як усё было:

— Гэта во, ідзём мы з песнямі. Начальнік кажа: «Цяжка?» Мы кажам: «Ага, цяжка».— «Тады кладзіце ўсю зброю на калёсы, а самі пойдзем да лесу ўлегцы. А там узброімся». Мы паклалі. Прыйшлі, гэта во, мы ў лес. Начальнік кажа: «Давайце адпачнём». Мы, гэта во, спыніліся. А ён і кажа: «Хто за партызан, гэта во,— направа, хто за германцаў — налева». Я і пайшоў налева. А ўсе, нават і сам начальнік, гэта во — направа. Тады ён і кажа мне: «Бяжы, Аркадзя, да сваіх фашыстаў,— гэта во, не я, а ён так гаварыў,— і скажы ім, што іхняму прыдурку Гітлеру будзе капут,— гэта зноў не я, а ён так выразіўся, пан начальнік,— а мы, кажа, ідзём да партызан і хутка прыйдзем на аблаву паліцаяў».

Памятаеш, ты тады яшчэ спытаў у Аркадзі, ці стралялі па ім, і ён, запаліўшы пад носам чарговую «лямпачку», адказаў: «Не, толькі свісталі і рагаталі».

Прозвішча гэтага начальніка зубрэвіцкай паліцыі было Новікаў. А ў паліцыю ён быў засланы партызанамі.

Праўда ж, ты пра гэта не захочаш са мною размаўляць. Дык што, мы будзем сядзець ды маўчаць? Не, не пайду я да цябе ні ўвечары, ні днём — ніколі. Нясі сабе ваду, паі карову, кармі парсюка. І толькі б мне хацелася, каб ты як найчасцей аставаўся сам-насам са сваёю памяццю — безабаронны перад узброенай фактамі памяццю. І гэта было б табе пакараннем.

Вядома, ты не ведаў тады ўсіх планаў фашыстаў. Не ведаў, што і цябе, гэткага толькі што спечанага «пана», чакаў у далейшым крэматорый, якімі фашысты хацелі «аздобіць» усю Беларусь.

Мусіць, многія яшчэ і сёння задумваюцца: што ж гэта за такое, апошняя сусветная вайна? Спачатку здаецца ўсё проста і лёгка: Гітлер — вар’ят, і ўсё тут тлумачэнне. Але ж, пэўна, не толькі вар’ят! Вар’ят не зможа амаль усёй краіне прышчапіць, як чуму, ідэю аб сусветным панаванні. Вар’яту так не павераць. А можа Гітлер усё ж вар’ят, а сама ідэя вельмі прывабная? Дык тады што ж у ёй ёсць такога прывабнага? Можа прага стаяць з нагайкаю над рабом? Можа патрэба смачна жэрці не працуючы? Можа радасць забіваць? Адкуль яна можа з’явіцца, такая радасць?

Аказваецца, яе можна выхаваць. Гітлераўцы пачыналі такое са школы. Ад іхніх падручнікаў вельмі ж ужо несла жалезам, бранёю, порахам — яны былі густа населены танкамі, гарматамі, бамбардзіроўшчыкамі. Дзецям трэба было даведацца, колькі і чаго яны разбамбілі, спалілі, расстралялі, зруйнавалі... І колькі яшчэ пакуль што асталося.

Дзіцячыя ломкія галасы, якім бы толькі бесклапотна смяяцца, спявалі свае фашысцкія песні, дзе, між іншым, гаварылася:

 

Калі ўвесь свет будзе ляжаць у руінах —

К чорту, нам на гэта напляваць! —

Мы ўсё роўна будзем маршыраваць далей,

Таму што сёння нам належыць Германія,

А заўтра — увесь свет.

 

Маленькім, прыгожанькім дзецям у школе давалі маленькіх, прыгожанькіх трусянят. Тыя іх кармілі і даглядалі і настолькі да іх прывыкалі, што нават у сне расчульваліся, сасніўшы сваіх пушыстых сяброў. Тады іх, дзяцей, прымушалі забіваць самым жорсткім спосабам гэтых маленькіх, прыгожанькіх, цёпленькіх трусянят, якія даверліва лізалі нават лязо нажа, занесенага над імі дрыготкімі дзіцячымі рукамі. Пасля такога, калі не звар’яцее, чалавек пачынае выспяваць у забойцу: у ім, у чалавеку, ужо забілі чалавека, назаўсёды аглушылі яго чуласць, давер’е. Цяпер ужо можна замяніць трусянятка, скажам, дзяўчынкай — ён і не заўважыць ніякай розніцы, не задумаецца і нават не дасць дзяўчынцы скончыць апранаць сваю ляльку...

Толькі вось гэтак выхаваны чалавек можа без агіды чытаць пісьмо, што, напрыклад, пісала маці Фрыцу Лерману, свайму сыну, на фронт: «Мы атрымалі добрую рабочую сілу. У нас дзеўка з Беларусі. Я глядзела яе мускулы на руках і на нагах. Нічога, будзе працаваць».

І сапраўды, як жа яшчэ павінен мысліць чалавек, калі іх фюрэр вельмі ж ужо самаўпэўнена пакідваецца такімі жудаснымі афарызмамі: «Культура, цывілізацыя, гуманнасць і г. д. ёсць выяўленне помесі глупства, баязлівасці і самаўзвышэння». І тут жа спахопліваецца: «Больш асцярожна давядзецца падыходзіць да прысваення дваранскага звання прадстаўнікам мастацтваў, вучоным і палітыкам».

Гэта ўжо будзе пасля, а спачатку, маўляў, у іх ёсць больш адказныя, больш надзённыя задачы. «Наша місія заключаецца ў тым, каб падпарадкаваць іншыя народы. Германскі народ прызваны даць свету новы клас паноў»,— піша Гітлер. О, недарэмна ж ён лічыцца сярод сваіх сяброў празарліўцам! Ён нават ведае, як гэта трэба рабіць: «Калі мы хочам стварыць нашу вялікую германскую імперыю, то мы ў першую чаргу павінны заняволіць і знішчыць славянскія народы — рускіх, палякаў, чэхаў, славакаў, балгар, украінцаў, беларусаў». І дзіўна, што прыкладна ў той час, толькі на другім канцы Еўразіі, другі вар’ят — японскі генерал Аракі — спавядаецца таксама гэтай ідэі. «Нашай краіне,— пісаў ён,— прадвызначана распаўсюджваць свае нацыянальныя ідэалы на ўсіх пяці кантынентах зямнога шара. Мы нашчадкі і спадчыннікі багоў, мы павінны ўладарыць на зямлі». Дзіўна, што і сёння сёй-той не адмовіўся ад гэтай ідэі і дакладна, па пунктах распрацоўвае планы, калі які кантынент яму заваёўваць.

А людзі пакуль што нічога не ведаюць.

Нічога не ведалі яны і пра фашысцкую карту (яе пакажуць крыху пазней, на Нюрнбергскім працэсе), на якой каля кожнага еўрапейскага горада вельмі ж ужо акуратненька было намалявана па дзве невялічкія труны: на белай было напісана, колькі людзей у гэтым горадзе трэба спаліць, забіць, павесіць (заўважце, дакладна, як у перапісе: колькі ўсяго жыхароў жыло тут да вайны), а на чорнай — што ўжо зроблена: колькі людзей забіта.

Людзі тады яшчэ вельмі многага не ведалі. Здаецца, што Еўропа яшчэ і сёння, хоць мінула столькі год, як яе ачысцілі ад фашысцкай навалачы, поўнасцю не ўсвядоміла, што б з ёю было, каб Гітлеру ўдалося ажыццявіць сваю ідэю сусветнага панавання...

Дзіўна, што жудасны чалавек, які павінен быць пудзілам усіх вякоў і народаў, яшчэ і сёння, часам нават і ў Еўропе, атрымлівае свой падарунак: «Хайль Гітлер!»

Вайна больш за ўсё запамінаецца сваім вонкавым выглядам. Цесна на палях танкам: яны, як магутныя жалезныя бізоны, труцца бакамі — аж іскры ляцяць; плачуць па навабранцах, як па нябожчыках, вёскі і гарады: людзі ведаюць, што мала хто з іх вернецца на сваё поле, возьме ў рукі касу ці сякеру; а ў вясковых печах нечакана ўзрываюцца дровы: дзеці забываюць у плашках свае цацкі — зараджаныя патроны, разрыўныя кулі.

Пакуль што звычайнаму чалавеку няма калі аналізаваць — цяпер трэба змагацца. А пройдзе час — і чалавек выпадкова заўважыць, што жоўценькія піскляткі вывеліся ў варожай касцы. І тады ён убачыць, што прыручыў даўно ўжо прылады вайны і прымусіў іх служыць свайму мірнаму жыццю: пасля вайны яго хату доўга асвятляла капцілка з гільзы; ён ужо даўно прывык (здаецца, так і заўсёды было), што на працу яго кліча звон з фашысцкага снарада; яшчэ і цяпер стаіць недзе ў сенцах каля цабэрка з вадою конаўка з гільзы, з акуратна абагнутымі беражкамі,— каб, п’ючы, не парэзацца; а калодзежы, якія выкапалі авіяцыйныя бомбы ці снарады, высыхаюць толькі ў самыя спякотныя гады, а так гаспадыні бяруць з іх ваду, каб паіць сваіх кароў...

І тады чалавек пачынае разумець, што і сёння вельмі многа бяроз усё яшчэ ідзе ў свеце на прыклады...

 

* * *

Гэтая частка вёскі называецца рынкам. Тут хаты паступова, з двух бакоў адыходзяцца ўсё далей і далей ад вуліцы, каб потым, каля Раўка, зноў сысціся блізка — так блізка, што можна ўвечары пераміргвацца вокнамі. Вуліцу расшырылі некалі кірмашы, якія збіраліся ў маёй вёсцы штогод; яны ж адпіхнулі ў бакі і хаты — каб тыя меней перашкаджалі. Сёння кірмашоў ужо няма, але расшырэнне гэта асталося, пэўна, назаўсёды...

Вось мая школа. Класы яе ледзь змяшчаюцца ў пяці школьных будынках. І ўсе яны — з царквы і папоўскага асабняка. Яшчэ не так даўно з разбуранай царквы, дзе мы на саракі заўсёды чаплялі арэлі (вышэйшага ж і больш прасторнага будынка ў вёсцы не было), пабудавалі добрую школьную залу, дзе цяпер адбываюцца ўсе ўрачыстасці.

Злева — нашы школьныя ліпы, якія надаюць своеасаблівую непаўторнасць маёй вёсцы і відны з усіх бакоў, адкуль бы ты ні ішоў дадому.

А гэта — кантора калгаса. Там яшчэ гарыць агонь. Мала што цяпер зіма і работы быццам бы не столькі, як у жніво. Старшыні, аграномам, бухгалтару ёсць над чым падумаць, падлічваючы плён мінулага года...

— Добры вечар, цётка Каця! Куды гэта вы спяшаецеся так?

— А, вечар добры, вечар добры! І трэба ж так: заседзелася ў Праскоўі — не заўважыла, як і сцямнела. А бягу я ў Панізоўе, там жа мае вячэры чакаюць.

— А што, вы там ужо жывяце, можа?

— Не, жыву я, як і даўней, у Зубрэвічах, а працую там на свінаферме. Цяпер жа нашу свінаферму ў Панізоўе перавялі.

І пабегла.

Вось такою заўсёды была цётка Каця. Увесь час подбегам, трушком, заўсёды ў яе няма часу, няма калі прыстояць, пагутарыць. Працавала яна заўсёды з радасцю, з асалодаю — нават і тады, калі пустыя працадні, як частакол, адгароджвалі яе ад надзённага, звычайнага хлеба.

Трэба было ствараць ільнаводчыя звенні, а звеннявымі ніхто не ішоў (маўляў, няма дурных толькі за «дзякуй» працаваць, калі есці хочацца) — яна знаходзіла на калгасным двары нейкую паламаную скрыню, збівала яе, акуратна, як тую лодку перад спускам на ваду, абтыкала пакуллем і ўжо, уплікнуўшы ў сані худзенькага коніка, ехала па заснежанай вуліцы — збірала попел пад будучы лён.

Трэба было ісці працаваць даяркаю (а тады яшчэ і даяркі не былі ў такой пашане — і іхнія працадні звінелі, як пустыя вёдры) — цётка Каця абувала свае бліскучыя святочныя гумовыя боты, ішла на кароўнік, дзе каровы стаялі па калені ў гразі, і з нейкай апантанаю прагаю бралася за работу.

Калі ішла вялізная хмара, а калгаснае сена яшчэ не было складзена ў копы, яна кідала сваё і з граблямі пад пахаю, на бягу завязваючы пад бараду хусцінку, спяшалася на калгасны луг і звала суседак: «Матруна, Алена, хмара паўзе!»

Калі незаўважна і ранавата, як гэта заўсёды бывае восенню, насоўвалася цемень, якую неяк знутры падсвечваў першы рэдзенькі снег, а тут яшчэ асталося пару баразён нявыбранай бульбы,— яна аставалася на полі адна і не ішла дадому, пакуль, хукаючы на рукі, не заканчвала работу: а што, восені не вер — лёг снег, то ён можа паклікаць і мароз...

Калі... Зрэшты, гэтых «калі» было вельмі многа. Можа, таму пры ўсіх старшынях — а за пасляваенны час у нашым калгасе іх перабыло дзесяткі са два — яна заўсёды ставілася ў прыклад, заўсёды была членам праўлення. Кожны старшыня, вядома, падбіраў праўленне па-свойму, але без яе, цёткі Каці, не абыходзіўся. І колькі разоў у накуранай канторы калгаса (зімою па-хатняму сагрэтай печкаю, летам — з пахам нейкай нежылой застоенасці) чарговы старшыня чарговым голасам пытаў:

— А што скажа па гэтым пытанні Пуцькова Каця?

Яна ўставала з грубай пярэдняй лаўкі, папраўляла хустку і ціхім, але ўпэўненым голасам казала:

— З зямлёю трэба дзяліцца. Мы ў яе забіраем зерне, а ёй трэба аддаваць хоць салому. Салому мы ёй не аддаём, зямлю не ўгнойваем, таму яна і не дае нам нават таго, што пасеялі.

Але з зямлёю ўсё роўна не дзяліліся. Не было чым! Салома? Яна патрэбна была на стрэхі кароўнікаў, канюшань, свінарнікаў, якія даводзілася крыць як не кожны год. Адзін час нават стрэхі ўваходзілі ў кармавыя запасы: вясною, калі сена канчалася недзе яшчэ да стрэчання і жывёлу не было чым карміць, старшыні хапаліся за стрэхі — і тое, што зімою ратавала ад холаду, цяпер павінна ўжо было выратаваць жывёлу і ад голаду.

Дзе тут будзеш дзяліцца саломаю з тым полем! Поле і так будзе жыва — гэта ж не конь, якому трэба пакласці тры разы на дзень. А поле і на птушыным угнаенні працягне...

Але птушкі стараліся штосьці слабавата. І ўсё горш і горш, у цяжкіх муках радзілі нашы палі — і Струнава, і Цітаўшчына, і Закаліна...

Неяк у нашу «Хвалю рэвалюцыі» прыслалі з Оршы новага старшыню. Да гэтага ён працаваў машыністам на чыгуначнай станцыі, добра вадзіў паравозы, за што і быў узнагароджаны ордэнам. І вось у кагосьці дала сабе волю прымітыўная логіка: маўляў, паколькі ён добра вадзіў паравоз, то не горш павядзе ўперад і калгас; паколькі ён на паравозе атрымаў ордэн, то ў калгасе, узняўшы яго, можа стаць Героем Сацыялістычнай Працы. І вось гэты заслужаны ў Оршы чалавек сеў у старшынёўскае крэсла, якое добранька высліжылі і зашмальцавалі яго папярэднікі. Вядома, і Струнава, і Цітаўшчына, і Закаліна сталі радзіць яшчэ горш, бо новы старшыня меў самае малае ўяўленне пра сельскую гаспадарку.

Але чалавек разумны, працавіты, ён рабіў, што мог, і часам іранізаваў са свайго становішча. Праўда, не афіцыйна, не за сталом у канторы, а дзе-небудзь у полі, на перакуры.

Глыбокай восенню каля тока, дзе дамалочвалі жыта, утульна ўсеўшыся на свежую салому, у якой паспеў ужо абжыцца холад першых замаразкаў, ён, скалупваючы прутком гразь са сваіх кірзавых ботаў, расказваў сон:

— Ведаеце, і вярзлося мне нешта вельмі дзіўнае. Здаецца, я стаю недзе на шашы і бачу, што з-за ўзгорка машына паказалася. Хоць яна і далекавата яшчэ ад мяне, але бачу я, што вязе яна зерне ў кузаве. І — дзіва дзіўнае! — у кабіне нікога няма. Разумееце, шафёра няма, а яна сама сабе едзе. І тут, адкуль ні вазьміся, як з-пад зямлі вырас быццам бы міліцыянер... На руках вялізныя міліцэйскія рукавіцы і жэзл трымае, як у рэгуліроўшчыкаў. Спыняе ён машыну — а як жа, непарадак, калі машына сама сабе едзе,— затрымлівае нейкага чалавека, які крочыў на абочыне зусім у другі бок, і саджае яго ў машыну. Той, бачу, аднекваецца, паказвае, што не ўмее вадзіць машыну, але кабіна з трэскам зачыняецца за ім, і машына кратаецца з месца. І, разумееце, едзе так, як ходзіць дадому Коля Певень, калі перабярэ часам... Пятляла яна, пятляла, пакуль у тэлеграфны слуп не ўперлася. І тут зноў рэгуліроўшчык — зноў жа непарадак! Таго шафёра з кабіны выганяе і другога саджае, балазе што гэтаму ўжо хоць па дарозе з машынаю. Бачу, што гэты ўжо і не адмаўляецца: смела садзіцца за руль, хоць машына яшчэ болей перастае яго слухацца — здаецца, што усе вузлы кіравання ў яе разышліся. Бачу, што нахабнік яшчэ і смяецца — яму што: маўляў, хоць трошкі пад’еду! І да таго, прайдзісвет, дакруціўся, што, крыху да мяне не даехаўшы, машына зусім развярнулася і назад пакацілася. Тут зноў рэгуліроўшчык. Падыходзіць да мяне, бярэ мяне пад руку, як сябра свайго самага лепшага, вядзе да машыны і на кабіну паказвае — маўляў, садзіся. Я яму тлумачу, што я не шафёр і машыны ніколі не вадзіў.

— А хто ты па прафесіі?

— Машыніст. Паравозы ваджу.

— Дык гэта ж цудоўна! Ты ж хоць аб’езджаны, прывык да руху, ведаеш хоць, дзе перад, дзе зад. А яны вось і руху не пераносяць, і напрамкі блытаюць.

І не паспеў я апамятацца — бачу, ужо ў кабіне сяджу. Так-сяк завёў, так-сяк развярнуўся, так-сяк паехаў. Еду, значыць, а машына яшчэ больш Пеўня капіруе. Я кручу руль у адзін бок, а яна едзе ў другі. І хуткасць усё набірае. А я не ведаю нават, як яе спыніць. І ўсё ўбок цягне, як конь натурлівы. З’ехала яна ў кювет і стала. Вылез я з кабіны, зірнуў і аж ускрыкнуў: у кузаве асталася нейкая жменька збожжа...

Дзядзькі хітравата ўсміхаліся і казалі:

— Глядзіце, каб ваш сон не спраўдзіў. Год канчаецца, хутка перавыбары... Мусіць, нам новага шафёра сасватаюць.

Смяяцца з сябе можа толькі разумны чалавек, які ведае сабе цану. Дурань з сябе не пасмяецца. І я цяпер разумею, які моцны быў гэта чалавек, што так смяяўся са свайго становішча.

А старшыні бывалі розныя. Адзін піў, як у тую бочку прадонную. Ён, як жартавалі, назбіраў усю гразь і ўвесь снег з усіх узгоркаў, раўкоў і калдобін. Хадзіў заўсёды без шапкі: п’яны губляў іх і не спраўляўся купляць новыя.

Другі запомніўся па-свойму: за адзін год ён быў у камандзіроўках 389 дзён... Вось гэта сапраўды высакосны год! Пра гэта, чырванеючы, расказвалі рэвізорам авансавыя справаздачы.. І найбольш камандзіровак было, вядома, у Оршу, дзе стаяў старшынёў дом, дзе жыла яго сям'я.

Трэці як не штодня біўся са сваёю жонкаю, і таму, калі ён адважваўся каго-небудзь пакрытыкаваць, яго абсякалі: «Ты лепей раскажы, як табе жонка таз з памыямі на галаву ўздзела...»

Былі розныя ўпаўнаважаныя з раёна. Адны прымушалі сеяць толькі кукурузу, толькі ёй аддаваць усю ўвагу. Другія прыязджалі з канкрэтным заданнем: прасачыць, каб «травапольшчыкі» зааралі канюшыну,— і не выязджалі з калгаса да таго часу, пакуль трактар пераможна не накіроўваўся на канюшынішча — гэты страшны жупел, якім палохалі ўсіх старшынь калгасаў і які, здавалася на той час, быў прычынаю ўсіх бед сельскай гаспадаркі.

Адзін старшыня, стары чалавек, вялікі практык, разумны гаспадар, якога ведалі ў раёне і нават у вобласці як непаслухмянага кіраўніка, расказваў пра гэта:

— Выклікаюць, значыць, мяне ў раён. «Ты заараў канюшыну?» — пытаюць. «Яшчэ не, але ўжо даў указанне»,— маню я ім, а сам думаю: «У каго ж гэта рука паднімецца заворваць канюшыну, якая сёлета, на другі год, дасць самы харошы ўраджай і абароніць вясною ад скармлівання нашы стрэхі». Потым яны мне па тэлефоне яшчэ звоняць: «Заараў?» — «Заараў!» — ілгу, а сам як падумаю, што трэба заворваць, дык аж сэрца шчыміць. А крыху пасля інспектара з раёна прыслалі. Адчуваю, ён хоча праверыць, ці заараў я тую злашчасную канюшыну. Я яму і гэта паказваю, я яму і тое, і туды ваджу, і сюды — усё стараюся далей ад канюшыны адвесці. І ўсё ж пранюхаў ён, угледзеў. Выклікаюць мяне зноў у раён. «Ты што гэта нам ілжэш? Чаму канюшыну не заараў? Што, для цябе трэба асобныя законы нейкія? Усе заворваюць у раёне, а ты не. Самапраўца знайшоўся мне!» І вымову мне ўляпілі. Паабяцалі, што будуць судзіць, калі не заару. Але я ўсё роўна не заараў. Скасіў гэта я потым злашчасную канюшыну, пуні ёю набіў, стагоў панаставіў. І, ведаеце, вясною звоняць з раёна: «Слухай, Антон Пятровіч, прыедзе да цябе старшыня са «Светлага жыцця», дай яму сена трохі — у яго каровам есці няма чаго».— «Не дам,— кажу,— здыміце вымову, тады яшчэ падумаю». Бачыш, як атрымліваецца часам: для таго, каб зрабіць добрае, трэба лгаць, хадзіць з біркаю «травапольшчык», ды яшчэ і вымовы замест падзяк калекцыяніраваць.

І былі ў калгасах вось такія цёткі Каці, якія згаладала, нібы пасля доўгага расстання, ірваліся да зямлі, накідаліся на любую работу, хоць у канцы года неслі дахаты пад пахаю невялічкую торбачку з жытам — узнагароду за шчырую працу. І ўсё роўна яны не крыўдзіліся ні на каго, а на чарговым праўленні ўставалі з грубых лавак і, як споведзь, як малітву, паўтаралі:

— З зямлёю трэба дзяліцца. Зямлі трэба аддаваць хоць салому...

Цётка Каця аддавала зямлі сябе ўсю. Муж яе працаваў у Оршы галоўным бухгалтарам на адным прадпрыемстве. Спачатку ездзіў усё ў Зубрэвічы, а потым, калі яму далі ў горадзе трохпакаёвую кватэру з усімі выгодамі, перавёз туды сям’ю — цётку Кацю і дзвюх дачок.

Але не прайшло і тыдня, як цётка Каця з’явілася зноў ля «блыхаркі» і сказала брыгадзіру:

— Чаго глядзіш? Давай якую-небудзь работу.

— Навошта табе тая работа? Ты ж ужо гарадскою пані стала, манікюр, мусіць, завяла сабе.

— А каб на цябе ваўкі, з тваім манікюрам! Давай работу, кажу, а то я табе зараз манікюр навяду.

Многія аднавяскоўцы асуджалі цётку Кацю за гэта:

— Ай, што вы з яе хочаце — ведама, прывыкла ў гразі калупацца, дык ёй, акрамя гною, нічога і не трэба. А ў горадзе было б чыста, цёпла — жыві сабе паня паняю.

Але цётка Каця не змагла падзяліць сваю любоў паміж горадам і вёскаю і назаўсёды асталася вернай сваёй першай і апошняй любасці — зямлі.

Засумаваў у Оршы таксама і яе муж: вельмі ж цесна было яго душы ў трох прасторных, гулкіх, пустых пакоях. Ён перажываў, што не ўдалося яму са сваёй жонкі зрабіць гарадскую пані, а таксама адчуваў, што і сам не зможа зрабіцца сапраўдным, такім, як яго Каця, калгаснікам...

Становішча ў калгасах цяпер ужо крута мянялася. Калгаснікам, старшыням калгасаў, праўленням пачалі больш давяраць. І цяпер на полі таксама расла кукуруза, але столькі, колькі можна было дагледзець, колькі трэба было для гаспадаркі. Ніхто не прымушаў заворваць канюшыну, але, нягледзячы на гэта, палі не зарасталі травою, чаго так ужо баяліся ўпаўнаважаныя...

— Ого, цяпер ужо што! Цяпер калгас — хвост трубою і пайшоў угору,— разважаў з гэтага выпадку наш вясковы філосаф, дзядзька Хрол.— Цяпер не тое, што раней. А бывала, глядзіш на карову — цыцак многа, хвост вялікі, а малака няма.

І сапраўды, кожны можа ўспомніць час, калі мы рабілі герояў і пісалі нарысы пра даярак, якія надойвалі па 900 літраў малака ад каровы... Цяпер гэта лічба нават у адсталых калгасах лічыцца вельмі нізкаю... За такія надоі дастаецца старшыням калгасаў.

Цяпер наша вёска не тая. Маці майго зубрэвіцкага сябра, які скончыў філасофскае аддзяленне Маскоўскага універсітэта, працаваў у сацыялагічнай лабараторыі і атрымліваў пакуль што нейкую сотню рублёў, казала:

— Хадзі лепей да нас у Зубрэвічы брыгадзірам. Вунь Сурган і ніякіх універсітэтаў не канчаў, а брыгадзірам працуе і сто дваццаць рублёў зарплаты кожны месяц мае.

І таму сяляне ў нашых савецкіх вёсках смяюцца, калі пачуюць, што яшчэ сёння за мяжою розныя адшчапенцы з наіўнай сур’ёзнасцю заклікаюць іх «захопліваць у бальшавікоў зямлю», ствараць аднаасобныя гаспадаркі. Гэтыя заклікі сапраўды выглядаюць сёння смешна. Мне здаецца, у сённяшняга селяніна вельмі ж ужо аслабла, ці, можа, зусім атрафіравалася, тая спрадвечная прага захапіць, прыкупіць, прыдбаць як мага болей зямлі, прага, якая заўсёды трымала вёску ў нейкім напружанні, якая нараджала сваркі, бойкі, пажары: бяднейшы заўсёды зайздросціў багацейшаму і стараўся навесці хоць нейкую справядлівасць, ураўняць сваё становішча хоць з дапамогаю свайго паслухмянага памочніка — агню.

І сапраўды, навошта нашаму калгасніку тая свая зямля, калі ён адвык ужо ўставаць да світання і ісці ў ток малаціць, калі ён не хоча ўжо быць у полі ад цямна і да цямна. Навошта? А так ён мае, як усе добрыя людзі, выхадны дзень у нядзелю. Навошта яму тая зямля, якую ён раней урабляў круглы год, калі цяпер камбайны сажнуць і змалоцяць усё за некалькі дзён? Цяпер ужо ён нават на сваім прысядзібным участку не можа абысціся без тэхнікі: і ячмень сажне-змалоціць камбайнам, і ўзарэ трактарам — балазе жвавы «Беларусь» можа развярнуцца і на яго ўчастку. Праўда, сёння ў вёску прыйшлі новыя клопаты, іншыя праблемы...

Сёння мы ўжо, мусіць, вельмі аддаліліся ад зямлі, страцілі тую непасрэднасць адносін, замяніўшы яе чыста спажывецкай цікавасцю. І сёння ўжо рэдка дзе знойдзецца чалавек (асабліва сярод моладзі), які б змог паўтарыць, давесці да канца следам за цёткаю Кацяю шчырую яе малітву:

«Поле, вось мой скарб — рукі. Ты лашчышся да іх, калі я гладжу цябе, і ад прыемнай асалоды выпростваеш кожную сцяблінку, нібы тое кацяня хвост. Ты любіш грэцца ў маіх руках. І калі нават зімою ў маіх далонях малавата цеплыні, ты не адпіхваеш іх, акрэплыя і скачанелыя, бо яны і такія ўсё роўна добрыя, ласкавыя. Ты ведаеш на іх кожную шурпацінку, кожны мазоль і адчуеш кожную незнаёмую пушынку, што прыліпла да далоняў.

І мае рукі таксама ведаюць цябе. Яны заўсёды пачуюць, як парастак стукнецца сваёй кволаю дзюбаю ў каменьчык ці ў камлыжку, і дапамогуць яму абагнуць, мінуць гэтую перашкоду.

Ды і тады, калі ўраджай даручаецца ўжо аднаму толькі сонцу, калі рукі нічога не могуць ужо зрабіць, яны ўсё роўна не ведаюць спакою. Яны, як тая птушка каля свайго гнязда, якому пагражае небяспека, лунаюць над табою, поле, і тады, калі доўга шчыруе сонца, не падпускаючы да цябе ніводнай дажджавой хмаркі, і тады, калі тыя хмары чапляюцца за самыя вясковыя хаты, а ты нагадваеш балота — кожная раслінка высільваецца, цягнецца ўверх, каб не ўтапіцца ў моры дажджавой вады.

Затое з якою пяшчотаю лашчаць мае рукі колас, гэты створаны табою цуд, з якою асцярогаю качаюць яны на грубай шурпатай далоні зернетка — мусіць, так кожную крупінку золата пелягуюць ювеліры.

Поле, вось мой скарб — рукі. Вясною яны пахнуць адталаю зямлёю, першаю баразною; летам — краскамі і даспелым жытам; восенню — саломаю, бульбоўнікам, качанамі капусты і першымі замаразкамі; зімою — кастрою, торфам і рунню, што сцішылася да вясны пад снегам... А ўрэшце — мае рукі пахнуць табою, маё поле...»

 

* * *

Рынак — гэта своеасаблівы падзел вёскі. Менавіта адсюль, менавіта з сярэдзіны пачынаюцца два канцы вёскі. І калі хто-кольвек з нашых суседзяў зойдзе за рынак, то пра гэта ўжо будзе гаварыць так: «Быў у тым канцы», «іду з таго канца».

Гэты, другі канец, які, мусіць, злучыўся б з Панізоўем, калі б не рака і не нізіна паміж імі, яшчэ і сёння выглядае трохі маладзейшым за наш. Яго хаты — бялейшыя, стрэхі — навейшыя: ні на адной не ўбачыш зялёнага моху. Не вельмі даўно ён будаваўся нанава.

Гадоў дваццаць таму ўкінуўся сюды пажар. У самае лета, у самую сухмень, у самы руплівы час — калі ўсе былі ў полі. Аж цяпер робіцца вусцішна, калі ўспамінаеш, як трашчалі ў агні сухенькія вокны, дзверы, сцены, як высока над кроквамі вірыла і гуло полымя. А суседнія хаты, з задранымі саламянымі стрэхамі, спалохана глядзелі на агонь, які, нягледзячы на мітуслівасць пажарных каманд, што паз’язджаліся з суседніх вёсак, настойліва цягнуўся да сцен касмылямі агню, белымі на сонцы.

Тады агонь выкаціў як не ўвесь канец...

— Здароў быў! А я гляджу, хто гэта такі ідзе — белы ўвесь, нібыта ў млыне муку малоў.

— Добры вечар, дзядзька Хрол.

Ён высокі, плячысты. Вялікія валёнкі, падшытыя тоўстым лямцам,— відаць, што падшываў сам. Пад пахаю, загорнутая ў цёмную анучу, пэўна, кельма — я здагадваюся па плямах гліны і на анучы і на ватніках. Мусіць, ён папраўляў некаму печ (зімою ж печы не робяць — і хату паставіць, і печ скласці ўсе спяшаюцца летам, пакуль яшчэ цёпла). Дзядзька Хрол — цудоўны пячнік, і па яго прыязджалі і прыязджаюць нават з далёкіх вёсак. Праўда, цяпер панарасло трохі маладых печнікоў, але майстэрства дзядзькі Хрола ўсё яшчэ ў недасягальнай пашане. Хролава печ стала ў нашай вёсцы такою ж адзнакаю якасці, як Касцянцінавы дзверы, Цімкавы валёнкі, Марозаў касцюм... Дзядзьку Хролу, мусіць, вельмі многа ікалася: у нашай вёсцы яго ўспаміналі як не за кожным словам.

Набрала дзіця поўныя кішэні цвікоў, заклёпак, вінтоў — бацька ўжо гаворыць маці:

— Паглядзі, у яго ў кішэні зялеззя ўсялякага, як у Хрола на двары.

Трэба пахваліць суседа за гаспадарлівасць, і чалавек адзначае, што ў яго, маўляў, як у таго Хрола, усё ёсць.

А ў яго сапраўды было ўсё. Спатрэбілася каму зрабіць міску ці лыжку, трэба каму абабіць жорны ці зрабіць для іх латок, спатрэбіліся каму завірта ў сані, клёц у барану ці цуглі для вуздэчкі, трэба каму банька для касы ці грузік для самаробнага бязмена — усе ішлі да дзядзькі Хрола. І ён спачатку якую хвіліну думаў (трэба ж было ўспомніць, дзе шукаць), а потым паволі ўставаў і ішоў туды, дзе павінна ляжаць патрэбная рэч. А патрэбная рэч у яго была заўсёды. У гэтым і ён, і той, хто па яе прыйшоў, ніколі не сумняваліся.

Хролава крыніца... Хролава балота...

Так, у яго ёсць сапраўды балота... Гэта ў Струнаве, за лесам. Калі ісці на Тумінічы — па правую руку.

Дзядзька Хрол, мусіць, пачуўшы нейкі ўдаўнены покліч мінулага, калі чалавек яшчэ жыў сам-насам з прыродаю, разбурыў сваю хату і перавёз яе з вёскі аж за лес, у Струнава. Склаў яе там каля безымяннага балотца, выкапаў крыніцу і пачаў адзін у лясной цішыні наладжваць даўнюю абарваную сувязь з лесам, з птушкамі, з небам. Але ці то чалавек завельмі ўжо далёка адышоўся ад свайго пачатку, ці то ён не з таго боку ўзяўся за ўсё гэта — толькі наладзіць гэтую сувязь яму не ўдалося. Нейкі час абадраныя і галодныя яго дзеці (а іх імёны таксама былі нязвыклыя для маёй вёскі — Клаўдзя, Ярген, Аркадзя, Нора) з палатнянымі торбачкамі цераз плячо штодзень прыходзілі ў вёску жабраваць, а потым, праз некалькі год, мусіць, убачыўшы, што гэтая цяга больш складаная, чым спачатку думалася, дзядзька Хрол разабраў сваю хату, прывёз яе з лесу і паставіў у канцы вёскі. А ад яго эксперыменту асталіся толькі Хролава крыніца, да якой і сёння ў летнюю спёку трактарысты ходзяць прагнаць смагу, ды безымяннае балотца цяпер стала Хролавым балотам, дзе на сухіх мясцінах спее і цяпер многа буйной і сакавітай маліны.

Але гэтае няўдалае яднанне з прыродаю, мусіць, назаўсёды асталося ў яго нейкім цёплым успамінам, і ён пры выпадку хоць у размовах вяртаўся зноў туды, пад сваё Хролава балота... І што цікава, ён не крыўдаваў на прыроду — дзядзька Хрол не лічыў сябе пераможаным.

Мы ўсе прывыклі, што прырода,— чыстая, цнатлівая, шчодрая. І ўжо толькі адзін напамін пра яе заўсёды выклікае ў нас нейкае вельмі ж ужо цёплае, замілаванае, як ласка, пачуццё. Халоднай снежнай зімою, калі ад завірух не відно, дзе канчаецца зямля і пачынаецца неба, цёпла думалася пра зялёнае лета; мокрай, прастуджанай восенню, выхаджанай і вытаптанай наскрозь дажджлівымі вятрамі, хораша марылася пра сонечную вясну... І неяк не хацелася верыць, што можа быць яшчэ і іншая думка пра святыню твайго пакланення — раззлаваная, суровая, злосная.

Маўляў, прырода — бязлітасны вораг чалавека. Яна часта, вельмі часта прымушае «цара прыроды» плакаць ад сваёй бездапаможнасці падчас пажараў, ураганаў, мяцеліц, буранаў, тайфунаў, землетрасенняў, вывяржэнняў, падчас нашэсця шкоднікаў, падчас чумы і голаду.

Маўляў, прырода нарадзіла чалавека недасканалым стварэннем. Ён прыйшоў у свет голы і безабаронны, у яго не было нават тых інстынктаў, што ў звяроў, не было іхніх сродкаў абароны і нападзення — рагоў, капытоў, ваўчыных зубоў. Таму і не дзіўна, што чалавек тысячагоддзямі пакланяўся жывёлам, якія былі надзелены ўсім гэтым і таму здаваліся больш любімымі дзецьмі прыроды.

Маўляў, наваколле прывячае варожыя нам сілы: зямля перапоўнена злосцю, неба цёмнае ад лютасці, і таму чалавек прыйшоў да будаўніцтва вялікага горада — адзінага пэўнага месца, якое ўратуе яго ад бесчалавечнасці, ад бессардэчнасці прыроды...

Гэтыя разважанні аб прыродзе належаць амерыканскаму сацыёлагу Эрыку Хоферу. Каго не ўразяць гэтыя словы, хто прачытае такую характарыстыку прыродзе! Але між іншым кожны, мусіць, адчуе, што тут ёсць добрая доля праўды, якую нам чамусьці ўжо дужа не хочацца ведаць.

Можа, таму, што гэта ўсё вельмі нечаканае, а можа, таму, што мала каму з чалавецтва даводзілася ўведаць тое акропнае пачуццё страху, калі чалавек астаецца самнасам з джунглямі ці з ціхім белым бязмежжам ледавітай маўклівасці. І таму я спяшаюся ўпэўніць сябе, што прырода, абкачаная, як той камень, стагоддзямі і інстынктыўна перададзеная мне маімі продкамі, не можа быць бязлітаснай і варожай. Тым больш цяпер, калі з’явіўся новы від кентаўра — Чалавек-машына, які ўсё больш і больш засяляе зямлю і амаль кіруе чалавекам. Тым больш цяпер, калі мы, марачы купіць пад Новы год сапраўдную елку, купляем сінтэтычную, забыўшыся, што сапраўдная елка мае яшчэ пах і расце не на фабрыцы.

Прырода мне не можа быць ворагам. Яна ўсё ж чыстая, цнатлівая, шчодрая...

Менавіта такою была яна і для дзядзькі Хрола. Ён заўсёды пры выпадку любіў пагаварыць пра яе, па-свойму разабрацца ў некаторых яе заканамернасцях.

Мне падабалася рыхтаваць з ім лазню. Ды і дзядзька Хрол заўсёды запрашаў мяне, хлапчука, да сябе ў кампанію:

— Хадзі да мяне на голы банкет. Хоць мы з табою пазюкаем трохі.

І вось на вуліцы гудзе завіруха, а тут у печы гудуць сухія тоўстыя плашкі, у лазні дым сцелецца зусім нізка, цячэ ў расчыненыя дзверы і, заломваючыся па вушаку, спяшаецца ўверх, з лазні. Мы сядзім з дзядзькам Хролам на падлозе, да якой прыліпла лісце ад венікаў, глядзім на каменны набор наката, які ўвачавідкі яснее, збіраючы пакрысе добрую пару для нас, Дзядзька Хрол спакойна, разважліва гаворыць:

— От ты глядзі сюды. Усё нам купіць трэба. А вось зямля, лес, поле — усё як быццам нехта так аддае: тамацька ягадзіну возьмеш, тутацька грыб паднімеш, а то арэхаў натрасеш — бачыш, ужо і сабраўся, наеўся. З дрэва дошак напіліш, а з дошкі — і на чым есці, і на чым сядзець, і на чым спаць змайструеш. А вазьмі паветра. Вось што, мусіць, самае смачнае з усіх страў, якія ведаюць людзі. Гэта табе не цукеркі, якіх, скажам, заманулася раз у год. А паветра кожную мінуту трэба.

А вось ужо час грэць ваду. Распаленае каменне —кожны камень нібы свяціла — качэргамі выкочваем з печы на засланку ці проста на бляху і кідаем у бочкі, цабэркі з вадою. Яно там доўга грыміць, варочаецца, гагоча, пакуль не выб’ецца з сіл,— і тады толькі чуваць ціхія, прыглушаныя гукі, нібы раскаты грому, які толькі што тут стараўся, завіхаўся, а цяпер адыходзіцца ўсё далей і далей.

— А вот вы, мальцы, не ведаеце, што такое маладня, гром. А гэта ж хмара аб хмару цярнецца — вось вам і іскры і маладня. Якраз як крэсівам аб крэмень. Ці, скажам, паспрабуй бляхай аб бляху з разгону цярнуць. Во вам шуму будзе, во грому! А вы не глядзіце, што хмары здаюцца мяккімі, як кудзеля, у іх вунацька якая сіла.

Дзядзька Хрол па-свойму хацеў прыручыць прыроду. Недзе пачуўшы, што ад перуноў добра абараняюць громаадводы, ён адразу ж прывалок з лесу гонкую сасонку і ўкапаў яе на саменькім узмежку свайго доўгага і вузкага загону — як не пад самым лесам, далёка-далёка ад сваёй хаты. Так далёка, што ў зону дзеяння громаадвода ўжо не ўваходзіла яго селішча. Але перуны чамусьці ў гэты канец вёскі пачалі біць часцей. Мужчыны зазлавалі на Хрола і яго громаадвод: маўляў, ён сцягвае перуны з усіх навакольных вёсак, а то, можа, нават і з самой Оршы. Громаадвод давялося спілаваць. Дзядзька Хрол атрымаў яшчэ адно паражэнне ў сваім прыручэнні прыроды.

Але, нягледзячы на гэта, ён усё роўна тлумачыў жыццё, карыстаючыся сваёй філасофіяй. Там усё ўспрымаецца з дзіцячай непасрэднасцю. Таму ўсё вельмі лёгка рашаецца. Нават такое складанае пытанне, як смерць. Памятаецца, як у дзяцінстве я вынайшаў свой спосаб унікнення смерці і вырашыў праблему даўгалецця. Смерць, маўляў, паступае тады, калі чалавек упадзе. Таму ў старым узросце, у такім, скажам, як дзед Стахван, трэба як можна бліжэй трымацца да дрэў. Прыйдзе па цябе смерць, а ты ўчэпішся за яблыню і не ўпадзеш. Ого, няхай паспрабуе мяне тады адарваць тая смерць, калі я ўчаплюся за сукі! І так, абдумаўшы ўсё гэта да драбніц, я спакойна вяртаўся ў сваю гульню, упэўнены, што ніколі-ніколі не памру...

А дзядзька Хрол, ужо абдаўшы халадзёнкаю сцены лазні, уздае поўнаю конаўкаю на венікі. Каменне гагоча, ад пары аж смыляць вушы, і на ўсю лазню разносіцца прыемны пах разамлелага леташняга бярозавага лісця.

— Ну, лезьце, мальцы, на палок. Вы тамацька хутка паўжалееце, як тая бульба ў печы.

А потым, саскочыўшы з палка, як хораша ўздаваць на сябе прыгаршчамі з начовак халадзёнку, якая ў прымыльніку паспела ўжо зацягнуцца топкаю плёнкаю лёду, і млосна радавацца прыемнаму паколванню — нават не ведаеш, ці гэта на самай справе колюцца льдзінкі, ці гэта толькі золкая вада... І як добра потым пастаяць за расчыненымі дзвярыма прымыльніка, не адчуваючы марозу.

— Не стойце тамацька на буі — прастудзіцеся! Ідзіце ў лазню. А то паўдзядзелі ўжо гэтыя хлопцы за дзеўкамі ўбрыкі бегаюць, а розуму — з камароў нос. Хоць твой дзед Іван, бывала, памыецца ў лазні, адхвошчацца венічкам, палатняную бялізну адзенне, кажух пад паху і пайшоў сабе ціхенька босы па марозцу. Толькі снег пад нагамі, як пад валёнкамі, рыпіць. Здаровы быў чалавек. Хай яму лёгка там спіцца...

А потым, крыху пачакаўшы, але не расстаючыся са сваёю думкаю, казаў:

— Не можа ж быць, каб чалавек так і знікаў. Былі рукі — няма рук, глядзелі вочы — няма вачэй, хадзілі ногі — няма ног.

Было відаць, што ён хацеў бы згадзіцца, рады быў бы паверыць, што жыццё ідзе і там, куды ты дабіраешся толькі адзін раз, і то не на сваіх нагах. Ды хіба ён адзін хацеў гэтага? Чалавеку заўсёды падабалася думка пра тагасветнае жыццё. Можа, таму і ўзнімаліся вышэй за ўсё піраміды. Можа, таму і выстрэльвалі ў аблокі спічакі цэркваў. Можа, таму на востраве Корсіка, кажуць, і цяпер на кожнай магіле будуюць прасторныя капліцы, якія вельмі ж ужо нагадваюць сапраўдныя хаты. I таму здараецца, што недасведчаны падарожны, трапіўшы вечарам у такую тагасветную вёску, доўга і гулка малоціць кулакамі ў дзверы, інтымна барабаніць у шыбы і, нягледзячы на мёртвую цішыню, просіцца: «Адчыніце, людзі добрыя! Пусціце пераначаваць. Толькі на адну-адзіную ноч...»

У кожнага практычнага чалавека, які ідзе ад зямлі, які разумее змену вечных катэгорый, ёсць свой практычны падыход да праблемы жыцця і смерці. Хіба можна, напрыклад, астацца абыякавым да такога неспадзяванага адкрыцця старэнькай, дзевяностагадовай бабулі? У той дзень у яе дачкі дакапалі бульбу, і, як звычайна робіцца ў нашых гасцінных вёсках, вечарам у хаце загудзела застолле: гэта ж трэба вачэй пазычыць, каб людзей, што гэтак завіхаліся, выправіць, не ўчаставаўшы. Старую чамусьці за стол не паклікалі. Яна прыйшла сама. «Што ж вы, дзеткі, на старую забыліся? А я ж многа не магу, а чарачку яшчэ вып’ю за ваша здароўе». Села за стол. Выпіла з усімі. Бабуля ўжо крыху загаворвалася, блытала імёны суседзяў і нават сваіх дзяцей. «Слухайце, дзеткі, а дзе ж гэта наша Мар’я? Чаму ж гэта яе не паклікалі?» — спытала. «Мама, ці ж ты не ведаеш — наша ж Мар’я даўно памерла».— «Ага, дзеткі, памерла. А як жа — помню. Помню, дзеткі, тады якраз і гаварылі: дачка, бачыце, памерла, а маці жыве. А як жа, дзеткі,— так яно і трэба. Я ж яе нарадзіла, я ж яе замуж аддала, я ж яе і там павінна ўладзіць, каб ёй і там добранька ды цёпленька было. А хто ж, дзеткі, яшчэ ўсё гэта зробіць, калі не маці? Як жа, дзеткі, маці першай паміраць?»

Бачыце, якое разуменне свайго практычнага абавязку!

...Пасля лазні ідзеш дахаты і ўжо неяк трохі па-іншаму глядзіш на гэты свет. Бачыш, як увагнуліся пад цяжарам снегу стрэхі, як па самыя вокны ўехалі ў гурбы хаты, і адчуваеш, як хочацца ім страсянуцца, нібы таму каню, які толькі што пакачаўся... І неяк вельмі ж ужо рэальна ўспамінаеш Хролавы словы: «Мароз адваліўся»,— нават бачыш, як ён ляжыць, раскінуўшы белыя рукі, і як вецер свавольна, нібы ўнук, варушыць яго белую бараду...

Дзядзька Хрол не ўмее чытаць. Можа, таму ён з такой урачыстасцю браў кнігу ў вялізныя, чорныя ад работы рукі, якія перад гэтым ён доўга мыў з мылам і злаваўся, што яны не адмываюцца. Потым вельмі ж ужо асцярожненька гартаў старонкі і з сапраўднай дзіцячай непасрэднасцю радаваўся кожнаму малюнку. А з якім непасрэдным захапленнем глядзеў ён на значкі літар: няўжо гэта яны, гэтыя значкі, складаюць тыя мілагучныя словы, якія па складах чытае яго сын?

У яго была даўняя павага да кнігі. Мусіць, яшчэ тая, калі, каб стварыць яе, не хапала часам і аднаго чалавечага жыцця, а каб купіць — не шкадавалі нават двух харошых коней, якія і так былі не лішнія ў гаспадарцы. На якой вялікай датацыі, па нашым цяперашнім уяўленні, была тады кніга! Ці, скажам, крыж Ефрасінні Полацкай, зроблены, выпешчаны майстрам-ювелірам Лазарам Богшам у 1161 годзе: за яго ж плацілі аж 40 грывен! Гэта столькі, колькі плацілі за машчэнне 8 тысяч лакцей драўлянай маставой. Нішто сабе цана!

Гэта потым ужо, крыху пазней, прыйшла непавага да самага святога, што выпеставаў чалавек,— непавага да кнігі. Інквізітары розных стагоддзяў бачылі ў кнізе свайго самага найпершага ворага: яго трэба было зняважыць, спаліць... І тады ўспыхнулі ў розных месцах злавесныя чорныя кастры з кніг — гэта гарэла чалавечая памяць. Асабліва многа такіх кастроў аплакала Беларусь: яе прымушалі забыць на сваё мінулае, пахаваць яго ў попеле, каб ніхто не ўведаў, якой яна была...

Паслугачы рускіх цароў палілі ўсе беларускія кнігі, якія былі напісаны лацінкаю (маўляў, гэта ўсё спадчына каталіцызму), а польская шляхта знішчала ўсе беларускія кнігі, напісаныя кірыліцай, бачачы ў гэтым руку праваслаўя. Ім дапамагалі некаторыя беларускія магнаты, якія, пераходзячы ў другую веру і каб даказаць сваю шчырую адданасць ёй, самі добраахвотна палілі падазроныя кнігі. Гарэла памяць нашага народа на кастрах католікаў, кальвіністаў і сацыян у XVI, XVII і XVIII стагоддзях.

Калі Францішак Скарына цераз Польшчу вазіў у сваю родную Беларусь кнігі, якія ён друкаваў за мяжою, палякі арыштоўвалі гэтае багацце і асуджалі да спалення. На спаленне быў асуджаны імі і сам Скарына.

Гарэлі кнігі, надрукаваныя пад Оршаю ў друкарні старажытнай Пачайны, якая потым, каля 1630 года, была перанесена ў Куцейну, у манастыр.

Не перасядала сняданне і ў тых французаў, якія ў 1812 годзе ўжывалі замест дроў пры гатаванні стравы рэдкія кнігі духоўнай семінарыі Троіцкага манастыра ў Слуцку. Смачная, разумная, інтэлектуальная была, пэўна, ежа!

У Оршы, пасля разграблення цэркваў і манастыроў, французы выкінулі на вуліцы хлам — кнігі, між якіх было і Аршанскае евангелле, пісанае на пергаменце ў XIII стагоддзі. Так загінуў і Турава-Пінскі летапіс, пачаты ў 1021 годзе і скончаны ў 1635 годзе. Апошнія запісы ў ім былі зроблены рукою апошняга пінскага князя Івана Фёдаравіча Яраславіча.

Знішчаліся кнігі, якія хацелі расказаць нам пра веліч Полацка і Турава, Оршы і Навагрудка.

Спальваліся кнігі, якія расказвалі, як кароль Вялікага княства Літоўскага Ягайла прыязджаў у Друцк (гэта паміж Оршай і Талачыном) высватаць сабе нявесту — яму трэба была, зразумела, прыгажуня.

Знішчаўся першы беларускі слоўнік, складзены ў 1596 годзе Лаўрэнам Кукелем (Зізаніем).

Спальваліся кнігі ўсіх 15 старажытных беларускіх друкарняў — Віленскай, Магілёўскай, Куцеінскай, Супрасльскай, Нясвіжскай, Мінскай, Гродзенскай, Буйніцкай, Полацкай і інш.

Кнігі, старажытныя кнігі рвалі на цыгаркі, іх закопвалі ў зямлю, імі масцілі нават гразкія вуліцы. А ў асноўным іх палілі. Давайце ўявім сабе далёкі 1581 год, веснавую Вільню. І паслухаем, што расказваюць сведкі.

Перад вялікаднем ад самай раніцы звозілі смалістыя дровы і аблітыя смалою кулі саломы на рынак. Гэта ўсё акружала гарадская варта і ўсярэдзіну нікога не пускала. Пазней прыйшлі два драбіністыя вазы, паркаю коней запрэжаныя, з кнігамі. Замковыя галябарднікі добра пільнавалі гэтыя вазы. Казалі, што гэта кнігі не каталіцкія, а выклятыя і агню аддадзеныя. Выкапалі на рынку насупроць вісельні яму, невядома якой глыбіні, бо яе пільнавалі жаўнеры і ратушовыя служачыя. Складалі кнігі, перакладаючы іх дровамі і саломаю (заўважце, намнога пазней фашысты менавіта так перакладалі дровамі людзей). Тры локці над зямлёю ўзняўся гэты груд. Тут і кат — адміністратар юстыцыі. Прыехалі інстыгатар і ўраднікі. Загудзелі бубны і трубы. Пасля гэтага ягамосць ксёндз Фердынандус Капэцкі ўзышоў на груд. Тут бабы — семярніцы, што прадаюць семя, і перапечайкі, што прадаюць печыва,— у крык, у плач: ксяндза, маўляў, на грудзе паліць будуць. Ён сам супакоіў жанчын. Калі ён скончыў гаварыць, прынеслі паходню. Яе ўзяў кат-майстар Ігнат з Сабачай вуліцы і падпаліў груд. Груд гарэў дужа доўга.

А такіх катаў-майстроў, такіх «ігнатаў з сабачых вуліц» на маёй Беларусі было нямала. Быў кат-вешальнік Мураўёў, які яшчэ ў 1831 годзе выказаў свае думкі ў дакладной запісцы ўраду: маўляў, чыноўнікі ў Беларусь павінны набірацца толькі з цэнтральнай Расіі, якіх трэба вабіць сюды, прадаставіўшы ім выгоду «в чинах, звании и в содержании», а «туземцам» даваць пасады ў імперыі, а калі тыя заслужаць давер’е — павышаць, вылучаць. Гэта запіска прадугледжвала ўвядзенне ў быт рускіх назваў устаноў, пасад, мясцовасцяў, вуліц, а таксама патрабавала забараніць ужыванне беларускай мовы... •

І мову забаранялі. У 1697 годзе пастановаю сейма Рэчы Паспалітай было забаронена складаць дзяржаўныя дакументы на беларускай мове. А ў 1867 годзе ўжо царскі ўрад зусім забараніў усё тую ж беларускую мову.

І толькі дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі, Савецкай уладзе па-сапраўднаму расквітнела Беларусь, яе мова, яе культура. У гэтым можа ўпэўніцца кожны, чытаючы нашы газеты, часопісы, кнігі.

А дзядзька Хрол так і не навучыўся чытаць. Неяк не хапіла ў яго часу, ды, мусіць, і навука гэтая здавалася яму недасяжнаю.

...Ён, дзядзька Хрол, ужо развітваецца са мною:

— Спяшайся, якраз на свежыну пападзеш. Твой швагер якраз кабана толькі што апрастаў — вялізнага, як той конь. Удзень толькі што смаліў. Хіба не чуеш, што ўся вуліца свежыною пахне? Мне ў Панізоўі і то нос казытала...

Аж не верыцца, што гэта была мая апошняя сустрэча з ім: калі нарыс быў ужо ў друкарні, мне паведамілі, што дзядзька Хрол раптоўна памёр...

 

* * *

Крама. Дзверы яе прычынены і, мусіць, зашчэплены з сярэдзіны на кручок. Праз аканіцы цэдзіцца на вуліцу святло. Ага, значыць, крама зачынена яшчэ не назусім. Проста, мусіць, вясковае начальства зайшло туды выпіць ля прылаўка па сто грамаў гарэлкі і закусіць «падушачкамі», што, зліпшыся ў камок, ляжаць на лістку, выдраным з нейкай кнігі. А каб не падрываць свайго аўтарытэту — зашчапіліся.

Таму і стаяць каля дзвярэй жанчыны. Чакаюць, калі выйдзе начальства, якое, асцярожна і паважна сыходзячы з ганка, будзе рабіць выгляд, што рашала там нейкія вельмі важныя, вельмі неадкладныя пытанні...

— Добры вечар!

Гэта цётка Люба. Яна перахоплівае мой погляд (маўляў, чаго так ужо прыспела ў краму?) і тлумачыць:

— Гэта ж мая Нэля прыехала. А тут хлеб, як на тое, выйшаў увесь.

Вось ужо і дачка на выданні... Хутка, мусіць, цётка Люба стане бабуляю.

А, здаецца, зусім жа нядаўна, перад самай вайною, прывёз яе сюды з Белева прыгожы хлопец Андрэй. А сам пайшоў на апошнюю вайну і ўжо ніколі не вернецца, каб, скажам, абсадзіць хату ці ператрэсці хлеў, скасіць пожню ці прывезці дроў... Ці пацалаваць яе, сваю жонку...

Колькі жанчын і ў маёй вёсцы, і ў іншых вёсках і гарадах вайна сілком упіхнула з радаснага даваеннага дзявоцтва, яшчэ сарамлівага замужжа адразу ў халоднае і самотнае ўдаўство, так і не даўшы ім нацешыцца каханнем, нагледзецца ў замілаваныя мужавы вочы, пакінуўшы ім доўгі і тужлівы клопат удоў — чакаць.

І яны чакалі нават тады, калі чакаць ужо не было каго. Яны помнілі толькі мужавы рукі, мужавы вусны і па часе зусім забываліся, што гэта значыць — кахаць. Можа і не забываліся, але стараліся ўнікнуць выпадковай мужчынскай ласкі: баяліся, што яна разбудзіць крыху прыціхлае ў іх пачуццё. Яны не ведалі, чым тады стрымліваць сваё сэрца, калі тое раптам памаладзее нават ад адной ночы з мужчынам...

Таму мы, мусіць, робім часам вельмі ж ужо неразважліва, калі, не паспрабаваўшы нават разабрацца, што і да чаго, гнеўна асуджаем адзінокіх жанчын, якія ўсё ж не ўтрымаліся ад спакусы нацешыцца хоць выпадковым каханнем. Мы падыходзім да іх толькі з нейкага дабрачыннага боку. Хоць самі адчуваем (абавязкова адчуваем!), што гэтае пытанне куды больш складанае, чым нам здаецца...

Сучасная ўдава, зусім маладая жанчына, неяк паспешліва і ліхаманкава, па макулінках, якія хоць трохі нагадвалі ласку і пачуццё, пачала збіраць сваё каханне. Здавалася, што ў яе дзверы ўжо стукаецца сама старасць,— так яна спяшалася кахаць. Жанчыну асуджалі. А яна са слязьмі на вачах тлумачыла свае паводзіны:

— Усе маюць мужоў, маюць ласку, пяшчоту. Маюць пра каго клапаціцца. Ёсць каму клапаціцца і пра іх. А я ж таксама хачу ласкі, хачу клопатаў. Хачу, каб мяне цалавалі. Хачу нават, каб мне было з кім пасварыцца, ведаючы асалоду прымірэння. А ўсе бягуць дахаты, да сваіх жонак, дзяцей. І толькі я астаюся адна. А я таксама хачу мець мужа, мець дзяцей, сваю сям’ю, куды я буду таксама спяшацца пасля работы...

Можа быць, што яна збярэ сваё каханне. А тыя, што адмаўляюцца ад яго назаўсёды, знаходзяць радасць спачатку ў дзецях, калі яны ёсць, а потым — ва ўнуках. І так паціху, самі таго не заўважаючы, старэюць.

Памятаю, калі яшчэ школьнікам пасля ўрокаў я насіў пошту, аднойчы старэнькая жанчына, якую заўсёды бачыў толькі з кнігаю ў руках, паказала мне сваю дзявочую фотакартку. Я быў уражаны да неймавернасці: няўжо сфатаграфаваная прыгажуня, ад якой нельга адвесці вачэй, і ёсць вось гэта зморшчаная, як печаны яблык, бабулька? Але цяпер ужо ў мяне з’явілася тайна: цяпер я ў кожным старым чалавеку стараўся адшукаць рысы, якія б нагадвалі пра яго маладога.

Прызнаюся, гэтае маё дзіцячае захапленне чамусьці не знікла — яно ідзе са мною і ў маю сталасць. Бывае, што мне нясцерпна захочацца ўзнавіць, угадаць, убачыць старога сустрэчнага чалавека маладым і прыгожым... Бо кожны чалавек — прыгожы. Адзін прыгожы тварам. А ў другога твар не прыгожы, але ён неяк вельмі ж ужо цёпла асвятляецца ўнутраным святлом, ад чаго чалавек прыгажэе. Вось таму я і веру, што ўсе людзі прыгожыя. Трэба толькі ўлучыць той момант, калі чалавечы твар можна чытаць, як цудоўную займальную кнігу, не звяртаючы ўвагі на афармленне. Праўда, для гэтага трэба, каб і нашы душы былі таксама добрыя...

А ў вёсках і гарадах паціху старэюць у сваім восеньскім бабіным леце ўдовы. І, прачнуўшыся — ці вясною, калі поўня робіць нейкаю казачнаю начную хату, ці ўвосень, калі ў лісці, як мышы пад печчу, шамаціць дождж,— яны доўга не могуць заснуць і — хто ведае — можа, як тая біблейская Суламіф, сцяўшы зубы, ціха, нібы малітву, шэпчуць сваю песню песень:

— На ложку маім ноччу шукала я таго, каго любіць душа мая, шукала і не знайшла яго...

 

* * *

Хата Васіля Шуранава. Колькі ўжо часу мінула, як ён прыйшоў сюды ў прымакі, але хата ўсё роўна называецца Сцёпінай. І Маня, жонка яго, таксама ўсё яшчэ Сцёпіна.

Каля агарожы — лавачка. На ёй вялікая гурба снегу — зімою ж, на марозе вельмі не пасядзіш. Ды і летам тут, пэўна, бывае пуставата: і Сцепаніда, і Мар’я, дзядзіна мая, памерлі. А яшчэ ж нядаўна летнімі надвячоркамі яны штодзень сядзелі на гэтай лавачцы і пры сустрэчы падхвальвалі нас (маўляў, вось былі дзеці — нікому вады не замуцілі), забыўшыся, што і мы лазілі ў іхнюю моркву, слівы ды яблыкі...

А вунь у вузенькі Нікіпараў правулачак з пілою ў руках (мусіць, пазычаў) не спяшаючыся патэпаў Дода. Ідзе, як усё роўна мае заданне ўтаптаць сцяжынку. Дода — гэта мянушка дзядзькі Хведара. Ён ужо да яе добра прывык — такое бяды: хай сабе і Дода! Не менш прывыклі і ўсе аднавяскоўцы. Мусіць, каб у некаторых спыталі, як яго сапраўднае імя, многія хутчэй за ўсё так і не ўспомнілі б. А гэтак зручней — Дода і Дода. Мусіць, ужо ніхто не ўспомніць таксама, чаму менавіта гэтая мянушка прыліпла да дзядзькі Хведара,— кожны аднавясковец мае па некалькі мянушак, а застаецца з ім назаўсёды толькі самая трапная. А ў маёй вёсцы з урачыстымі поўнымі тытуламі і прозвішчамі, з якімі цяжкавата суладаць у размове, спрадвеку паспяхова супернічалі так званыя рабочыя псеўданімы — вясёлыя, трапныя, поўныя гумару мянушкі. Скажам, навошта за кожным словам паўтараць доўгае — Мікалай Васільевіч Чарнашоў, калі можна сказаць кораценька — Лахмыда. Можна было б, скажам, зваць яго Мікалай Васільевіч. Але Мікалай Васільевіч у вёсцы не адзін. Можна было б спыніцца на «дзядзьку Мікалаю». А ў вёсцы дзядзькаў Мікалаяў — хоць ты гаць гаці. Заблытаешся. А вось Лахмыда — адзін. Мусіць, ці не таму і з’явіліся ў маіх Зубрэвічах Шлында і Пінька, Нацца і Вус, Стоп і Мукамол, Быська і Саўсэм, Певень і Некуромша, Хын і Вастустар, Лахмыда і Дода, Аці і Бадрэц, Вунацька і Тлятля. Адны звыкліся, як Дода, са сваёю мянушкаю, другія, як, скажам, Бадрэц, не змаглі змірыцца з ёю і злаваліся да самае смерці.

Гадоў каля дваццаці таму, калі нашы мужчыны на тыдні ці на цэлыя месяцы ездзілі ў Сафіёўку валіць лес, упадабаў там Жэня Вунацькаў прыгожую дзяўчыну і прывёз яе ў Зубрэвічы. І нешта хутка спатрэбілася Ніне падбіць туфлі. Ёй параілі схадзіць да Бадраца: маўляў, харошы шавец. Той якраз вячэраў. Яна яго і папрасіла: «Дзядзька Бадрэц, падбіце мне туфлі». Хто яго ведае, як там было, але Ніна вярнулася з туфлямі і як не са слязьмі на вачах расказвала: «Ён мяне выгнаў, ледзь міскай з бульбаю не запусціў. Навошта вы так пажартавалі з мяне?» А з яе ніхто не жартаваў, проста ніхто не ўспомніў, што ў Бадраца было сапраўднае імя — Пятрок.

А Дода не крыўдзіцца. Ён, як я помню, ніколі не крыўдзіўся. Нават тады, калі мы, галёкаючы, станавіліся на кончык доўгай пугі: ён таксама, як і Нікіпар, пастух.

Як помню, ідзеш з танцаў адкуль-небудзь з Вярхоўя і ўжо чуеш, што ў тым канцы вёскі будзіць гаспадынь яго ядраны ў ранішняй цішыні голас: «Выганяй!»

Як помню, калі прачнешся ад яго яшчэ далекаватага голасу, бачыш, што цётка даўно ўжо сядзіць каля акна, за якім ледзь-ледзь пачынае шарэць. Успамінаецца, як зябка было ўставаць з пасцелі, калі выпадала па радоўцы гнаць з ім у поле кароў: доўга яшчэ, аж пакуль не сагрэешся ў касых промнях сонца, якія здаюцца адсырэлымі ад расы, цябе будзе там, адчуваеш, злёгку трэсці.

Як помню, каровы ідуць з поля, і мы бяжым ім насустрач, каб убачыць, якая ідзе першаю. Гэта нам, дзецям, абавязкова трэба ведаць, бо калі ідзе першаю чырвоная — то заўтра будзе сонечны дзень, а калі чорная — давядзецца сядзець дома: будзе ліць дождж, будзе холадна, хмарна. Яшчэ і цяпер у роце адчуваю тонкі, як пытляванка, пыл, узняты капытамі кароў. Бачу, як роўненька цягнецца па вуліцы доўгая Додава пуга. Для нас самае важнае, каб знянацку скочыць на яе кончык, а калі таргане пугаўё, што вісіць на пастуховым плячы, хуценька адскочыць і адбегчыся на недасяжную адлегласць. Ды мы, мусіць, і так сваёй дзіцячай інтуіцыяй адчувалі, што добры дзядзька Дода хоць і робіць выгляд, што складаецца, каб уліць нам ляшча, ад якога нават па баках у кароў умомант набухаюць тоўстыя рубцы, будзе старацца, каб нас ніколі не дастаць. Затое як цікава, калі зусім недалёчка ад цябе раптам лясне, нібы выбух, яго пуга.

Як помню, пастух Дода ў мяне доўгі час атаясамліваўся са святымі на нашых абразах: у яго была такая ж доўгая і сівая барада, такія ж добрыя і трохі сумнаватыя вочы.

Потым ужо, калі са мною можна было гаварыць і пра такія сур’ёзныя рэчы, як каханне, цётка Саша расказвала мне пра Доду:

— А ён прыгожы быў малады. І дужа любіў Хімку. Ды і яна яго, мусіць, трохі любіла. Але ж сысціся яны ніяк не маглі — Хімка была ўжо замужам за нашым Цітам, за дзядзькам тваім. І была ў іх ужо маленькая-маленькая дачушка Ганначка — маці твайго пляменніка Міці. Ты не смейся, не глядзі, што вы аднагодкі, ты яму ўсё роўна дзядзькам даводзішся. Гэта Ганна — твая сястра дваюрадная. Але тады яна яшчэ, я ж кажу, малюсенькая была. З пялёнак яшчэ не вырабілася. І раптам, дзетка, вайна. Нашага Ціта адразу на вайну ўхапілі. А Дода яшчэ малады быў, гадоў яму не хапіла — яго і не ўзялі. Вось і падладзіўся ён неяк — зацяжарала Хімка без мужа. Але хто яго ведае, можа і дарэмна на чалавека казалі — можа ён тут і не вінаваты зусім. Ведама, вёска: адзін скажа — і пайшло. Праўда, пакуль што Ціту туды, на вайну, не пісалі пра гэты прыбытак, што чакаецца ў яго сям’і. Мы таксама маўчалі: навошта, дзетка, яго засмучаць —яму ж і так там нялёгка, на гэтай вайне. А Хімка тут зусім забедавала.

Толькі неяк раніцою карова ў яе ацялілася. Схапіла яна цэбар вялікі з пойлам і панесла ў хлеў перад сабою. Там, дзетка, у хляве і абрадзілася...

Ды хутка і памерла сама: кроў у яе, кажуць, заразілася. А дачушка яе новая — байстручка, значыць, Додава — жыве сабе. Праўда, кволенькая, але нічога — патрошку ножкамі стрыжэ. А глядзець жа няма каму яе асабліва. І сабраліся тады суседзі на сваю сходку, каб рады даць гэтаму немаўляці. Пачалі Доду гаварыць мужчыны — умеў, маўляў, як у вёсцы кажуць, бацькам стаць, умей і гадаваць сваё дзіця: бяры дачку ды шукай ёй новую маці, а сабе — жонку. Але іншыя разважылі: дзе там яму, неўгамонню гэтаму, бацькам станавіцца — у яго яшчэ гульні дзяціныя ў галаве. Аддалі гэтае беднае дзіця Хімчынай радні. Яно там пажыло трохі ды і памерла: вельмі ж змучанае і кволенькае было.

А наш Ціт таксама, дзетка, з вайны не прыйшоў. Потым, па вайне ўжо, хадзіў твой бацька аж у Галошаўку, гэта куды малоць усе ад нас ездзілі, бо там вадзяны млын быў,— яй жа богу, і ты, калі маленькі быў, туды з бацькам ездзіў. Мне ж здаецца, што ты расказваў пра каменную бабу, якой бог сказаў не азірацца, а яна азірнулася, ды так яшчэ і сёння ля Галошаўкі стаіць. Дык вось туды і хадзіў Даніла, бо даведаўся, што ў гэтую вёску вярнуўся чалавек, які разам з Цітам ваяваў. Той трохі і расказаў твайму бацьку. Кажа, іхняга камандзіра забіла, а тут германцы на нашы акопы наступаюць. А нашы сядзяць у акопах, і няма каму іх падняць. Тады, кажа, узнімаецца Ціт. «За цара, за ацечаства!» — крычыць. Выскоквае сам з акопа, а за ім і астатнія. У штыхавую, кажа, пайшлі. Кажа, што сам ён бачыў, як Ціта два германцы на штыхі паднялі...

Ай, дзетка, а які ж ён смелы быў, дзядзька твой Ціт. Ніхто ў вёсцы не мог перамагчы яго. І ніхто прыгажэй, як ён, танцаваць не мог. Бывала, дзед твой Іван і кажа маёй маці, а тваёй бабулі: «Ты ведаеш, Васюта, не нагледзецца, як наш Ціт скача ці б’ецца,— усё ў яго так складна неяк выходзіць».

А панятлівы які быў. Галошаўскі поп, які дружыў з тваім дзедам, увесь час казаў: «Аддавай, Іван, свайго сына вучыцца — з яго вялікі толк будзе». І ведаеш, дзетка, Ціт адну толькі зіму павучыўся ў гэтага папа і ўжо сам дзяцей вучыў — поп адразу ж даручыў яму цэлы клас. Разумны быў чалавек, хай яму там лёгка ікнецца.

Ага, а пра што гэта мы? А, пра Доду. А то я ўжо на другое пераскочыла, а пра што расказваю — забылася. Старая ўжо, дзетка, забыўлівая стала.

А Доду што? Ён любіў дзяўчат. Ты ж Стопіху ведаеш? Дык ён за ёю аж паміраў. У Гілі ў карчме ўсе цукеркі, казалі, параскупляў ды ёй перанёс. А яна Стопа любіла. Ды ўсё ж Дода яе неяк пералашчыў на свой бок. Згадзілася яна за яго замуж выйсці. І толькі гэта пачалі яны запоіны гуляць, аж тут прыбягае, не памятаю хто, ды і кажа: «Хведар, ідзі Лукірку ратуй — атруцілася».

А Дода з ёю хадзіў трохі раней. І ведаеш, як пачула Лукірка, што ён запоіны гуляе, дык адразу і рашыла на сябе рукі накласці. Разумееш, яна ўжо ўцяжку была, хоць пакуль што яшчэ асабліва не відно было. Праўда, мы-то, таварышкі яе, трохі заўважалі, што яна з неахвотаю, неяк баязліва вельмі кажух здымала. Але не дужа думалі пра гэта — ці мала чаго ёй хочацца сядзець у кажуху: можа перамерзла, дык холадна.

На тым Додавы запоіны і скончыліся. А Лукірка стала пасля гэтага, як бачыш, Додзіхаю, а Стопіха — Стопіхаю...

Дода ўжо схаваўся ў Нікіпаравым двары. Ужо чуваць адтуль яго голас:

— Ты што, Нікіпар, тут ужо і начаваць будзеш? Усё сякераю ляскае, усё двор свой абтыкае, круглы робіць. Пэўне, баішся, каб Дар’я на двары не прастудзілася...

 

* * *

А вунь па вуліцы паволі пасунулася вялізная, як воз, ношка з сенам. За ёю не відно ні галавы, ні рук, ні спіны — толькі адны ногі. Але нават і па іх кожны зубравец пазнае, што гэта пайшоў дзядзька Сашта,— вельмі ж у яго свая, адметная хада. Цікава, няўжо ў яго так рана, у самай сярэдзіне зімы, скончылася сена і ў пуні стала вельмі ж прасторна? Не можа быць. Гэта ён хутчэй за ўсё ўбачыў, што да вясны не дацягне нават і са струшанкаю (а вясною таго сена не дакупішся!), і рашыў цяпер спакваля папаўняць свае запасы.

Насустрач яму грукоча трактар. Дзядзька Сашта саступіў з дарогі ў снег і чакае, калі той праедзе. А трактар едзе павольна — не спяшаецца.

Можна было б пайсці крыху хутчэй, дагнаць дзядзьку Сашту і пра ўсё распытаць. Але ён ужо мінуў нашу хату, зайшоў ужо за Лахмыдаву. Далекавата даганяць.

А то я ўяўляю, як бы ён спакойна павярнуўся да мяне, павярнуўся б з сенам, а потым паціху, крыху сагнуўшыся набок, спусціў бы рэзгіны на снег, узняў бы свае добрыя, сур’ёзныя вочы, у якіх (гэтага ніяк не схаваеш) так і скачуць вясёлыя іскрынкі-чорцікі, што толькі таго і чакаюць, каб рассмяшыць цябе:

— Здароў, мінчанін! А я толькі ўсё думаю, у каго б спытаць. Не памятаю, хто гэта прыязджаў з горада, дык казаў, што там дактары злуюцца, што іх часта без патрэбы выклікаюць старыя пенсіянеры. Скажам, вось такая старая, як Тарасоўка, выкліча сярод ночы машыну з доктарам і кажа: «Доктар, я хачу ў вас спытацца, на якім баку лепей спаць — на правым ці на левым?» А іншыя, кажуць, у горадзе вельмі баяцца ўсяго, нават у сваіх кватэрах. Не памятаю, хто гэта расказваў, як у адной сям’і на кватэры жыў. Кажа, званілі ім рэдка, але ўжо калі пазвоняць вечарам, дык у хаце, не дай ты бог, які перапалох узнімецца: загудуць усе, як патрывожаныя пчолы ў вуллі. «Ай-яй-яй, а хто ж гэта ідзе, ай-яй-яй, а хто пойдзе адчыняць яму, ай-яй-яй, што ж гэта цяпер будзе!» Як не праўленне цэлае збіраюць, каб вырашыць, каму ісці адчыняць завалы, зашчапкі ды замкі розныя. Адчыняць — а гэта ўсяго толькі іхняя суседка пазваніла. «Ці можна, кажа, у вас пасядзець, пагаманіць, а то нешта адной сумна стала». А ў нас што — заходзь любы ў хату, заходзь ці днём, ці вечарам — ніхто не баіцца, ніхто не зашчапляе дзвярэй. Наадварот, чужому чалавеку рады. А калі ў хаце нікога няма, тады дзверы будуць трэскаю заторкнуты ці галень да іх прыслонены. Праўда, і ў нас пачынаюць ужо трохі завалы ў моду ўваходзіць: разумееш, адзін багаты стаў, баіцца, каб грошы не пакралі, а другі тэлевізар купіў, дык баіцца, каб у хаце не наслядзілі...

Дзядзька Сашта адразу ж забывае, што спачатку яму хацелася пра штосьці спытацца. А запытальную форму ён выбраў таму, што з яе лягчэй пачынаць любую размову. Для яго перш-наперш важна расказаць, што сам ведае, а тады, пасля ўжо, і цябе распытаць.

— Слухай, а ці праўда, што пчалаводы, бывае, ставяць каля сваіх вулляў місачку з цукрам, а туды падліваюць гарэлкі. Пчолы нап’юцца, звіняць, шумяць тады, нібыта наш чалавечы «Шумеў камыш» пяюць. І, галоўнае, такія смелыя робяцца: ляцяць у суседаў вулей і ўсіх пчол там паразганяюць — паспрабуй спраўся з п’янымі! А яны потым увесь мёд у свой вулей папераношваюць.

Расказваў ён ужо мне, як маладыя настаўнікі куплялі карову:

— Спадабалася яна ім — лялька, а не карова. Грошы заплацілі. А я і кажу ім жартам: «А вы ёй у рот глядзелі? У яе ж ужо і зубоў нават цэлага раду няма». Паглядзелі яны — і праўда няма. Які вэрхал справілі, не прывядзі ты бог! Аддавай нашы грошы назад, ды і ўсё. Яны ж не ведалі, што ў кароў ніколі не бывае верхніх зубоў.

Расказваў, як Рыбак купіў быў яшчэ да вайны веласіпед. Я і сам памятаю, як ён адзін на ўсю вёску вечарамі вучыўся на ім ездзіць.

— Ведаеш, Рыбачыха хацела карову купіць. А ён сваё гне — толькі «лісапету». «Гары ты гарам, злыдзень,— раззлавалася жонка,— купляй ужо лісапету, каб ты хваробу сабе купіў». Ён і купіў. Але гэтая «лісапета» нешта вельмі часта ў яго псулася: то цэпка зваліцца, то штаны ўкруціць. Калі ні ідзеш, а ён усё з гэтаю «лісапетаю» возіцца. Спытаеш: «Грыша, што ты робіш?» А ён і адказвае: «Што, хіба аслеп? Не бачыш — карову даю...»

Але любіць ён не толькі расказваць. Любіць і слухаць. Калі б дагнаў дзядзьку Сашту, пра што б я мог яму расказаць? Ён жа любіць нешта смешнае, незвычайнае. Ага, вось, скажам, пра тое, як мне давялося наведаць турму — дзякуй богу, экскурсантам! Памятаю, як мяне здзівіла, што там ёсць свае падхалімы, свае прыстасаванцы. Разумееце, цікава бачыць забойцу і падхаліма ў адной асобе або злодзея — найлепшага спевака ў турэмным хоры. Цікава было слухаць, калі начальнік атрада дакараў зладзеяў, забойцаў, прайдзісветаў за тое, што тыя бачылі, як адзін зняволены закурыў не там, дзе можна, але ніводзін не сказаў пра гэта свайму начальніку. Ён звяртаўся да іх сумлення. І потым жартаваў, што самыя лепшыя падхалімы выходзяць тут чамусьці з забойцаў.

У турме людзі раскрываюцца да канца — тут жа кожны навідавоку. Нейкі былы кіраўнік з нашага рыбнага ўпраўлення пабіўся нават са сваім сябрам за тое, што таму далі крыху большы кавалачак селядца.

З цікавасцю пагаварыў я там з адным не вельмі старым, але ўжо і не маладым чалавекам. Мілы, задушэўны дзядзька. Жартаўнік! Нават здзіўляешся, як ён сюды трапіў,— ці не памылка гэта? Але не, усё правільна — ніякай памылкі няма. І трапляе сюды ён вельмі часта.

На гэты раз усё было так. У райцэнтры на базары стаяла машына. Грузавая. Каля яе тапталася многа жанчын: сонца ўжо нізка, і ім трэба хутчэй спяшацца ў свае вёскі. Ён адразу скеміў, што трэба рабіць. Падышоў. Пабухаў ботам па адным коле, па другім, з заклапочаным выглядам паглядзеў пад машыну, а тады ўжо спытаўся: «Што, кабеты, ехаць хочаце?» — «Ага, сынок, хочам».— «То сядайце, зараз паедзем». Бабкі загалакалі, як тыя гусі, усе разам, залопалі сваімі спадніцамі ды андаракамі, зашкрабалі кашолкамі: абляпіўшы з усіх бакоў барты машыны, яны няўмела драбаліся ў кузаў. Ён таго-сяго падсадзіў, таму-сяму кашолку падаў. А потым кажа — і зноў спакойна так: «А цяпер давайце разлічымся». Бабкі павымалі са сваіх схоў рублі і аддалі яму. «Ну, добра. Пасядзіце крыху — я пайду толькі папярос куплю, і паедзем». Бабкі сядзелі-сядзелі, чакалі-чакалі, а яго ўсё няма. Нарэшце прыходзіць шафёр. Толькі не той, а сапраўдны: ён у сталоўцы палуднаваў.

Не, пра гэта я ўжо, мусіць, расказваў дзядзьку Сашту.

Тады можна было, скажам, успомніць, як нам з Анатолем Клышкам надарылася пабываць на экскурсіі ў Журовіцкім манастыры. Гаваркі, разумны манах цудоўна выконваў ролю гіда. Ён паказаў нам і зімовы, і летні храм, паказаў келлі, расказаў, чым яны, манахі, харчуюцца тут і што ім забаронена есці, звадзіў на манастырскі прысядзібны ўчастак, дзе з гонарам паказваў плён працы сваёй, скардзіўся, што ім забаранілі хадзіць на могілкі з харугвамі... А потым па-змоўніцку запытаўся: «Ці хочаце святой вады напіцца?» Дзіва што! А хто гэта адмовіцца ад такой неспадзяванкі? «Тады пайшлі за мною!» І мы паслухмяна патэпалі за ім, думаючы пра залатую пасудзіну, дзе захоўваецца гэтая святая вада, пра залатыя каўшы, з якіх мы будзем піць яе. А манах прывёў нас да звычайнага ацынкаванага бачка, якія раней стаялі ўсюды на невялічкіх станцыях. Да бачка тоўстым бразгатлівым ланцугом была прыкавана вялізная алюмініевая кварта. Добры манах зачэрпнуў нам «святой» вады, як кажуць, з коптурам, і хоць піць нам не хацелася, мы выпілі па поўнай кварце і яшчэ пахвалілі гэты напітак — дзе там будзеш крыўдзіць добрага старога, які хацеў нам зрабіць такі сюрпрыз! Але потым, у келлях ужо, мы зразумелі, што не толькі святую ваду «даже монаси приемлют». Калі адзін з іх палез чагосьці за сваю тумбачку, то адтуль пачуўся такі прыгожы, пераліўны звон пустых бутэлек, які бывае на прыёмных пунктах пасуды...

Толькі не, гэта я, мусіць, таксама расказваў ужо дзядзьку Сашту. Нашы сустрэчы звычайна праходзяць так.

Ён мне:

— Слухай, ты не чуў, прыязджаў тут Даляй у водпуск, дык не мог мыцца нашай калодзежнай вадою — увесь час сабе ў кварце саліў. Казаў, так прывык да марской салёнай вады, як некаторыя курцы да табакі. Ён жа марак, капітан ужо...

Я яму:

— А я быў у камандзіроўцы ў раёне, і вось што там мне ў міліцыі расказвалі. Прыходзіць да іх бабулька і просіць знайсці яе кватарантку, якая грошы ўкрала. Знайшлі кватарантку, знайшлі грошы — у хусцінку акуратненька на ўсе чатыры рагі завязаны. Пытаюць, ці ўсе грошы. «Не, дзеткі, не ўсе, бо ў мяне тужэй ражкі былі завязаны — ледзь сыходзіліся... А цяпер, бачыце, як слаба завязаны».

Ён мне:

— А ці чуў ты, што з нябожчыкам Бадрацом (хай яму добра ікнецца там) было ў голад. Квактуха, жонка яго, сала ў куфар замыкала. Адзін раз ноччу чуе Пятрок: захрапла жонка. Ён і пайшоў шукаць сала. І знайшоў. Укусіў, адцягнуў, каб перакусіць, а сала — лясь! — яму па губах. Што за навалач — не кусаецца, ды і ўсё. Аж да світання прамучыўся, і толькі пры святле разгледзеў, што гэта не сала, а мачалка.

Я яму:

— Кажуць, гэта ў Скрыні было. Нейкі аршанскі пан прыязджаў сюды на паляванне. І адзін раз мядзведзь яму адну палавіну мяккага месца выдраў. Але пан палявання не пакінуў. Аднойчы прывезлі яго ў Скрыню на санях. Мядзведзя з бярлогі паднялі. А той Міхайла ні на каго не звярнуў увагі, хто і бліжэй стаяў, а адразу да панавых саней кінуўся: рашыў, мусіць, выправіць сваю памылку і другую палавіну выдраць.

Калі дзядзька Сашта пад’язджаў на санях са скрыняю, у якую збіралі попел, то пасля гэтага такі від транспарту ніхто і не называў інакш, як «таксі»; калі дзядзька Сашта бачыў, што камбайн жне яшчэ недаспелае жыта і зерне пачынае гарэць ужо нават у бункеры, то пасля гэты камбайн усе пачыналі зваць «хлебапякарняю».

У адну з пасляваенных вёснаў, калі многія мае аднавяскоўцы хадзілі паапухлыя з голаду, хату дзядзькі Сашты ў дадатак да ўсяго затапіла паводка. На калгасным двары ён расказваў пра гэтую бяду так:

— Ведаеце, сяджу гэта я на печы, грэюся. На хату ж не злезеш — вада па самыя вокны. І раптам бачу, вялізазны шчупак — плясь! — хвастом аб падаконнік ды як скокне — і адразу на стол. А потым так пачаў хвастом па тым стале біць — аж дошкі трашчаць: ведаеце, зноў хоча ў ваду. Бачу я, скора зваліцца ён са стала, а тады паспрабуй яго дагані. Я хуценька з печы нырца, ды да стала, ды шчупака таго за хвост — хапец! Вялізны, халера, быў — на ўсіх хапіла. Нават Валадзюк прыйшоў, дык я і яму хваста добрага адрэзаў. І сам, бачыце, як паправіўся, які спраўны з твару стаў...

У дзядзькі Сашты тады твар сапраўды быў спраўны — поўненькі, кругленькі: вы ж яшчэ, мусіць, памятаеце, якімі паўнатварымі бываюць людзі, апухлыя ад голаду?

 

* * *

За мною на дарозе нешта зашамацела, зашкрэбалася. Я азірнуўся. У прыцемках убачыў малога хлапца, які, сагнуўшыся і сапучы, разганяў санкі, каб потым, наваліўшыся на іх, хоць крыху праехаць.

— Хто гэта тут мяне падбіць хоча?

Санкі праехалі паўз мяне і спыніліся: па свежым снезе яны далёка не паедуць — гэта табе не ў марозік! З санак падняўся мой пляменнік — увесь у ліпучым снезе і ўжо ўвесь мокры, як з вады выцягнуты.

— А, гэта ты, Дзімка?

Ён вяртаецца з коўзанак. І, мусіць, ужо адчувае і рыхтуецца да ўшчування бацькоў, якія будуць зноў сварыцца, што і сёння ён прыйшоў мокры, увесь у снезе. Мы ўсе не мінулі гэтага. Сёння праз гэта праходзяць нашы дзеці, а потым не мінуць такога і іхнія дзеці, але, мусіць, заўсёды будзе так: бацькі будуць сварыцца, што дзеці вяртаюцца з коўзанак у снезе, а тыя ўсё роўна будуць прыходзіць дахаты белыя, як маленькія дзяды-марозы, мокрыя, як вадзянікі, але радасныя, як багі.

Памятаю, як Дзіма ўпершыню прыехаў у Мінск. Ён доўга азіраўся па баках: хацеў, мусіць, усё-такі разабрацца, куды ж, у які бок едуць машыны, а потым, убачыўшы каміны трактарнага завода, спытаў у бацькі:

— Тата, а чаму гэта са слупоў дым ідзе?

І памятаю, як мой сын, з якім мы кожную нядзелю гулялі ў парку, прыехаўшы да бабулі і ўпершыню трапіўшы ў лес, доўга хадзіў між дрэў, усё прыглядаўся — нечага шукаў. А не знайшоўшы, здзівіўся і спытаў:

— Тата, а дзе ж тут лаўкі?

Ён прывык да парку — акультуранага лесу — таму і сапраўдны лес спачатку не мог прыняць без лавак.

Гарадскія дзеці, трапіўшы ў лес і захацеўшы справіць невялікую патрэбу, доўга шукаюць такога, як у парку, туалета. А збіраючы суніцы ці маліну, дапытваюцца ў бацькоў, колькі каштуе тут шклянка ягад. Ягады прыносяць ім заўсёды з базару, і таму для іх ніяк незразумела, чаму тут ягады можна есці, не плоцячы грошай. Яны ўсё разумеюць па-свойму. Ім абавязкова трэба ведаць, ці балела цару, калі яго скідвалі з трона (а як жа — з вышыні і аб паркет), ці холадна зімою ножкам дрэў (яны ж стаяць у снезе, у мёрзлай зямлі).

Дзе ты, мой непасрэдны свет высокай-высокай травы, далёкага неба і вельмі блізкіх кузюрак?!

Там трава настолькі высокая, што ты хаваешся ў ёй з галавою і, каб убачыць, куды адышлася маці, узнімаешся на дыбачкі, а мяцёлкі слёзак і цімафееўкі, таўкачыкі трыпутніку і шчаўлюку, чырвоныя, вялізныя мячыкі канюшыны, нагрэтыя сонцам, прыемна так казычуць твар, пакідаючы надоўга пах пылку, мёду, зяленіва і цеплыні.

Там далёкае неба здаецца куды большым, бо кругагляд у нас яшчэ вельмі малы (толькі тое, што мы можам разгледзець з нейкай паўмятровай вышыні), а таму неба займае ў дзяцінстве ўсё наваколле: куды ні зірнеш — толькі неба, неба, неба...

Там вельмі ж ужо блізка мы стаім да кузюрак, і нам не трэба нагінацца, каб убачыць іх жыццё — паспешлівае і хапатлівае, як і ў людзей: мы стаім побач з імі і можам радавацца кожнай іхняй, нават маленькай, радасці (глядзі ты — такую ігліцу ўдалося падняць мурашцы!) і засмучацца кожнай няўдачай (божая кароўка ўпала з ліста на спіну — трэба ёй дапамагчы перавярнуцца!). Бо тут мы ўсе жыхары аднаго непаўторнага свету, імя якому — дзяцінства. ■

І дзе б мы ні былі, якія б краіны нас ні паклікалі, мы ўсё роўна будзем сніць адну-адзіную дарогу, якая вяртае нас у гэты непаўторны свет, якая ласкава так вядзе нас да нашай вёскі, да нашай хаты, да нашай калакалушыны. У свет высокай травы, далёкага неба і блізкіх-блізкіх кузюрак...

 

* * *

Роўненька, нібы салдаты ў страі, стаяць па ўсёй вуліцы слупы электралініі. Прагінаюцца ад снегу правады. А вось тут снег з іх абтрэсены. Гэта, мусіць, чародка вераб’ёў, што мітусліва корпалася ў снезе, шукаючы чаго-небудзь перакусіць, спалохана ўзляцела перад самым носам у каня і ўселася на правады.

Ва ўсіх хатах зырка гараць лямпачкі Ільіча. Снапы святла вырываюцца з вокан і, нібы пражэктары неба, асвятляюць вуліцу.

— Добры вечар! Чаму гэта ты ў водпуск зімою надумаўся ісці?

— Ды не, Міця, проста мне захацелася паглядзець на зімовыя Зубрэвічы.

— А я Сямёна Матрункіна праводзіў. Ён жа, ты ж, можа, ведаеш, жыве цяпер у Вярхоўі — у прымы туды зайшоў! Ваду, казаў, штодзень носіць, але вось кошку на «вы», як гэта ад прымакоў патрабуецца, толькі па святах называе.

З Ягоравым Міцем мы аднагодкі. У нас усё было агульнае: і цацкі, і гульні, і бойкі, і казкі, і школа. Цяпер ён — калгасны шафёр, у яго трое дзяцей. Сёння Міця — ужо дзядзька Міця.

Вось так незаўважна становімся мы дзядзькамі, хоць усё яшчэ, нават на чацвёртым дзесятку, цешым сябе разважаннямі пра сваю маладосць і думаем пра сябе толькі як пра юнакоў. І таму, калі нас называюць «дзядзькам», мы ніякавата азіраемся — спяшаемся падумаць, што гэта не да нас звяртаюцца, а калі ў чарзе дзяўчаты кажуць, што стаяць вось за гэтым мужчынам,— упэўнена шукаем мужчыну: ён жа абавязкова павінен быць намнога старэйшы ад нас. Нашы сябры па школе, па універсітэту незаўважна вырастаюць у кіраўнікоў, узначальваюць установы, а заадно аўтаматычна робяцца Віктарамі Андрэевічамі, Юрыямі Мікалаевічамі, Леанідамі Іванавічамі. І нам пры выпадковых сустрэчах бывае цяжкавата. Скажам, у Юрыя Мікалаевіча ідзе нейкая нарада, і, каб не падарваць яго аўтарытэту, нам трэба назваць яго не толькі па імені, але не забыцца і імя па бацьку — так жа яго называюць нават сівыя яго падначаленыя. Але зрабіць гэтага мы не можам, бо ведаем сваіх сяброў толькі як Юркаў, Віцькаў ды Лёняў...

Вось так, дзядзька Міця. Мы асабліва не заўважаем бегу часу і ўсё хочам прымірыць нас ранейшых з намі цяперашнімі. Памятаеш, як адзін час нам вельмі ж добра было гуляць з Сямёнам Матрункіным, якога ты толькі што праводзіў: мы гулялі ў хованкі, у жмуркі, у фанты, бегалі, мітусіліся, нават спрабавалі курыць. І не адчувалі, што ён гадоў на пяць старэйшы за нас. І раптам нам стала сумна: Сямён пайшоў у армію. Як мы чакалі яго вяртання! Як мы марылі, што нашы старыя гульні вернуцца зноў, і ўжо загадзя радаваліся той шумнай весялосці, якая таксама вернецца. І вось Сямён прыйшоў з арміі.

Мы ўвесь час раўнавалі яго да радні, якая доўга частавала Сямёна самагонкаю, запрашала ў госці, і цярпліва чакалі заканчэння гэтых афіцыйных прыёмаў. Нам карцела астацца з Сямёнам сам-насам. Нарэшце нам удалося зацягнуць яго ў «блыхарку», якая раней аж ходарам хадзіла ад нашага галасу. Паспрабавалі гуляць у фанты. Не, нешта не тое... Хоць мы і стараліся ўсё рабіць, як і раней. Паспрабавалі аднавіць нашы вясёлыя хованкі. Не, нецікава... Хоць мы і стараліся крычаць нават болей, як раней. Згарнулі па вялікай цыгарцы, селі на лаўцы, зацягнуліся — не, не так смачна, як раней. І памятаю, тады нейкі цень шкадавання, цень нечага назаўсёды страчанага прабег між намі. Гаворка таксама не клеілася. Сямён, памаўчаўшы, сказаў: «Пойдзем, хлопцы, на танцы да Соні Цімкавай». Сказаў ён гэта няўпэўнена, бо, мусіць, разумеў, што нам яшчэ пакуль на танцах няма чаго рабіць...

Неяк на зімовых канікулах мне заманулася паездзіць па тых горах, дзе раней кіпела ў снежных віхурах наша дзяцінства. Я ўзяў у школе харошыя лыжы, бамбуковыя палкі, добра апрануўся. Спачатку паехаў за пагробні, з’ехаў з акопа. Памятаю, які цудоўны гэта быў трамплін, як далёка кідала — рэдка хто мог устаяць на нагах. З’ехаў — ціха, спакойна. Нават азірнуўся — ці той гэта трамплін. Не, трамплін той, акоп той. З’ехаў яшчэ раз — ніякай радасці. Ну, думаю, гэта тут. Паеду-такі я на ўзрэчча, на Самастаянаву гару.

Самастаянава гара заўсёды была аблеплена, як мурашкамі, дзецьмі. З яе ехалі, сунуліся, куляліся, каціліся, на яе ўзбіраліся на лыжах, лезлі на коленцах, паўзлі на жываце задаволеныя, радасныя, чырванашчокія карапузы. Спортінвентар, так сказаць, таксама быў своеасаблівы: лыжы доўгія, з аполкаў, насы ледзь-ледзь загнутыя — так і дзяўбаліся ў снег; лыжы карацейшыя, з клёпак ад бочкі; канькі драўляныя, абагнутыя знізу палоскаю жалеза, выразанай з вядра; «каза» з толькі што падмарожаным пузам, якую ты, перавярнуўшы на рогі, вельмі ж ужо акуратненька паліваў на марозе вадою — каб, крый бог, не было гурбакоў... І, бывала, як толькі забярэшся на гару, зірнеш уніз — аж страшна робіцца: мамачкі, якая вышыня! Стаіш доўга, пакуль не адважышся адпіхнуцца кійкамі сам ці пакуль цябе нехта не падштурхне. Ну, тады ўжо трымайся! Паветра, як вата, набіваецца ў рот, вецер аж звініць, адкідваючы назад вушы шапкі. А калі ўжо не ўтрымаешся і гухнешся ў мяккі сумёт, узняўшы цэлае воблака снежнага пылу, то доўга будзеш выграбацца са снегу пад дружны рогат сяброў.

Я ўз’ехаў на Самастаянаву гару. Маленькі, заснежаны ўзгорак. Каб разагнацца, ад’ехаўся нават назад, аж да самага калгаснага саду. Разагнаўся і з’ехаў. Не, няма ўжо таго ветру, які звініць у завязках ад шапкі і набіваецца ў рот, як вата... Няма той вышыні, няма той хуткасці... І няма радасці, што з’ехаў і не ўпаў у сумёт...

Доўга не сустракаючыся са знаёмым, раптам пры сустрэчы заўважаеш, што ён пастарэў. Калі доўга не бачыў малога, адразу заўважыш, як ён вырас, змяніўся. Так і з гарою. Калі ты доўга з ёю не сябраваў, не імчаўся з яе на лыжах, яна здаецца ўсё той жа, якой ты яе запомніў у дзяцінстве. У цябе астаюцца ўсё тыя, ранейшыя прапорцыі: ты малы, а яна вялікая-вялікая. А вось пры новай сустрэчы раптам да болі ўражвае нечаканае адкрыццё: горы, як і людзі, старэюць і ніжэюць. Праўда, толькі адносна — у прапорцыях. І калі б ты заўсёды быў з імі, са сваімі гарамі, са сваім дзяцінствам, ты б не заўважыў гэтага, яны б для цябе заўсёды былі аднолькавыя. Не заўважыў бы, як не заўважаеш у штодзённай завірусе таго, як расце твой сын і старэеш сам і як першыя белыя промні пракідаюцца ў валасах тваёй жонкі...

Можа, па той жа самай прычыне шчымліва хвалююць змены пор года. З прыходам вясны нам радасна, але і крышачку шкада аснежаных дрэў, завей, сумётаў. Мы радуемся лету, але пачынаем шкадаваць, што ўжо не будзе ў ім клейкіх маленечкіх макулінак-лісточкаў, што асцярожна вылузваюцца з пупышак. Прыходзіць восень — і нам ужо не стае птушак, красак, жытоў... А ў халодныя зімовыя дні мы будзем тужліва сумаваць па жоўтым цёплым пажары лясоў, які астаўся палаць недзе там, у ласкавым бабіным леце...

Змена дня і ночы, развітанне яшчэ з адным старым годам... І тут ёсць сваё шчымлівае хваляванне. І ўжо, мусіць, зусім страшнавата чакаць змены стагоддзяў — не ўсім жа выпадае жыць у двух стагоддзях адразу!

Для нас з Міцем аднолькава канчаліся адны і пачыналіся другія поры гора. Скажам, яшчэ ўчора мы бегалі па гулкай грудзе вуліцы, грукаючы, здавалася, на ўсю вёску сваімі дзеравяшкамі, і слухалі, як у тым канцы тарабаняць калёсы на мёрзлых камлыжках, нібыта па бруку. А назаўтра прачыналіся і дзівіліся нейкай казачнай сцішанасці, заспакоенасці. Хата была ўжо асветлена роўным белым святлом, якое пасля цемені апошніх дзён восені аж кідалася ў вочы. Па вуліцы ледзь чутна слізгалі сані, галасы людзей таксама гучалі неяк цішэй — здавалася, людзі гавораць пошапкам. А ўсё наваколле, як глянеш у акно, выглядала святочным сталом, які засланы бялюткім-бялюткім абрусам. Значыць, пакуль мы спалі, да нас у Зубрэвічы прыйшла, нарэшце,

 

Зіма

Дзяцей чамусьці, як і тых дрэнных гаспадарнікаў, яна часцей за ўсё заставала знянацку. Мы прынцыпова недаацэньвалі вядомай прымаўкі: «Рыхтуй сані летам, а калёсы— зімою», таму самы напружаны час прыходзіў з першым снегам: трэба было адрамантаваць альбо зрабіць новыя і санкі, і канькі, і лыжы, і «казу»...

Зіма была таксама жаданай парою казак. У гэты час меншала работы ў маёй бабкі Васюты, і мы з Міцем доўга паддобрываліся да яе, пакуль, нарэшце, не чулі: «Ну, добра, слухайце...» Мы забіраліся з ёю на печ і ціхенька, каб не збунтаваць, падарожнічалі па невядомых краінах, радаваліся за асілкаў, бралі ўдзел у іхніх бойках са страшыдламі, спрабавалі нават падымаць цяжкую булаву. Бабка Васюта была нашым няспешным гідам па гэтай непаўторнай краіне казак. Мы слухаліся яе заўсёды, а калі ўсё ж парушалі гэты закон, бабка Васюта пакідала нас без казак. Гэта было вялікім пакараннем, бо патрабавалася потым некалькі дзён угавораў і задобранняў, пакуль зноў вярталася яе былая прыхільнасць.

Гэта з яе казак прыходзілі да нас упершыню мудрыя думы народа. Наш народ сваімі казкамі, прымаўкамі, прыкметамі заўсёды вучыў людзей быць добрымі. А тое, што ведаў народ, пераказвала сваёю нетаропкаю гаворкаю бабуля :

— Ну, што языкі павысалаплівалі? Ніколі нікому язык не паказвайце. А то жыў даўней у Зубрэвічах такі чалавек. Як малы быў, усё язык людзям паказваў. І дарослы стаў, а язык у роце не месціўся. Усё вісіць і пыл з усёй вуліцы змятае. А як памёр, дык яго закапалі, а з магілкі язык усё роўна тырчыць. Што ні рабілі, што ні прыдумвалі — нічога не дапамагло.

— Ну, што, накольнікі, недзе ўжо гняздо разбурылі? Зараз жа занясіце яйкі і ў гняздо пакладзіце. Бачыце, якія яны шэрыя? Вось і вас, калі не пакладзяце яйкі, такое рабацінне паабсядзе. Усе адразу ўбачаць, што вы гнёзды разбураеце...

Бабка Васюта вучыла нас ніколі не пускаць струмень у раку — бо тады памрэ той, каго ты вельмі-вельмі любіш; на вялікдзень мыцца з кварты, дзе ляжыць чырвонае яечка,— каб твар быў чырвоненькі, здаровенькі; прыглядацца, як ты ўпершыню бачыш бусла: калі ён ляціць — значыць, ты пяройдзеш у наступны клас, калі стаіць — то засядзеш яшчэ на год.

Зімою ў нашай хаце было вельмі холадна. Хата старая, дзіравая, як рэшата (мужчыны ж няма), таму нават невялічкі вецер і маленькі мароз дужа выстуджвалі яе, не звяртаючы ўвагі на тое, што наша ласкавая печ з усяе сілы старалася хоць трохі паправіць становішча і абагрэць нас, дзяцей: праз нейкую гадзіну пасля таго, як закладалі юшку, у хаце ўжо зноў было холадна, як у лядоўні,— хоць ты ваўкоў ганяй. Вокны так замуроўваліся, што ў хаце рабілася цёмна нават у сонечныя дні.

І таму я любіў гуляць вечарам у Міці. У іх вокны былі заўсёды адтаўшы, у хаце — цёпла. Пасярод хаты задумліва гаварыла сама з сабою невялічкая жалезная печачка, з якой па склёпах прасочваўся дымок. Які ён быў прыемны, гэты дымок! Вельмі цікава мне было глядзець, як белым пушыстым сабачкам у расчыненыя дзверы ўбягаў з сянец мароз і тут жа, у парозе, рассейваўся, адчуўшы цеплыню печачкі, і знікаў, чапляючыся за вілачнікі, венікі, цэбры.

І як хацелася, каб вечар ніколі не канчаўся, каб не трэба было пакідаць гэтую гаваркую печачку і гэты прыемны пах дымку, на які чамусьці злаваліся Міцевы бацькі.

Потым пад вясёлы перазвон капяжоў прыходзіла

 

Вясна

Яна прыносіла заўсёды свой мікраклімат. З паўднёвага, сонечнага боку хаты капяжы аж заходзяцца ад сонца і цеплыні, прызба адтала — на ёй можна пасядзець, пагрэцца, нават зняць шапку і расшпіліць кажух. А на паўночным баку капяжы аж сцяліся ад марозу, там яшчэ гурбамі ляжыць снег, а зіма настойліва лезе пад шапку — шукае твае вушы. Гэта трохі пасля вада пойдзе пад снегам, і тады ўжо збоч дарогі трэба ступаць асцярожна — так і глядзі, ускочыш у ваду па самыя калені. Потым загамоняць ручаі: на ноч яны будуць перасыхаць, як, скажам, горныя рэкі, калі няма ў гарах дажджоў, а раніцою прачынацца і паціху-паціху запаўняць свае рэчышчы — аж пакуль не загамоняць сапраўдныя віры. А пасля ўжо разыдзецца і Вуллянка. Яна робіцца шырокай, сапраўднай ракою, не месціцца нават у сваіх берагах і залівае луг па самыя акопы. Яна цэлы дзень шуміць, бурліць, на штосьці злуецца пад зарэчанскім мостам і не супакойваецца нават на ноч. І тады, засынаючы, усё яшчэ ўслухоўваешся, як яна варочаецца ў берагах, і імкнешся зразумець, што Вуллянка хоча сказаць і на каго яна так раззлавалася, разбушавалася...

А як толькі сонца згоніць снег з высокіх лапінак на лагу, яны становяцца нашымі стадыёнамі.

Мы гуляем там у лапту, у масла, у гарадкі, і ўжо многа даводзіцца накрычацца маці ці бацьку, пакуль даклічуцца нас палуднаваць ці вячэраць. У нас сваё вымярэнне часу — паставіў на палец вялізны кіёк і лічы, пакуль не ўпадзе: «Калечына-малечына, колькі гадзін да вечара — раз, два, тры...» Колькі налічыў, столькі і ёсць. І чаго там маці крычыць, што позна ўжо, калі да вечара яшчэ па «калечыне-малечыне» цэлыя тры гадзіны! Ды і дзе там пойдзеш вячэраць, калі ў прыцемках сама пачынаюць лятаць хрушчы, ад іх аж гудуць кроны дрэў, і варта толькі лёгенька патрэсці бярозку, як з яе зашпокаюць, як пераспелыя жалуды, хрушчы. Дзе там пойдзеш вячэраць, калі цяпер толькі што пачынаюць збірацца на «вішні» хлопцы і дзяўчаты. Вось яны зараз пасядуць на бярвенне, а потым дзяўчаты пераспяваюць многа песень, а хлопцы параскажуць столькі цікавага і смешнага. Аж да поўначы будуць перакатвацца з аднаго ў другі канец вёскі песні, аж да поўначы не будзе сціхаць малады смех. Пасля ўжо ўсё, здаецца, супакойваецца. Але гэта сапраўды толькі здаецца. На кожнай лавачцы аж да самай раніцы будзе чуваць сцішаны шэпт, які перапыняецца хіба што толькі пацалункамі ці выпадкова ўзрываецца смехам — прыглушаным, стрыманым, радасным.

А над сцішанымі Зубрэвічамі будзе трымцець цішыня цёплай вясновай ночы — з поўняю, з пахамі маладой травы і лісця. З пахам нядаўняга снегу, які яшчэ не паспеў выветрыцца. З новымі пахамі, якія здалёку напамінаюць нам пра

 

Лета

Цёплы, спорны летні дождж. Для кожнай хаты ў яго свая, адметная мелодыя. У нас ён паціху шапоча па зялёнай ад старасці страсе — нібы шукае штосьці ў саломе. Услухаешся, закрыўшы вочы,— здаецца, шумяць над хатаю вяршаліны дрэў. І толькі ў сенцах гулкае лопанне кропель, якія праз дзіравую страху падаюць на дошкі і па-свойму інструментуюць гэтую мелодыю, зноў напамінае пра дождж.

Для Міцевай хаты мелодыя дажджу была іншая. Дах у іх быў з гонты, і таму кроплі, падаючы, гулка лопаліся. Уявіце сабе, як лапоча дах, калі на ім адразу грымяць мільёны маленькіх, большанькіх і нават вялікіх выбухаў! А мы з Міцем любілі ў такі час па стромкай лесвіцы забірацца на гарышча, дзе гэтае лапатанне адбівалася кожным закуццем, драбілася на новыя сотні гукаў, дзе кроплі барабанілі як не пад самым вухам.

Злазілі мы ўніз быццам аглушаныя, а зайшоўшы ў хату, стараліся яшчэ больш прытварыцца, што нічога не чуем.

Ля некаторых хат барабанілі пад акном начоўкі, пастаўленыя пад капеж: дажджавой жа вадою вельмі добра мыць галаву. Некаторыя стрэхі стаялі ледзь не сухія — над імі шчодра, нібыта полаг, раскінулі свае кроны дрэвы, і кроплі, не дайшоўшы да страхі, разбіваліся аб лісце і асыпаліся незаўважнымі пырскамі.

Лета для мяне яшчэ там, у дзяцінстве, назаўсёды прапахла альховай карою, з якой мы рабілі лубкі для ягад; суніцамі, малінаю ды чарніцамі, якімі пахлі нашы рукі, вусны і нават шапкі, у якіх назаўсёды аставаліся пачарнелыя крапінкі ад ягад: калі мы траплялі на ягадную паляну, а браць болей не было куды, добрымі кошыкамі рабіліся тады гэтыя шапкі, а для грыбоў — сарочкі з завязанымі рукавамі. Лета пахне для мяне печанымі на кастры каласамі, у якіх зерне яшчэ мяккае і салодкае; свежым сенам, якое яшчэ зусім нядаўна было травою і яшчэ не паспела ў пунях запыліцца.

Лета — гэта ціхая паляна ў лесе, уся прагрэтая паўдзённым сонцам. Ты ляжыш на імху ці на мяккай ігліцы, заклаўшы за галаву рукі, і чуеш, як крэкча ля самага твайго вуха мурашка, выцягваючы з-пад тваёй галавы ігліцу і потым перацягваючы яе праз вялікую перашкоду — доўжанькі сучок. Ты глядзіш, як высока-высока ўгары абмятаюць неба пышныя кроны соснаў. А над табою зацята лётае і звініць-звініць, то адлятаючыся, то падлятаючы зусім блізка, авадзень — дзыс-дзыс-дзыс, дзыс-дзыс-дзыс... А навокал, у парным паветры паляны, стаіць густы настой жывіцы, разагрэтай шчодрым летнім сонцам.

Лета — гэта воз казытлівага непаслухмянага сена, збольшага ўвязаны і ўціснуты жэрдзю: ехаць жа недалёка, неяк давязём,— а на гэтай высокай і няўстойлівай капе-вышаконе, моцна ўчапіўшыся за вяроўкі,— ты. Ты адчуваеш нават самую маленькую няроўнасць каляіны, адчуваеш кожны невялічкі каменьчык, які трапляе пад колы, бо воз пачынае тады вельмі ж ужо шырока калыхацца, гайдацца — так і чакай, што вось-вось абернецца. І як жа замірае ад страху сэрца (а можа нават і не паспееш спалохацца), калі воз, вельмі ж ужо нізка пахіліўшыся, не зможа зноў цвёрда стаць на ўсе чатыры колы. Апамятаешся ўжо толькі на зямлі — засыпаны, прыціснуты духмяным сенам.

Лета — гэта яшчэ і пах свежай, падварушанай зямлі. Ты ідзеш па баразёнцы за акучнікам, моцна трымаючы яго за ручкі, а твае паабдзіраныя, пассунутыя конскімі капытамі ногі радуюцца халаднаватаму, мяккаму дотыку зямлі. А зямля ў дзяцінстве лечыць усё: залепленыя ёю хутка загойваюцца і праколы, і парэзы, і апёкі...

 

Восень

падкрадвалася заўсёды ціха, як кошка. Спачатку заўважаеш, што пастухі не прыганяюць ужо кароў на абед: дзень стаў маленькі, ды і няма той спёкі, якая раней бывала ў поўдзень і якую лепей за ўсё каровам было перачакаць у хляве. А вечарам, услухоўваючыся ў дружны брэх сабак, заўважаеш, што ён робіцца ўсё гучнейшы: вечары на пачатку восені бываюць звонкія, гулкія і ў ядраным паветры ўсё вельмі далёка чуваць!

Потым заўважаеш, як пад цяжарам пладоў апусцілі на падпоры сваё зялёнае крылле сады — кожная яблыня выглядае квактухаю, якая захінае пісклятак ад дажджу. Сарвеш антонаўку, правядзеш па ёй даланёю, каб абцерці. Божа мой, як свежа яна зарыпіць,— здаецца, чуваць на ўвесь свет! Бывае, унадзіцца ў сады моцны вецер. Пашастае, паходзіць, паносіцца між яблынь. Выйдзеш ноччу на двор і адразу заўважаеш змену: раней было светла ад яблык уверсе, дзе кроны дрэў, а цяпер быццам нехта перавярнуў яблыні — яблыкаў аж бела на зямлі, а кроны нязвыкла палохаюць халоднаю, нейкай трагічнаю чарнатою.

Ды нават і без дапамогі ветру ў сады прыходзіць той час, калі дрэвы, вызваліўшы галіны з-пад цяжару, шумяць усё роўна невясёла, нібы сумуючы па яблыках, якія цяпер ляжаць на зямлі ў вялізных грудах. Пройдзе час, плады вывезуць з саду, і тады ён здасца яшчэ больш сумным. Зірнеш — і зрэдзь дзе ўбачыш адзінокі яблык, што блішчыць між лісця на апошнім сонцы. Ды хіба яшчэ вунь той, таксама адзінокі і хітраваты, што прыкрыўся лістам, ды так і астаўся на яблыні,— яго ж не адусюль відно.

Спачатку высока-высока ў небе з’яўляюцца шэрыя, нават адчуваеш — халаднаватыя ўжо! — воблакі, якія ў нас называюць шэрымі коньмі восені. Потым яны паступова зніжаюцца, пакуль імжою не павіснуць над самымі хатамі, над коньмі, якіх мы пасём, скажам, у Цітаўшчыне ці ў Лазняку. І якое збавенне ад гэтай назоллівай, надакучлівай морасі — вясёлае цяпельца, якое так і падміргвае табе, пазябламу смаркачу, сваім жыхлівым полымем! Каля агню — свае казкі, свае бойкі. Старэйшым хлопцам так і карціць звесці нас, малых, біцца: «Глядзі, які Міця моцны. Ты ж баішся нават пальцам яго крануць».— «А вот і не баюся — вот і зачаплю».— «Глядзі, Міця, ён жа табе вымазаў тваю паддзёўку — палец у яго быў у гразі». Вось тут Міця ўжо і натапырыўся. «Глядзі, а Іван цябе не баіцца». Як гэта не баіцца? Трэба, каб баяўся! І бойка пачынаецца. Такія бойкі цягнуцца вельмі доўга, таму што хлопцы не даюць ім скончыцца. Самі ваякі даўно ўжо рады былі б заключыць мірнае пагадненне, але іх з усіх бакоў паддражніваюць, падбухторваюць: «Ой-ёй-ёй, як ён яго абадраў — увесь твар у крыві».— «Ай-яй-яй, а ў гэтага ўся штаніна падраная — а штаны ж такія новыя былі». І бойка, нібы касцёр, у які падкінулі сухіх сучкоў, усчынаецца з новаю сілаю.

А прычын звесці нас біцца ў большых хлопцаў было вельмі многа. Або самі закінуць шапку на дрэва, а скажуць, што гэта, напрыклад, Міця зрабіў, або расшчэпяць падэшву-дзеравяшку ў Міцевым чаравіку, забіваючы ў зямлю калок, каб навязаць каня, а чаравік потым пакладуць ля калка, на які навязаны мой конь...

Потым ты, размазваючы горкія слёзы крыўды, прытуляешся да цёплай конскай галавы, нібыта шукаеш нейкай спагады, а конь стаіць ціха — слухае цябе і глядзіць такімі вялізнымі і разумнымі вачыма, што ты патроху супакойваешся, упэўнены, што Клык цябе разумее, што ён таксама асуджае старэйшых «байбусаў». І неяк цёпла робіцца табе ад гэтай нечаканай супольнасці, ад гэтай новай, нікому, акрамя цябе, не вядомай тайны.

Коні для нас, вясковых дзяцей, былі такія ж знаёмыя, як і людзі. Мы добра ведалі іх характары, разумелі, што ім падабаецца і чаго кожны з іх не любіць. І таму нават па самым нязначным руху галавы, вуха ці хваста мы ведалі, што далей будзе рабіць Падрэз ці Шкворка.

А характары ў іх сапраўды былі розныя — у кожнага свой: аднаму не падабалася, калі да яго ідзеш з аброццю, другі хмыліўся, калі яго путаеш, а трэці аж закрываў ад асалоды вочы, калі яго ласкава гладзілі па зялёнай ад травы пысе.

Таму мяне неяк уразіла размова двух карэнных гараджан, якім толькі недзе на пятым дзесятку давялося «адкрываць» коней:

— А ведаеш, калі конь прыклаў вушы — значыць, ты яму не падабаешся. Уцякай, бо зараз брыкацца пачне.

І яны так радаваліся гэтаму адкрыццю, быццам бы разгадалі сакрэт невядомай для іх машыны...

Восень — гэта яшчэ школа, пачатак заняткаў. Устаеш раненька і выганяеш карову на паранкі: пастухі восенню гоняць у поле пазнавата, а таму трэба рагулю напасвіць раніцою. Бегаеш босы па зябкай і густой восеньскай расе і ўсё паглядаеш: ці не ідуць ужо ў школу вярхоўцы ці зарэчанцы? І потым, прыгнаўшы карову дамоў, скідваеш аброшаныя штаны, на калошыны якіх наліплі маленькія лісточкі, травінкі, пялёсткі позніх красак. Насуха выціраеш азалелыя ногі, абуваеш новыя, цёплыя, нядаўна купленыя чаравікі і, навесіўшы праз плячо палатняную сумку з кнігамі, важна ідзеш па вуліцы, загадзя адчуваючы, як незвычайна прыемна пахнуць пасля лета адрамантаваныя, чыстыя класы.

З якою ахвотаю садзішся рабіць першыя ўрокі! Раскладаеш на акне — шырокі падаконнік доўга быў для мяне пісьмовым сталом — новыя кнігі, новыя сшыткі (усё новае!) і садзішся на лаўку. Радуешся цеплыні падаконніка — ласкавае сонца на пачатку восені добра грэе; адчуваеш, як густыя промні ласкава торкаюцца ў твой нос, перабягаюць са шчакі на шчаку, забаўляюцца з валасамі... Побач лена, нібы засынаючы на зіму, гудзе муха: спрабуе пераадолець незразумелую перашкоду — балонку акна, праз якую і ўсё відно і не вылеціш...

Новыя кнігі і сшыткі прыходзілі да нас, праўда, потым, ужо ў старэйшых класах. А спачатку — адзін буквар на тры вёскі. І мы, не ведаючы яшчэ ўсіх літар і не ўмеючы пісаць, мусілі кожны дзень перапісваць урокі («уа — ау»), каб потым ужо вучыцца чытаць. А які экзатычны выгляд мелі нашы сшыткі! Мы самі рабілі іх са старых газет, са шпалераў, з лошчанай паперы, у якую сёння загортваецца масла, з рознакаляровых кавалкаў абгортачнай паперы... Даўкі, рэзкі пах мелу і наша бурае, падобнае на зямлю, чарніла, якое мы самі варылі з ваўчыных ягад — крушынніку...

І для нас не было тут нічога дзіўнага. Так, як тады, у цяжкія пасляваенныя гады, не было дзіўна, што настаўніца (а гэтае званне ў вёсках заўсёды ставілася высока) хадзіла ў бурках, а не ў модных чаравічках. У той час, калі ўсе хадзілі босыя, гэта было нават нейкім шыкам: нашу настаўніцу таму і празвалі «Бурак». А мы з Міцем, убачыўшы яшчэ здалёк, што яна ідзе на вуліцы, беглі насустрач, каб сказаць: «Добры дзень», а потым, пакружыўшы агародамі, зноў выскачыць у яе наперадзе і зноў сказаць: «Дзень добры!..»

Занятыя вучобаю, мы і не заўважалі, як з доўгага вясенне-летне-восеньскага адпачынку вяртаўся ў сваёй белай і цёплай шубе дзядзька Мароз...

 

* * *

А вось і яна — наша сяліба. Сюды засмучаныя і ўзрадаваныя, пакрыўджаныя і суцешаныя, заўсёды вярталіся мае продкі. Ішлі пехатою— і паслухмяна, даючы ім дарогу, рыпелі весніцы; ехалі на кані — і шырока расчыняліся вароты, запрашаючы ў круглы двор ці сані, ці плуг, ці воз дроў.

Круглы двор сялянскай сялібы заўсёды быў гасцінным месцам, дзе збіраліся вясковыя рамёствы, дзе таленавітыя рукі нашых прашчураў мудравалі тое, што неабходна гаспадарцы. Круглы двор — гэта і кузня, дзе можна навастрыць сякеру, назубіць серп; гэта і стальмашня, дзе робяцца драбіны для калёс, палазы для саней, абсада для вокан; гэта і бандарня, дзе нараджаецца бочка, каб саліць агуркі, дзяжа, каб спяліць хлеб, кадаўбец, каб трымаць у ім жыта; гэта і светлая майстэрня, дзе бацька, расчуліўшыся, з ласкаваю ўсмешкаю цэлага паўдня поркаецца каля ліповага палена, пакуль яно не зарадуецца прыгожаю, цудоўнаю цацкаю...

Хата — цэнтр круглага двара. Потым ужо, за ёю, ідуць хлявы, каморы, клеці, паветкі, яшчэ далей — лазня, гумно... І ўсё гэта з трох бакоў атуляе вялікі сад, вясною — белы ад квецені, восенню — белы ад пладоў, якія, здаецца, наскрозь прасвечвае сонца. Перад хатаю, ад вуліцы — звычайна невялікі гародчык, дзе жоўта ад вяргіняў, дзе буяюць бэз і калакалуша, дзе расце выносістая бярозка, у лісці якой, на ганачку шпакоўні, нібы той дзед на прызбе, кожную вясну сядзіць шпак і пасвіствае сабе паціхеньку, пераймаючы свіст людзей і птушак, думаючы пра нешта сваё.

А ў хаце — печ, гэтае ўгрэтае, цёплае гняздо, дзе ў лютыя зімовыя маразы збіраюцца ўсе: тут хапае месца і старым і малым. І нават кошка, якая, толькі што высунуўшыся ў сенцы, мільгатнём ускочыла на печ і соладка расцягнулася на чарэні. Тут жа стаіць і дзяжа, у якой падыходзіць заўтрашні хлеб, недзе ў кутку абсыхаюць валёнкі і буркі розных памераў, якія і заўтра будуць зноў спрачацца з марозам. На шастку вісяць пляцёнкі цыбулі і часнаку — каб, не дай бог, яны не захаладалі і не пайшлі потым на градах у стрэлкі...

Вось і яна, наша хата. Не, гэта ўжо не мая хата. Той, ранейшай, з павыскубленай ветрам страхою, з гнілымі вугламі, са сцяною, якая крута выперлася на хату, няма ўжо даўно. Яна саступіла месца новай пяцісценцы, якая вось цяпер, у вечаровых прыцемках, так ужо весела запрашае ўсімі ярка асветленымі вокнамі. Праз вокны відно, што пасярод хаты стаіць стол, а на ім — усё, што яшчэ асталося ад кабана, што яшчэ не параскладзена па кублах. У акно другой хаты відно, як зырка паліцца ў печы — полымя яркім дрыготкім святлом чырваніць супрацьлеглую сцяну. А калі паліцца ў печы — значыць, на шырокай скварадзе сквірчыць свежына. Ля печы ходзіць сястра, апошнія ўказанні дае гаспадар, сястрын муж. Памагае парадчыць сала і цётка Саша.

— Добры вечар, цётка!

Як толькі я помню, вы заўсёды былі вось такою. Заўсёды завязаная пад бараду (ну якраз як ручнікі на нашых абразах!) хустка — ці мала чаго гаспадыні можа спатрэбіцца выбегчы ў хлеў ці ў сенцы. Я не помню, каб вы ішлі калі-небудзь з парожнімі рукамі. Вярталіся з лесу — заўсёды неслі на сабе цяжкую вязанку дроў (дзе там таго каня дапросішся!), палолі ячмень ці лён — неслі з поля мяшок травы...

Я добра памятаю, як забіралі паліцаі майго бацьку, цётчынага малодшага брата. Была самая вясна. Мы, дзеці, сядзелі на нашым бярвенні (бацька збіраўся ставіць новую хату і таму навазіў ужо многа лесу) і рабілі сабе свістулькі з вярбовых пруткоў — у галінах сама бушаваў сок, і таму кара з іх вельмі лёгка здымалася.

— Гляньце, па некага паліцаі ідуць!

Не памятаю, хто іх заўважыў першы. Толькі мы ўсе выбеглі на самую вуліцу — паглядзець, да каго яны пойдуць.

Паліцаі завярнулі да нас...

Пакуль яны рабілі вобыск, бацька стомлена сядзеў на табурэце і паступова аглядаў хату, нібы назаўсёды хацеў запомніць яе: бацькавы вочы, ласкава абмацаўшы кожны сучок на столі, зачапіўшыся за крук, на якім звычайна вісела калыска, пераводзілі позірк на вокны, затым на абразы ў куце, адкуль вельмі ж ужо абыякава глядзелі на хату багі, пасля ў апошні раз адчынялі клямку нашых дзвярэй... Сэрца, пэўна, вельмі добра ўсё адчувае: бацька, як я цяпер успамінаю яго ў той момант, ведаў, што яму не вярнуцца ў хату, якая памятае яго першы крык, дзіцячыя гульні, хлапечыя таямніцы і вясельныя песні, калі ён прывёз сюды з Тумініч усмешлівую Вуллянку, маю маці...

— Ты ўжо глядзі тут, Вулляна, разам з Ліксашай дзяцей... — сказаў ён на развітанне і пайшоў наперадзе паліцаяў туды, дзе яго чакалі жудасныя дні гестапаўскіх катаванняў.

А праз нейкі тыдзень раніцою паліцаі прыехалі па маці. Яе не было ў хаце. Яна была ў полі — разбівала гной на сваёй палосцы, бо ўжо час быў сеяць. Яна прыбегла з поля і адразу ж кінулася да нас, быццам не ёй, а нам пагражала небяспека. Маці ўсё старалася нас, дзяцей, узяць адразу на рукі і ўсё цалавала, мітусілася, супакойвала, каб не плакалі:

— Супакойцеся, дзетачкі, не плачце, я ж хутка вярнуся — можа і сёння, а можа і заўтра. І тады мы з табою, Іванька, паедзем у Воршу і купім табе ножык складаны.

І ад таго, што маці сама не верыла сваім словам, слёзы, з якімі яна ўвесь час змагалася, не давалі ёй гаварыць.

Час для развітання ў нас быў. Паліцаі прынеслі з сабою бутлю самагонкі, прымусілі цётку засмажыць яечню і цяпер пілі, закусвалі, смяяліся — адным словам, весяліліся. Час ад часу злаваліся на нас: «Цішэй вы, парасяты! Верашчаць тут, ажно нячуцца — нават выпіць культурна не даюць!»

Паліцаі скончылі свой вясёлы банкет, запрэглі нашага каня ў калёсы, а маці ўсё ніяк не магла адысціся ад нас, выпусціць нас са сваіх абдымкаў.

— Ліксаша, Даніла прасіў нас з табою дзяцей глядзець, цяпер ужо глядзі пакуль што адна...

І паліцаі з п’янымі песнямі павезлі маці туды, адкуль яна ўжо ніколі не ўбачыла такой жаданай дарогі дадому.

А мы чакалі маці кожны дзень. Кожную раніцу я прачынаўся і, агледзеўшы хату, перш за ўсё пытаў:

— Ці прыйшла мама?

У вайну і пасля вайны ў нашых вёсках вельмі многа гадалі. Вайна параскідала людзей па свеце — бацька разлучыўся з дзецьмі, жонка з мужам, сын з маці. А ўсім вельмі хацелася калі не ўбачыць, дык хоць нешта ведаць пра сваіх родных. І людзі гадалі. Яны, як тапелец за саломінку, хапаліся нават за тую падманлівую надзею, якою дражнілі іх карты. Галадаючы самі, многа хлеба і сала прагадалі таксама мая цётка і старэйшая сястра Ніна. Многа радасных надзей прыносілі карты: яны абяцалі, што «чырвоная дама» і «бубновы кароль» хутка вернуцца.

Але маці і бацька так і не вярнуліся.

Памятаю, якія тужлівыя былі для мяне летнія надвячоркі, калі вярталіся з поля жанчыны. Усе беглі іх сустракаць. І толькі я адзін аставаўся каля рассыпаных палачак ці кінутай лапты — мне не было каго сустракаць. Гэта пасля ўжо я прывык, што мне таксама ёсць каго сустрэць, і, узнімаючы пыл, праставаў туды, адкуль вярталіся жанчыны, а з імі — цётка Саша.

Усялякую бяду нельга перажыць ні ў якім уяўленні, якое б моцнае яно ні было. І той боль, што бывае толькі пры страце самага дарагога ў жыцці — бацькоўскай ласкі і пяшчоты, якая можа заключацца толькі ў адным замілаваным дотыку шурпатай бацькавай далоні да тваіх валасоў і ад якога радасна сцішваецца сэрца,— ты адчуваеш, пэўна, толькі тады, калі зразумееш, што такі дотык ужо ніколі-ніколі не паўторыцца. Мае аднагодкі часам расказваюць, як ім крыўдна было глядзець, калі сіротам давалі ў школе на вялікай перамене кубак чаю, лустачку чорнага хлеба, намазанага павідлам. Але яшчэ цяжэй было, нягледзячы на голад, есці: дзеці добра ведалі, за што ім усё гэта даюць, і тая скібка хлеба не лезла ў галодны рот. І з якою радасцю аддалі б яны ўвесь гэты хлеб і павідла за адно толькі ласкавае слова «сынок!», і як бы памчаліся на гэты кліч, каб хутчэй узабрацца на матчыны рукі ці прытуліцца да калючай, няголенай бацькавай шчакі...

Цётка Саша замяніла нам маці і бацьку. Яна чакала, што хутка прыедуць і па нас, а таму, як толькі ў вёсцы з’яўляліся немцы (у Зубрэвічах яны не стаялі), цётка цалавала нас і гаварыла: «Дзетачкі, гэта прыехалі, мусіць, па нас ужо». Яна не адмовілася ад нас, не кінула нас, хоць гэта ёй і пагражала смерцю. Іншая сваячка, напрыклад, калі мая старэйшая сястра Ніна зайшла да яе папрасіць хоць якой парады, не пусціла яе нават на парог — маўляў, ідзі, а то падумаюць, што і я звязана з партызанамі, і маю сям’ю таксама расстраляюць. І дзіўна было б яе вінаваціць за гэта — яна, маці, таксама ратавала сваіх дзяцей...

Мусіць, на нашай яшчэ не зусім дасканалай зямлі існуе вельмі дасканалы закон раўнавагі. Каб ніколі зло не магло перамагчы дабро, на кожнага дрэннага чалавека нараджаецца ладны дзесятак добрых, шчырых, душэўных. Гэта, мусіць, дзейнічае ўсё той жа закон раўнавагі, які не дае, скажам, у адзін год нарадзіцца ва ўсім свеце толькі адным хлопчыкам ці адным дзяўчынкам.

Да гэтага дзесятка добрых і шчырых людзей належыць і мая цётка Саша. А можа нават і замяняе ўвесь дзесятак.

Яна рэдка калі садзілася за стол, не памаліўшыся папярэдне нашым абразам, якія віселі ў куце. Спачатку яна, хаваючыся ад мяне і неяк трохі саромеючыся, станавілася перад абразамі і доўга нешта шаптала ім, то ўсміхаючыся, то прымаючы вельмі сур’ёзны выгляд — здавалася, што яна расказвае гэтым маўклівым субяседнікам, што так уважліва слухаюць яе, пра сваё жыццё ці пра нейкія апошнія зубрэвіцкія навіны: маўляў, гэты памёр, гэты нарадзіўся, а гэты на дзяды так напіўся, што на могілках і заначаваў... Потым, убачыўшы, што я не смяюся з яе «рэлігійнага пачуцця» і не імкнуся перавыхоўваць яе, цётка мяне болей ужо не саромелася. А як я мог перавыхоўваць яе і даказваць, што бога няма, калі бачыў, што цётка моліцца не таму міражнаму святому, за якога прымушаюць біць ілбы святары, а свайму, канкрэтнаму, які заўсёды з ёю і імя якому — Дабрыня. А ў такога бога веру і я! Так, як веру ў танец сонца, і не толькі на вялікдзень, а пры кожным яго новым ускоце. І такой бяды, што гэта ўсяго толькі «нейкае змяшчэнне ранішніх паветраных пластоў ці своеасаблівасць праламлення ў чалавечым воку!» Галоўнае, што сонца на ўсходзе іграе, скача...

Веру я і ў магічную сілу цётчынага мяшэчка з нагрэтым ячменем, які няблага замяняў антыбіётыкі і, прыслонены да пятак, выганяў кашаль, прыкладзены да шыі, вылечваў горла, а сагрэўшы жывот — супакойваў адразу ўсе болі...

А цётчын агарод, які вельмі ж ужо мужна змагаўся з пасляваенным голадам. Устанеш раніцою і на сняданне спяшаешся ў грады: за стол жа няма чаго садзіцца — на ім ужо даўно не было і макулінкі хлеба. А там ёсць чым паласавацца! Асцярожна рассунеш халаднаватае і яшчэ мокрае ад начной расы лісце агурэчніку, адшчыкнеш зялёны крамяны агурок, рукавом абатрэш з яго зямлю і чорныя, як мачыны, крапінкі і тут жа, зажмурыўшыся ад сонца, хрумстаеш яго, адчуваючы, як кропля расы скацілася на босыя ногі ці як загула ў жоўтых агурэчных кветках ранняя пчала, што абрасіла крылле і цяпер чакае, калі яно высахне. Потым, сагнуўшы адну-другую галоўку маку, якія чамусьці здаваліся мне вельмі ж падобнымі на літару «о» з цітлам з царкоўнаславянскай кнігі, натрасеш з іх цэлую далонь чорненькіх мачын, усыплеш усё гэта ў рот і доўга-доўга смакуеш, стараючыся раскусіць кожнае зернетка. Пасля за зялёныя хвасты нацягаеш морквы, знойдзеш недзе ля хаты шкельца, сядзеш на ганку, угрэтым сонцам, і будзеш скрэбсці і есці не спяшаючыся моркву, думаючы, што па полудзень зноў варацца забеленыя казіным малаком гарбузы, якія вунь, у градах, так ужо і паўзуць па ўзмежку і потым лезуць аж на саменькі частакол.

Гэта ўжо будзе пасля, калі цётчын агарод убярэцца ў сілу. А на пачатку вясны, як толькі зганяла снег, мы, дзеці, высыпалі на поле. З кошыкамі і вёдрамі (нібы ў грыбы) ішлі мы выбіраць гнілую бульбу з непадсохлай яшчэ зямлі. Там, у гэтай глейкай твані, аставаліся то нашы бахілы, то старыя парваныя галёшы, то вялікі, не па назе, бурак... А здаралася, што, нібы ў балотнай дрыгве, завязаў па самы пуп і сам і выбіраўся на сушэйшае месца толькі з дапамогаю сяброў. Затое дадому цягнуў поўнае вядро бульбы — і сняданак, і полудзень, і вячэру адразу! Цётка распальвала ў печы, і ўжо на загнеце ўлагоджвала, сліжыла льняным семем скавараду старая і сухая подмазка, якая даўно ўжо забылася, як пахне сала ці здор.

А потым у алюмініевую міску ссоўваліся чорныя з белымі плямкамі крухмалу аладкі з гнілой бульбы. Якія яны былі смачныя, гэтыя аладкі! Іх трэба было есці адразу — пакуль цёплыя, бо калі яны астывалі, непрыемны пах сур’ёзна напамінаў, што бульба ўсю зіму праляжала ў зямлі, а не ў пограбе.

Стравы ў голад не ходзяць разам. Як толькі паспее адскочыць шчаўе на лузе ці крапіва пры плоце — можна варыць першыя стравы. Але як хочацца, каб да шчаўя ды хоць маленечкая лустачка хлеба! Потым, калі на лузе з’явяцца папкі канюшыны,— ёсць ужо хлеб, сяк-так злеплены з малюсенькіх зернетак канюшыны, высушаных на печы: яго ніяк не данясеш да рота — хлеб зноў рассыпаецца на зерні, якія, нібы шрот, дзяруць горла.

А калі даспявала ў калгасе жыта, галодныя людзі ішлі ноччу ў поле, рэзалі каласы, выжыналі лапікі ў жыце, хоць ведалі, што робяць блага і што, калі іх зловяць, будуць непрыемнасці. На поле ў гэты час назначаўся не адзін палявы вартаўнік — дзіўна нават цяпер успомніць, што поле, звычайнае жытняе поле, ахоўвалася, як той казачны сад з залатымі яблыкамі. Іванаў-царэвічаў лавілі, штрафавалі, сарамацілі, а яны ўсё роўна ішлі і зноў рэзалі каласы: голад перасільваў страх.

Па ўсіх беларускіх вёсках (і ў маіх Зубрэвічах таксама) з’явілася пасля вайны новая вячэрняя мелодыя: украдзеныя каласы і снапы трэба ж было неяк абмалаціць. Чалавек рассцілаў у сенцах ці ў пуні перабіранку, садзіў свой украдзены «пасад», зачыняўся і пачынаў працу: грукне адзін раз пранікам, пачакае крыху, а потым зноў — маўляў, ці мала што спатрэбілася яму паправіць у гаспадарцы. І, крый божа, не думайце нават, што ён малоціць! Малоцяць жа (усе добра ведаюць!) у тры ці ў чатыры цапы. А так нешта забіваюць, падганяюць, насаджваюць...

У тыя цяжкія пасляваенныя гады вельмі многа ў нашых вёсках сядзела фінагентаў ды розных упаўнаважаных: краіна ж наша, разбураная і абрабаваная фашыстамі, галадала.

І я, убачыўшы, што па вуліцы ад хаты да хаты ходзяць гэтыя ахрыплыя ад крыку валачобнікі, не ішоў дадому, а стараўся дзе-небудзь затрымацца. Хадзілі яны часта, і таму я ведаў, як усё гэта бывае...

— Чуеш, не злуй нас лепей. Плаці нядоімку, а то апісваць будзем.

— Апісвайце сабе. Толькі што вы апісваць будзеце?! Можа, вось гэтыя гнілыя вуглы, гніллё гэта?!

— І хату апішам.

— Во-во, тады, можа, гэтым сіротам хоць новую пабудуеце.

— А што ў яе там у хляве ёсць?

І, убачыўшы ў хляве казу, радаваліся:

— Ага, казу апішам.

Але каза, апісаная і перапісаная ўжо многа разоў, усё роўна аставалася ў нашым хляве. Упаўнаважаныя, сярод якіх былі і мае настаўнікі, звярталіся і да мяне:

— Ты ж піянер, угавары сваю цётку заплаціць нядоімку.

Але я ведаў, што грошай у нас, як і хлеба, таксама няма. І таму дапамагчы ўпаўнаважаным я не мог, хоць яны і запрашалі мяне ў свае памочнікі, намякалі на маю даросласць.

А пасля вайны дзеці вельмі рана станавіліся дарослымі. Яны рана замянялі сваіх бацькоў, што не вярнуліся з вайны,— і ў касе, і за плугам, і ў талацэ. Па радоўцы, якая вызначала вартаўніка вёскі (хто яго ведае, ад чаго трэба было вартаваць пасляваенную вёску — ці то ад зладзеяў, ці то ад пажараў), і я таксама, як адзіны мужчына ў хаце, выконваў гэтую дарослую ролю. Яшчэ з раніцы, убачыўшы прыслоненую да вугла нашай хаты прыбітую да калка дошчачку, на якой было напісана «Вартаўнік», я адчуваў ужо нейкі ўздым. Дзеці гулялі, як і звычайна, а я ўжо не мог супакоіць сваё хваляванне: дзіва што — мне, смаркачу, на ўсю ноч давяралі людзі ўсю вёску. Надвечар я апранаўся цяплей і да поўначы (на ўсю ноч мяне не хапала) горда хадзіў па сваім канцы вёскі.

Праўда, гэты сюжэт сёння ўжо гучыць банальна. Адзін пісьменнік даўно расказвае, як ён, малы, быў на радоўцы старшынёю сельсавета (і, маўляў, казалі, што лепшага старшыні і не трэба), хоць, як высветлілася, сельсавета ў іхняй вёсцы ніколі не было.

Мы незаўважна станавіліся дарослымі, а цётка Саша з намі старэла: яна недаядала, абы мы былі сытыя, недасыпала, абы мы былі дагледжаныя.

Неяк летам — гэта было зусім нядаўна — цётка Саша прысела на лавачку каля нашага палісадніка, а я ж ніколі перад гэтым не памятаю, каб яна сядзела вось так, нічога не робячы. Па вуліцы з кійком у руках ішоў стары з сівою-сівою барадою — я ведаў, што жыве ён у Зарэччы. Дзед пастаяў крыху і завярнуў да нашай лавачкі. Сеў побач з цёткаю, абапёрся на кій.

— Яй жа ж богу, гэта Ліксаша. А я ледзь пазнаў — усё думаў, ты гэта ці не ты. А памятаеш, як мы з табою кадрылю выбівалі? Недатрогаю ты, Ліксаша, была. Ну, а што, хіба ты выйграла, што за мяне замуж тады не пайшла?

Не будзем, дарагія сябры, слухаць, што яму адкажа цётка Саша. Не будзем ім перашкаджаць: хай пасядзяць, пагамоняць — яны разам многа чаго могуць успомніць. А я вам давайце раскажу лепей казку.

Жыла-была не ў трыдзесятым царстве, а ў нашай вёсцы, якая называецца Зубрэвічы, прыгожая і сціплая дзяўчына Алеся. Неяк, вяртаючыся з гульні, заўважыла яна, што яе даганяе хлопец — таксама прыгожы і сціплы. «Во яшчэ не хапала,— падумала яна.— Яшчэ з хлопцам пад ручку ісці давядзецца». І пабегла хутчэй. І хлопец за ёю бяжыць. Дагнаў ён дзяўчат, што ішлі дадому не спяшаючыся, і пытае:

«Ці не бачылі вы Алесю?»

«Ага, во толькі што прабегла!»

Хлопец яшчэ шпарчэй пабег. А дзяўчына таксама капыціць, не аглядаючыся. «Хоць бы не дагнаў»,— думае сама сабе. Прабеглі яны колькі часу, а тады чалавек і пытае сустрэчных жанчын:

«Ці не бачылі вы Алесю?»

«Во толькі што прайшла. Спяшайся, зараз дагоніш».

І чалавек далей пабег. Не ведаю, многа ці мала ён бег, толькі ўжо і сам адчувае, што трохі стаміўся. Выламаў па дарозе кій добры і зноў ідзе. Сустракае бабулек сівенькіх, якія яму насустрач надарыліся, і пытае:

«Ці не бачылі вы Алесю?»

«А чаму ж не бачылі? Бачылі — вось яна з намі ідзе, Алеся твая».

Паглядзеў чалавек на бабульку, бараду сваю сівую пагладзіў:

«Яй жа ж богу, гэта Алеся. А я ледзь пазнаў... Усё думаў, ты гэта ці не ты...»

 

* * *

— Добры вечар, ласкавая хата!

Абмёўшы гальнём снег з чаравікаў, абтросшы шапку і паліто ў сенцах, бяруся за клямку і заходжу ў цёплую хату. Пакуль распрануўся, памыўся з дарогі — стол ужо аж увагнуўся ад ежы: чаго толькі на ім няма!

Табе, шчодры сялянскі стол, хочацца сказаць ласкавае слова. Я памятаю кожную метку на тваіх дошках: вось гэтыя шрамы ад вострага нажа асталіся з таго часу, калі дзед крышыў на ім табаку, а бабуля — капусту; гэтыя кругленькія ямачкі — сляды ад моцных арэшкаў, якія не тое што раскусіць, але і разбіць малатком было цяжкавата; а вось гэтыя зарубкі на тваіх ножках расказваюць, як растуць, падымаюцца ўверх дзеці — на адзін сантыметр, на два, па тры...

Ты, моцны вясковы стол, заўсёды вытрымліваў вялікія перагрузкі заручын, вяселляў, радзін, хрэсьбін. І не адзін госць, паддаўшыся шчодрасці медавухі, седзячы на лаве, міжволі схіляў да цябе сваю зацяжалелую раптам галаву, клаў паголеную дзеля свята шчаку на твае халаднаватыя высліжаныя міскамі ды кубкамі дошкі.

Ты прапах куляшом, аўсяным кісялём, капустаю, блінамі, талакном, бабкаю, клёцкамі ды бульбаю з грыбамі. І хоць сёння ўжо ў вёсках не пякуць свайго хлеба (навошта, калі штодзень у краму прывозяць свежы), я веру, што ты ўсё яшчэ памятаеш цеплыню і пах загарэлых, пасаджаных на кляновы ліст і ўкрытых бялюткім ручніком караваяў, якія толькі што вынялі з печы. Стол пэўна ж яшчэ не забыўся, як мой бацька пачынаў новы каравай — нейкая ўрачыстасць прасвятляла ў тую хвіліну бацькаў твар, ён доўга, старатліва абціраў нож, спрабаваў пальцам, ці добра навостраны, потым браў круглы бохан леваю рукою, прыціскаў яго да грудзей, а праваю абганяў кругом ладны акраец. У сялян была спрадвеку вялікая павага і пашана да хлеба, які ім пе так ужо лёгка даваўся, а таму, пэўна, нават такая звычайная, будзённая работа, як пачынанне новага каравая, узнімалася імі на вышыню абраду.

Стол, ты памятаеш і галодныя дні нашы, калі ў хаце, здавалася, халадала ад бездапаможна парожняй печы. Ты ж ведаеш, як наша мама старалася хоць нечым скрасіць гэты час. Ёй было дастаткова аднаго зубка часнаку і малюсенькай макулінкі здору, каб у нашай хаце запахла, як на коляды: патоўчанае ўсё гэта разам так добра здобрывала суп, дзе крупіна за крупінаю ганялася, што мы ніяк не маглі адарвацца ад міскі. А калі заходзіў з вуліцы нехта чужы, дык абавязкова пытаўся:

— Дзе гэта ты, Вулляна, каўбас панабрала? На ўсю вуліцу пахне.

А ты ж, мусіць, памятаеш, калі мы, перажыўшы самы голад, нарэшце, варылі маладую бульбу-скараспелку. Як сядзелі мы вакол цябе, вакол чыгунка з бульбаю, з якога валіла пахкая пара. Памятаеш, і не наеўшыся як след, мы клалі лыжкі — кожны пакідаў іншаму: цётка пакідала Пашы, Паша — Ніне, Ніна — мне, а я — зноў цётцы.

І цяпер вось мы можам сабрацца ўсе ў госці, пасядзець за тым жа сталом, успомніць, як дружна мы жылі, але тое, ранейшае, ужо ніколі не зможа вярнуцца. І нічога не паробіш — птушкі, што вылецелі з аднаго гнязда, вярнуцца ўсе ў яго зноў не змогуць: ім трэба рабіць новыя, свае гнёзды.

І я, пагасцяваўшы, таксама паеду ў свой Мінск, дзе мяне чакае маё гняздо, каб потым, як толькі заные карэнне, зноў і зноў вяртацца на наша селішча, у Зубрэвічы, да шчырых і добрых людзей...

Над вёскаю з учарашняга шчыруе вецер. У лютым гэта не навіна. Люты — апошні месяц зімы, а таму вецер, як у нас кажуць, аж якоча, аж заходзіцца, спяшаючыся прайсціся па ўзрэхах і дарабіць тое, што ўпусціў, забыўся зрабіць за ўсю зіму. Ды і які б ён у д’ябла быў люты без лютага ветру, што аж сцелецца ад раз’ятранасці.

Нашы машыны збіраліся сёння ў Оршу. Але ўсе дарогі перамяло. І пакуль Сяргей Стопаў ходзіць ля свайго бульдозера (ён заўсёды чысціць дарогі), хлопцы паспрабавалі завесці свае машыны. Не заводзяцца — салярка замярзае. Сяргееў бульдозер таксама не завёўся. Ды калі б нават ён і завёўся, што толку чысціць тыя дарогі — іх жа следам і замятаць будзе.

І вось ужо жвавая кабылка Маруся, бухматая ад ветру і марозу, мусіць, спяшаючыся хутчэй скончыць гэтую непрыемную работу, паспешліва грабецца з сумёта на сумёт, правальваючыся па самае пуза і адварочваючы галаву ад ветру. Мы з Толем таксама захінаемся, але вецер у нашых санях дужа круціць. Ён усё роўна, як ні захінайся, сыпле, мяце ў нашы твары калючым снегам, ад якога аж гараць шчокі...

У полі — нічога не відно. Снег, снег і снег... Белыя пасмы бягуць па ўсім полі, збіраюцца ў віхры, з шумам ламаюцца аб сцяну лесу.

У лесе — ціха. Можна прабегчы за санямі, пагрэць ногі.

— Глядзі ты, і Маруся ладна бяжыць,— нібы нешта ўспомніўшы, гаворыць Толя.— А Харун мне казаў браць Васю, каб не памарозіцца. Але я збаяўся: яшчэ растрасе, чорт.

Я ведаю гэтага каня. Ён ніколі не ходзіць — увесь час бягом, бягом: і з гары, і на гару. Пра яго расказваюць як не легенды. Напачатку гэта быў няскладны, лянівы конік. Яго рашылі здаць на мясакамбінат. Давялі ўжо амаль да самай Оршы, але ён уцёк. Вазілі Васіля на той мясакамбінат яшчэ разы са тры. І ўсё ён уцякаў. Тады і пастанавілі: не чапаць яго болей — хай жыве, калі яму ўдалося перажыць сваю смерць, калі ён так настойліва змагаўся за жыццё.

І Вася, нібы зразумеўшы ўсё гэта, змяніўся. Цяпер яму не трэба ні пуга, ні прут. Ад аднаго толькі ціхага «но!» ён, як ашалелы, зрываецца з месца і імчыць што ёсць сілы — толькі моцна трымайся за сані ці за калёсы, бо ніякае «тпру!» тады ўжо табе не паможа.

Лес скончыўся. Голая Ленькаўская гара, на якой вірыць дуйка...

Я еду з дому дамоў...

І потым, седзячы ў цёплым вагоне, слухаючы аднастайнае татаканне колаў, я раптам вельмі ўзрадуюся, убачыўшы лёгкае трымценне электрычных агнёў Мінска: там жа недзе свеціць і маё акно. Тады можа ўспомніцца, як я «зайцам», на даху вагона ўпершыню ехаў у Мінск — вёз дакументы ва універсітэт. Мяне некалькі разоў ссаджвалі з вагонаў міліцыянеры, але калі я казаў ім, што еду вучыцца, і паказваў атэстат сталасці, яны расчульваліся і рабілі не па ўставу — падсаджвалі зноў на вагон. І як сціснулася ад невядомасці сэрца (невядомае заўсёды палохае чалавека), калі я ўбачыў упершыню агні Мінска, агні чужога яшчэ, незнаёмага горада, дзе мяне ніхто не чакае...

Вось і зачыняецца маё акно, расчыненае ў зіму. Недзе там, далёка за акном, асталася аснежаная вуліца маёй вёскі, на якой я зусім нядаўна ішоў: там асталіся, занятыя сваімі клопатамі, мае аднавяскоўцы — і тыя, з кім я толькі што вітаўся, і тыя, хто на гэты раз не сустрэўся мне.

Я пабываў у сваёй вёсцы. Такою сёння яе ўжо ніхто не ўбачыць — вёска стала другая, багатая: з новымі хатамі, з тэлевізарамі ў хатах, з магутнаю тэхнікаю, са штомесячнай выплатай заработку — тут ужо ніхто не ведае, што такое голад. Я люблю нашу сучасную вёску, але няхай даруюць мне чытачы, калі тут адчуюць нейкі сум па ранейшых маіх Зубрэвічах. Гэта, мне здаецца, натуральна.

І вось сёння, калі я пішу гэтыя радкі, вясна ўжо настойліва напамінае пра сябе: паласкавелае пасля зімовых марозаў сонца напаўняе вясёлым святлом мой пакой, а неба сінее ўвачавідкі, усё больш і больш нагадваючы колер першых пралесак.

Мой дзевяцісотгадовы Мінск сустракае вясну.

Сустракаюць вясну і мае Зубрэвічы.

Развітаўшыся з маёю вёскаю, я ведаю, што абавязкова вярнуся ў новыя Зубрэвічы. Бо я люблю іх, як і новую, светлую, прасторную пяцісценку на нашым селішчы, што вырасла замест старой маёй, урослай у зямлю бацькоўскай хаты.

Аршаншчына.

Зіма 1968 г.

 


1968

Тэкст падаецца паводле выдання: Сіпакоў Я. Сад людзей: Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1. Лірычная проза. Аповесці / [Аўт. прадм. С.Андраюк]. - Мінск, Мастацкая літаратура, 1985. - 510 с., 1 л. партр.
Крыніца: скан