Халодныя, нізкія, набрынялыя вільгаццю воблакі позняй восені плылі, здавалася, па самай вуліцы. Яны нехаця расступаліся, абмінаючы мокрыя, прыціснутыя да зямлі дажджом, сцятыя ад золкасці хаты, чапляліся за голыя, ужо без лісця дрэвы, аднак не затрымліваліся на іх і без перашкоды праходзілі праз пачарнелыя галіны-сукі, што, нібы грэючыся, размашыста хісталіся з боку на бок.
Пранізлівы вецер, які гнаў воблакі, нібыта зачэрпнуўшы з нейкага невідомага стаўка цэлыя прыгаршчы вады, часам кідаў ёю ў твар - яна на нейкі час сляпіла вочы і замінала бачыць дарогу.
Не тое што бегчы, а нават ісці супраць ветру і воблакаў было цяжка. Яна ўсё ж бегла праз іх, упіраючыся, нібыта ў нейкую рэчаісную перашкоду, у вецер, у густую слоту, у восеньскую непагадзь.
Лёгкі палітончык на ёй быў не зашпілены - адною рукою яна трымала яго за крыссе, прыкрываючы толькі жывот, а другою раз-пораз нацягвала як не на самыя вочы хусцінку, якая адразу ж з'язджала на шыю зноў.
Тая, што бегла, была вельмі ўзбуджаная і расхваляваная - здавалася, што яна нічога і нікога вакол сябе не заўважае.
Яна бегла пасярод вуліцы.
Было яшчэ вельмі рана. І вельмі холадна. Аднак, не зважаючы на гэта, на гарадскіх вуліцах усё большала і большала людзей. Асабліва шмат гараджан сабралася ля галоўнай аршанскай вуліцы. Яны стаялі паабапал яе і, затульваючыся ад ветру і дажджу, нешта заклапочана абмяркоўвалі і нецярпліва пазіралі ў той бок, куды бегла жанчына.
Калі далёка, у самым пачатку вуліцы, якая, убіраючы ў сябе сцежкі і дарогі, брала выток з лугоў, палёў і лясоў, з'явіўся вялікі, шэры, пакуль невыразны натоўп людзей, жанчыны, трывожна ўглядаючыся наперад, ціха божкаючы, пачалі хрысціцца, а мужчыны, вінавата апускаючы галовы, гледзячы ў дол, тужліва і насцярожана загаварылі:
- Бачыце, вядуць... Ужо вядуць. Ага, вядуць...
Падобная на гімназістку жанчына, што бегла пасярод вуліцы, пачуўшы з усіх бакоў адно і тое ж: «вядуць», «вядуць, вядуць», здрыганулася, міжволі сцепанула плячамі і пабегла наперад яшчэ барзджэй.
Гаспадыня маёнтка з-пад Копысі пані Ярына Жураўская, якая прыехала ў госці да сваіх знаёмых зубрэвіцкіх паноў, адразу ўпадабала і палюбіла яе. Ганулька, апошняя дачка зубрэвіцкага селяніна Пракопа Ціпака, слугавала мясцовай пані, якая на час гасцявання Жураўскай аддала дзяўчынку ёй.
Ганулька не адыходзілася ад госці, тая ў сваю чаргу неўзабаве пачала зваць яе сваёю сяброўкаю, і таму, не зважаючы на іншыя клопаты, з якімі яна і прыехала сюды, пані ўсур'ёз зацікавілася лёсам дзяўчынкі.
А прыехала пані Ярына да сяброў не столькі каб убачыцца з імі, колькі каб пагаварыць і параіцца.
Час быў трывожны. Асабліва для іх, паноў. Усё настойлівей і настойлівей хадзілі чуткі, што неўзабаве выйдзе царскі маніфест, які адпусціць сялян на волю. Сяляне радаваліся, чакалі вызвалення і адно толькі задумваліся: з зямлёю ці без зямлі будуць іх вызваляць?
Чуткі ішлі, а маніфеста аб адмене прыгоннага права ўсё не было. Людзі пачыналі хвалявацца. Некаторыя такую затрымку тлумачылі па-свойму: маўляў, царскі ўказ ужо ёсць, але памешчыкі яго хаваюць ад сялян. Разважлівыя хлебаробы казалі:
- Нельга ж нас трымаць у няведанні. Трэба альбо так, альбо гэтак. Ёсць маніфест - не бойцеся, пакажыце, няма - таксама сумленна скажыце пра гэта. А то толькі і чуваць адусюль: то паноў перабілі, то сялян перавешалі.
Нават цар Аляксандр II зразумеў, што нельга так доўга трымаць людзей у напружанні, - выступаючы ў Дзяржсавеце, ён сказаў, што адкладаць вызваленне сялян з прыгону небяспечна.
А то ж вунь і ў Копыскім павеце, у маёнтку, што мяжуе з яе, Ярыны Жураўскай, землямі - дарэчы, і сядзіба яго вялікасці вялікага князя Мікалая Мікалаевіча таксама побач - прыгонныя сяляне паднялі паўстанне. «Не хочам болей працаваць на пана, хочам казёншчыны», - бунтавалі яны. За памешчыка заступіўся засядацель земскага суда - сабраў некалькі дзесяткаў бестэрмінова адпушчаных мужыкоў і паслаў іх па бунтароў. Аднак тыя сустрэлі пасланых з сякерамі ў руках - падыходзьце, забірайце нас... Памешчыку давялося ўцякаць, засядацелю земскага суда - таксама, а мірыць паўстанцаў прыязджаў у Копысь сам губернатар, які, нібыта ўсё ж баючыся чагосьці, папярэдне паведамляў у Пецярбург: не, да прымянення не тое што куль, але нават і розгаў я не апушчуся...
Нагасцяваўшыся і нараіўшыся, хоць і не вельмі супакоіўшы душу, - нічога не паробіш: такі час, - ад'язджаючы дадому, пані Ярына забрала з сабою і Ганульку. За дзень да ад'езду яна сама прыйшла ў хату Пракопа - Пракопішка аж зніякавела: у хаце ж як для такой госці не вельмі было і прыбрана! - і адразу заявіла:
- Я хачу забраць у вас Ганульку.
- А навошта яна вам, шаноўная пані? - здзіўлена спытаўся Пракоп і ўважліва, толькі адным вокам - другое было прыжмурана - паглядзеў на госцю.
- Я яе вучыць буду.
- А яна ў нас, пані, і так вучаная. Жаць умеець, шыць умеець, карову таксама, калі спатрэбіцца, падоіць. Чаму яе яшчэ вучыць?
- Ганулька ў вас вельмі разумная, здольная, кемлівая. Ёй мала будзе ў жыцці адно толькі даіць кароў, - настойвала на сваім пані Ярына. - А я яе ў гімназію аддам. Яна настаўніцаю стане.
- А хто ў мяне на полі працаваць будзіць? - вёў сваё Пракоп. - Вунь жа, кажуць, цар хутка нам вашу зямлю аддасць. А яе ж урабляць трэба.
- А не балабонь ты, стары, абы-чаго, - умяшалася ў размову Пракопішка, баючыся, каб пані не перадумала: была такая надзея ў Ганулькі выбіцца ў людзі, і, крый божа, яна з-за гэтага дурня знікне. - Калі пані просіць - аддай ёй дачушку. А калі табе мала дзяцей, я яшчэ столькі, колькі ўжо ёсць, нараджаю. А то, бач ты яго, разгаварыўся - не аддам...
Пракоп і сам жадаў лепшай долі дачцэ, якую, як самую меншанькую, любіў больш за ўсіх, аднак яму чамусьці захацелася крыху нагнаць сабе цану - маўляў, гэта ж не ён просіць Жураўскую ўзяць да сябе сваю малую, а сама пані дамагаецца Ганулькі, каб вывучыць і зрабіць яе таксама паняю.
Жураўская павезла Ганульку за Дняпро, у свой маёнтак, аднак, пабыўшы там нейкі час і пабачыўшы, што яе прыгонныя пакуль што жывуць ціха, паехала з ёю ў Воршу.
У Воршы ў пані Ярыны быў прасторны, дыхтоўны і прыгожы дом. Зімою яна часцей за ўсё жыла ў гэтым доме разам з двума сынамі - самога пана падчас палявання, калі хлопцы былі яшчэ малыя, вельмі пакалечыў падстрэлены мядзведзь. Яго дадому прывезлі яшчэ жывога, але пан так і не змог ачуняць - памёр у маёнтку. Можа, таму пані Ярына крыху пабойвалася свайго двара і не хацела надоўга заставацца ў ім адна.
Ганулька думала, што пані ўзяла яе да сябе служкаю, пакаёўкаю, але Жураўская рабіла ўсё так, як і абяцала яе бацькам. Насілася з ёю, нібы са сваёю дачкою: спачатку ўладкавала «сяброўку» - пані Ярына называла так Ганульку і ў Воршы - на падрыхтоўчыя курсы, а потым і ў самую гімназію, якая на той час якраз адкрывалася.
І пачалося для Ганулькі новае, зусім незнаёмае жыццё.
Яна, хоць у пані і была свая пакаёўка, усё роўна старалася, як і ў Зубрэвічах, памагаць ёй - добрае сэрца дзяўчыны спяшалася аддзячыць за ўвагу і ласку.
Дзяўчына раніцою з радасцю бегла ў гімназію, а ўвечары з такой жа самай радасцю вярталася дадому - так яна цяпер называла дом пані Ярыны. У гімназіі ёй, вясковай дзяўчынцы, усё было вельмі цікава, і таму там яе ведалі як уважлівую і старанную вучаніцу, а дома ёй падабалася яшчэ болей.
Абодва сыны пані Ярыны служылі афіцэрамі ў расейскай артылерыйскай брыгадзе, якая была раскватаравана ў Воршы, і з гэтай прычыны часта бывалі дома. Асабліва вечарамі.
Ох, як яна любіла гэтыя вечары! Як было тады ў пакоях весела і шумна! Браты запрашалі дадому сяброў па службе, тыя прыводзілі з сабою нават дзяўчат - усе яны музіцыравалі, танцавалі, спявалі песні, весяліліся. Маладыя афіцэры стараліся далучаць да сваіх гульняў і яе, Ганульку, і рабілі выгляд, што нічога не здарылася, калі ў яе штосьці не атрымлівалася.
Асабліва шчыраваў ля яе Інакенцій, далікатны хлопец з Варонежа, які зваў Ганульку толькі Аннушкай, вучыў яе іграць на раялі і радаваўся кожнаму яе поспеху:
- Вы, Аннушка, видимо, играете с рождения и только прикидываетесь, что не умеете.
Тым часам Ганулька выбіралася ў прыгожую, зваблівую, паглядную дзяўчыну.
Убранне гімназісткі, як кажуць, пасавала ёй, было вельмі да твару, і яна, ведаючы гэта, амаль заўсёды, на ўсіх сустрэчах у доме пані Ярыны бывала толькі ў ім - здымала адно фартушок, і ўсё. Беленькі каўнер-стойка рабіў яе і так дужа гожую лебядзіную шыю яшчэ даўжэйшаю і прыгажэйшаю, прыталеная чорная сукенка яшчэ болей падкрэслівала не па-сялянску зграбную постаць, а з густам укладзеныя белыя валасы - іх часам дапамагала прычэсваць сама пані - так звабліва аточвалі яе мілавідны твар, што нават кірпаты, але акуратны носік зусім не псаваў яе далікатнае, нават арыстакратычнае аблічча.
Дзіўна, хоць многія, і яна сама ў тым ліку, думаюць, што з кірпатым носам не бывае прыгажунь, насуперак такім меркаванням Ганулька была прыгажуняю.
Неяк так атрымлівалася, што каго б з дзяўчат афіцэры ні прыводзілі з сабою да Жураўскіх, яна заўсёды была між імі самаю прыгожаю, самаю далікатнаю, самаю вабнаю.
Нечакана, само сабою здарылася нешта зусім непажаданае - абодва панічы закахаліся ў Ганульку. І старэйшы - Аляксей, і малодшы - семнаццацігадовы Юлька.
Ганулька нават баялася прызнавацца сама сабе, што і яна таксама закахалася - упершыню, моцна і, здаецца, назаўсёды. У аднаго з братоў. І не ў Юльку, які мітусліва, па-дзяцячы, спрабаваў звярнуць на сябе яе ўвагу, а ў па-мужчынску спакойнага Аляксея, які цяпер засланіў ёй сабою ўвесь свет - з ім яна засынала і прачыналася, з ім бегла ў гімназію і сядзела на ўроках, з ім, як на крыллях, ляцела дадому.
Гэта было як насланнё - цяпер яна ўсюды бачыла толькі Аляксея: усё тое, што рабілі і гаварылі яго сябры, Ганулька не чула і не бачыла, у пакоях іх нібыта і не было. Яна бачыла і чула толькі свайго каханага.
Пасля таго як госці разыходзіліся, яна прыходзіла ў свой пакой, кідалася, не распранаючыся, на ложак і плакала ад радасці:
- Божа, я кахаю яго!
Плакала ад радасці, але каб хто ўбачыў яе ў той час, падумаў бы, што ў яе нейкае вельмі вялікае гора.
Яна так моцна кахала, што ёй ужо было ўсё роўна - кахаюць ці не кахаюць яе самую. Аднаго свайго кахання ёй было дастаткова.
А тут Ганульчына радасць была падвойнаю - яе ж кахалі таксама!
Зразумела, ім нельга было пасля гэтага заставацца адным, але яны, насуперак разумнаму сэнсу - дзе вы бачылі, каб каханне прытрымлівалася таго сэнсу?! - заставаліся.
Пані Ярына, ад якой закаханыя не хаваліся і якой пра ўсё расказалі, спачатку надоўга задумалася, а потым спакойна сказала:
- А можа, у гэтым ваша шчасце, дзеці? Жывіце ў ласцы...
І яны жылі і не маглі адно адным нарадавацца, нацешыцца, не маглі нагледзецца адно на аднаго.
Аднак у апошні час Аляксей усё часцей і часцей пачаў кудысьці адлучацца, а то і ўвогуле па некалькі дзён не прыходзіў начаваць. Колькі неспакойных начэй правяла яна ў адзіноце, колькі самотных слёз выплакала - Ганулька нават не сумнявалася, што Аляксей закахаўся ў іншую і гэтак часта ездзіць на сустрэчы з ёю.
А ён, і праўда, вярнуўшыся, адчуваў сябе чамусьці няёмка, не глядзеў ёй у вочы, быццам яму было сорамна, што даводзіцца ад яе штосьці хаваць, аднак сказаць, куды знікае і дзе прападае, Аляксей так і не адважваўся. Замест гэтага тлумачыў Ганульцы, што яго артылерыйская брыгада раскватаравана па ўсім горадзе, батарэі стаяць у розных яго канцах, і таму, каб пабачыцца з сябрамі-афіцэрамі, ды і па службовых справах яму даводзіцца знікаць, і часам надоўга.
Яна ж не верыла яму - бачыла, што Аляксей хлусіць.
А ўсё Ганулька зразумела крыху пазней.
Той дзень у яе не было апошніх урокаў, і яна з гімназіі вярнулася вельмі рана. Браты ж, якія таксама ў гэты час апынуліся чамусьці дома, думаючы, што яны адны, нікога не баючыся і не асцерагаючыся, гаварылі ў Аляксеевым пакоі.
Яна асцярожна прайшла ў бібліятэку, ціха села ў крэсла, на самы краёк яго і прыслухалася.
Панічы некуды збіраліся і таму раіліся, што ім трэба браць з сабою.
- Юлька, нічога нам не спатрэбіцца там. Мы павінны быць лёгкія, як вецер. Толькі зброя няхай цяжарыць нам рукі! Але і яна павінна быць лёгкаю.
Пытаўся часцей за ўсё Юлька, а яму цярпліва адказваў Аляксей: старэйшы брат, мусіць, больш за малодшага ведаў, што чакае іх наперадзе.
- Брат, а чаму мы павінны ісці? Гэта ж сялянам зямля трэба, мужыкам. А ў нас жа яна ёсць.
- А хіба толькі адна зямля чалавеку трэба? Чалавек жа без волі - няпоўны. Ён - палавіна чалавека. Воля, Юлька, галоўнае для нас. Чуеш, воля!
- А ў чым яна, наша воля?
- У сваім народзе, Юлька. У сваёй зямлі. Вось забралі нас пад сябе палякі - расейцы пакрыўдзіліся: чаму вы не хочаце з намі быць? Забрала Кацярына - палякі злуюцца: чым вам пад Польшчай не падабаецца? А мы ж, Юлька, не палякі і не расейцы. Мы беларусы! І хочам самі сабою жыць. Чуеш, самі сабою!
- Але ж гэта небяспечна, брат.
- І вельмі. Так што сам рашай, што рабіць. Мне было б лягчэй і спакайней, калі б ты застаўся дома: страціць нас дваіх маме будзе невыносна цяжка... Не хадзі са мною, Юлька!
- Ты мяне абражаеш, брат. Я пайду з табою. Я ніколі не быў палахліўцам. І люблю Беларусь гэтак жа, як і ты. Але ж ты ведаеш, што мужыкі не заўсёды падтрымліваюць нас. Тых, хто паўстаў за волю.
- Праўду кажаш, Юлька. Вунь і Мураўёў сцвярджае, што ён усё робіць для таго, каб абараніць сялян ад мяцежнікаў. Ад нас з табою, Юлька!
- Таму і ловяць сяляне паўстанцаў і здаюць іх расейскім уладам.
- А хто ж тады мяцежнікі, Юлька? Хто ідзе з намі поплеч? Усё тыя ж сяляне! Сяляне і іх верныя сяброўкі - вострыя косы... А з каго сабраў свой атрад Звяждоўскі - паплечнік Каліноўскага? У вёсцы Зарубы пад Воршаю? З сялян! Праўда, да яго потым далучыліся студэнты Горы-Горацкага сельскагаспадарчага інстытута, і яны ўжо разам захапілі Горкі...
- Але ж Звяждоўскаму давялося распускаць свой атрад - з-за неспрыяльных умоў...
- За што на яго і злаваўся Каліноўскі. Канечне, казаў ён, Тапару - такі псеўданім узяў сабе Звяждоўскі - лягчэй было з'ехаць за мяжу, чым паспрабаваць стварыць новы атрад дзе-небудзь на Меншчыне ці на Гарадзеншчыне, дзе ўмовы былі больш спрыяльныя, чым у нас.
- Пачакай, а з ім жа разам з Масквы прыехаў яшчэ адзін афіцэр?
- Будзіловіч? Ігнат Мартынавіч? Паручнік лейб-грэнадзёрскага Екацярынаслаўскага яго вялікасці палка? Няма ўжо, Юлька, Будзіловіча... Атрад, створаны ім ля Воршы, ішоў пад Бабінавічы. Яго разбілі каля Пагосцічаў.
Шмат забіта. Нехта выратаваўся, пераплыўшы цераз раку, нехта патануў, пераплываючы, нехта трапіў у палон... Сярод палонных - трое памешчыкаў. Іх пакаралі смерцю. А мы ж з табой, Юлька, памешчыцкія дзеці. І афіцэры... Не хадзі са мной, Юлька!
- Пайду, брат.
- Будзіловіча схапілі на полі бою са зброяй. Яго, як кіраўніка атрада, па прысуду ваеннага трыбунала расстралялі ў Воршы. Ты ж і сам гэта добра ведаеш. А хочаш, я скажу табе, калі гэта было? Я запомніў назаўсёды - 26 красавіка 1863 года. Не хадзі са мною, Юлька! - апантана закрычаў Аляксей.
- Пайду, брат, - спакойна адказаў яму Юлька. - Бо мы з табой хочам мець сваю Беларусь. Вольную і ад Масквы, і ад Варшавы.
У Аляксеевым пакоі раптам стала вельмі ціха - як усё роўна ўсе, хто там быў, выйшлі з яго. Ганулька прыслухалася, але адтуль не чуваць было нават шораху.
Нарэшце зноў азваўся Юлька - нягучна, задумліва:
- Брат, трэба на адыход пабачыцца з мамаю. Трэба сказаць ёй.
- Не, Юлька, маме мы нічога не скажам. І развітвацца не пойдзем - гэта будзе нашаю зарукаю, што мы вернемся.
У пакоі яшчэ памаўчалі. Затым Юлька спытаўся зноў:
- А з Ганулькаю?
- І Ганульку не чапай. Мы пра ўсё ёй раскажам, калі вернемся. А мы абавязкова вернемся з табою, Юлька!
Тое, што пачула Ганулька, яе ашаламіла. Хоць не ўсё з таго, пра што гаварылі браты, яна зразумела, аднак міжволі ўсёй сваёй далікатнаю душою адчула, што над імі і над ёю самою вісіць нейкая вельмі вялікая, незразумелая небяспека.
Спачатку хацелася падхапіцца, пабегчы да іх у пакой, аднак яна як спаралізаваная сядзела на крэсле і не магла прыўзняцца з яго.
Галасы ўжо заціхлі, а яна ўсё прыслухоўвалася да цішыні. Калі Ганулька зразумела, што ў Аляксеевым пакоі нікога няма, было ўжо позна бегчы туды. І ўсё ж нейкая сіла падняла Ганульку з крэсла, выштурхнула з бібліятэкі і ўпіхнула ў Аляксееў пакой - у той пакой, дзе яны ўпершыню сустрэліся сам-насам і прабылі разам, абняўшыся, усю ноч.
Пакой і праўда быў пусты. І нішто нават не нагадвала пра тое, што тут толькі што былі людзі, што яны сядзелі, хадзілі, размаўлялі: ходнічкі акуратна пасланы, на крэслах ляжаць накідкі, ложак таксама прыбраны.
Гэта было як насланнё. Ёй здалося, што ўсё яна прыдумала сама - і хлопцаў, і іх размовы. Аднак усё ж выбегла з дому на вуліцу, зірнула ў адзін бок, потым - у другі. Хлопцаў нідзе не было відаць, і Ганулька няўпэўнена пачала сама сябе суцяшаць, супакойваць: значыць, і сапраўды ёй усё гэта прымроілася, - як прыснілася.
Аднак жа, калі вярнулася дадому пані Ярына, Ганулька расказала ёй пра ўсё і здзівілася, што тая вельмі спакойна ўспрыняла пачутае і, задумліва гледзячы некуды ў акно, толькі сказала:
- Хай беражэ іх Бог...
Пракоп Ціпак прачнуўся той дзень завельмі рана - усю ноч яму чамусьці дрэнна спалася. Варочаўся з боку на бок, уздыхаў, круціўся, спрабаваў нават выходзіць на ганак закурыць - у хаце ён, помнячы дзедаву звычку, ніколі не курыў, - аднак вяртаўся ў хату яшчэ больш раззлаваны: на дварэ было холадна, ветрана, вецер кідаўся ў твар дажджом, і, вядома ж, курыць на такой непагадзі было не вельмі прыемна.
Думкі, нібы мурашкі, апаноўвалі яго, і яму напраўду часам здавалася, што ляжыць ён не ў чыстай пасцелі на палацях, а ў мурашніку.
Гэта ж колькі часу прайшло, як адменены прыгон, як была падаравана ім воля, але зусім вольнымі яны ўсё роўна так і не сталі.
Праўда, сам Пракоп жыў з панам у добрай згодзе - пан, бачачы Пракопаву кемлівасць, працавітасць, сумленнасць, паважаў яго, а таму і селянін адносіўся да заможніка з увагаю, і калі што рабіў яму, то стараўся, як для сябе.
Гэта ж пан якраз параіў Пракопу выкупіць у яго Цітаўшчыну, дзе зямля была ўроблена і троху радзіла. А іншыя ж пабралі сабе ў надзелы няўдобіцу - балоты ды пяскі, - яшчэ і цяпер не сеюць і не аруць яе - ужо трэці год зямлю там робяць. Бо на той, што выкупілі, сей ці не сей, а ўраджаю ўсё роўна не ўбачыш - нічога на ёй не расце.
Эх ты, воля, воля! Здаецца, зямля ўжо і твая, але ўсё роўна яна табе як чужая - так і чакаеш, што пан зноў забярэ яе назад. З неахвотаю ён аддаваў ніву, а забярэ - з ахвотаю. Толькі дай - забярэ!
А лясы ж свае, а рэчкі свае ён і не думаў аддаваць. Вунь заманулася мне рыбкі пасмакаваць, папрасіў я ў пана дазволу ў яго рацэ каля сваёй хаты парыбачыць, а пасля яму два дні жыта ў жорнах малоў. У панскі лес схадзіў, грыба падняў - яшчэ дзень яму аддай. Звыш павіннасці, звыш аброку. Не, у тыя сорак абавязковых дзён для мужчын і трыццаць дзён душавога аброку для жанчын, што царскае павяленне паклала, у гэтыя паборы не залічваюцца: аддай дні жыўцом і не знайся! І ты, Пракоп, пацей, і ты, Пракопішка, згінайся...
Яно на паноў злуешся, але ж і за паноў часам хочацца заступіцца. Дужа раздурыла воля людзей.
Сказана ж у царскім павяленні, што без панскай згоды нельга разворваць і засяваць выганы і дарогі, нельга ставіць свае кузні і лазні бліжэй за сто пяцьдзесят сажняў ад панскіх пабудоў, нельга будаваць свае хаты на самых узлесках, а яны пра тое павяленне нібы і не чулі. Вунь Масей Крывулька паторкаў сахою агульны з панам выган, Антон Мацюк падсунуў пад самыя сцены панскага маёнтка сваю лазню, а Восіп Гарбач, той увогуле, ні ў кога ні пра што не пытаючыся, пасяліўся ў панскім лесе Ярыны Жураўскай. Пані Ярына падала ў суд, суд цяпер разбіраецца з гэтым, а Гарбач і ў вус не дзьме - маўляў, а як яны мяне судзіць будуць: цяпер жа воля!
Ага, ёсць табе, Пракоп, пра што думаць, ёсць з-за чаго не спаць. Але ж не з-за гэтага ты прачнуўся сярод ночы. Дужа страшны сон прысніўся табе. Нібыта нейкае балота перад табою - тваністае, дрыгвяное, зыбкае. А там, удалечыні, Анціп, сын твой, на купіне стаіць, а на яго ваўкі, павыпэцканыя ў твані, з усіх бакоў кідаюцца - цэлая гайня. Анціп жахае вакол сябе касою, нібы косіць ваўкоў, а яны ўсё кідаюцца і кідаюцца.
І па ўсім відаць, што не зможа Анціп абараніцца, што разарвуць яго ваўкі.
І тут Пракоп бачыць, што з іншага боку на дапамогу брату бяжыць Ганулька. Яна, не думаючы, кідаецца ў балота, бяжыць па зялёнай дрыгве, тая зыбаецца пад ёю, а яна бяжыць, бяжыць, бяжыць...
«Дачушка, пад табою твань! Правалішся!» - крычыць ёй Пракоп, аднак голасу свайго не чуе, бо голасу таго і напраўду няма ў яго.
А Ганулька бяжыць, бяжыць і бяжыць. Да тае купіны, на якой адмахваецца ад ваўкоў брат. Да тых ваўкоў, якія кідаюцца на яго...
Гэты сон быў настолькі праўдзівы, што, і прачнуўшыся, Пракоп ніяк не мог даць веры, што саснёнае не ява: ён усё яшчэ і праз цемру бачыў і сына, і дачку, і балота, і ваўкоў.
І яму зрабілася трывожна: нешта там здарылася з сынам і дачкою. Анціп пайшоў у Воршу, каб праведаць сястру, і нешта дужа доўга не вяртаецца. Ён і раней наведваўся да яе, але доўга не заседжваўся ў гасцях ніколі, хутка вяртаўся дадому - дома ж працы процьма. А цяпер во затрымліваецца. Ды і ў Ганулькі там не ўсё ладна. З панічом, казалі, звязалася. Не, трэба, мусіць, ехаць. Не зважаючы на непагадзь...
І ўсё ж Пракоп, пакруціўшыся, знайшоўшы зручнейшае месца на палацях, зноў паспрабаваў заснуць, аднак і на гэты раз у яго нічога не атрымалася. Тады ён рашуча падняўся і пачаў апранацца. Незадаволена замармытала нешта спрасоння Пракопішка і, павярнуўшыся на другі бок, зноў сцішылася, захрапла.
Пракоп выйшаў на двор. Дождж не перастаў, а вецер, здаецца, яшчэ памацнеў - ён ужо гуў у голых, невідомых у цемры суках дрэў.
Было зусім цёмна. І нічога нельга было разгледзець - ні неба, ні зямлі, ні дрэў, якія толькі натужна стагналі.
Была яшчэ самая ноч, і ўсё жывое, пахаваўшыся ад непагадзі хто ў хатах, хто ў норах, хто ў будках, моцна спала.
Не чакаючы світання - а чаго чакаць: цяпер, у глыбокую восень, аж да самага паўдня вось такая цемра, - Пракоп амаль навобмацак пачаў запрагаць. Балазе яму ніякае святло і не трэба было: ён столькі разоў рабіў гэтую работу, што мог запрэгчы каня нават з заплюшчанымі вачыма.
Адамкнуў стайню, вывеў каня. У таго ад першых кропель дажджу - гаспадар гэта не толькі адчуў, але і пачуў, - перасмыкнулася на баках скура, конь ці то спрасоння, прачынаючыся, ці то здагадваючыся, у якую дарогу яго збіраюць, цяжка ўздыхнуў. Пракоп зняў з цвіка хамут, што вісеў пад паветкаю, і, пакуль не намокла шыя ў каня, уссунуў яго на карак. Хаця, падумаўшы, дык не варта было яму і спяшацца - за такую доўгую дарогу ўсё роўна намокнуць і шыя, і хамут.
Калі ён заводзіў каня ў аглоблі, рыпнулі раптам дзверы, і з сенцаў на ганак выйшла Пракопішка.
- Куды ты? - спыталася яна.
- Паеду ў Воршу. Дзяцей праведаю. - Пракоп крыху памаўчаў, а потым дадаў: - Нешта я дужа дрэнны сон пра іх сніў.
- У такую непагадзь... - толькі і сказала жонка.
Пракоп маўчаў, моцна сцягваючы супоню. Маўчала і яна: ведала, што ў такі момант казаць яму нешта насуперак ці яшчэ горш - адгаворваць яго - марная справа, пусты занятак.
- Я тады пайду нейкага гасцінца збяру Ганульцы, - зварухнулася, як захаладаўшы, Пракопішка і, не зачыняючы дзвярэй, знікла ў сенцах.
Пракоп скінуў з калёс мокрую салому, накідаў у драбіны сухой, заслаў яе посцілкаю і, паклаўшы ў перадок хатуль, які ўжо сабрала і вынесла жонка, сеў сам. Затуліўся ў сярмягу, паправіў башлык на галаве - каб і дождж не сыпаў у самыя вочы, але каб і глядзець ён не замінаў, - і выехаў на вуліцу.
Вёска яшчэ спала. Не забрахаў ніводзін сабака, калі ён ехаў па вуліцы, калі выкіроўваў з вёскі, выязджаючы на шырэйшую дарогу, якая павядзе іх з канём да горада.
Не перастаючы ліў дождж. Гудзеў у прыдарожных абсадах вецер. Было вельмі цёмна, і конь шукаў дарогу навобмацак.
Світаць пачало недзе за Клюшнікавым, калі ён пераехаў Кабыляцкую гару і выязджаў ужо на стары Кацярынінскі шлях. Па ім, гэтым тракце, імператрыца Кацярына прыязджала ў Шклоў да свайго любоўніка Зорыча. І ўхажор, каб здзівіць яе, пасыпаў усю дарогу соллю і сустракаў Кацярыну на санях. Летам і на санях! І ў шыкоўным сабаліным футры!
Колькі ж той солі трэба было навазіць на летнюю дарогу, каб яна зрабілася зімоваю! Пракоп сам чуў, як старыя людзі расказвалі пра гэта. Пра тое, што соль на дарогу вазілі і фурманкі з Зубрэвіч, што і яны, Ціпакі, рассыпалі яе пад палазы санак імператрыцы... Як іскрылася тады пад летнім сонцам соль!
Цяпер жа Кацярынінскі тракт, не зважаючы на тое, што ў палях ужо крыху пашарэла, выглядаў змрочна і няветліва.
Конь ішоў ціха - нібыта спаў ідучы. Пракоп шмаргануў лейцамі, і ён, схамянуўшыся, пайшоў шпарчэй.
Наперадзе была рака Шчацінка. А адтуль - ужо рукою падаць да Воршы.
Ганулька ўсё бегла і бегла. Пасярод вуліцы. Людзі, якія ішлі насустрач, азіраліся на яе, а тыя, што стаялі наўзбоч, здзіўлена праводзілі гімназістку позіркам - куды яна, расхрыстаная, бяжыць, навошта: там жа і тых, хто аказаўся на шляху палонных, аслабаняючы ім дарогу, канвойцы адганяюць убок. А яна, дзівачка, бяжыць якраз туды.
Гэтую ноч яна заснула толькі пад раніцу. І то сон быў неспакойны. Яна сніла бацьку - той нешта крычаў ёй, ад нечага перасцерагаў...
І вось цяпер толькі прымружыла вочы, як тут жа прачнулася: яе разбудзіў нейкі невядомы, асцярожны і далікатны шолах. Яна ляжала не адплюшчваючы вачэй, - чакала, што будзе далей.
- Ганулька, не палохайся, гэта я. Ты спіш? - спытаўся знаёмы голас - ціхі і трывожны.
- Ужо не сплю, - адказала Ганулька і адплюшчыла вочы: каля ложка, нахіліўшыся над ёю, стаяла пані Жураўская.
Твар у яе быў бледны, а вочы - напалоханыя. Гэты страх перадаваўся і ёй, Ганульцы, і яе, яна адчувала, пачынае калаціць.
- Што здарылася, пані Ярына? - стараючыся гаварыць спакойна, спыталася яна.
- Бяда, Ганулька. Гэтую ноч у ваколіцах Воршы казакі разбілі тры паўстанцкія атрады, а палонных паўстанцаў вядуць у Воршу, каб пакараць. Чуе маё сэрца: сярод іх і нашы Аляксей і Юлька. Іх жа, зняволеных, аж чатырыста чалавек...
Ганулька адчула, як усё яе цела здранцвела, зайшлося ад пачутага. Аднак ёй не спадабалася, як пра гэта расказвала пані. Маці так спакойна гаворыць пра сваіх дзяцей? Пра тую бяду, у якую яны трапілі?
Ганулька, пераадольваючы здранцвенне, хуценька падхапілася з пасцелі, не саромеючыся пані Ярыны, спяшаючыся, пераапранулася, схапіла з вешалкі лёгкае асенняе паліто, накінула на сябе і выбегла з хаты.
Яна так і не апранула паліто. І цяпер прытрымлівае яго за крыссе рукамі, сцягваючы іх на жываце.
Бяжыць і бяжыць Ганулька насустрач тым, каго вядуць.
Хусцінка ўжо з'ехала з галавы, ляжыць на плячах, мокрыя валасы павыбіваліся з акуратнай заўсёды прычоскі, а яна бяжыць.
Паліто мокрае, заляпанае гразёю як не да самых плячэй, замінае бегчы, а яна бяжыць.
Дыхаць ужо няма чым, яна, як рыба, хапае паветра ротам, але бяжыць, бяжыць, бяжыць.
Колькі ні бяжыць, а ўсё ніяк не можа дабегчы. Ёй нават здаецца, што чым хутчэй яна бяжыць, тым далей становяцца тыя, каго вядуць. Аднак яна ўжо бачыць не агульны шэры натоўп палонных паўстанцаў, а пачынае адрозніваць змардаваныя, сумныя і прыгнечаныя твары, што вачамі ўпіраюцца ў зямлю. Кажухі, світкі, сярмягі... Канечне, усе яны ўжо без зброі. Ды ў іх яе, той зброі, і не было. Зброяй ім былі косы! Ды і з косамі, і без кос яны не падобныя да злачынцаў. Звычайныя мужыкі.
Казакі і салдаты, якія вядуць паўстанцаў, разганяюць перад імі людзей, рассоўваючы ўсіх на ўзбочыны, заганяючы ў завулкі.
Яна шукала тых, да каго бегла, у агульным натоўпе, а яны ішлі самыя першыя. Спачатку вочы яе зачапіліся за афіцэрскія пагоны на шынялі, потым убачыла звязаныя рукі - ва ўсіх траіх. Яшчэ падумала: «Калі ўсе ідуць вольна, а ім звязалі рукі, значыць, баяцца іх больш за ўсіх. Значыць, гэта камандзіры».
Яны ўтраіх ішлі крыху наперадзе ўсяго натоўпу. Высокі, статны стары з годна ўзнятай сівою галавою, побач з ім спакойна і ўпэўнена крочыў малады афіцэр, а каля яго - худзенькі хлопец у сялянскай світцы, які быў вельмі знерваваны: гэта бачылася па ягонай хадзе. Усе яны ішлі няголеныя, схуднелыя, стомленыя.
Калі Ганулька падняла, нарэшце, вочы на твар афіцэра, зірнула ў блакітныя яго вочы, з яе грудзей вырваўся сам сабою роспачны, нечалавечы крык:
- Алё-ша-а-а-а!
І цяпер ужо ніхто не мог ні стрымаць яе, ні спыніць - ні казакі, ні салдаты, ні ўзброеныя жыхары горада, якія памагалі лавіць «бандытаў». Праз хвіліну яна ўжо прагна тулілася да грудзей афіцэра, прыціскалася сукенкаю - паліто, як бегла, звалілася, і яна не заўважыла гэтага - да яго мокрага, набрынялага дажджом шыняля, лашчыла далонямі яго няголеныя, мокрыя, захаладалыя шчокі, грэла ротам Аляксеевы звязаныя чырвоныя і азалелыя рукі. Тут жа пад паху ёй па-дзіцячы торкнуўся - рукі і ў яго былі таксама звязаныя - той хлопец, які ішоў у групе самых важных злачынцаў трэцім: гэта быў Юлька, і Ганулька другою рукою прыгарнула да сябе і яго.
Канваіры, якія спачатку былі разгубіліся ад таго, што адбылося, пакрысе прыходзілі ў сябе - да Ганулькі ўжо спяшаўся казак з нагайкаю. Ён крычаў: «Назад! Разойдись!» І ўжо замахнуўся быў на Ганульку, аднак ударыць не паспеў. Ён бы і ўдарыў, аднак Аляксей імгненна падставіў пад нагайку свае звязаныя рукі, і біч аж некалькі разоў закруціўся на іх. Пакуль казак размотваў яго, да Ганулькі падбег Інакенцій, які ішоў у канвоі, і закрычаў:
- Аннушка, что ты здесь делаешь?! Уходи отсюда скорее! Алексей - преступник! Его повесят!
Гэта былі апошнія словы, якія яна пачула. Што было далей, Ганулька не памятала. Яна тут жа абмякла і з'ехала, ссунулася проста ў гразь - браты спрабавалі падтрымаць яе, аднак у іх гэта не атрымалася: звязанымі рукамі зрабіць такое немагчыма...
Прыйшла яна ў прытомнасць ужо на ўзбочыне вуліцы. Пад ёю ў гразь было паслана паліто, а над ёю схіляўся чалавек.
- Хто вы? - спыталася Ганулька.
- Я - доктар, - коратка адказаў незнаёмы.
На вуліцы было ціха.
- А дзе паланёныя? - зноў спыталася яна.
- Іх павялі судзіць, - адказаў доктар.
Ганулька, лежачы, рэзка павярнула галаву, яшчэ паспела ўбачыць хвост шэрай калоны паўстанцаў і тут жа зноў страціла прытомнасць.
Пракоп Ціпак прыехаў у Воршу ўжо тады, калі суд над паўстанцамі ішоў другі дзень.
Найперш ён паехаў да дома пані Жураўскай, спадзеючыся выпрагчы там каня, даць яму перадыхнуць, а самому хутчэй сустрэцца з дзецьмі. Аднак дом на гэты раз выглядаў вельмі змрочна, здаваўся зусім пустым: усё было пазачыняна, замкнёна. Ён доўга грукаў у веснічкі, пакуль нарэшце выйшла пакаёўка, якая крыху і расказала Ціпаку, што тут здарылася. Ён пытаўся, дзе пані, дзе Ганулька, але пакаёўка, мусіць, і сама нічога не ведала, а таму і не магла яму нічога растлумачыць.
- Мусіць, яны там, дзе панічоў судзяць, - толькі і паўтарала яна.
- А дзе іх судзяць? - дапытваўся Пракоп.
- Кажуць, у канцылярыі артылерыйскай брыгады.
- А за што? Яны ж такія харошыя мальцы.
- Панічы ўцяклі з часці, пайшлі ў лес і там ачолілі паўстанцкія атрады.
Слухаючы пра панічоў, Пракоп вельмі затрывожыўся за свайго сына - хтосьці як усё роўна падказаў яму: «Анціп быў разам з імі!»
Ціпак прасіў адчыніць вароты, каб ён змог распрэгчы на двары каня і пакарміць яго, аднак жанчына і слухаць пра гэта не хацела - пані забараніла ёй адчыняць нават веснічкі.
Збянтэжаны Пракоп, не хаваючы сваю незадаволенасць, развярнуў каня і паехаў шукаць канцылярыю артылерыйскай брыгады, дзе ідзе суд.
Тое памяшканне ён знайшоў лёгка - каля яго было шмат народу: ці то там тоўпіліся родзічы паўстанцаў, ці то сабраліся проста цікаўныя, якім захацелася пабачыць жывых мяцежнікаў.
Непадалёку ад будынка Пракоп убачыў канавязь, пад'ехаў бліжэй, прывязаў за тоўстую жардзіну лейцы, паслабіў супоню, якую ніяк было не развязаць, бо намокла - яна як стрэліла ўсё роўна, - адпусціў церассядзельнік і навесіў каню на галаву торбу з аўсом - той адразу ж губамі пачаў шукаць зерне.
У канцылярыі, дзе ішоў суд і куды неўзабаве пратаўхаўся Пракоп, было цемнавата - нават дадаткова запаленыя свечкі не давалі належнага святла. Пахла мокрым адзеннем, світкамі і шынялямі, якія ў цяпле пачалі сагравацца і прасыхаць.
Толькі прасунуўшыся крыху наперад, Пракоп нечакана пачуў:
- Ціпак Анціп Пракопавіч. Вы прызнаяце сябе вінаватым?
- У чым? - у сваю чаргу спытаўся сын.
Пракоп зніякавеў. Ён сцішыўся і ўжо не спрабаваў прасоўвацца далей - стаяў на месцы і ўважліва слухаў.
- У тым, што вы ваявалі супраць Расеі, - крыху памарудзіўшы, растлумачыў суддзя.
- Не прызнаю. Супраць Расеі я не ваяваў.
- Але ж вы хацелі адабраць у Расеі Беларусь і аддаць яе Польшчы?
- Нікому і нічога я не збіраўся аддаваць.
- Дык за што ж вы тады змагаліся?
- За Беларусь. Каб яна не была ні польскаю, ні расейскаю. Каб яна была толькі нашаю. Каб мы распараджаліся ў ёй самі.
- І за яе вы ваявалі? Са зброяй у руках?
- Не, у маіх руках не было зброі.
- А каса?
- Каса - спрадвечная наша сялянская памочніца. Яна - для працы.
Пракоп адчуў, як ад пачутага сэрца набухае, расшыраецца, большае - яго сон спраўдзіўся: сын трапіў у вельмі вялікую бяду...
Граф Мураўёў, даведаўшыся, што ў ваколіцах Воршы разбіты аж тры паўстанцкія атрады і палонены амаль усе бунтаўшчыкі, быў задаволены:
- Даўно б так. А то сяляне ў світках з перавязанымі косамі б'юць доблесных салдат яго вялікасці. І дзе?! Не ў заходніх раёнах Расейскай імперыі, дзе моцны польскі ўплыў, а ва ўсходніх, у тых, што Расея нядаўна далучыла да сябе. Пад Воршаю! Ганьба!
Ён адразу ж, як толькі атрымаў тэлеграму, паслаў у Воршу генерала Кастанду, які быў пры ім для асобых даручэнняў. Генерал атрымаў ад графа ўсе паўнамоцтвы - следства не зацягваць, суд павінен быць кароткі, пакаранні строгімі: каго трэба павесіць - павесіць адразу ж, каго пасадзіць у турму - пасадзіць той жа час, каго выслаць - выслаць не марудзячы.
Суд пачаўся, як толькі прывялі ў горад паўстанцаў - а палове дзевятай раніцы. Суддзямі па закону ваеннага часу сталі старэйшыя ваенныя чыны, а старшынёю - сам камандзір брыгады.
Паўстанцаў было шмат, і таму допыт, як бы ні хацелася яго паскорыць, зацягваўся - да трох гадзін ночы суддзі змаглі дапытаць толькі палову палонных.
Усе стаміліся - і тыя, каго дапытвалі, і тыя, хто дапытваў, - і таму старшыня суда абвясціў перапынак да васьмі гадзін раніцы. Аднак генерал Кастанда, які прыехаў к таму часу ў Воршу, загадаў, не зважаючы на ноч, зноў сабраць суддзяў і працягваць суд.
Новае паседжанне адкрылася ў шэсць гадзін раніцы. Цяпер допыты былі яшчэ карацейшыя - усё ўжо вядома, зразумела, лёсы паўстанцаў, прычыны іх удзелу ў паўстанні паўтараліся, і асабліва дапытваць, старанна дазнавацца не было чаго ды і патрэбы не было таксама: усе пацвярджалі свой удзел у паўстанні, але мала хто прызнаваў сябе вінаватым.
Асабліва ўсіх здзівілі і ўразілі браты Жураўскія - маладыя, перспектыўныя афіцэры, спакойныя, ветлівыя хлопцы, якіх добра ведалі ў горадзе, пайшлі ў лес і ўзначалілі там атрады паўстанцаў.
Таму, калі дапытаўшы ўсіх палонных, суд выносіў вырак паўстанцам, пачалі якраз з іх, кіраўнікоў атрадаў:
- Панове, вы, усе трое, абвінавачваецеся ва ўзброеным паўстанні супраць расейскага ўрада: вас паланілі на полі бою, вы адчайна супраціўляліся. А вы, браты Жураўскія, - і суддзя, нядаўні добры камандзір, строга зірнуў менавіта на іх, - абвінавачваецеся яшчэ і ў тым, што здрадзілі прысязе, здрадзілі воінскаму абавязку. Вы зганьбілі гонар той часці, у якой служылі. Вы заплямілі гонар мундзіра, не патурбаваўшыся нават зняць яго, выходзячы са зброяй у руках супраць сваіх таварышаў, - суддзя зноў уважліва паглядзеў на падсудных, здаецца, убачыў, што малодшы Жураўскі быў не ў мундзіры, а ў світцы, але не паказаў выгляду, што гэта яго здзівіла, і спытаўся ва ўсіх: - Вы прызнаяце сябе вінаватымі?
- Пан палкоўнік, мы з братам прызнаём сябе вінаватымі ва ўсім, пра што вы тут гаварылі, - за сябе і за брата адказаў Аляксей.
- А вы, пан Янушэўскі? - і суддзя павярнуў галаву да высокага, статнага, зусім ужо сівога старога, які ў маладосці меў, мусіць, добрую сілу ды і цяпер яшчэ, у свае паважаныя гады, выглядаў моцным і дужым.
Янушэўскі не спяшаючыся зрабіў крок наперад, паспрабаваў звязанымі рукамі зашпіліць расхрыстаны кажушок, аднак у яго гэта не атрымалася. І ўсё ж ён з годнасцю падняў галаву, загаварыў:
- Мяне сапраўды схапілі на полі бою са зброяй у руках. Я сапраўды змагаўся супраць расейскага ўрада. Але я змагаўся супраць толькі таму, што быў за. Я змагаўся за волю маёй Радзімы і волю майго народа. За Беларусь і беларусаў. Увесь сэнс майго жыцця - у гэтым. Некаторыя змагары казалі тут, што іх нехта змушаў да паўстання. Няпраўда! Да паўстання ніхто нікога не зможа прысіліць. Паўстанне - гэта смага душы. І яшчэ. Некаторыя гаварылі, што я быў жорсткі з імі, што часта змушаў мяняць месца, шмат перамяшчацца. Так, гэта праўда, і я прашу за гэта прабачэння ў сваіх паплечнікаў па косах. Але ж вайна - цяжкая праца, і яе можна выйграць часам нават і такім чынам...
Янушэўскі прымоўк, зірнуў у залу, у самую глыбіню яе, а потым зноў перавёў позірк на суддзяў:
- Паважаныя суддзі! Я зрабіў для радзімы ўсё, што мог. Цяпер мне засталося толькі адно - аддаць ёй сваё жыццё. Я ведаю, што вы павінны будзеце мяне павесіць. Але ж, прашу вас, не вешайце мяне, як злачынцу. Зрабіце гонар - расстраляйце: я ж салдат.
Старшыня суда тут жа параіўся з генералам Кастандам, з членамі суда і абвясціў прысуд:
- Паколькі ўсё трое прызналіся ў злачынстве і паколькі за іх дзеянні належыць толькі адно пакаранне - смяротная кара, суд, не выходзячы на раду, пастанаўляе: братоў Жураўскіх, пазбавіўшы воінскіх званняў, аддаць смяротнай кары праз павешанне, а двараніна Янушэўскага, па яго ж просьбе, пакараць смерцю праз расстрэльванне.
Пракоп здзівіўся, што дваранін, пачуўшы такі жорсткі прысуд, пакорліва перахрысціўся, нізка пакланіўся суддзям і з годнасцю вымавіў:
- Дзякую вам. Вельмі шчыра дзякую.
Панічы ж стаялі нерухома - бледныя і здранцвелыя. Яны, няголеныя і схуднелыя, здаваліся цяпер Пракопу зусім незнаёмымі.
А старшыня суда тым часам спяшаўся як найхутчэй выканаць свой непрыемны і вельмі цяжкі абавязак - ён быў прыстойны чалавек, і па ўсім было бачна, як нялёгка гэтая місія даецца яму.
- Паны, - звярнуўся ён да асуджаных і апусціў вочы долу, - прысуд будзе выкананы праз дзве гадзіны. Можа, якія-небудзь жаданні?.. - суддзя змоўк, а крыху пасля пацішэлым голасам дадаў: - Апошнія жаданні... Я абавязаны іх выканаць. Пан Янушэўскі, якое ваша апошняе жаданне?
- У мяне няма ніякіх жаданняў, - спачатку вельмі ўпэўнена адказаў паўстанец, а потым перадумаў: - А, дарэчы, ёсць. Я так доўга туляўся па лясах ды балотах, празяб і агаладаўся, што быў бы ўдзячны вам, каб вы падалі мне шклянку гарбаты. Усяго толькі адну шклянку гарачай гарбаты...
- Вас жа праз дзве гадзіны расстраляюць, - здзівіўся хтосьці з суддзяў.
- Не хвалюйцеся, я паспею выпіць шклянку гарбаты, - спакойна адказаў Янушэўскі. - Толькі адну шклянку...
І суд пастанавіў: дазволіць пану Янушэўскаму, паколькі гэта яго апошняя просьба, выпіць гарбаты з печывам і саладосцямі столькі, колькі пажадае.
- А вы, браты Жураўскія, што жадаеце? Можа, вы хочаце ў апошні раз пабачыцца са сваёю маці?
- Мы не хочам бачыць нашу маці, - спяшаючыся, зноў адразу за дваіх адказаў старэйшы паніч.
Малодшы з жахам паглядзеў на яго:
- Што гэта ты гаворыш, брат?! Мы ж праз дзве гадзіны памром...
- Юліян, ты не ўбачыш маму! - ужо закрычаў Аляксей. - Ёй будзе лягчэй не ўбачыць нас, чым нам - убачыць яе. Юліян, пашкадуй нашу маму...
- Іншых жаданняў у вас няма?
Старэйшы брат, правёўшы далоняй па зарослых шчоках, па густой шчэці на барадзе, нечакана сказаў:
- Мы з Юліянам жадалі б пагаліцца. Не хочам туды ісці зарослымі.
Аляксей гаварыў гэта сур'ёзна, і таму Пракоп ледзь не плюнуў сабе пад ногі: у панічоў апошнія хвіліны жыцця, а яны гавораць нейкае глупства...
Аднак галіцца панічам не дазволілі: брытва - гэта ўжо зброя, і прыгавораныя з яе дапамогаю самі могуць пазбавіць сябе жыцця, а самагубства, паводле закону, ужо будзе нібыта злачынствам: трэба, абавязкова трэба, каб прысуд выканаў кат.
У гэты час старшыня суда пра штосьці вельмі зацікаўлена раіўся з генералам Кастандам і суддзямі. Але яны, мусіць, так і не прыйшлі да згоды, бо неўзабаве палкоўнік падняўся і растлумачыў усім:
- Усё ж мы вырашылі параіцца. Суд выходзіць на раду.
Многіх гэта здзівіла - якая там рада, калі ўжо вынесены вырак! Але суддзі доўга не вярталіся - магчыма, нават звязваліся з Мураўёвым.
Пракоп глядзеў туды, дзе тоўпіліся арыштанты, шукаў вачыма Анціпа, але знайсці яго там, сярод столькіх світак і кажухоў, было немагчыма.
Пан Янушэўскі, якому ўжо прынеслі гарбату з булкамі і лімонам і развязалі рукі, спакойна сядзеў за невялікім столікам і, ні на кога не звяртаючы ўвагі, нібы ў сябе дома, не спяшаючыся, з асалодаю смакаваў гарачы напой - нават у прыцемках канцылярыі было відаць, як над шклянкай завівалася пара.
Пасля рады суддзя зачытаў асабістыя прысуды - каму турма, каму высылка. Смяротных пакаранняў больш не было. Анціпу выпала высылка. І ў канцы, ужо перабраўшы ўсіх мяцежнікаў, суддзя раптам сказаў:
- Параіўшыся, мы вырашылі адмяніць смяротны прысуд Жураўскаму Юліяну - у бітвах ён удзельнічаў без мундзіра і на полі бою яго паланілі без зброі. Таму высокі суд прысуджае Жураўскаму Юліяну пажыццёвую высылку ў Сібір.
Пракоп убачыў, як узрадаваўся старэйшы Жураўскі - ён нават усміхнуўся: то ж ён прымусіў Юльку здзець мундзір, а ягоную вінтоўку закінуў за куст.
Сам жа Юлька стаяў разгублены - не ведаў, радавацца яму ці засмучацца. Вядома ж, яму вярнулі ўжо забранае жыццё, але ж гэтае вяртанне назаўсёды разлучыць яго з братам.
Туды брат пойдзе адзін...
- Алё-шань-ка-а-а-а! - пачуўся раптам раздзіраючы сэрца крык.
І не паварочваючыся на яго, гэты родны крык, Пракоп не мог зблытаць ні з якім іншым: крычала Ганулька.
Ён, сілаю распіхваючы людзей, што стаялі перад ім, кінуўся на даччын енк.
Дачка бегла насустрач. Але насустрач не яму - яна ірвалася туды, дзе быў Аляксей. Аднак туды яна не паспела дабегчы - абмякла, асунулася і абвісла на бацькавы рукі.
Пракоп пачуў, як жанчыны, што стаялі побач, спачувалі Ганульцы:
- Самлела, бедная. А яна ж, ці бачыце, цяжарная. У больніцу трэба яе.
Пракоп, яшчэ не ведаючы, што будзе рабіць далей, хоць і спяшаючыся, але асцярожна ўзяў дачку на рукі, падняў і таропка панёс да выхаду. Людзі моўчкі расступаліся перад ім, давалі дарогу, і ён неўзабаве апынуўся на вуліцы. З Ганулькаю на руках кінуўся да сваіх калёс, адхінуўшы мокрую посцілку, паклаў дачку на салому, падбег да каня і паспешліва пачаў развязваць лейцы - аднак, намоклыя, яны ніяк не развязваліся.
І ўсё ж ён абедзвюма рукамі, памагаючы сабе нават губамі, адвязаў лейцы, хуценька збоку ўскочыў на калёсы, развярнуў каня і, сцябаючы бесперастанку пугаю, пагнаў яго вуліцаю.
Спачатку Пракоп і сам думаў, што дачку трэба завезці ў больніцу, а потым, нахіліўшыся над ёю і адчуўшы, што яна хоць і цяжка, але ж роўна дыхае, скіраваў каня на бліжэйшую вуліцу, якая вяла за горад.
Дождж так і не перастаў. Ён хоць крыху і паменеў, але ўсё ж калі часам усчынаўся вецер, зноў большаў, спарнеў.
Пракоп паправіў на дачцэ паліцечка, захінуў яго, падаткнуў з усіх бакоў салому. Потым згарнуў набрынялую вадою посцілку і бугарком паклаў яе ля дачкі - з таго боку, адкуль дзьмуў вецер. Хацеў яшчэ чым-небудзь прыкрыць Ганульчын твар, але потым не стаў гэтага рабіць - хай росіць яго халодны дождж, які, хай дае Бог, дапаможа дачцэ хутчэй апрытомнець.
Увачавідкі цямнела. Углядаючыся ў дарогу наперадзе, Пракоп заўважыў, што нешта замінае яго каню ісці, асабліва - бегчы. Злез з калёс, падышоў да каня і тады толькі зразумеў, што яму замінала, - спяшаючыся, ён забыўся зняць пусты ўжо ад аўса мяшок, і той, калі конь браўся бегчы, матляўся ў яго пад галавою.
Калі Пракоп зноў садзіўся на калёсы, ён выпадкова, пасунуўшыся, каб умасціцца зручней, зачапіў, таўхануў дачку, і яна заварушылася. Бацька ўзрадаваўся і пачаў нанова ўкрываць яе, падторкваць салому.
- Дзе я? - слабым голасам спыталася Ганулька. Пакуль Пракоп думаў, як адказаць на гэтае пытанне, яна, нібы памагаючы яму, ціха вымавіла другое:
- І хто са мною?
- Дачушка, гэта я...
- Татка? - узрадавалася Ганулька, пазнаўшы бацьку па голасе. - А куды мы едзем?
Было ўжо зусім цёмна. Па драўляным мосце яны якраз пераязджалі Шчацінку - пад імі, перапоўненая дажджамі, шумела рака.
- Дадому, дачушка, едзем, у Зубрэвічы. У сваю хатку... - супакойваў ён яе, як малую.
І раптам Ганулька пранізліва, роспачна закрычала:
- Алё-шань-ка-а-а-а!
І пачала падымацца, каб злезці з калёс. Пракоп прытрымліваў яе рукою, не даваў устаць, а яна ўсё крычала:
- Татка, паехалі назад! Там жа Аляксейку сіля-я-я-я-ць...
Гэта ўжо быў не крык, а выццё. Страшнае, адчайнае, нечалавечае... Ад яго, здаецца, аж дрыжала цемра.
Пракопу зрабілася жудасна. Ён, адчуваў, пакрываецца халодным потам і, пераадольваючы дрыжыкі, пачаў з сілаю сцябаць каня.
- А-ляк-сей-ка-а-а-а! - з нейкім надрывам узвыла дачка і нечакана заціхла - зноў страціла прытомнасць.
Бацька, ачуўшыся, пяшчотна пагладзіў яе па галаве, потым знайшоў у цемры даччыну руку, моцна, нібы грэючы, сціснуў яе і ўзяўся яшчэ ямчэй паганяць каня, але той, стомлены за дзень, ужо не хацеў не толькі бегчы, а нават і ісці.
Пракоп з нецярпеннем чакаў новых слупоў на Кацярынінскім шляху, якія ён пазнаваў і ў цемры, але тыя ўсё не з'яўляліся - конь ішоў вельмі марудна.
Аднак, нягледзячы на гэта, яны праехалі Кацярынінскі шлях, ужо ззаду засталася вёска Клюшнікава, ужо ўзвышалася перад імі Кабыляцкая гара, уз'ехаўшы на якую, будзе не так і далёка да Зубрэвічаў.
Толькі стомлены конь ніяк не хацеў узбірацца на яе. І ўсё ж Пракоп давёў яго як не да палавіны гары - узяўшы каня за аброць, торгаў яе і ледзь не сілаю цягнуў буланага наверх, угору.
- Ой, татачка, паміраю! - знянацку зноў закрычала з воза дачка, якая перад гэтым, змучаная страшным днём, так і не прыйшоўшы ў прытомнасць, здавалася, заснула.
Пракоп кінуў каня і пабег да калёс. Стаяў і не ведаў, што рабіць, як і чым дапамагчы дачцэ.
А яна крычала ўсё мацней:
- Ой, паміраю-ю-ю! Ой, не магу-у-у!
І калацілася ўся, заходзілася ад болю.
Пракоп хуценька зняў з сябе світку, накрыў ёю дачку. Аднак Ганульку ўсё роўна калаціла, яна курчылася, падціскала пад сябе ногі, стагнала, крычала:
- Мамачка, паміраю! Мамачка, памажы!
Спалоханы бацька стаяў побач і разгублена пытаўся ў дачкі:
- Што баліць, дачушка?
І толькі ўбачыўшы, як Ганулька аберагае рукамі жывот, як яна яго гладзіць праз сукенку, здагадаўся:
- Ты, мусіць, раджаеш, дачушка?
- Мусіць... - прастагнала дачка.
Бацька той жа час ускочыў на калёсы, імгненна развярнуў іх, нокнуў на каня, а сцябаць яго ўжо не было патрэбы - яго падпіхвалі калёсы, з гары ён з усіх ног бег сам.
У Клюшнікаве знаёмая бабка-павітуха, да хаты якой яны неўзабаве пад'ехалі, прыняла ў Ганулькі дзіця.
- Ай, які крэпенькі хлопчык, - радавалася бабка. - Хоць і не паравы, а такі здаровенькі. Хай беражэ яго Божа!
Ганулька ляжала стомленая і ўжо нібыта спакойная. Яна, горнучы малое да сябе, толькі неяк засмучана-адчайна паўтарала:
- Алёша, Алёшка, Алё-шань-ка-а-а-а!
І было незразумела, ці гэта яна радуецца сыну, ці то смуткуе, развітваючыся назаўсёды з тым, хто даў яму жыццё.
Бабка тую ноч не пусціла іх дадому - з парадзіхаю, з малым, ды па такой непагадзі... Начуйце!
Пракоп распрог каня, схадзіў у карчму, купіў кварту гарэлкі і селядца, і яны ў бабчынай хаце справілі народзіны.
Уночы выпаў снег. Ён белым пушыстым покрывам заслаў зямлю - нібыта знарок спяшаўся хутчэй схаваць усю чарнату і непагадзь учарашняга дня.
І Пракопавы калёсы, калі яны з дачкою і ўнукам вярталіся, на белым, чыстым полі відны былі адусюль і вельмі здалёку.
Праз нейкі час у Зубрэвічы прыйшоў з Сібіры ліст.
Анціп, якога высокі суд прыгаварыў да пажыццёвага высялення ў Сібір, расказваў бацькам, як ён абжыўся ў тайзе, якую хату пабудаваў сваімі рукамі, хваліўся - маўляў, калі ёсць рукі ды яшчэ і галава, то і ў тайзе не прападзеш.
Анціп цікавіўся, як яны жывуць, што новага ў Зубрэвічах. Распытваў пра Ганульку, пытаўся, ці нарадзіла яна, а калі нарадзіла - то каго: хлопчыка ці дзяўчынку? І яшчэ расказваў, што руднік, на які саслалі малодшага паніча, знаходзіцца непадалёку, і ён не вельмі каб часта, аднак сяды-тады ўсё ж наведваецца да Юльяна. Паніч таксама цікавіцца лёсам Ганулькі, перадае ёй прывітанне і кажа, што шчымліва ўспамінае вечары ў іх доме, у Воршы, калі разам з іншымі афіцэрамі любаваўся ёю, і згадвае пра тое, як па-дзіцячы галавою торкнуўся ёй пад паху, калі вялі іх, палоўленых, па вуліцах Воршы.
Пракоп Ціпак умеў чытаць і пісаць - вучыўся дзве зімы ў царкоўнапрыходскай школе. Бацька адказаў сыну на яго доўгі ліст адразу - сядзеў пры лучыне колькі вечароў, і таму ён выйшаў яшчэ даўжэйшы, чым сынаў.
У ім Пракоп расказаў пра ўсё. І пра Ганульку таксама - і каго яна нарадзіла, і што хлопчыка ў гонар бацькі назвала Аляксеем, і што яна ніяк не можа забыцца на каханага, і не можа змірыцца з тым, што яго ўжо няма на свеце, і таму вельмі часта плача.
На гэты раз з Сібіры азваўся ўжо сам паніч.
«Аннушка! - пісаў ён. - Ты, мусіць, ведала, бачыла, адчувала, як я цябе любіў тады. Але ў гэтым не было нічога дзіўнага - у цябе былі закаханыя ўсе нашы з Аляксеем сябры-афіцэры, якія збіраліся ў нашым доме. Ды і прыходзілі яны да нас, мне здаецца, толькі таму, каб пабачыць цябе.
Я ж разумеў, што ты кахаеш толькі аднаго з нас - Аляксея. А свайго старэйшага брата я вельмі любіў і паважаў - ён быў для мяне прыкладам у жыцці, я хацеў быць ва ўсім падобным да яго. Таму я не мог зрабіць яму балюча. Я сам змагаўся са сваім пачуццём і са злосцю і абурэннем глядзеў на кожнага, хто кідаў на цябе пажадлівы позірк. Я мог бы дараваць такі позірк толькі Аляксею. Але ён шкадаваў мяне - пры мне брат ніколі не глядзеў на цябе так. І зараз, калі яго няма, я і сёння верны яго чысціні і прыстойнасці. І ты правільна зрабіла, што пакахала якраз яго - ён быў варты твайго кахання!
Я абавязаны брату сваім жыццём: Аляксей перад нашым апошнім боем змусіў мяне зняць афіцэрскі мундзір і пераапрануцца ў сялянскае адзенне, а пасля, калі нас акружылі на ўзлеску, сілаю вырваў з маіх рук вінтоўку і закінуў яе ў кусты - каб мяне не злавілі са зброяй у руках...
Таму мне і адмянілі смяротны прысуд. Таму мой брат, хоць яго і няма, заўсёды са мною. Таму ён і глядзіць на наш свет маімі вачамі. Таму ягоны сын - і мой сын. І я буду яго любіць і шанаваць гэтак жа, як і роднага. Пра цябе я ўжо нічога і не кажу - я цябе кахаў, кахаю і буду кахаць заўсёды. Калі нават ты і не прыедзеш...
Але ж ты - прыязджай! Разам з Алёшкам!»
І Ганулька, пагаварыўшы з бацькам, параіўшыся з маці, сабраўшы Алёшаньку, паплакаўшы, развітваючыся з хатаю і вёскаю, паехала ў тую далёкую і незнаёмую Сібір, дзе, як ёй здавалася, толькі адны руднікі, тайга, вялікія маразы і глыбокі, па пахі, снег.
Неяк улетку, яшчэ ў часы Савецкага Саюза, шукаючы ўдалечыні ад радзімы беларусаў, я два месяцы падарожнічаў па Сібіры. Лёс, як спадарожны вецер, занёс мяне ў адзін з глухіх і на сёння раёнаў Краснаярскага краю. Там мне параілі абавязкова наведаць вёску Сустрэча, у якой жывуць адны беларусы.
І я не шкадаваў потым, што з'ездзіў туды.
Мяне адразу ж прыемна здзівіла і ўзрадавала, што ўся вёска гаварыла толькі па-беларуску! Гэтак жа, як і на маёй Аршаншчыне - нават з характэрным зубрэвіцкім акцэнтам: «кажыць», «будзіць», «сапець».
Стогадовы дзед, пасечнік Цімафей, з якім мяне пазнаёмілі, добра ўсміхнуўся ў прыгожую, старанна расчасаную бараду і на маё здзіўленне сказаў:
- Дык а мы ж усе аднекуль адтуль. З-пад Копысі. З Зубрэвіч. Словам, аршанскія.
Дзед Цімафей, не зважаючы на свае гады, быў яшчэ моцны. З-пад калматых броваў на мяне глядзелі надзіва маладыя вочы.
Я прызнаўся, што і сам таксама зубрэвіцкі.
- Што ты кажаш?! - цяпер ужо здзівіўся ён. - А мая ж бабуля Ганулька пра свае Зубрэвічы столькі мне, малому, расказвала, - і ўсміхнуўся. - А ведаеш, тут, у нашай Сустрэчы, яе ўсе чамусьці толькі Ганулькаю звалі. Ужо і старая была, а ўсё Ганулька...
Ён загледзеўся кудысьці ўдалячынь, быццам спрабаваў убачыць тую незнаёмую вёску, пра якую яму расказвала баба Ганулька.
- І яшчэ, - казаў далей дзед Цімафей, - яна расказвала мне, што мой бацька нарадзіўся ў той дзень, калі павесілі яго бацьку. Нават, мусіць, у той момант... Ён кіраваў атрадам паўстанцаў...
Дзед задумаўся, памаўчаў. А пасля ягоныя вочы зноў павесялелі:
- А першым абжываў гэтае месца Анціп Ціпак. Ганульчын старэйшы брат. Таксама з Зубрэвіч. Касінер з войска Кастуся Каліноўскага.
- Не, - запярэчыў я, - Анціп не быў у войску Каліноўскага. Ён змагаўся ў атрадзе, які стварыў ваш дзед - паніч Аляксей Жураўскі.
- А хіба ж ён не за Каліноўскага ваяваў? - не згадзіўся са мною дзед Цімафей. - Усе ж яны былі воі Каліноўскага!
І я не стаў спрачацца з ім.
- Бачыш вунь той кедроўнік? - спытаўся раптам дзед Цімафей. - А ведаеш, як ён завецца? Ціпакоў лес! Ціпакова пушча! А ведаеш чаму? Таму што адтуль на сваіх плячах насіў Анціп сабе на хату во такія во кедрачы.
- Дык гэта ж дужа далёка. Бліжэй кедраў не было?
- Былі. Але ж Анціпу трэба былі самыя смалістыя, самыя моцныя. А калі прыехала Ганулька, ён і ёй з Юльянам нанасіў кедрачоў на хату з тае ж самае тайгі... А ведаеш, чаму наша вёска называецца Сустрэча? Дзедаў родны брат Юльян Жураўскі таксама кіраваў паўстанцкім атрадам. Яму ў апошні час смяротную кару замянілі на катаргу ў рудніках. Ён напісаў Ганульцы, і тая прыехала да яго. Не збаялася руднікоў. Потым сюды і Юлькава мама прыехала - пані Ярына тут і памерла. На нашых могілках яна і пахавана. А вёску так і назвалі - Сустрэча. Бо тут усе сустрэліся...
Дзед Цімафей прапанаваў мне схадзіць на могілкі.
- Там жа столькі тваіх землякоў спачывае. - І дадаў, нібы ўспомніўшы: - А заадно я табе Ганульчыну крыніцу пакажу. Далёка ад дому была яна, але ж бабуля яе дужа любіла. Казала, што ў ёй вельмі смачная вада. Такая ж, як у яе Зубрэвічах.
Потым мы сядзелі на пасецы ў Цімафея Аляксеевіча. Не зважаючы на позні час, тут усё яшчэ працавалі пчолы: адны імкліва, ледзь не выстройваючыся ў чаргу, торкаліся ў ляткі, а другія, абтросшы з лапак пылок, аддаўшы сотам мёд, таксама спяшаючыся, выляталі па новы ўзятак.
- Руплівыя яны ў вас, - заўважыў я.
- Ага, такія ж, як і мы, людзі, - згадзіўся са мною дзед Цімафей. - Як і мы, сібірскія беларусы. Ці беларускія сібіракі.
І мне здалося, што сядзім мы не недзе за край свету, а ў роднай для нас абодвух вёсцы на Аршаншчыне, а вакол нас рупяцца не сібірскія, а свае, зубрэвіцкія пчолы.
Было лета, і было цёпла нават у Сібіры.
2002