Святое месца каля Святых Гор нечакана паклікала да сябе, і ўсхваляваная душа з
трымценнем і заміраннем азвалася на гэтыя запросіны...
Мы кажам: дзякуй табе, Міхайлаўскае, што
ты знайшлося для Пушкіна — у генія
павінна быць сваё Міхайлаўскае ці свая
Ясная Паляна.
Але ж гэта была ссылка, было выгнанне —
яго дом быў турмою, яго парк быў турмою, яго сцежкі былі турмою. Сораць —
турма, возера Маленец — турма, хацінка Арыны Радзівонаўны — таксама
турма.
Мы кажам: дзякуй табе, жанчына, дзякуй
табе, каханне, якое, нібы міг бліскавіцы, успыхнула ў гэтай турме.
Але ж Ганна Пятроўна Керн была замужам
і гэтае каханне да аднаго было здрадаю другому?
І ўсё ж, дзякуй табе, каханне, бо ты нават
флірт можаш узвысіць да такой чысціні,
якой усе мы марым пакланяцца.
Пушкінскае свята паэзіі. Пскоў з яго ракою
Вялікаю. Святыя Пушкінскія Горы з дарагою магілаю, дзе вялікі сын прытуліўся
да роднае маці.
І вось нарэшце Міхайлаўскае.
Хоць я і не быў тут ніколі, усё здаецца мне
знаёмым — зусім жа блізка, вось там, за
Апочкаю, за Невелем, мая Беларусь,
мая паўночная зямля, дзе такія ж самыя ўзгоркі і кусты, палі і лугі, рэкі,
лясы і сцежкі.
І ўсё ж хаджу, як заварожаны, гляджу, як
заварожаны, стаю, як заварожаны.
Стаю каля хаты, на Сораць гляджу, за Сораць гляджу.
Дрэвы шумяць гэтак жа, як і пры ім шумелі.
Краявіды тыя ж самыя, якія і ён бачыў.
І вецер, здаецца, той жа, што варушыў яго
крылатку.
У сённяшнім леце стаю, а здаецца, даўняе
лета чую.
Удзень стаю, а здаецца, ноч бачу.
...Цудоўная летняя ноч, навошта
ты такая прыгожая? Навошта так
звабліва пахнуць твае травы? Навошта свеціць поўня? Навошта такая цішыня, ад якой закладае
вушы і грудзі — няма як дыхаць?
Гэта б’ецца маё сэрца ці, можа,
яе? Няўжо яна ў маім садзе
забылася сваё сэрца? Не, сэрца не
забудзеш — яно заўсёды з целам. Я
ненавіджу цябе, ноч, што ты такая
панадная і ласкавая! Чуеш, ненавіджу! Нішто не павінна быць цудоўным без яе! Пах травы ненавіджу,
поўню — ненавіджу! А яшчэ нядаўна ўсё гэта я так любіў! Змоўкніце,
конікі! Вы раздражняеце мяне і не
даяце зноў і зноў успамінаць яе вобраз. Што гэта — яе смех, яе голас?
І чаму так пахне дарожным пылам?
Ах, які ж я неразумны: то ж нядаўна паехала яна, і гэты пыл ад яе
экіпажа. Не выдумляй! Дарожным
пылам пахне заўсёды ўвечары, а
паехала яна колькі дзён таму. І з
ёю сеў гэты кузен. Я ненавіджу іх
экіпаж! Я ненавіджу ўсё, што нядаўна любіў: ненавіджу купанне ў рацэ, ненавіджу сенакос. Ненавіджу
дарогу ў Трыгорскае — і верхнюю, і
ніжнюю,— якімі так цешыўся: месяц з правага боку — туды еду, месяц з левага боку — адтуль еду. А
навошта месяц? Ён прыгожы толькі
тады, калі асвятляе твой твар. К
чорту і Трыгорскае — навошта яно,
калі там няма цябе! Былі толькі
лета і ты. А зараз — адно толькі лета. І тое хутка састарыцца ў восень... Кожную ноч я гуляю па сваім парку і паўтараю сам сабе: «Яна
была тут, яна спатыкалася аб вось
гэтае карэнне, а мне балела: я
ўздрыгваў ад кожнага такога дотыку.
Я б’ю карані нагамі і лашчу рукамі — яны кепскія, бо палохалі яе, і
добрыя, бо помняць яе ножкі. Камень, аб які яна спатыкнулася, ляжыць на маім стале, а галінку геліятропу, якая была на яе грудзях і
якую я выпрасіў у каханай, бачу і ў
цемры...
Алея Керн. Тое ж самае карэнне — тоўстае,
векавое, выслізганае да бляску: хоць і
ведаем, што іх выслізгалі іншыя ногі,
усё роўна боязна ступаць — яны помняць
тую ноч.
Як і вось гэтыя дрэвы, што, разам з маладым
выгнаннікам, таксама глядзелі тады з надзеяй у бок Трыгорскага, якое засланіла
яму ўсё на свеце: і сваю крыўду, і чужую радасць.
Зараз радасць у яго была свая!
Але ж навошта тады тут, на возеры, яшчэ і
гэты востраў адзіноты?
Радасці ж самота непатрэбна. Ды і само
Міхайлаўскае на той час — востраў
адзіноты.
Значыць, паэту нават на востраве патрэбен
куточак адзіноты?
...Цябе няма, але ты са мною. Я цябе бачу! Вось твае журботныя вочы...
Вось твае вусны — такія блізкія і
такія жаданыя... І я ўжо ля тваіх
ног. Абдымаю іх і люблю. Адчуваю
твае калені... Дзе я? Што я? Гэта
што — трызненне? І я шукаю поўдзень у дзве гадзіны дня? Хоць яно
і смешнае, але шчырае. О, я ўсё аддаў бы, каб гэтае трызненне стала
яваю! Я кахаю цябе болей, чым табе
здаецца. Навошта мне хаваць свае
пачуцці і саромецца іх? Бо калі я жывы,
а любові не маю,— я мёртвы.
Калі я ўмею ўсё, ведаю ўсе таямніцы, а любові не маю,— я ніхто і нішто. Веды — драбніца, розум — глупства, прароцтвы — лухта. Усё гэта
знікне, а каханне застанецца. Важней
за жанчыну няма нічога на свеце.
Высакародней за каханне — таксама,
нічога няма. Што зрабіць мне, каб
убачыць цябе вось зараз? Пакінуць
радзіму? Засіліцца? Ажаніцца? Ні
тое, ні другое, ні трэцяе: тады я не
ўбачу цябе ніколі. Можна захацець
убачыць цябе аднойчы, а можна хацець гэтага заўсёды. Я хачу бачыць
цябе заўсёды! Я хачу ехаць да цябе
кожны дзень. Ніхто не ведае, як я
пакутую без цябе ў сваім выгнанні.
І ведаць не будзе. Пакутаваць трэба
аднаму, бо пакуты на людзях —
блюзнерства. Яна невыносная, гэтая
цёплая летняя ноч! І яе цішыня, яе
насалода... Задушы мяне, спакуслівая летняя ноч! Не шкадуй — задушы: я пазнаў шчасце раней, чым
развітаюся з жыццём. Я зацалую
твае рукі, якія адчую на сваёй шыі!
Я не хачу думаць пра цябе, дрыяда,
каб не звар’яцець, але не магу, думаю. Я злуюся, шалею і ўсё роўна,
бачыш,— ля тваіх ног. Я паміраю ад
смутку! Хачу думаць пра нешта іншае, а думаю толькі пра цябе. Што
яднае людзей? Журба? Жаданне? А
можа, падабенства душ? Ці наадварот — іх рознасць? О ты, дзіватворніца! Ствары цуд — з’явіся! Мілая,
чароўная, прывабная... Ах, нягодніца! Даруй, чараўніца. Ты самая прыгожая і пяшчотная. Хто паслаў цябе — суцешыць мой боль і маю адзіноту? Хто ён, гэты заступнік? Не, я
не варты твайго кахання! Мне здаецца, ніколі ў жыцці ніхто не змусіць мяне перажыць такія хваляванні, якія я перажыў з табою... Што
гэта са мною? Я — нібы чатырнаццацігадовы хлапчук, які не ведаў ніколі
жанчыны...
«У дрэва ніжнія галінкі — для ўсіх: на іх
можа ўзабрацца кожны, хто пажадае.
І толькі самыя верхнія, пяшчотныя і далікатныя,— для птушак і матылёў: чалавеку
яны недасяжныя.
Дык вось у Міхайлаўскім, убачыць якое
марыць кожны паэт свету, я адчуваю
сябе такім шчаслівым, нібыта ўзабраўся
на самую верхнюю галінку...»
Так расказваў пра сваё захапленне гэтым
краем бельгійскі паэт Марыс Карэм.
А мне здавалася, што і я знаходжуся недзе
каля той жа самай галінкі...
...О гэтыя графы і генералы, гэтыя
Варанцовы і Насельродэ! Бачыце,
што адзін піша другому: «Вызваліце мяне ад Пушкіна: гэта, можа
быць, вельмі добры хлопец і неблагі
паэт, але мне не хацелася б далей
мець яго ні ў Адэсе, ні ў Кішынёве...» Таму і схавалі мяне тут... Слухайце, а і праўда, кіньце вы свайго
генерала ў сваіх Лубнах, закладзіце
коней на Востраў і прыязджайце!
У Трыгорскае? Не — у Міхайлаўскае! Ведаеце, я пачастую вас нават
печанаю бульбаю. Не любіце? Што
вы — смачней за яе няма на свеце
нічога! Матуля ведала гэта і заманьвала мяне ў дом печанаю бульбаю...
Вар’ят, гавару адно, а думаю другое!
Спазмы... Спазмы ад таго, што я
зноў уявіў вас у сваім парку. А затым уявіў Лубны і Ермалая Фёдаравіча побач з вамі. К чорту ўсіх
мужоў і ўсіх генералаў! Я ненавіджу
ўсіх генералаў! А ў чым вінаваты
Ермалай Фёдаравіч? Разумны, паважны. І самая вялікая яго віна ў
тым, што ён ваш муж. Не магу
ўявіць, як можна быць вашым мужам! Бачыце, аж за чатырыста вёрст
вы абудзілі ўва мне рэўнасць. Я ўяўляю, як вы кружыце ўсім там галовы — направа і налева. Усміхаецеся графам, ларніруеце генералаў.
Какетнічаеце з рознымі кузенамі...
Я ж бачыў, як вы какетнічалі з гусарамі, з якімі я некалі піраваў у
Магілёве і якія прыехалі да мяне ў
Міхайлаўскае. Ах, як вы спявалі ім
у Трыгорскім «Венецыянскую ноч»!
З якім пачуццём і абяцаннем — нібы хацелі ўсіх закахаць у сябе. О, гэта ж не Трыгорскае, а вар’яцкі дом!
Я ненавіджу сваіх гусараў і нават
сляпога Ваню Казлова, на чые вершы вы спявалі з такім хваляваннем
песню, раўную яго да вас... «Ёй не
міла вабнасць ночы»... Ненавіджу і
баркаролу! Я не люблю зараз слоў —
яны могуць быць такія ж саладжавыя і ліпкія, як і пагляды... Вы какетнічаеце несур’ёзна? А мне баліць
напраўду! Як добра, што ўсе кахаюць па-рознаму. Адны — пачціва,
другія — нясмела, трэція — стрымана... О, каб яны кахалі вас па-іншаму, я звар’яцеў бы!.. І яшчэ — нехта
Рокатаў. З яго пахвалою: «Чароўная
жанчына. Я б яе пакараў ізаляцыяй.
Такія жанчыны небяспечныя для
грамадства». Ёлупень! О, якія ж яны
дурныя, гэтыя дужа разумныя людзі!
А сам ты — лепшы? Памятаеш, як
практыкаваўся ў красамоўстве перад
ёю ў Аленіных: «Вы хочаце ў рай,
а я хачу ў пекла, таму што там будзе вельмі многа такіх харошанькіх,
як вы, жанчын...» Цалую і перацалоўваю вашы рукі — даруйце. А вы,
як і абяцалі ў лістах, пацалуйце мяне ў вочы... Ці спяць вашы вусны?
Ноч жа... О, непакорна-пяшчотная
ноч, уціхамірся нарэшце! Мне здаецца, тваё паветра такое густое і
трывожнае, як перад навальніцаю.
А можа, гэта навальніца ўжо варочаецца, як гром, у душы? Распаласуй, навальніца, напятую цішыню,
ад якой не знаходжу я месца ў сваёй
журботнай вясковай глухмені! Раздзяры яе! Чорцік, стань анёлам!
О, я помню, тое дзіўнае імгненне,
калі ўпершыню ўбачыў цябе...
Была на паляне трава — няма на паляне
травы.
Была паляна прасторная, стала паляна цеснаю.
Шумна і весела зрабілася на сцежках суму
і адзіноты.
А дзе ж ён сам, Аляксандр Сяргеевіч? Ага,
вунь на сцэне — як і павінна быць, разам з паэтамі.
Не, на сцэне яго толькі партрэт, а сам ён,
канечне ж, сярод людзей.
Розныя мовы ўсхваляюць яго геній, розныя
народы кланяюцца Міхайлаўскаму.
А навокал палі, якія ён бачыў, лугі, па якіх
хадзіў.
Алея Керн побач, лаўка Анегіна недалёка
над кручаю і нават да Святагорскага манастыра, пад скляпеннямі якога — дзякуй Казлоўскаму! — гучалі, сціскаючы
сэрца, «Аве, Марыя» і «Я помню дзіўнае
імгненне», блізка...
І ўвесь свет побач.
...А можа, я выдумаў яе? Можа, гэта
мая фантазія нарадзіла яе? Але ж
галінка геліятропу, што глядзіць на
мяне... Але ж камень, аб які яна
спатыкнулася... Яна для мяне — то
рэальная какетлівая маладая жанчына — зямная і вабная, якой — уся
мая ўвага і страсць. То раптам яна
аддаляецца, і бачу я ўжо яе, як прывід — яе вобраз светліць праз нейкі
незямны засціл, і на яго глядзіш з
хваляваннем і непакоем — як на сонца, зажмурыўшыся. Яна ўсміхаецца
не толькі вуснамі і вачамі, яна
ўсміхаецца ўсёю сабою: рукамі ўсміхаецца, плячамі ўсміхаецца. Душою
ўсміхаецца... Каханне ўсёмагутнае,
і якая асалода слугаваць яму! Мудрасць і каханне несумяшчальныя.
А я хачу іх сумясціць — хачу і кахаць, і быць мудрым. Чароўнасць
сышла на маю адзіноту. А зараз,
калі яна паехала, маё выгнанне —
яшчэ болей нясцерпнае. Я — д’ябал,
а той, хто бачыць ўва мне д’ябла,—
бог для мяне. О, чароўная даўкая
ноч, ты д’ябал і бог адначасова!..
Раніца ў Міхайлаўскім. Шчаслівыя, што пераначавалі ў такім слынным месцы, весела ўмываемся — хто з чаго — каля
школы-інтэрната, дзе ўсе спалі ў вялікай залі, перагароджанай просцінамі на
пакоі.
Паліваю з нейкай конаўкі на рукі Рыгору
Рыгоравічу Пушкіну, праўнуку паэта,
звычайнаму маскоўскаму інжынеру —
надзіва сціпламу, нават сарамліваму чалавеку,— і пытаюся: «Як вам спалася?»
«Цудоўна! — смяецца ён.— А як яшчэ можа
спацца ў маім родным родавым маёнтку?»
...О, ноч, аціхні сама і супакой мяне!
Я не магу болей! А што ты маўчыш,
мой аргамак, мой слаўны вараны
конь? Ты ж памятаеш, як сядлалі
цябе, як садзілася яна і вы скакалі
між жытоў — аж развяваліся за вамі
яе блакітныя стужкі. Паехалі! А куды?
Абы-куды! Толькі б ехаць! Туды, дзе няма гэтай задушлівай і пажадлівай, гэтай праклятай ночы...
Мілая! Каханая! Сама чароўнасць!
У Аленіна ты так свяцілася, што я
мог аслепнуць. Я здзіўляўся: хіба
можна быць такою прыгожаю? Я хачу, каб толькі я адзін глядзеў на цябе, любаваўся табою! І калі нехта
яшчэ зірне на цябе гэтак жа, як я,—
памру! Не змушай мяне паміраць,
мой жызнёнак! О, я помню дзіўнае
імгненне, калі перада мной узнікла
ты... Што, што? Кажаш, я не першы
гавару табе такія словы? «А ведаеш,
імператар Аляксандр Паўлавіч казаў
мне тое ж самае: «Я ніколі не за-
буду першага імгнення, калі ўбачыў
вас...» Зноў гэты Аляксандр! Відаць,
такі мой лёс — хадзіць поплеч з ім і
каля мае бяды, і каля мае радасці...
Ён сказаў: «Не забуду»? І потым вы
ларніравалі яго на парадах, аглядах
і ў дывізіёнах? Строілі яму вочкі,
танцавалі з ім? Ён запрашаў вас у
Пецярбург, а вы наіўна адказвалі
яму: «Прыязджайце лепей вы да нас
у Лубны», на што ён, усміхнуўшыся,
канечне ж, адказаў: «Прыеду, абавязкова прыеду»? Ты абагаўляла яго,
пакланялася яму, глядзела на яго
з захапленнем? Цар! Прыгажун-мужчына! А сэрца жанчыны заўсёды
мужчынскай славы просіць... Ненавіджу імгненне, ненавіджу цябе, ненавіджу імператара! Усіх імператараў ненавіджу! Мала яму, што
саслаў мяне сюды, у выгнанне —
«калежскі сакратар А. Пушкін звольнены са службы і адпраўлены ў
ссылку ў пскоўскі маёнтак бацькоў
пад нагляд грамадзянскіх і духоўных
улад»... «Каб выправіць пяро і слова», па-салдафонску прызнаўся потым Бенкендорф...
«Імператар упэўніўся, што яму неабходна
прыняць у адносінах да п. Пушкіна некаторыя новыя меры строгасці, і, ведаючы, што яго родныя валодаюць нерухомаю маёмасцю ў Пскоўскай губерні,
яго вялікасць пастанавіў саслаць яго
туды, даверыўшы яго вашым, пан маркіз, пільным клопатам і нагляду мясцовых улад».
...Мала яму гэтага, дык ён яшчэ і
сам ходзіць па маіх сцежках ля Міхайлаўскага і Трыгорскага, слядзіць
на маіх алеях, у маім парку. О Божа
мой! Ты, канечне, памагаеш чалавеку, але навошта ж ты прагнеш,
каб ён пакутаваў перад гэтым? Лічыш, што кожны чалавек павінен
зазнаць пакуты, бо без пакут няма
радасці...
А свята тым часам гуло і шырылася — усяго
на ім, як і на кожным свяце, хапала.
Але аблітае кола аўтобуса не было хуліганствам.
І спалоханыя ўскрыкі бабулек, якіх знаны
паэт хапаў за калені, не было хамствам.
І лятаючыя талеркі на ўрачыстай вячэры ў
Пушкінскіх Гарах, што з ежаю ляталі
над чынна прычасанымі галовамі і святочнымі касцюмамі,— таксама не былі
здзекам.
Гэта Яраслаў Смелякоў, удзельнік таго даўняга свята паэзіі, былы «зэк» і «вораг
народа», так пратэставаў супраць усіх
несправядлівасцей, усіх ссылак, усіх гулагаў свету...
Успамінаем, як Яраслаў Васільевіч паказваў
нам тады свой пашарпаны пашпарт, дзе
было напісана, што ён беларус.
А пра тое, што больш як хто абураліся тады
яго паводзінамі, маўчым.
І пра тое, як смяяліся хохмам жартаўнікоў-
самавукаў,— таксама маўчым.
Такіх, да прыкладу: «Чым Смелякоў адрозніваецца ад Пушкіна?» — «Пушкіна сюды саслалі, а Смелякова адсюль выслалі».
Верылі пацешкам, якім было весела, што
Смелякова за пракуды адвезлі назад у
Пскоў.
Не, зусім не разумеем мы пратэстаў!
...І ўсё ж прыязджайце! Бо я не вынесу гэтай спакуслівай, чароўнай ночы. Я задушу яе, калі вы не прыедзеце! Чуеце,— задушу. Каб яна не
напамінала мне пра вас. Прыязджайце хутчэй! І я абяцаю вам, што ў панядзелак буду вясёлы, у аўторак —
захоплены, у сераду — пяшчотны, у
чацвер — дураслівы, у пятніцу, суботу і нядзелю — буду ўсім, чым вы
захочаце. Ды вы ж і самі ведаеце,
што я бываю то шумна-вясёлы, то
сумны, то нясмелы, то дзёрзкі, то
ласкавы, то нясцерпна нудны, то нават дурнаваты — чалавеку ж нельга
заўсёды быць разумным! Прыязджайце! — крычу. А сам разумею —
не прыедзеце... І ўсё ж я чакаю..Надзея — прыгожая жанчына, але да
мяне яна адносіцца непрыгожа. Мая
прывідная фея! Я кахаю цябе і цябе ж ненавіджу! Цалую твае ручкі
і ненавіджу іх. Асалоду жыцця пазнаўшы, гаркоту хацеў пакінуць
іншым, а яна астаецца са мною. Душа, якая пакутуе, патрэбна жанчыне. Раз’юшанасць і шаленства наша
патрэбна ёй! Бывайце, чароўная!
Я пакутую ад вар’яцтва і цалую вашы ножкі. Не прыязджайце! Я вас
буду чакаць. І пісем — таксама. Памятаеце, я папрасіў у вас дазволу
пісаць вам і вы літасціва дазволілі.
І ўсё ж я хачу, каб мае пісьмы вы
хавалі на грудзях. Разумею, што нашы пісьмы будуць перахопліваць,
будуць смяяцца з іх, смакаваць іх,
нават спальваць. А вы ўсё ж пішыце!
Хаця, хіба можна каханне давяраць
словам, а словы — пісьмам?..
У галечы і жабрацкай беднасці жыла ў сваёй
старасці Ганна Пятроўна Керн.
А пісьмы Пушкіна берагла доўга і пяшчотна.
І ўсё ж прадала — дадзела ўсё ж гора. Па
пяць рублёў за кожнае заплацілі...
Кажуць, бедная бабулька заплакала і пацалавала вясёлкавую паперку — ці то ад
адчаю, што расстаецца з самым дарагім
у сваім жыцці, ці то ад радасці, што на
нейкі час прагоніць з хаты беднасць.
...Дакуль ты будзеш здзекавацца з
мяне, ноч?! Дакуль будзеш свяціць,
поўня,— я ненавіджу тваё святло!
Дзе ты, дзень? Прыйдзі і накінь на
маю стомленую і аголеную душу
свой покрыў. На яе саднеючыя раны. Я крыўдзіў сваю душу! Я, ганебны і высакародны, нікчэмны і
ўзвышаны, здзекаваўся з яе і абражаў яе... І ўсё ж, ноч, жахлівая ноч,
ты спагадніца і памочніца мая. Душа адпакутавала ў табе і стала вольнаю. Зараз яна гатовая для слова.
У пакутах паздаравела душа, засяродзіліся думкі. Знешняе і ўнутранае
з’ядналася. Яўнае і патаемнае сустрэлася. І я зараз адчуваю, што
духоўныя сілы мае дасягнулі поўнага развіцця,— я магу тварыць. І заўтра, выпакутаваўшы «Барыса Гадунова», скончыўшы «Яўгенія Анегіна», выдыхнуўшы «Цыган», напісаў-
шы столькі міхайлаўскіх вершаў, я
плясну ў далоні і крыкну: «Ай ды
Пушкін, ай ды сучы сын!»
На магілу Ганны Пятроўны Керн адразу з
загса прыходзяць маладажоны.
Каму і чаму яны прыходзяць пакланіцца?
Здрадзе? Нявернасці? Заляцанню?
Яны прыходзяць пакланіцца каханню, вышэй якога няма нічога на свеце.