Яны даганялі яго.
І калі ўжо зусім не аставалася сіл, калі ногі падгіналіся самі сабою, а ў роце было суха і горка ад небяспекі і доўгага бегу, калі ён ужо, здавалася, чуў нават тупат тых, хто гнаўся за ім, нечакана для сябе ўцякач заўважыў гэтую ямачку. Дабег да рэдкага пералеску, схаваўся за ядлоўцавы куст, што неспадзеўку ўзнік перад ім, азірнуўся, каб убачыць, ці далёка пагоня, і тады вочы з надзеяй спатыкнуліся аб яе. Ямачка была нешырокая і, як яму здавалася, неглыбокая, акурат па фігуры, нібы знарок выкапаная для яго, і чалавек, не задумваючыся, нават не помнячы таго, што робіць, адразу ж ускочыў у яе — мусіць, у надзеі, што тыя, хто даганяе, прабягуць міма і не заўважаць. Усё роўна ў яго не было ніякага іншага выйсця — наперадзе, ён ведаў, цямнела прорваю глыбокае прадонне, і там, унізе, на самым дне, шумела, ды так, што аж тут было чуваць, крутая горная рака.
Ямачка ж была яму як пасланае кімсьці збавенне, выратаванне.
Чалавек уціснуўся ў яе з галавою, нацягнуў на сябе зверху галінку, якая, нібыта знарок зламаная для гэтай мэты, ляжала ля ямачкі, схаваў руку і прыслухаўся: ці даганяюць яго? Але навокал было ціха, ніхто за ім не бег, быццам у пагоні было толькі таго і клопату, каб загнаць уцекача ў гэтую яміну і тут пакінуць аднаго — нідзе не дзенецца, пасля возьмем.
Пасмялеўшы, ён паварушыўся, каб усесціся, умасціцца зручней, і неспадзеўкі паехаў уніз — спачатку паволі, а потым усё шпарчэй і шпарчэй, усё набіраючы і набіраючы хуткасць. Аказваецца, ямачка была глыбокаю, берагі яе — няроўныя, і вострыя камяні, якія вытыркаліся са сценак, балюча драпалі яму рукі і калені, спіну і грудзі, раздзіралі — ён чуў, што яно трашчыць, — адзенне.
Як нечакана паехаў уніз, так нечакана і спыніўся: тут, мусіць, яма павузела, і гэта стрымала яго рух.
Чалавек, прысільваючыся, схіліўшы галаву набок, зірнуў угору — неба было так далёка, яно сінела светлаю крапкаю над ім.
Паспрабаваў паварушыцца яшчэ — а можа, зноў паедзе ўніз? — але не змог: яго, нібыта які клін, заклініла ў ствале. Падумаў, што, можа, трэба паспрабаваць выграбацца наверх, але і гэта было немагчыма: рукі моцна заціснуты з усіх бакоў, і ён не можа імі нават паварушыць, не тое што вызваліць зусім.
І тады чалавек зразумеў, што апынуўся ў каменным мяшку, з якога яму, відаць, ніколі не выбрацца — ці не таму, дагнаўшы да ямы, яго ніхто не стаў шукаць.
Ад безвыходнасці яму стала жудасна, ад гэтай жахлівай думкі зрабілася холадна — адчуваў, як падымаюцца валасінкі на руках і нагах, як папурышчыцца цела — ці то і праўда ад холаду, ці то ўжо ад страху.
Вядома, ён баяўся, што яго, калі вылезе, зловяць тыя, хто даганяў, але яшчэ болей баяўся назаўсёды астацца ў гэтай каменнай дзірцы, якую сам, нібы тромб, заткнуў сабою, баяўся выпетрыць, высахнуць, памерці тут і праз гады асыпацца на дно ямы прахам і пылам.
Знізу, здаецца, крыху паддзьмувала, і ад гэтага нараджалася нейкая невыразная надзея: дык ствол жа, мусіць, скразны, падвейны...
Сядзець, нічога не робячы, было невыносна.
Хацеў зноў дастаць рукі, што былі заціснуты паміж целам і сценкамі проймы, каб падняцца вышэй, дзе трохі прасторней, але не змог — пры кожным руху, пры кожным кратанні цела пад сваім жа цяжарам яшчэ болей закліньвалася ў ствале.
«Адсюль ужо не выберашся ніколі, — нібы падказаў яму хто, і ён міжволі паўтарыў гэтыя словы ўголас і ад сябе дадаў: — То ж трэба так прымітыўна і ганебна злавіцца».
Невясёлыя думкі нараджалі яшчэ сумнейшы адчай.
Дык што, няўжо гэта ўжо канец тваёй барацьбе? Канец тваім пакутам і надзеям, твайму страху, што цябе некалі высачаць і зловяць? Навошта тады было столькі мітусіцца, столькі спрачацца, змагацца, калі ўсё роўна ўвесь свет зараз звузіўся для цябе да памераў вось гэтай цеснай шчыліны, у якой ты неўзабаве задыхнешся і знікнеш назаўсёды — разам з тым, што ведаеш і помніш?
Ён быў апошні са свайго народа, хто яшчэ помніў, хто яны такія, ведаў казкі і песні, якія ведалі яго дзяды і прадзеды, дзяды і прадзеды гэтых дзядоў і прадзедаў. Ён яшчэ жыў сваёй роднай моваю, хоць яму і не было з кім пагаварыць на ёй — як цяжка ў сабе насіць, хаваючыся, гэты балючы скарб, разумець, якая гэта найвялікшая каштоўнасць, якое багацце, і не мець магчымасці пахваліцца перад усім светам: а вось які я багаты, вось якая прыгожая ёсць у мяне мова!
Адных, хто шчыра радаваўся сваёй мове, пералавілі заваёўнікі, пасадзілі на кол, пазасоўвалі ў турмы і астрогі, адкуль ніводзін з іх не вернецца — заваёўнікі ведаюць, што гэта значыць, калі хоць адзін з тубыльцаў будзе помніць, хто ён такі на гэтай зямлі. Іншыя, трохі хітрэйшыя, прыкінуліся, што яны нічога не ведаюць і не помняць, ды так шчыра прыкінуліся, што неўзабаве і самі паверылі ў сваю ману і ўжо напраўду не адгукаліся на роднае слова. Жылі няўцямныя, рабілі ўсё, што ім загадвалі найды, спявалі іхнія песні, як свае, расказвалі сваім дзецям чужыя паданні і былі шчаслівыя ў гэтым бяспамяцтве.
Тыя ж, хто і нарадзіўся пры забыцці, думалі, што так і трэба — у іх не было памяці, яны не ведалі, як было раней, ім падабалася, іх задавальнялі і мова, і песні, і легенды заваёўнікаў.
І што яму было асабліва прыкра і балюча: свае суайчыннікі, суродзічы, якіх ён, азлаваўшыся, зваў часам смуродзічамі, памагалі заваёўнікам высочваць яго, і тое, што яны павінны былі абараняць, шанаваць, яшчэ шчырэй за чужынцаў утоптвалі ў бруд, змешвалі з гразёю.
Як лёгка і проста хваліць і ўзвышаць усё чужое, і як цяжка і небяспечна заступацца за сваё, роднае...
Балюча насіць у сабе скарб і не карыстацца ім!
Балюча ведаць, які ты багаты, калі ўсе толькі і пераконваюць цябе, што ты самы бедны на зямлі!
Калі яму станавілася зусім цяжка і горна, ён вырываўся ў лес і там адводзіў сваю душу. Дрэвы, якія тысячагоддзямі слухалі гаворку і песні столькіх пакаленняў тутэйшых, не забыліся іхнія словы, уважліва слухалі і яго. Сціхалі, задумліва шумелі кронамі і галінамі, нібыта падпяваючы, нібыта гамонячы з ім — на яго ж роднай, забытай усім народам мове.
Там, у лесе, яго і забралі. Калі ён спяваў. Праўда, далі скончыць песню — мусіць, заслухаліся самі, мусіць, і словы, і мелодыя зачаравала і іх саміх.
А скончыў — павыходзілі найды з-за кустоў адразу з усіх бакоў:
— Ну, ну пакажы, што яшчэ такое, небяспечнае і забароненае, ты хаваеш у сваёй душы?
І яму нічога не аставалася, як прызнацца ў вялікай крамоле: на сваёй роднай зямлі ён і праўда спяваў свае родныя песні.
Яму скруцілі рукі і завезлі на чужыну — на вось гэты голы скалісты востраў у моры. Яго не пасадзілі адразу на кол — хацелі, пэўна, высветліць: ён апошні, хто ведае свае песні, ці ў краі астаўся яшчэ хто такі ж.
Яго дапытвалі, але ён нічога не сказаў. Ды і што ён мог сказаць, калі і сам нічога не ведаў! Хоць яму часам, калі бываў у лесе, і здавалася, што нехта яшчэ, акрамя дрэў, уважліва слухае яго словы і песні. Той, хто сачыў за ім, хаваўся за дрэвамі і ніколі не выходзіў на прагалы. Часам здавалася, што ён заўважаў хлапчука, які мільгаў за лісцем і паспешліва знікаў. Яму нават трызнілася, што гэта быў і чалавек і дрэва адначасова: адчуеш, што нехта шуршыць у лісці, падкрадаючыся бліжэй, а зірнеш — на тым месцы ўсяго толькі стаіць дрэва. Не ведаў, гэта было напраўду ці яму толькі так здавалася, але быў перакананы, што той, хто слухае, гэтак жа, як і дрэвы, разумее яго мову.
Ён чамусьці верыў, што хлапчук быў у лесе і тады, калі яго злавілі. Адно не разумеў, як малы не папаўся чужынцам, калі яны так пільна прачэсвалі ўсе гушчары і хмызнякі. Хаця што ж тут разумець — а можа, ён на той час станавіўся дрэвам?
А раптам ён і прывёў найдаў сюды, у лес? Не, гэтую думку чалавек адразу ж адагнаў як непраўдзівую: калі б хлапчук хацеў зрабіць гэта, то зрабіў бы намнога раней — столькі ж гадоў ён слухаў казкі і песні, паданні і легенды, якія апошні тутэйшы расказваў дрэвам, трошкі спадзеючыся, мусіць, і на яго маладую памяць.
На востраве чалавека трымалі вальней: мусіць, ведалі, што адсюль нікуды не ўцячэш. І праўда, якая радасць з таго, што ён уцёк?! Замест волі — вось гэты цесны каменны мяшок, дзе па часе спарахнееш разам з песнямі і паданнямі, якія ведаеш.
Яму здалося, што ў шчыліне зрабілася зусім цёмна. Зноў, перасільваючы боль, павярнуў галаву крыху набок, зірнуў угору і напраўду не ўбачыў ні самой дзіркі, ні неба ў ёй.
«Завалілі каменем, нягоднікі!» — падумаў, як закрычаў, ён, і яму адразу ж стала не хапаць паветра — вязень пачаў задыхацца.
Але дзірачка неўзабаве зноў адкрылася, і тады ён здагадаўся, што нехта заглядвае ў яе — мусіць, тыя, што за ім гналіся, цікавяцца, ці папаўся ён у яму, і мяркуюць, як яго даставаць з гэтае цеснае шчыліны.
Неба ў адтуліне то знікала, то зноў з’яўлялася. Гэта пачало ўжо раздражняць, і ён застагнаў ад болю і бездапаможнасці. І тады зверху пачуўся спакойны хлапечы голас:
— Гэта я. Я слухаў вас часта ў лесе. Расказвайце ўсё, што ведаеце. Я разумею нашу мову. І ўсё запомню.
Ён зразумеў, што гэта хлопчык-дрэва пакінуў свой родны лес і ўслед за ім неяк прымчаўся сюды, на каменны востраў. Ці не ён гэта стаў ядлоўцам, за якім вязень схаваўся ад пагоні, ці не ён адламаў ад сябе галінку і паклаў яе каля яміны, каб гнаны мог прыкрыцца ёю?
Апошні тутэйшы крыху памаўчаў, нібы раздумваў, нібы выбіраў, з чаго пачынаць, а потым даверліва загаварыў:
— Запомні, хлопча, наш народ шчыры і добры, сумленны і працалюбівы, спагадлівы і справядлівы, мудры і цнатлівы. Ён вечна быў і вечна будзе на зямлі...
Спачатку голас яго быў нямоцны, зашэрхлы ад доўгага маўчання, пераселы ад хвалявання, але з кожным словам ён станавіўся ўсё ўпэўней і ўпэўней, супакойваўся, рабіўся роўны і гучаў вольна і нязмушана.
Дні і ночы, тыдні і месяцы расказваў вязень усё, што ведаў пра свой народ, пра яго веліч і славу, пра яго нягоды і засмучэнні, пра яго ворагаў і дабрадзеяў, пра яго годнасць і чысціню.
І ўвесь гэты час наверсе было ціха — толькі ядловец задумліва шумеў над самаю ямаю, нібы ўбіраючы ў сябе, як жыццядайны сок, кожнае яго слова...
Міналі дні і ночы, а ён не заўважаў іх.
Міналі тыдні і месяцы, а ён не адчуваў гэтага.
Забыўся, што трэба есці, трэба піць — нібыта і яго жывіла ўвесь гэты час радасць, магчымасць расказаць некаму ўсё, што ён ведаў пра свой народ і сваю зямлю.
І толькі скончыўшы ўсё, падаставаўшы з усіх куткоў памяці нават дробязі, якія па часе, ён разумеў, не будуць дробязямі; толькі пажадаўшы хлапчуку-ядлоўцу сваё апошняе: «Хвала і анёл табе на дарогу», вязень убачыў, як схуднеў сам — зараз яму было ўжо зусім прасторна ў шчыліне.
Адчуў, што знізу мацней пададзьмувае вецер, што ён зябка ходзіць між сценкамі ямы і целам, і ўзрадаваўся — дык яма ж гэта і напраўду скразная! А калі ўбачыў, што з-пад ног прабіваецца святло, усцешыўся яшчэ болей: там, унізе, выратаванне! Значыць, яма хутчэй за ўсё выходзіць у нейкі грот, вымыты за стагоддзі морам, — яму здалося нават, што чуе далёкі, але такі выразны пошум хваль.
Зразумеў, што выратаванне яго не ўверсе, а ўнізе, і ліхаманкава, абдзіраючы рукі аб каменне, пачаў, наколькі можна было, шырыць каля сябе пралаз. Каменне, хоць з цяжкасцю, але паддавалася, крышылася, падала ўніз — ён чуў, як доўга ляцелі, стукаючыся аб сценкі, драбкі і друзачкі, а потым глуха шмякаліся на дно грота.
Вязень працаваў многа і доўга, і нават знемагаючы, усё роўна ўпарта без роздыху, знімагі поркаў пальцамі каменне, стараючыся голымі рукамі выкалупаць яго з цвёрдай пароды. Яму хутчэй хацелася на волю — туды, дзе грот, дзе марскія хвалі, дзе жыццё.
Нарэшце намаганні ўзрадавалі яго: каменне здалося. Паветра ў западзіне завібрыравала, як у аэрадынамічнай трубе, і ён, сухенькі і выпетраны, але надзіва шчаслівы, паляцеў на зманлівае святло.
Наперадзе былі воля і жыццё.
У прыступе эйфарыі ён яшчэ паспеў крыкнуць угору: «Я выратаваўся, хлопча!», верачы, што малы ўсё яшчэ стаіць ядлоўцам над ямаю.
Вязень пакуль не ведаў, што тыя, хто гнаўся за ім, бязлітасныя, каварныя людзі і хітрэйшыя за яго ў барацьбе.
Ён яшчэ не ведаў, што і гэтая яма — адна з іхніх катавальняў на востраве-турме, і на дне яе, менавіта ў гроце, яго чакае востра зацеслены кол.
Не ведаў, што і ляціць ён якраз на гэтае вастрыё — нягоднікам мала яго злавіць, ім яшчэ хочацца паздзекавацца, нацешыцца, адчуць асалоду ад пакут і мучэнняў сваёй ахвяры.
Канечне, найды маглі б яго пасадзіць на кол адразу, але тады і радасць нягоднікам была б меншая — дык навошта ім абмяжоўваць свае ўцехі?!
Шляхі твае, о Божа, нязведаныя.
Нам здаецца часам, што мы набліжаем волю, а на самай справе мы накладаем на сябе новыя вярыгі.
Нам здаецца, што мы ўратоўваем жыццё, а на самай справе спяшаемся туды, дзе нас чакае смерць.
Ратуючыся, мы паміраем.
А можа, і паміраючы, вартыя жыцця, застаюцца жыць вечна?
Бо не толькі жыццё, але і смерць хутчэй за ўсё скарб ёсць.
І падман — таксама.