Яна сказала яму:
— Эй, смаркаты, хадзі са мною за камень.
Ён не быў смаркаты і таму не пакрыўдзіўся на яе за гэта.
Сонцапас — прыгожы, стройны, па-мужчынску добра складзены юнак, але ёй чамусьці падабалася называць яго смаркатым. У яго, здавалася, не было ніякай заганы, апрача адной — хлопец быў вельмі задумлівы, можа, нават задумлівей за ўсіх астатніх юнакоў і дзяўчат са свайго статка.
Яго называлі Сонцапасам, бо ён і сустракаў сонца, калі яно ўзыходзіла, і праводзіў яго ўвечары, калі чырвоны, вялікі і крыху страшнаваты ўжо шар стаяў у канцы зямлі — дзіўна, раніцою ён ніколі не быў такі страшны, а, наадварот, выклікаў пяшчоту і спадзяванне, абуджаў надзею на штосьці светлае-светлае, чыстае-чыстае.
А тут, пры заходзе, наводзіў жуд — ці ўзыдзе сонца назаўтра?
Узыход і захад люстраваліся ў ягоных вачах — вочы радаваліся, як нараджалася сонца, і заўсёды смуткавалі, калі яно памірала на ноч.
Значыць, яго звалі Сонцапасам, аднак яго можна было з такой жа самай падставаю зваць і Дрэвапасам, і Травапасам, і Каменепасам — вельмі часта яго, як роўнага, як свайго, бачылі ў гурце дрэў, заспявалі ў ласках з травою, лавілі за шчырымі, усхваляванымі размовамі з камянямі. Ён любіў усё, што было вакол яго, усё тое, што зараз мы завём жывою прыродаю, цешыўся дружбаю з дрэвамі, травінамі, камянямі...
І толькі адзін камень ён ненавідзеў.
Колькі вадзілі за той камень яе і колькіх вадзіла туды яна сама! V І ён заўсёды, як і тое сонца, праводзіў яе вачыма і цярпліва чакаў, калі яна зноў будзе адтуль выходзіць.
Дзяўчына злавалася на яго за гэта, адганяла:
— Не глядзі на мяне так, смаркаты. Адвярніся!
Але ён усё роўна глядзеў на яе, і чым болей глядзеў, тым болей не мог адвесці вачэй.
Яму казалі:
— Сонцапас, навошта яна табе? Ты ж з ёю не справішся.
Але ён не разумеў тых, хто так казаў.
Што гэта значыць — не справішся?
Хіба глядзець у вочы ёй — гэта цяжка?
Хіба, каб любавацца ёю, трэба нейкая сіла?
Хіба кахаць яе нельга вось так, без нічога?
У статку яго лічылі крыху за дзівака і таму дазвалялі нават такія нязвычныя разважанні.
І ўсё ж пыталіся ў яго:
— А хіба ты не бачыш яе юр?
Ён глядзеў на яе вільготна-растулены рот, на яе вялікія, пажадлівыя, амаль цалкам вывернутыя вонкі, вусны і нічога эратычнага не бачыў, ніякай пажадлівасці не заўважаў. Гледзячы на вусны, ён бачыў толькі вочы, а ў іх знаходзіў нешта тое, чаго не бачылі ніхто з тых, з кім яна хадзіла за камень.
Ён кахаў Добрыцу і бачыў толькі яе душу — тую, якой яна і сама, можа, не адчувала ў сабе, але якая свяцілася, жыла на самым дне вачэй.
Праходзілі дні, міналіся месяцы, змяняліся гады.
Заходзілі з ёю за камень і выходзілі з ёю з-за каменя розныя людзі, зноў мяняліся і зноў заходзілі і выходзілі, а ён усё цярпліва чакаў яе і заўсёды з замілаваннем глядзеў, калі яна, стомленая, але надзіва шчаслівая, праходзіла каля яго.
Тыя, хто быў з ёю за каменем, вельмі ж ужо выразна, па-сучаснаму, як бы гэта зрабілі зараз і мы, круцілі ля скроні ўсёю пяцярнёю, строілі розныя ўхмылкі, паказвалі яму язык, прыстаўлялі пальцы да носа, смеючыся, не тоячыся называлі дурнем, а ён усё стаяў і стаяў, глядзеў і глядзеў, чакаў і чакаў.
З-за каменя ўзляталі то дзявочыя рукі, то мужчынскія ногі, але ён не бачыў гэтага — ён бачыў толькі яе вочы, а за імі — яе душу.
Яна клікала і яго:
— Смаркаты, правядзі і ты мяне за камень.
Але ён не ішоў — яму здавалася, што там яго чакае нейкае расчараванне, небяспека і калі ён пойдзе туды, камень разбурыць нешта вельмі і вельмі важнае, дарагое яму.
Але яна ўсё ж не пакідала надзеі спакусіць яго:
— Смаркаты, а я так люблю бусяцца!
І сваімі пажадлівымі, яшчэ больш вывернутымі вонкі, вуснамі знаходзіла яго рот, пры ўсіх моцна прытулялася да яго сваім голым, гарачым целам і цалавала яго, цалавала. Ён адчуваў, якія прыемныя яму яе вільготныя вусны, прымаў нават яе язычок, таксама вільготны і пажадлівы, але зноў жа бачыў толькі яе вочы, і нават глыбей і далей вачэй.
Часам яна сама клікала яго да сябе: «Паглядзі!», — і, не саромячыся, што вакол былі людзі, стаяла перад ім, круцілася і прыхарошвалася — голая перад голым, — затым клала адну яго руку сабе на грудку, а другую — на чорны трохкутнічак, які ў іхнім статку ўсе называлі пчаліным роем.
Грудка пад яго пальцамі трымцела ад хвалявання, дзюбачка ласкава торкалася ў руку, рой валасінкамі сцішана, сарамліва казытаў далонь, яму гэта, адчуваў, было прыемна, яму рабілася неяк п’янліва і млосна, але ён і зараз імкнуўся бачыць толькі яе вочы, думаць толькі пра яе душу.
Яны стаялі некаторы час не варушачыся, як памерлі ўсёадно, а затым яна нехаця, але з сілаю, ужо рашуча адпіхвала яго ад сябе, і нібыта са злосцю, нібыта помсцячы яму за нешта, казала:
— А ведаеш, калі б я жыла ў дваццатым стагоддзі, я б абавязкова стала прастытуткаю.
Ён не разумеў яе. І словы Добрыцы былі незразумелыя, і разважанні — таксама...
— Хочаш у будучыню? А чаму табе не падабаюцца нашы дні, Крылатка?
Дзяўчына мела прыгожае імя — Добрыца. Але ўсе ў статку звалі яе Рылаткай — мусіць, усё за тыя ж тоўстыя, вывернутыя вонкі, вусны. І толькі для яго яна была Крылаткаю. Можа, таму, што пры кожнай сустрэчы з ёю яму здавалася, што ў яго пачынаюць шуршэць, распрамляючыся за спіною, невідомыя крылы.
Яна крыху падумала, а потым адказала:
— Не, мне і ў нашым стагоддзі добра. Асабліва мне ў ім падабаецца праміскуітэт.
— А што гэта такое? — наіўна глядзеў на яе Сонцапас.
— Гэта таксама слова з дваццатага стагоддзя. Яно прыйдзе да нас пазней. Вось так наша жыццё ў статку назавуць людзі, якія будуць жыць пасля нас.
Крылатка зноў задумалася:
— О, каб я нарадзілася ў дваццатым стагоддзі! У мяне было б многа грошай, была б свая віла, свая машына. А за камень я хадзіла б толькі з бізнесменамі ці з капіталістамі. Ці, на благі канец, з рэкецірамі...
Убачыўшы, што ён усё роўна не разумее, пра што яна гаворыць, растлумачыла:
— Ай, гэта зноў словы з дваццатага стагоддзя.
Ёй здавалася, што менавіта яна не ў час нарадзілася, а на самай справе не з таго стагоддзя якраз быў ён. Хаця і дваццатаму веку яны абое не былі б лішнія. Толькі ён — да сексуальнай рэвалюцыі на Беларусі, яна — пасля яе.
— І ўвогуле, смаркаты, там бы ў мяне такіх, як ты, нібы карасёў на почапцы, было б. На рубель сотня.
Паказвала яму язык, хапала за руку каго-небудзь з тых, хто быў побач, і цягнула за камень.
Але зараз ужо яе ўсё больш і больш гарнула да Сонцапаса. Выйшаўшы з-за каменя, яна абавязкова шукала гэтага хлопца. Ды і яго ўжо хвалявала яе голае цела — гледзячы на яе вусны, на яе грудкі, на густы «пчаліны рой», ён ужо бачыў не адны толькі вочы...
І ўсё ж аднойчы здарылася тое, чаго ён так баяўся.
Яна сказала яму:
— Сонцапас, а пайшлі са мною сходзім за камень.
Здзівіўся — яго ўжо хваляваў нават яе голас.
Але за камень ён не пайшоў — зараз юнак чамусьці ўзненавідзеў яго. Ён узяў Добрыцу за руку і павёў яе ў другі бок — за шырокі, як стог сена, куст...
Выйшлі яны адтуль толькі праз месяц. Выйшлі зусім іншымі. Ён нешта новае займеў, але нешта і страціў. Яму здавалася зараз, што яна для яго памерла — тая, ранейшая.
А ён для яе нарадзіўся — зараз ужо Крылатка ні з кім, апрача яго, не хацела хадзіць за куст...
Неспазнаныя шляхі твае, каханне!
Што аб’ядноўвае людзей і што разлучае іх, што прымушае трымцець сэрца і што пакідае яго абыякавым, што кідае чалавека ў абдымкі і што выштурхоўвае з іх — як выштурхоўвае корак маладое, неспакойнае віно?
Хто адкажа нам на гэта?
Мусіць, ніхто. Мусіць, нават сам Бог, які і паслаў нам гэтыя самыя страшныя і самыя салодкія пакуты, нічога не ведае і нічога не зможа адказаць.