Кожнай сваёй клетачкаю ён адчуваў, якая цесная вязніца. У ёй нельга было павярнуцца — заржавелыя вярыгі, моцныя жалезныя пруты, быццам яны толькі і чакалі самага нязначнага руху, балюча ўпіваліся ў голае цела, круцілі, рэзалі цягліцы, сціскалі рукі — здавалася, што клетка тады яшчэ болей меншала. Хацелася закрычаць ад безвыходнасці, завыць ад бездапаможнасці, але ён разумеў, што гэта не выратуе — Той, Хто Усё Бачыць, ніколі не даруе яму і адно толькі будзе радавацца, што вінаватаму так балюча, кепска і адчайна.
Што ж, парушыў законы свайго роду — цярпі. Ці не цябе гэта папярэджвалі: «Каханне ў нас забаронена»? Ці не цябе гэта перасцерагалі: «Не пажадай жонкі бліжняга»? Ці не табе цярпліва тлумачылі: «Нам не трэба дзяцей»? А ты, не слухаючы ірадаў, адмахваўся ад іхніх перасцярог і думаў, што ўсё абыдзецца, што цябе міне тое, што не мінала іншых.
І вось — клетка...
Гэта ж добра яшчэ, што яе паставілі вось тут, на гары, а маглі б, як іншыя, скінуць у прадонне ці затапіць у вадзе — колькі такіх, парожніх ужо, клетак валяецца зараз у прадоннях ці ржавее на дне азёр: чарвякі, драпежныя рыбы павыядалі лантухі, галодныя звяры лапамі нецярпліва падаставалі па кавалку тое, што было ў клетках, а косці, якія заставаліся пасля рыб і чарвякоў, пакрысе павымывалі хвалі, павыдзьмувалі вятры.
Дзіўна, такія пакуты трывае чалавек з-за гэтага кахання, а клетак у прадоннях і на дне азёр не меншае. Ён і сам бы, мусіць, каб давялося паўтараць жыццё, паўтарыў бы ўсё зноў, хоць ужо і ведаў бы, якія невыносна цяжкія для здаровага мужчыны вось гэтыя бездапаможнасць і цесната клеткі.
А дзе ж, на якой гары стаіць яе вязніца, бо ён не сумняваўся, быў перакананы, што каханую пакаралі таксама — Той, Хто Усё Бачыць, жанчын ненавідзіць яшчэ больш, чым мужчын. А каго, што ён любіць? Відаць, толькі сваю ўладу над усімі людзьмі іхняга роду, ад якой сам аж п’янее.
Ён не ведаў, дзе паставілі клетку з яго любаю, але інстынкт падказваў яму, што яна недзе вунь у тым баку — там, дзе ўзыходзіць сонца: за дрымучымі лясамі, за багністымі балотамі, за глыбокімі цяснінамі. Дайсці туды не дойдзеш, туды можна толькі даляцець.
Дзе ўзяць яму крылы?!
І ён з журбою ўгледзеўся ў той бок, дзе была, як яму здавалася, Любча.
Дзьмуў халодны вецер — на вяршынях яны заўсёды халодныя і пранізлівыя; гэта ў лагчынах вятры бываюць цёплыя і ласкавыя, і як радасна там, калі яны дакранаюцца пяшчотнаю хваляю да разгарачанага твару.
Ён адчуваў, што пачынае стыць і сінець на гэтым сіберным ветры. І раптам вецер здаўся яму зусім цёплым, нават пяшчотным — ён дзьмуў, падалося, якраз з таго боку, дзе стаяла клетка з каханаю, і яму прымроілася, што наяве чуе панадны, неадольны, як мускус ці амбра, пах яе валасоў — такі забыты і такі жаданы. Ноздры яго па-звярынаму расшырыліся, ён прагна хапаў імі гэты вяршынны вецер і радаваўся яму.
Нібыта і напраўду ўбачыў Каханую: яе замутнелыя ад ласкі вочы; яе вільготныя, пульхныя, растуленыя для пацалунка вусны, яе найпрыгажэйшыя ў свеце грудочкі, якія так даверліва, так ласкава, як птушаняткі, торкаліся сваімі дзюбачкамі насустрач яго далоням...
Ён і зараз хацеў да яе.
Як выйсці з гэтай ненавіснай клеткі, каб увесь той цуд, які дакрануўся яго толькі аднойчы, паўтарыўся зноў?! Ён згодзен потым вярнуцца сюды, у гэтую клетку, назаўсёды, адно толькі б яшчэ раз адчуць, як знікае свет, а сам ты правальваешся некуды, перастаеш існаваць, і ад цябе застаецца толькі нейкае невыразнае ружовае воблака шчасця і насалоды, воблака забыцця. Цікава, куды, знікшы, дзяваецца на тую хвілю чалавек?
Зразумеўшы, што пазнаны цуд для яго ніколі ўжо не паўторыцца, што з клеткі яму не выйсці, ён і напраўду завыў па-ваўчынаму і ўсім сваім целам абсунуўся на жалезныя пруты — наколькі яны дазвалялі абсунуцца.
І раптам аж падскочыў ад нейкай яшчэ неўсвядомленай радасці: нага яго намацала нешта халоднае і круглае — пад падэшваю была гайка!
Канечне, радасць была дачаснай — што там значыць адна звычайная гайка ў гэтай рупліва выштукаванай вязніцы, але ўсё ж яна давала хоць нейкую невялікую надзею. Гэта ж як у тым красвордзе — часам бывае дастаткова адгадаць адно слова, каб лёгка затым разблытаць увесь красворд. Лёгкасці ў яго, ён разумеў, не будзе, але ўсё ж учапіўся і за такую надзею. Самае галоўнае зараз парушыць моц, стабільнасць клеткі, расхістаць яе ўстойлівасць. А пасля яна і сама пачне развальвацца: хутчэй за ўсё гэтаю гайкаю клетка якраз прыкручана да скалы.
Ён паспрабаваў яшчэ ніжэй, чым толькі што, абсунуцца ў клетцы, каб дастаць да гайкі рукамі, але не змог — клетка, нібы сарочка, была скляпаная якраз на яго цела, на яго памер, ад рухаў яна, здавалася, стала яшчэ цяснейшай, сціскала яшчэ мацней. Абдзіраючы аб пруты рукі, ён спрабаваў усё ж дацягнуцца да гайкі, але, калі ўбачыў, што гэта не атрымаецца, бездапаможна апусціў галаву і сцішыўся.
Нага ўсё яшчэ трымала пад сабою гайку, нібыта баялася, што згубіць яе і тады не знойдзе наноў, ці то, накрываючы, хавала ад іншых — каб ніхто не змог адабраць.
Ад хвалявання пальцы спацелі, гайка нагрэлася, і яна ўжо зараз не так халадзіла нагу.
І раптам вялікі палец на назе міжволі, сам па сабе, намацаўшы рубежык на гайцы, пачаў тоўхаць у яго — спачатку паволі, а потым усё мацней і мацней. Але гайка не паддавалася, не адкручвалася, — скрануць яе з месца было немагчыма.
Тады ён абхапіў мутэрка двума вялікімі пальцамі на нагах, заціснуў між імі жалеза як наймацней і паспрабаваў круціць наноў. Рабіць гэта яму было нязручна, але не вельмі цяжка, бо ён, удыхнуўшы напоўніцу паветра, мог павіснуць на рэбрах клеткі, зусім вызваліўшы для працы ногі.
Аднак гайка ўсё роўна не паддавалася.
Жалеза моцнае, але цярпенне і настойлівасць чалавечыя яшчэ мацнейшыя.
Зараз і час і прастора зніклі для яго. Вецер знік. Холад знік. Душа знікла. А можа, яна перакінулася ў гайку, бо менавіта ў гайцы зараз засяродзілася для яго ўсё — і час, і прастора, і душа.
Ніхто не ведае, колькі ён працаваў — некалькі дзён ці некалькі стагоддзяў, — а хто ж будзе ведаць, калі ён сам гэтага не разумеў і не помніў.
І нарэшце не вытрымала жалеза — гайка скранулася з месца. Ад радасці ён, не выпускаючы гайку з пальцаў, пачаў круціцца з ёю ў клетцы, не адчуваючы, не звяртаючы ўвагі на тое, як да крыві раздзіраюць яго цела жалезныя пруты.
Працаваў ён, як кажуць, знімагі, але праца пасоўвалася вельмі марудна.
І ўжо, калі амаль адкруціў гайку, калі ўжо аставалася зусім мала, каб яна саскочыла са шруба і пакацілася па падлозе клеткі, ён раптам адчуў, што пальцы чамусьці саслізгваюць з гайкі. Угнуўшы галаву — наколькі дазволіла цесната, — зірнуў на свае ногі і жахнуўся: увачавідкі яго пальцы пакрываліся рагавіцаю, ператвараліся ў шурпатыя, нязграбныя кіпцюры, а ногі ўсё танелі і танелі, спадабляючыся птушыным.
О, вар’ят, ты і напраўду паверыў, што Той, Хто Усё Бачыць, дазволіць табе вызваліцца з клеткі?!
Кіпцюры слізгалі па гайцы, і зараз ужо і думаць было недарэчна, што імі нешта можна адкруціць.
Але ж у яго ёсць рукі! Ён паспрабаваў падняць іх угору, аднак гэта яму не ўдалося. Тады Пакараны, выкручваючы далоні, ухапіўся абедзвюма рукамі за пруты вязніцы, сціснуў іх, ды так моцна, што аж пабялелі пальцы, і пачаў расхістваць клетку ў бакі. Але яна стаяла моцна — нават і не думала скранацца з месца.
І зноў жа прайшло невядома колькі часу — можа, гады, а можа, стагоддзі.
Устойлівасць і напраўду моцная, але настойлівасць, канечне ж, мацнейшая за яе: клетка нарэшце захісталася — спачатку ціха, паволі, ледзь заўважна, а пасля ўсё шырэй і шырэй. Неўзабаве яна ўжо была ў такой вібрацыі, што, здавалася, нават ён сам, каб і захацеў, не змог бы нічога змяніць. Гайку, аказваецца, ён адкруціў да канца, і толькі не хапіла маленькага руху, каб яна скацілася са шруба. Зараз мутэрка звалілася доле, выкацілася з клеткі, заскакала па камянях і паляцела ў прадонне.
Ён апантана, нібы мядзведзь у звярынцы, трос і хістаў клетку. Яна рыпела, скрыгатала, вібрыравала, пакуль нарэшце не грымнулася вобземлю — на другі бок ад прадоння — рэха, здаецца, пакацілася па ўсім наваколлі, пераскокваючы з вяршыні на вяршыню.
Ён быў упэўнены, што гэтае рэха пачула і Яна.
Клетка ляжала на баку. І ў ёй нязручна ляжаў ён сам — так яму было яшчэ горай, чым стаяць.
Пакараны паспрабаваў вызваліць рукі, каб лаўчэй узяцца за пруты, паспрабаваў паварушыць імі і не змог — замест рук у яго бездапаможна матляліся ля плячэй маленькія, як кульцяпкі, крылы — голенькія і неапераныя, нібы ў птушанятка, якое толькі што вылупілася з яйка.
Той, Хто Усё Бачыць, адабраў у яго і рукі.
Але крылы раслі. Яны ўсё большалі і большалі, запаўняючы сабою ўсю прастору, якая яшчэ аставалася каля яго. У клетцы зрабілася зусім цесна — немагчыма было нават дыхаць, нібыта крылы якраз і раслі для таго, каб толькі задушыць яго.
Ён ляжаў на баку, і адно крыло было якраз пад ім: яно расло, нібы знарок сцелючыся пад яго, каб яму не было мулка ляжаць на жалезных прутах. Другое нібы накрывала зверху.
Паступова ён пачаў выпростваць верхняе крыло. Гэта было цяжка — пер’е чаплялася за пруты, тапырылася, камячылася, але ўсё ж удалося прасунуць кончык крыла паміж прутамі. Хоць яму і балела каля пляча, там, адкуль расло гэтае новае дзіва, ён усё ж не спяшаючыся, патроху высоўваў крыло за клетку — усё далей і далей. Пер’е трашчала, выскубалася, падала на скалы і, падхопленае ветрам, кружыла над цяснінамі. Але ён не звяртаў на гэта аніякай увагі: ёсць такая магчымасць, няхай хоць адно крыло пабудзе на волі!
Калі ён высунуў усё крыло за клетку і сам, каб нішто не замінала яму, аж прыціснуўся плячом да прутоў, здзівіўся, убачыўшы, якое яно вялікае. Паспрабаваў узмахнуць ім і ўзрадаваўся: крыло было тугое і моцнае, кожны яго ўзмах аж падымаў клетку. Тады ён пачаў ім, як веерам, махаць часцей, падграбаючы пад пер’е больш паветра. Ён памагаў крылу ўсім целам, і нарэшце яго намаганні падаравалі радасць — клетка, пагрукаўшы прутамі аб каменне, усё-такі ўзнялася і стала на сваю ж аснову — як і стаяла да гэтага.
Дык чаму радавацца? Ён усяго толькі вярнуўся да таго, з чаго пачынаў: на скале стаіць моцная клетка, а ў гэтай клетцы закратаваны ён.
Але ж зараз ён ужо мае крылы!
Другое крыло вызваліў і прасунуў між прутамі клеткі хутчэй і прасцей — вопыт, хоць і горкі, быў зараз яго памочнікам і дарадцаю.
Узмахнуў абодвума крыламі — якой цацачнаю здалася між імі клетка! — і адчуў, што вось зараз паляціць. І нават паверыў у гэта, і ўзрадаваўся гэтаму — нейкая пяшчотная-пяшчотная хваля нібы пагладзіла сэрца, — але тут жа засмуціўся, успомніўшы Таго, Хто Усё Бачыць: наіўны, хіба ён дазволіць табе паляцець?!
Хоць і сам Пакараны не з тых, хто баіцца ківу, аднак усё ж разумеў, што з могучамі змагацца марна. Тым больш чакаць ад іх спагады.
Валадар жа, здавалася, быў абыякавы да яго — нібыта і не сачыў за ім, нібыта ўжо даў вінаватаму волю: рабі што хочаш.
І ўсё ж закуты, глыбока ўдыхнуўшы паветра, вольна і шырока ўзмахнуў крыламі. Клетка заскрыгатала, але не адарвалася пакуль што ад камення: з другога боку яна была моцна прыкута да скалы. Пакараны сабраў усе свае астатнія сілы — верхнія пруты ўрэзаліся яму ў плечы — замахаў крыламі мацней, настойлівей.
Паветра спрасаваў тонкі, трывожны і жудаваты гук — так звычайна звініць напятая струна перад тым, як парвацца.
Унізе нешта зарыпела, затрашчала, загрымела, і ён сам не заўважыў, як апынуўся ў небе.
Клетка адарвалася разам з кавалкам скалы, і з яе зараз сыпалася, атрасалася ў прадонне каменне, цвікі, выдраны з жывым цэмент, ашчэпкі дошак, гайкі і шрубы.
Ён ляцеў над непраходнымі лясамі, ён спяшаўся над непралазнымі балотамі, ён лунаў над змрочнымі цяснінамі, і яму здавалася, што сэрца разарвецца ад гэтай радасці, ад гэтай волі, ад гэтага палёту: неўзабаве ён убачыць Яе.
Ну і што, што яна ў клетцы таксама, ну і што, што яны не змогуць быць разам — хіба можна аб’яднаць у адну дзве асобныя клеткі?! Затое ён будзе неўзабаве бачыць яе, чуць яе голас, дакранацца да яе...
Злітасцівіўся над ім усё ж Той, Хто Усё Бачыць, зразумеў, мусіць, што ніякай яго віны няма: якая ж, ці чуеце, віна — кахаць? Гэта ж тое самае, што і проста дыхаць паветрам, проста жыць.
Ляцець доўга, але калі ляціш з радасцю і надзеяй, гэта заўсёды коратка.
Кахаць у клетцы, магчыма, насалода, калі сустрэча толькі мроіцца, але яшчэ большая насалода, калі яна ўжо, як ява, зусім блізка.
Колькі ён ляцеў, ніхто не ведае — можа, дзень, а можа, зноў жа стагоддзе.
Але нарэшце ён убачыў такую ж, як і яго, скалу, а на ёй цёмную кропку. І душою адчуў, што гэта яна, яго каханая. Стомленыя крылы зноў падужэлі, замахалі мацней, нецярплівей, настойліва махалі ад таго часу, пакуль нарэшце не паставілі сваю клетку побач з клеткаю каханай.
Яна спалохалася. Адхінулася, наколькі можна было, ад пярэдніх прутоў і вачыма, поўнымі жаху, глядзела на яго.
— Любча, не пазнаеш? То ж я, Сінявок, — спрабаваў ён сказаць каханай, але яна як усё роўна не чула яго і тымі ж спалоханымі вачыма пазірала ў клетку.
Яму здалося, што Каханая штосьці спрабуе засланіць нагамі. Прыгледзеўся і ўбачыў, што засланяе яна дзіця, якое поўзае па падлозе клеткі.
— Любча! Гэта ж мой сын! — забулькатала ў яго ў горле, і ён прасунуў крыло ў іхнюю клетку, каб пагладзіць малое — колькі пяшчоты было зараз у Сінявока да іх абаіх. Але Каханая ў жаху ўціскалася ў пруты, каб гэтае крыло не дастала яе і сына.
— Дай лапушухны, сынок, — папрасіў ён.
Але яго і зараз ці то не пачулі, ці то не зразумелі.
Дзіця ж, мусіць, інстынктыўна працягнула ў яго бок ручаняты. І той жа час маці спалохана закрычала:
— Сынок, асцерагайся! Гэтая вялізная драпежная птушка задзярэ нас з табою!
Яна не пазнала яго.
— Я не птушка. Я Сінявок, твой Каханы, — зноў, спрабуючы ўсё растлумачыць, што ёсць сілы закрычаў ён, але Любча яшчэ ў большым жаху адхіснулася ад яго другога крыла, якім Сінявок хацеў пагладзіць яе.
Ён зірнуў на свае кіпці, зірнуў на свае крылы, убачыў сваю дзюбу і тады ўсё зразумеў: не, ён для яе проста птушка. Вялізная, невядомая і страшная птушка. І тое, што ён гаворыць да іх, яны таксама не разумеюць: птушынай мовы людзі не ведаюць, а чалавечая не атрымліваецца ў яго.
Дзіцячыя ручкі цягнуліся да травіны за клеткаю. Дык вось куды малое цягнулася! Не да яго, а да травы!
Дзіця дастала травіну, сарвала яе і панесла ў рот...
Сэрца сціснулася ад болю і жалю. Яго сын есць траву! О Божа! О Той, Хто Усё Бачыць! Не нада мною злітуйся, над бедным дзіцём злітуйся! За што яно пакутуе, дзіця, народжанае па каханні, ад кахання і для кахання?!
У расчуленні і замілаванасці ён крылом прыгнуў некалькі травінак да клеткі, але малое спалохана ўбрала ручку за пруты і само схавалася за матчыны ногі.
Ён адчуў, як знібее, трымціць і плача ад жалю сэрца. Божа мой! Яго баіцца роднае дзіця! Ён не можа памагчы роднаму сыну!
Яму захацелася тут жа паляцець, нарваць самай сакавітай травы, назбіраць самых спелых ягад, натрэсці дзікіх яблык і ўсё гэта прынесці малому і пакласці ў клетку. Але чым нарвеш? Чым назбіраеш? Крыламі? Кіпцямі? Як чым? Дзюбаю! Але навошта? Сыну нельга расці — удваіх у адной цеснай клетцы яны не памесцяцца.
Яго вынослівасць скінецца бядою.
Яго юнацтва знішчыць яго сталасць.
Яго здароўе задушыць і самога сябе, і маці таксама...
Ён спяшаўся ад вялікіх пакут, а прыляцеў на яшчэ большыя пакуты.
Зразумеў, што лепей было б стаяць там, на сваёй скале, і нічога не ведаць пра сына — проста марыць удалечыні пра Каханую, успамінаць пра яе цнатлівыя драбніцы, — чым вось так мучыцца, перажываць, бачачы яе спалох, і злавацца на сваю бездапаможнасць.
Пакуты, пакуты... Вечныя пакуты... Жыве чалавек у пакутах і памірае з імі ж.
І тут зусім побач нехта зарагатаў.
І тады Сінявок зразумеў, што гэта Той, Хто Усё Бачыць, асудзіў яго вось на такія, яшчэ большыя, садысцкія пакуты. Ці не ён гэта ўсё прыдумаў, бо навошта ж тады яшчэ, калі не для гэтых пакут, Валадар так лёгка дазволіў яму ўзляцець і пакінуць сваю зненавідную скалу, якая адсюль ужо бачыцца як паратунак: толькі б стаяць на ёй у клетцы і нікуды не ляцець.
Зараз ён яшчэ больш ненавідзеў Таго, Хто Усё Бачыць.
Закапаў дождж. Ён імкліва, туга, як парасон, з шумам і лопатам раскрыў адно крыло і беражна накрыў ім клетку з жонкаю і сынам — няхай прывыкаюць і да крыла, і да яго самога.
А сам задумаўся.
Калі ёсць пакуты, трэба, как было і выйсце з іх.
Калі ёсць тупік, трэба, каб і сцежка ад яго нарадзілася.
Птушка задумалася. Не зважаючы на дождж, які ліў як з вядра, мокрая і нашатыраная, бездапаможная і рашучая, яна думала...
Не будзем і мы замінаць ёй — няхай думае...