Тады, хаця ішоў ужо трэці год пасля вайны, пад сцішанай і надзіва супакоенай зямлёю Сябрыні да болю ў вушах звінела нязвыклая цішыня. Людзі, нядаўнія партызаны і салдаты, удовы і сіроты, інваліды і вязні канцлагераў, усё яшчэ аглушаныя вайною, асцярожна абвыкаліся ў ёй, у гэтай мірнай цішыні. Ніхто пакуль не ведаў, што пройдзе і год, і дзесяць, і пяцьдзесят гадоў, а яна, вайна, усё яшчэ доўга і настойліва будзе ўмешвацца ў іхняе жыццё...
Калі з нешырокага шляху, раз’езджанага калясьмі, дзе, нягледзячы на восень, у мяккім, як мука, і цёплым, як ачахлы прысак, пыле тонуць босыя ногі, ступіш раптам на бойкую, вытаптаную, нібы ток, сцяжынку, адразу адчуеш, як холадна зрабілася падэшвам, і здзівішся, што верасень у свае доўгія, расяныя і золкія ночы паспеў ужо так выхаладзіць зямлю, што і ласкавае пакуль яшчэ сонца не спраўляецца награваць нават вось гэтую вузкую сцяжыну за пакарацелы, скупавата адведзены яму перадзім’ем, дзень. Летам, у які-небудзь спякотны поўдзень, калі хочацца хутчэй боўтнуцца ў ваду, такі халадок радасна ўсцешыў бы загарэлыя ногі, якія ад сонца і пылу пачалі ўжо лушчыцца, а цяпер, увосень, гэта было не зусім даспадобы.
І я пабег хутчэй. Але неўзабаве прыцішыў крок і перайшоў на звычайную хаду, якою да гэтага звыкла таптаў пыльны шлях,— ні шпарка ісці, ні тым больш бегчы подбегам па сцежцы было нельга, бо на ёй, высліжанай як не да бляску, кожны маленечкі каменьчык ці нават якое каліва засохлай зямлі балюча калоліся ў ногі.
Навокал сцішана, стоена радавалася цеплыні і сонцу поле.
Даўно павыгаралі, павылінялі кветкі, трава, дрэвы, паблякла нават неба, і ўсё гэта, здавалася, было зараз аднаго рыжага колеру — як сонца. Рыжы быў нядаўна і ржэўнік, і невялікія, не звезеныя яшчэ стажкі саломы, але цяпер яны паспелі пачарнець і не так свяціліся ў апусцелым полі. Толькі ўперадзе, на самым узлоб’і пагорка, на буі, дзе зімою заўсёды круцілі завірухі і дзе я, штодня ідучы ў Новыя Вербы, пазначаў сцежку яловымі лапкамі, каб потым, вяртаючыся, не збіцца з дарогі і не завалачыся куды-небудзь у Лапысіцу, якая схавалася вунь за тым маладым сасоннікам,— толькі там, уперадзе, светла, як мая стрыжаная галава, бялела аўсянішча: авёс зжалі нядаўна, дажджоў гэтыя дні не было, і таму яно не паспела пачарнець.
Гэтаю сцежкаю мне падабалася хадзіць — асабліва летам, калі па-чалавечы задумліва шуміць каласамі поле. Як збочыш на яе са шляху, пройдзеш крыху ўперад — і ўжо за табою, за сцяблінамі, схавалася дарога, і ты адзін сярод густой збажыны, задраўшы галаву ўгору, глядзіш на каласы, якія, пахіліўшыся над сцежкаю, ціха хістаюцца недзе ўверсе. Ідзеш — і адною рукою лёгенька вядзеш па рабрыстай сцяне жыта, і табе чамусьці робіцца вельмі радасна і спакойна, што жыціны падатліва і пругка выпростваюцца пасля твае далоні і яшчэ доўга шапатліва шумяць там, дзе ты прайшоў.
Я шкадаваў, што ў мяне была вольная толькі адна рука. Але, змірыўшыся з гэтым, налаўчыўся і адною рукою сашморгваць каласкі, а пасля, памагаючы сабе ротам, лушчыць іх. Другая рука была ў мяне заўсёды занятая — я нёс у сваю вёску акуратна звязаныя шпагатам газеты, лісты і пераводы, якія атрымліваў у сельсавеце.
Вось чаго я штодзень хаджу ў Новыя Вербы: я нашу пошту.
На пачатку лета, калі каласы ўжо добра наліваліся, але яшчэ не цвярдзелі выспеўшы, я зрываў іх цэлы пук і, дайшоўшы да ручая, які вунь хаваецца за ўзлоб’ем, у лагчыне, і там, у алешніку, раскладаў цяпельца — пражыў іх. Многія зялёныя саломінкі перагаралі раней, чым паспявала сасмажыцца ўсё пражмо, і тады каласкі адзін за адным падалі ў цяпельца. Я выграбаў іх з агню, з попелу, а потым, вылушчыўшы на чорную мурзатую далонь, смакуючы, еў цёплыя набухлыя салодкія зярняты.
І сёння многа іх, летніх маіх цяпельцаў, чарнеецца ў ручаі.
Праўда ж, смешна слухаць пра вогнішчы ў ручаі?
Але нічога дзіўнага тут няма: проста ручай, які ідзе аднекуль з-за Ланысіцы і калісьці быў, можа, нават ракою, зусім перасох. І ніякай вады ў ім зараз не бывае, акрамя толькі вясновага разводдзя, калі мне ніяк не перайсці новую раку, ды, можа, яшчэ пасля ладнага летняга ліўня, калі ў ніжэйшых мясцінах ручая, у траве, збіраюцца невялічкія лужынкі цёплай, ленай і белай ад пены вады...
Дарога дамоў заўсёды карацейшая, чым з дому. Нават і не заўважыў, як прайшоў узлобак, дзе свежа пахла яшчэ саломаю, спусціўся да ручая — з гары ж заўсёды ногі бягуць як не самі.
У нізіне было ціха і сонечна, цёпла і сонна — ветрык крыляў недзе ўверсе, і яго павевы сюды не даходзілі. Тут, у густым паху апалага і ўгрэтага лісця, было нават крыху душнавата.
Па самотнай красцы канюшыны, якая, відаць, зацвітала ў другі раз, паспешліва паўзла пчала — нібыта круціла сваімі лапкамі гэты клубочак. Па тым як краска падатліва спружыніла пад ёю і слухалася яе чэпкіх, бы ваўчкі, лапак, узнікала нейкае пачуццё іх супольнасці: здавалася нават — кветка ведае, што трэба пчале...
Я акуратна паклаў звязаныя газеты ля свайго цяпелішча, якое з краёў паспела ўжо зарасці травою (даўно не пражыў на ім каласкоў!), скінуў шапку, лёг на аблюбаванае месца, дзе заўсёды перадыхаў, і ўгледзеўся ў далёкае, высокае неба. Цяпер яно ўжо было не такое далёкае і блакітнае, як, скажам, улетку альбо ўвесну, калі аж сэрца заходзіцца ад яго бясконцай і страшнаватай нават глыбіні, калі таму ж сэрцу бывае аж цесна ад яго блакітнага бяздоння і бязмежжа. Цяпер неба, хоць на ім усё яшчэ раскашавалася сонца, было нейкае па-восеньску абыякавае, цьмянае, а ў ім воблакі — высокія, шэрыя, пакручастыя — нібы барозны, якія араў нехта крыху п'янаваты.
Неба было сумнае. І таму доўга глядзець у яго не хацелася.
Я сеў і правёў рукою па голай галаве — нібы спрабаваў зачасаць чуб. А калі адчуў, як яршыста і казытліва спружыняць пад даланёю кончыкі валасоў, да мяне зноў вярнулася балючая крыўда, што паспела ўжо была крыху аціхнуць. Яшчэ ўчора ў мяне, як і ва ўсіх хлопцаў нашага класа, быў добры чуб. Колькі мне даводзілася яго прыгладжваць, змочваць вадою, завязваць на ноч хусцінкаю, каб прывучыць добра ляжаць валасы. І ўжо, здаецца, удалося гэта зрабіць: калі не лічыць некалькі віхроў, што вытыркаліся ў розныя бакі, чуб ляжаў добра — праўда, не зусім угору, троху набок, але ж усё роўна лепей, чым у Клёцкі. Можа б, яно ўсё і было б добра, каб не гэты Клёцка ды яшчэ не настаўніца матэматыкі Алена Пятроўна, якую мы, вучні, звалі Бусліхаю. Бусліха прыйшла ўчора ў клас чамусьці не ў гуморы, шумна пацягнула паветра сваім доўгім, амаль заўсёды прастуджаным носам і здзіўлена, нібы ўпершыню ўбачыла нас, сказала:
— Ого, дык у вас у класе кавалерамі запахла. Чубы паадгадавалі, хоць ты не ў школу, а на ігрышча ідзі. А можа, і праўда я трапіла на вечарынку, а не ў шосты клас? Ну, паглядзім, як кавалеры «двойчы два» ведаюць. Давай, Хведзя, рашы мне вось гэтую задачу.
Клёцка вучыўся вельмі дрэнна і, вядома, рашыць задачу не змог. Ён стаяў ля дошкі, разгублена круціў галавою з непаслухмяным чубам на ёй і адно толькі дзіўнавата ўсміхаўся.
— Ну што, Хведзя,— здзекавалася Бусліха,— чуб-то ў цябе во які, з такім чубам можна смела на агарод ставіць — ніводная птушка не толькі побач не сядзе, але і блізка не праляціць. Вось каб да гэтага чуба ды яшчэ што-кольвек...
Усё гэта скончылася тым, што нас, хлопцаў, Бусліха выгнала з урока — каб падстрыгліся — і рашала задачы з аднымі дзяўчатамі. У Алены Пятроўны гэта здаралася нярэдка: то ёй не спадабаемся мы, то раптам не спадабаюцца прычоскі ў дзяўчат, і тады яна выганяе іх, а вядзе ўрок толькі з намі, хлопцамі.
Стрыгчыся мы асабліва не спяшаліся. Урок матэматыкі быў апошні, і таму мы сноўдаліся ля класа, пад вокнамі, спрабавалі нават за вуглом курыць, спадзеючыся неяк перабыць гэты час да званка. «А заўтра ўсё забудзецца»,— наіўна думалі мы.
Але назаўтра з першага ж урока нас паклікалі ў настаўніцкую. Андрэй Іванавіч, завуч школы, увесь час тыльным бокам далоні папраўляючы акуляры, злаваўся:
— Кавалеры, чуеш, мне знайшліся! Танцоры! Ды на вашы чубы глядзець, чуеш, страшна. Вароніны гнёзды на галовах, а не чубы!
І пакуль Чуеш крычаў, гаварыў з намі як «мужчына з мужчынамі», дырэктарка школы Паўліна Раманаўна глядзела на нас і ўсё стрымлівалася, каб не засмяяцца...
Сёння Паўліне Раманаўне ёсць пісьмо. Я ўзяў пошту, знайшоў яго. Цяжкое, тоўстае. Адраса таго, хто пасылаў, чамусьці няма. Можа, школьнае, а можа, і не. Лепей за ўсё несці яго не ў школу, а дахаты ёй. А то, можа, хто яшчэ возьме ды прачытае. Навошта, бо гэтае пісьмо можа быць і ад таго вясёлага лётчыка, які вельмі часта наведваецца да Петрака і Петрачыхі, дзе стаіць на кватэры Паўліна Раманаўна. Яна ж не тутэйшая, аднекуль аж з-пад Замошша, а бяздзетныя дзядзька Пятрок і цётка Петрачыха любяць яе, як родную дачку.
Нарэшце, ёсць сёння грашовы перавод і цётцы Еўцы. Гэта пенсія за сына, які загінуў пад самым Берлінам. Усю вайну праваяваў на перадавой, і ўсё кулі яго абміналі, і, на табе, пад самым Берлінам знайшла Юрку, гадаўка. Я добра яго памятаю: Юрка быў худзенькі, шчупленькі і вельмі сарамлівы. Усё ўсміхаўся, як і сама цётка Еўка.
З ласкаваю ўсмешкаю амаль кожны дзень сустракала мяне цётка Еўка — то ля хаты, то ля свайго насцеж расчыненага акна, а то, выпрастаўшыся пад бульбоўнікам, пытала з агарода:
— Можа, ты мне ўжо што нясеш? А то ўсё хату маю абмінаеш.
— Вам, цётка, пішуць яшчэ! — неабачліва аднойчы адказаў я і заўважыў, як яна пасумнела, пацямнела з твару і, перасмыкнуўшы вуснамі, адвярнуўшыся ад мяне, пачала без патрэбы чубіць бульбоўнік.
Я зразумеў, што сказаў глупства. Хто ж ёй напіша, калі яна засталася адна-адною ў сваёй хаце: Юрка загінуў у Германіі, а муж памёр ужо дома — ад ран.
Цётка Еўка вельмі ж ужо чакала гэтага пераводу. Я ўяўляў, як яна ласкава запросіць у хату, пасадзіць на лаўку і, як у тыя папярэднія разы, будзе хадзіць ля мяне і, радая, усё пытацца:
— Чым жа мне, Ясічак, цябе пачаставаць? Быў бы сад — хоць бы яблычак сашчыкнуў. Была б карова — дык хоць бы сыраквашы паставіла. Ці хоць бы які бухоны блін быў. Аж нічога гэтага ў мяне пяма. Тады во на хоць паспрабуй праснака бульбянага, які я сёння спякла.
Мне нецярплівілася хутчэй аддаць грошы цётцы Еўцы, хацелася ўзрадаваць яе і ўбачыць, як яна, вясёлая, засмяецца. Бо нават учора, калі я занёс пісьмо Туньцісе, яна лагодна так мяне ўшчувала:
— Вось бачыш, Ясічак, Туньцісе і то ты пісьмо даў, хоць яна і чытаць не ўмее. А я і прачытала б збольшага — але ты не нясеш.
І, шкадуючы, уздыхнула.
А навошта было шкадаваць? Туньціха адразу, услед за мною, пабегла з ім да цёткі Еўкі — балазе ж яны суседкі і іхнія сядзібы разгароджвае толькі нейкі ламаны плот, які яны ўдзвюх, хаваючыся адна ад адной, спальваюць за зіму, а вясною новяць зноў.
Цётка Еўка прачытала тое пісьмо, і к вечару пра яго ведала ўжо ўся вёска. Яно было сапраўды дзіўнаватае. Там строга было напісана: перапішы, маўляў, гэтае пісьмо чатыры разы і пашлі новыя лісты сваім чатыром вельмі блізкім ці добра знаёмым людзям. Перапішы яго яшчэ чатыры разы, расчыні хлеб, запячы лісты ў чатырох боханах і аддай іх дужа надзейным, дужа знаёмым табе людзям — каб яны зрабілі тое ж самае. Калі ж ты не паслухаешся пісьма і не зробіш таго, што ў ім напісана, цябе сустрэне цяжкая кара, і ты будзеш пакутаваць усё жыццё. І ў канцы, пасля кропкі, было прыпісана: «Сучка ты!» — відаць, той, хто перапісваў пісьмо, дадаў гэта ад сябе.
«Святое» пісьмо напалохала не толькі Туньціху, але і многіх жанчын з нашае вёскі. Бо звычайна, калі прыходзілі ў вёску такія пісьмы, іх было заўсёды пяць ці сем, а то — адно.
Хоць Туньціха і так пакутавала ў сваёй зямлянцы, але большага пекла, ведама, ніводзін чалавек не хоча — усё ж думаецца пра лепшае.
Туньціха ўстрывожылася. У пісьме так строга загадана чатыры разы перапісаць яго, а як зрабіць гэта ёй, непісьменнай жанчыне? У пісьме гаворыцца, што трэба спячы чатыры боханы хлеба, а з чаго іх спячы, калі двух мяшэчкаў ячменю, што паабівала яна пранікам са свае палоскі, ёй з двума дзецьмі і самой не хопіць да каляд?
Жанчыны з абодвух канцоў вёскі хадзілі да Туньціхі, нешта раілі ёй, але што раілі, я пакуль яшчэ не ведаў.
У стосе трохкутнікаў было яшчэ адно пісьмо, якое мяне вельмі непакоіла. Пісьмо гэтае пісаў бабцы Хадоссі яе старэйшы брат, які на старасці год нечакана пайшоў у прымы ў нейкую далёкую вёску аж за Оршу і зараз жыў там са сляпою жонкаю. Ён не ўмеў асабліва пісаць, а таму ў пісьме звычайна было два-тры словы, намаляваныя вялізнымі, як друкаванымі, крывымі-крывымі літарамі: «Жывы. Пажаў. Мацвей».
Я ведаю, як доўга разбірае гэтыя тры словы бабка Хадосся. Хоць, шчыра кажучы, разбіраць даводзіцца толькі адно слова — сярэдняе, дзе заўсёды будзе нейкае новае паведамленне («пакасіў», «змалаціў», «ацялілася», «пасеяў»), а два астатнія— «жывы» і «Мацвей» —ніколі не мяняюцца. Але бабка Хадосся ўсё роўна сядзіць пад імі як не паўдня, усё шэпча вуснамі — нібы пацеры чытае, паволі складае літары ў словы, аж пакуль не вычытае ўсё пісьмо. Бабка Хадосся таксама амаль непісьменная. Тут заўсёды было цяжка не толькі таму, хто пісаў пісьмо, але і таму, хто яго чытаў.
Мяне ж непакоіла іншае. Учора ўвечары мы паштурхаліся крыху на «мурашніку», папылілі босымі нагамі па выгане, а калі нашы дзяўчаты, падражніўшыся, пабеглі дадому, мы з хлопцамі пайшлі ў Хадосчыны слівы. Я стаяў якраз на згародзе, калі яна закрычала:
— Ах ты, шклязнёнак! Што робіш, урвіцель!
Я хуценька хацеў саскочыць са згароды, але ў калашыну ўлезла частаколіна, і я апамятаўся толькі на зямлі, калі ўжо на мне ляжала ўся згарода — нават і не чуў, як яна храснула. Хоць і ўцёк, але быў упэўнены, што Хадосся мяне пазнала: дзіва што пазнае, калі такая месячная і светлая ноч ціха шапацела ўчора над садамі!
Як мне аддаць пісьмо? І што рабіць, калі яна загаворыць пра слівы? Я ж пачырванею і выдам сябе — засаромеюся, апушчу вочы. Я і ў школе, калі ў каго прападзе аловак і настаўніца пытае, хто ўзяў, апускаю вочы і густа чырванею: мне здаецца, усе думаюць, што зрабіў гэта я. Пасля такога ўсе глядзяць на мяне насцярожана і падазрона: «Глядзіце, Ясь пачырванеў», а той, у каго ўкралі, прыстае ўжо да мяне з кароткімі гужамі: «Аддавай!», хоць я таго алоўка і ў вочы не бачыў. А ў слівах жа я быў, напраўду быў!
І трэба ж гэтаму Мацвею якраз сёння прыслаць сваё: «Жывы. Пажаў. Мацвей»!
Сонца было ўжо нізка. Яно, падалося, села на прыгнутую, далекаватую ад мяне травіну, якая спружыніста сагнулася ад гэтага яшчэ болей. Я, нібы зачараваны, глядзеў, як цяжка і няспешна коціцца яно па гэтым кволым каснічку-лістку, і нават, дзівак, чакаў, што ж будзе далей: абломіць яно травіну ці не? Але нічога асаблівага не здарылася: чырвоны каток паволі, плаўна скаціўся з травіны, тая выпрасталася і, здаецца, аж захісталася... А мо яна захісталася таму, што да яе дайшоў павеў ветру, які ўсё яшчэ шастаў недзе ўверсе...
Ля кустоў пачынаў ужо завязвацца туман. Відаць, таму, што ў гэтай нізіне заўсёды бывае мала ветру, сівы туман раней за ўсё пачынае кудзеліцца менавіта тут і раніцою пазней разыходзіцца. Калі цёплым і парным летнім вечарам з душнай сцяжыны ўваходзіш у гэтае ручаінішча, адразу адчуваеш, як робіцца холадна, як туман бярэцца за твае голыя рукі, чапляецца за валасы, і нават праз саколку чуеш, як ходзіць ён па целе. А выберашся з туману — і цёплае, ласкавае паветра зноў прыемна дыхае навокал — лашчыць твае рукі і твар, якія паспелі ўжо крыху завільготнець, захаладаць...
Я хуценька падняўся — трэба ж да заходу сонца паспець разнесці газеты і пісьмы.
Перада мною, як павучынае тканне, у розныя бакі разбягаліся сцежкі. Чамусьці менавіта тут, у перасохлым ручаі, яны сустракаліся і потым, відаць, троху прыстоіўшы адна з адною, а то і прайшоўшы крыху побач, абмяняўшыся навінамі, развітваліся і разыходзіліся да дарог у розныя вёскі. Сцежкі — гэта тыя ж ручаі, якія нюхліва выбіраюць самы кароткі і лепшы шлях, упадаюць у рэкі. Дарэчы, а куды ўпадаюць сцежкі? Пэўна ж, у дарогі: пятляюць, пятляюць, аж пакуль не ўткнуцца носам у які-небудзь пыльны шлях.
А дарогі — гэта рэкі, і ўпадаюць яны, відаць, у гарады. Не, спачатку ў вёскі. Пыляць з вёскі ў вёску — як з возера ў возера. А ці канчаюцца дзе дарогі? Відаць, не. Проста, увайшоўшы ў горад, яны выходзяць з другога боку — іншымі дарогамі. Дарогам нельга канчацца. Гэта ўжо дрэнна, калі сцежка ці дарога, нікуды не ўпадаючы, перасыхае недзе ў полі, у лесе, у лузе. І зарастае травою, як вунь тая сцежка да хаты дзеда Сянчылы, які жыве адзін і, хворы, амаль ніколі не выходзіць на вуліцу. Мне здаецца, кожнаму балюча бачыць некалі ўтаптаную, уезджаную сцежку ці дарогу, па якой хадзіла столькі ног, утравелаю, зарослаю — трава прабіла нават утрамбаваную, бы ток, зямлю.
І чаго толькі зарастаюць сцежкі, перасыхаюць, як рэкі, дарогі?
Незаўважна дайшоў да шляху, з якога за самымі Новымі Вербамі збочыў на сцежку. Так ісці прамей і хутчэй: шлях доўга і цярпліва абыходзіць ручай, а сцежка ідзе напрасткі — нібы спяшаецца.
Як толькі па стромай сцежцы выбраўся з ручаінішча і выйшаў на шлях, адразу ўбачыў булінскія хаты. Буліна — вялікая вёска, якая стаіць на паўдарозе ў маю Сябрынь. Вёска доўгая і выгінаецца дугою: адзін канец ледзь не сыходзіцца з другім, замыкаючы ў сабе вялізны булінскі сад. Зрэшты, Буліна выгінаецца не проста так сабе. Яна стаіць на беразе рэчкі Вужыцы, і таму вуліца паўтарае яе згіб.
Па Буліне я ніколі не хадзіў — навошта рабіць такі круг! Спускаўся да Вужыцы і, перайшоўшы яе, паўз сад, выходзіў амаль у самы канец вёскі, адкуль было рукою падаць да Сябрыні.
Але сёння ісці гэтаю сцежкай я баяўся. Ужо нават угаварыў сябе, што лепей даць кругаля па Буліне, чым ісці паўз сад.
І ўсё гэтая нешчаслівая ўчарашняя пятніца! Нават не верыцца, што ў адзін дзень можа сабрацца гэтулькі непрыемнага.
Гэта ж учора Бусліха прычапілася да майго чуба, і вось сёння валасы, ужо абстрыжаныя, шорстка колюцца ў шапку. Потым, ідучы са школы, я пабіўся з Клёцкам, і той схапіў з мае галавы шапку і закінуў яе ў Васяпкоў агарод. А ўвечары, калі мы сабраліся на выгане на «мурашнік», дзе Клёцка іграў пад язык, а яму памагаў Рагатуноў Раман, падыгрываючы на алюмініевым грабянцы, абкладзеным папераю,— новая бяда. Спачатку, праўда, усё было добра, весела: мы смяяліся і абы-як кружыліся, няўмела цягалі босыя ногі па зямлі, узнімаючы цэлае воблака пылу — хоць яго ў цемнаце і не было відаць, але кожны адчуваў, як ён, гэты пыл, густа набіваецца пад калашынне. У сваёй забаве мы і не заўважылі, як аднекуль з цемры ўзнік Чуеш. Ён увайшоў у наш пыльны круг і ўсё прыглядаўся, каб спазнаць каго з вучняў:
— Во дзе яны, чуеш, урокі вучаць. Малайцы, вучаняткі мае. Чуеш, малайцы! А назаўтра да дошкі каторага вызавеш — чуеш, стаіць і як баран на новыя вароты лыпае...
Мы паразбягаліся. Андрэй Іванавіч таксама пайшоў дадому, узяўшы за руку Альку, сваю дачку, якая вучылася ў нашым класе і сяды-тады ўцякала з хаты на «мурашнік». Ішоў і доўга ўсё бубнеў:
— І ёй, чуеш, ужо танцулькі наўме... І ёй...
Пасля зноў мы збегліся, але ўжо «мурашнік» распаўся. Дзяўчаты заспяшаліся дамоў, і мы іх праводзілі. «Мая» Лена ішла пад руку з Дзямідзькавай Клаваю, брыгадзіравай дачкою. Раман, той адразу прыстроіўся да дзяўчат, узяў пад руку «сваю» Клаву і ішоў побач. Клёцка, якому сёння не было каго праводзіць — яго ж Альку, за якой ён упадаў ужо даўно, павёў дадому бацька,— ішоў ззаду і толькі падсмейваўся. А я, асмялеўшы, захацеў адарваць Лену ад дзяўчат і пацягнуў яе за рукаў. І не паспеў я разабрацца, што здарылася, як, нават сам не заўважыўшы гэтага, ускрыкнуў ад болю: Лена ссадзіла мне ўсю руку — во, кошка, відаць, кіпцюры доўгія пагадавала! Пасля гэтага ўсе дзяўчаты гулка закапыцілі па вуліцы, з рогатам разбегліся па сваіх дварах. А мы, хлопцы, засталіся адны. Вось тады і падаў нехта думку схадзіць да Хадоссі ў слівы. А калі і гэты паход скончыўся няўдала, пайшлі ў яблыкі — у булінскі сад.
Па дарозе я ўсё махаў рукою, якая дужа балюча саднела,— так мне было троху лягчэй. Хлопцы з гэтага пасмейваліся:
— Во пацалавала цябе Лена дык пацалавала! Нездарма ж у яе губы такія.
У булінскі сад мы хадзілі ўжо колькі разоў: ён вельмі вялікі, і двух вартаўнікоў з бярданкамі на яго малавата. Мы незаўважна падыходзілі да саду, хаваліся ў кустах і чакалі, калі пройдуць Манах у Белых Штанах і Яўсей. Яны звычайна па крузе абыходзілі сад. І як толькі вартаўнікі хаваліся ў лагчыне, мы мільгатнём кідаліся пад яблыні. Адзін раз, калі летніх яблыкаў было ўжо вельмі мала, а антонаўкі яшчэ не даспелі, нават пад самым носам у вартаўнікоў мы налаташылі цэлыя пазухі. Але рабілі гэта вельмі асцярожна — як мінёры: намацаеш яблык, ціхенечка адкруціш яго і пакладзеш за пазуху, а потым шукаеш у лісці другі...
І ўчора мы дачакаліся, калі на сцежку выйшлі Яўсей з Манахам. Тыя, закінуўшы за спіны бярданкі, ішлі і паціху размаўлялі:
— Яны думаюць, гэта нам нада. А па нас дык гэтыя яблыкі хоць з яблынямі вывозь. Але нас паставілі, значыць, мы і пільнаваць павінны.
Нехта з хлопцаў не вытрымаў і пырснуў у кулак. Нам здалося, што вартаўнікі прыцішылі крок і паглядзелі на куст. Але не спыніліся. Прайшлі побач і схаваліся ў лагчыне.
Мы — пад яблыні.
У садзе быў яшчэ не зжаты позні ячмень. Ён холадна і росна чапляўся за босыя ногі, халадзіў мокрае калашынне, даставаў нават да сарочкі. Бралі дрыжыкі, што аж ляскалі зубы — ці то ад холаду, ці то са страху. Балела рука, калі да яе дакранаўся халодны ліст.
На яблыні светла і кідка свяціліся ў месячным святле белыя вялікія антонаўкі — на іх сёлета быў ураджай. Мне здавалася нават, што бачу, як прасвечваюць цёмныя зярняты — можа, таму, што гэтак стараецца свяціць поўня, а можа, і таму, што так выспелі яблыкі.
Я загледзеўся на яблыкі і таму спачатку ніяк не мог сцяміць, што робіцца, калі недзе зусім непадалёк бабахнуў стрэл і з яблыні пасыпалася лісце, зашпокалі антоны. А калі зразумеў — ірвануўся ўбок. Бегчы было дужа нязручна: ячмень блытаўся ў нагах, чапляўся за калашынне, трапляў між пальцаў, і я, як спутаны, падаў потырч. Узнімаўся і зноў бег. Перада мною, бы навязаны мячык, скакала над небакраем поўня. А за мною (зусім побач!) чуўся крык:
— Лаві іх, лаві!
І зноў бахаў стрэл.
Калі выбег з саду, калі ўпэўніўся, што вартаўнікі далёка (яны ўсё яшчэ ўзбуджана і гучна штосьці там расказвалі адзін аднаму), я ачомаўся і спрабаваў разабрацца, куды трапіў — ніяк не пазнаваў вёскі. Са страху думаў нават, што патрапіў у нейкую чужую — і хаты чужыя, і вуліца не свая, і дрэвы незнаёмыя,— аж пакуль не ўбачыў вербы і не зразумеў, што прыбег у Сябрынь з другога боку.
Потым хлопцы сабраліся разам — у вёску ўсе прыбеглі з розных канцоў. Перабіваючы адзін аднаго, узбуджана абмяркоўвалі паход:
— А ён як бабахне!
— А мне яблык па галаве, а я думаў, што застрэлілі!
— А Ясь так бег — аж ад ног сваіх адставаў!
— А я паваліўся, ногі ў ячмень укруціліся — ляжу, як спутаны. Дрыгаў, дрыгаў нагамі, а ячмень не рвецца — і ўсё.
— Відаць, яны пачулі.
— Пачуеш, калі Клёцка абедзвюма рукамі як пачаў латашыць яблыкі — з лістамі, з сукамі. А яны толькі — шпок! шпок! шпок!..
— Не, відаць, яны тады, як нехта пырснуў, усё ж здагадаліся, але не падалі выгляду: няхай, няхай лезуць, падумалі,— апраўдваўся Хведзя.— А потым хуценька вярнуліся...
І вось цяпер мне трэба рашыць: даваць кругаля і ісці па Буліне ці ўсё-ткі прабегчы ля саду. А раптам не сустрэну вартаўнікоў? «Вядома, не сустрэну»,— падбадзёрыў я сябе і пабег.
Спусціўся да ракі. Падкасаў штаны і, зайшоўшы ў ваду, адчуў, як яна захаладала. Падумалася, што хутка ўжо зіма, золка стане нагам і трэба будзе ці збіваць дзеравяшкі, якія расшчапіліся вясною, ці рабіць новыя драўляныя падэшвы і прыбіваць да іх верх ад якіх старых чаравікаў. Але і гэтая думка была нядоўга: перад вачыма зноў паўсталі Манах у Белых Штанах і Яўсей. З бярданкамі.
І калі ўжо я праскочыў як не ўвесь сад, з-за невялікіх кустоў пачуўся раптам кашаль. Гэты кашаль я ведаў — так кашляе толькі Манах у Белых Штанах. Ён павярнуўся ў мой бок і нейкім пагрозлівым голасам сказаў:
— А хадзі-тку ты сюды, малец!
Першае, што хацелася мне зрабіць,— гэта сігануць (і як мага хутчэй!) назад. Але ж вельмі блізка я быў ад іх — дагоняць. Ды і бярданкі вунь ля іх... Цяпер жа дзень. Складзецца, як пекане каторы соллю, дык і заякочаш...
І я, нібы на ватных нагах, якія зусім не слухаліся, пайшоў да кустоў, дзе, паклаўшы бярданкі ў высахлую траву, ляжалі вартаўнікі. Манах у Белых Штанах падняўся і сеў.
— Сядай,— паказаў ён на траву побач з сабою і доўга моўчкі глядзеў на мяне: дзядзька, наогул, быў маўклівы і ваўкаваты. Я зірнуў на чорны злосны твар Манаха, на чорную яго бараду, і мне зрабілася страшна: сядзеш, а тады, калі пачне біць за яблыкі, не ўцячэш... Але ўсё ж я сеў непадалёк ад куста і пачуў, як зашамацелі цёмнабурыя, пакурчаныя ад сонца, лісты, якіх ужо многа панападала ў траву. Чамусьці падумалася, што вось такая атава, дзе столькі сухіх лістоў, дужа дрэнна косіцца — каса толькі слізгае па версе.
— Пакажы, што там у газетах пішуць,— сказаў вартаўнік і, памаўчаўшы, дадаў: — А сам ідзі ў сад, адшчыкні колькі яблыкаў...
У мяне адлегла ад сэрца: значыць, учора ён мяне не пазнаў! Радасны, я падбег да самай бліжняй яблыні, адшчыкнуў тры аж белыя ад наліву антонаўкі і вярнуўся пад куст. Манах у Белых Штанах чытаў Яўсею загалоўкі ў «Звяздзе». Чытаў павольна, па складах:
— «Дош-ка го-на-ру. Пе-ра-да-ві-кі збож-жа-на-рыхто-вак».
За ім аднымі вачыма чытаў і я: «Асноўныя паказчыкі сацыялістычнага спаборніцтва для калгасаў БССР на 1947 год за ўздым грамадскай жывёлагадоўлі».
Потым дзядзька сціх і доўга моўчкі глядзеў у самы куток старонкі — адно толькі мыляў губамі, чытаючы сам сабе. А калі прачытаў, павярнуўся да Яўсея:
— Глядзі ты, а тэма яшчэ аднаасобнікі ёсць...
І ўжо для Яўсея зноў пачаў чытаць:
— «Поразава. Кар. «Звязды». Калгаснікі і сяляне-аднаасобнікі Поразаўскага раёна ўсенароднае свята, 800-годдзе Масквы, адзначылі датэрміновай здачай збожжа дзяржаве. Гадавы план збожжанарыхтовак выканан на 106,4 працэнта. Прадаўжаецца здача збожжа звыш плана».
Манах у Белых Штанах чытаў заметку марудна, хоць ён перад гэтым прашаптаў яе сабе пад нос. Даслухаўшы да канца, Яўсей усміхнуўся:
— Ну і чытака з цябе, Манах. Дай, можа, я...
І разгарнуў «Звязду». Зацікавіўся заметкаю «Па 108 пудоў з гектара».
— Во тут і Гапанькоў, брыгадзір з нашай Аршаншчыны, хваліцца...
І, шырока раскінуўшы рукі, каб лепей разгарнулася газета, чытаў:
— «Члены маёй брыгады рашылі сёлета сабраць стопудовыя ўраджаі. Падпісваючы пісьмо таварышу Сталіну, мы далі слова, што стопудовы ўраджай будзе заваяваны. Трэба сказаць, што аснову для такога ўраджаю мы заклалі яшчэ ў мінулым годзе...»
Так удвух яны прагледзелі і іншыя газеты.
Вяртаючы пошту, Манах у Белых Штанах нібы мімаходзь спытаў:
— Дзе гэта ты, малец, руку так ссунуў?
Я схаваў руку за спіну, здароваю ўзяў газеты і зачырванеўся: а калі ён падумае, што гэта я садраў учора ў садзе?
— Ды, відаць, конь капытом,— выручыў мяне дзядзька Яўсей.
— Ага, конь,— згадзіўся я і хуценька пабег у Сябрынь.
Адсюль да вёскі было ўжо недалёчка. Вось тут, злева, будзе невялікае Яшкава балота, дзе многа маладых бярозак і дзе кожнае лета мы з дзядзькам Мікітам, Ленчыным бацькам, рэжам венікі. Злева таксама будзе вялізная булінская адрына, куды булінцы звозяць снапы і дзе заўсёды пахне збожжам і холадам — туды ў самую гарачыню хаваюцца коні і, паклаўшы адзін аднаму галовы на шыі, санліва стаяць, памахваючы хвастамі, і чакаюць, калі крыху пахаладае, каб можна было скубці траву. А пройдзеш яшчэ — і ўжо ля самай дарогі, за пагоркам, Туньцішына зямлянка. Праўда, адразу зямлянкі не бачыш. Спачатку відзён толькі комін, абы-як скляпаны з бляхі,— відаць, кляпаў Лёнька, старэйшы Туньцішын сын. Зямлянкі здалёку не відно, бо яна ўкапана ў пагорак з таго боку, які павернуты да вёскі.
Гэтую зямлянку Туньцісе памог выкапаць каратканогі і лупаты бежанец аднекуль аж з-пад Дрыбіна, які ціха і непрыкметна з’явіўся ў Сябрыні і, пражыўшы ў вёсцы да вызвалення, адразу ж па вызваленні таксама ціха і незаўважна знік. Ніхто не ведаў, адкуль ён прыехаў сваім канём у бежанцы, ніхто не ведаў, якое меў імя: усе ў вочы і за вочы звалі яго Дрыбінцам.
Дрыбінец араў сваім канём агарод Туньціхі, на абед навязваючы яго ля зямлянкі, і, не маючы ў вёсцы свайго прытулку, нярэдка начаваў у Туньцішынай зямлянцы і сам.
Сёння з бляшанага коміна густа ішоў дым — раней у гэты час Туньціха ніколі не паліла грубкі: вячэру заўсёды варыла ля зямлянкі, на груду. Як смачна здалёк пахла тады бульбаю з кропам! «Можа, пячэ чатыры боханы, як сказана ва ўчарашнім пісьме?» — падумаў я.
Непадалёк ад зямлянкі, туды, бліжэй да згароды, якая размяжоўвае двары Туньціхі і цёткі Еўкі, даўно ўжо, гады са тры, стаіць зруб новае хаты. Прыйшоўшы дадому пасля вайны, яго пачаў складаць дзядзька Змітра, Туньцішын мужык. Але ён давёў зруб толькі да трох вянцоў, а потым кінуў-рынуў усё — і дзяцей, і зямлянку, і сваю Туньціху — і перабраўся на другі канец, да гаварлівай, языкатай і састарэлай у дзеўках Матруны, якую ўсе ў нашай вёсцы звалі Векавухаю і з якой падсмейваліся як не ўсе жанчыны: Матруне ўсё не ўдаваўся хлеб — ён у яе заўсёды быў ацеслівы, заўсёды ў ім адставала скарынка — сабака пад ёю мог схавацца.
З таго часу зруб сіратліва так і стаяў пад дажджом і снегам — недагледжаны, пакінуты. Ён ужо за гэтыя гады паспеў пачарнець, а падлогі — драўляныя круглякі, што ляжалі пад вугламі пачатай хаты,— тыя, неакораныя, знізу падгнілі нават і пачалі трухлець.
Гэты ўчарнелы зруб, які стаяў побач з цеснаю і цёмнаю зямлянкаю, вельмі ж ужо непрыемна кідаўся ў вочы — і, зрэшты, відаць, не толькі аднаму мне, а кожнаму, хто ўязджаў ці ўваходзіў у вёску з гэтага канца, дзе Туньцішына зямлянка была першаю хатаю ў Сябрыні.
І вось сёння на пачарнелым ад часу зрубе сядзеў дзядзька Змітра і задумліва курыў. Побач у бервяно верхняга вянца збоку была ўдзёўбнута сякера, стаяла прыслоненая да нізкай сцяны піла.
Пад нагамі ляжала бервяно, якое, агледжанае і абчасанае з двух бакоў, радавала вока белым смалістым колерам здаровага дрэва. Побач валяліся свежыя трэскі — адзін бок чорны, другі белы. Наноў зарубленыя альбо крыху папраўленыя ўсе чатыры вуглы таксама светла бялелі на верхнім вянцы. Словам, там, дзе дакранулася да пачарнелага зруба сякера, свяціліся на сонцы яркія зачосіны.
Калі я ішоў на пошту, нічога гэтага яшчэ не было: стары зруб панура і абыякава правёў мяне аж за ўзгорак. А цяпер дзядзька Змітра сядзеў на зрубе і курыў.
Петрык, самы меншы сын Туньціхі, на маленькіх калёсках вазіў ад зруба да зямлянкі свежыя трэскі — там ужо ля ўвахода бялеўся невялікі грудок падпалу. Калёскі на маленечкіх каточках зроблены, відаць, сёння. Доўга, пэўна, пацеў ля іх дзядзька Змітра! Я толькі не разумеў — навошта: за гэты час, які корпаўся ля іх, Туньцік мог бы пакласці нейкі лішні вянец зруба...
Дзядзька Змітра быў яшчэ болей маўклівы, чым нават булінскі Манах: з яго, здавалася, слова не выцягнеш. Я ж ведаў яго трошкі іншым. Калі скончылася вайна і застаўся жывы, пакуль не дэмабілізавалі, дзядзька Змітра пісаў жонцы такія ласкавыя і мнагаслоўныя пісьмы, па якіх можна было падумаць, што ён вялікі гаварун. Я ведаў гэтыя пісьмы, бо непісьменная Туньціха, як толькі я аддаваў ёй канверт, хуценька разрывала яго і падавала мне:
— Прачытай, Ясік.
І я чытаў. Калі даходзіў да слоў: «Родная мая, любая мая Верачка, як я па табе засумаваў, як я ўспамінаю твае вочы, губы, якія так хочацца пацалаваць», Туньціха чырванела, закрывала рукою пісьмо і прасіла:
— Гэта прапусці, гэта, Ясік, не чытай...
Потым, перачакаўшы крыху, торкала пальцам некуды ў сярэдзіну пісьма і казала:
— Вось адсюль пачні.
— «Дарагая мая Верачка, я ўсё ўспамінаю наша перадваеннае лета, калі мы спалі з табою на сене ў адрыне, усё да драбніц успамінаю, як ты абдымала мяне, як цалавала такімі гарачымі...»
— Гэта таксама прапусці,— закрывала яна зноў пісьмо, і зноў чырвань залівала яе твар.— Вось адсюль чытай.
Многа яшчэ разоў мне даводзілася прапускаць такія словы, пра якія павінны былі ведаць толькі яны з дзядзькам Змітрам удваіх. Не магу сказаць, ці яны, гэтыя словы, так і заставаліся тады непрачытанымі, ці, можа, гэтыя мясціны чытаў ёй хто-кольвек з жанчын, каго яна, можа, меней саромелася.
Вось так, чытаючы пісьмы дзядзькі Змітры, я даведаўся, што Туньціха мае сваё прыгожае імя, што завуць яе Верачкаю, пра што, відаць, аднавяскоўцы забыліся — усё Туньціха ды Туньціха.
З-за таго, што яе хата крайняя ў вёсцы, цётцы Веры было вельмі многа клопатаў. Прыходзяць у вёску партызаны — перш чым куды, заходзяць да яе ў хату і пытаюцца: «Ці ёсць у вёсцы немцы?» Прыходзяць немцы — таксама заходзяць спярша да яе і таксама пытаюцца: «Ці ёсць партызаны?»
Хата была новая — дзядзька Змітра паставіў яе перад самаю вайною. Хату спалілі немцы. Зімою сорак трэцяга ў самыя маразы. Яны акурат ішлі тады з аблавы на партызан, пазамярзалі, паазалелі, а тут нехта (многія кажуць, што гэта Васяпок) падказаў, што ў Туньціхі начавалі перад гэтым партызаны. «О, тады трэба тут пагрэцца!» — зарагатаў рыжы і высокі немец, падышоў да страхі і паднёс запалку пад салому. Хата так і ўспыхнула. І згарэла, нібы свечка,— ні галавешкі не засталося.
Дзядзька Змітра, калі вярнуўся з вайны, доўга сядзеў на папялішчы, якое пачало ўжо зарастаць, і зацята курыў. Потым кінуў недакурак, акуратна затаптаў яго пяткаю бота — каб не было пажару: нібыта гэты попел, які і так перагарэў датла, зноў мог ухапіцца полымем. Рашуча ўстаў і ўзяўся за тапарышча. А неўзабаве на старым хацішчы ўжо стаялі вось гэтыя тры вянцы новага зруба...
— Вера, ці скора там яешня твая сасмажыцца? — павярнуўшыся да ўвахода ў зямлянку, крыкнуў дзядзька Змітра.
— Ідзі ўжо еш! — прачыніўшы дзверы, адказала цётка.
Дзядзька Змітра паціху злез са зруба, няспешна патузаў тапарышча, дастаў уцюкнутую ў бервяно сякеру і, узяўшы яе з сабою, пайшоў у зямлянку.
А я, загледзеўшыся на зруб, які сёння гэтак памаладзеў, прайшоў ужо быў правулачак цёткі Еўкі. Вярнуўся назад і як не бягом ускочыў на сцежачку.
Ля сенечак, пад страхою, ляжалі парэзаныя і паколатыя дровы — складзеныя, відаць, ужо на зіму. Адзін бок іх аб’ехаўся і абурыўся — ці то куры абсунулі (яны і зараз сядзелі на плашках), ці то дровы дрэнна былі складзены і разваліліся самі.
Ні на двары, ні ў градах цёткі Еўкі не было відаць. Я адчыніў рыплівыя дзверы і ў цемнаце сенцаў ледзь намацаў клямку.
— Цётка, а вам сёння перавод! — яшчэ не зайшоўшы ў хату, яшчэ з парога радасна грымнуў я.
Цётка Еўка ляжала на палку тварам да сцяны. Ля яе галавы, сюды, бліжэй да акна, стаяла ў кадушцы вялікая, аж пад столь, пальма, з запыленым, доўгім і вузкім, як у шаўковай травы, лісцём. Цётка павярнула галаву, і праз лісцё я ўбачыў заплаканы твар.
— Чаго ты крычыш, змей? Чаго?
— Вам грошы прыйшлі,— ужо ціха і нясмела паўтарыў я.
— Анямей ты са сваімі грашамі! Не паказвай мне іх. Нясі іх хутчэй з мае хаты. Куды хочаш нясі...
Цётка Еўка загаласіла.
— Дык вы ж усё чакалі іх,— вінавата пачаў я.
— Анямей, я табе кажу! Не хачу бачыць тваіх грошай!
І цётка, закрыўшы мокры твар рукамі, заплакала наўзрыд і адвярнулася да сцяны.
Я кінуў перавод на суднік, дзе стаялі непрыбраныя і непамытыя міскі, і хуценька выбег з хаты. Пакуль бег па правулку, усё чуў, як галасіла і прычытала цётка Еўка, як некага кляла.
Я не мог зразумець, што здарылася. Так чакаў чалавек гэтага пераводу: не давала прайсці, усё — «калі прынясеш» ды «калі прынясеш», а як прынёс — толькі насварылася.
Што здарылася з цёткаю Еўкаю?
Я выбег на вуліцу і хацеў незаўважна праскочыць ля хаты Ігната Халадзёнка. Дзядзька Ігнат — старэйшы брат Манаха ў Белых Штанах — прыйшоў сюды з Буліна ў прымы. Худы і доўгі, як жардзіна, ён перажыў сваю паўнатварую Палагею і цяпер таксама жыў адзін у не старой яшчэ хаце-пяцісценцы. Сваіх дзяцей яны з Палагеяю не мелі, а адзіны сын, які быў ужо ў жонкі, калі Ігнат сышоўся з ёю, і які нібы да роднага бацькі прывык да айчыма, не вярнуўся з вайны — яшчэ і зараз пад бэлькаю, між сухіх галінак леташняга маю, тырчыць акуратна складзеная ў чатыры столкі пахавальная, якая балюча напамінае, што хлопец загінуў смерцю харобрых недзе між Невелем і Гарадком.
На свайго брата Халадзёнак зусім быў не падобен. Толькі барада, такая ж густая, як і ў Манаха, здалёк нагадвала пра іх сваяцтва.
З гэтым дзядзькам Ігнатам у мяне была цэлая бяда. Ён заўсёды, зімой і летам, у спёку і ў мяцеліцу, сядзеў на лавачцы ля хаты, адхінуўшыся спіною на частакол, і падазрона глядзеў на мяне:
— Што, і сёння ты маю хату абмінаеш?
— Дык вам жа, дзядзька, нічога няма.
— Ну ладна, хай сабе пісьма няма. А чаму ты мне газэтку рэдка носіш? Вунь Рагатунам дык кожны дзень...
— Дык вы ж, дзядзька, такую выпісалі. А Рагатуны — большую.
— Большую не большую, а ты і гэту кожны дзень насі. А то ў мяне вунь курыць няма чаго. Пакуль новую прынясеш, дык я тую ўжо скуру. Дый папера таўставатая — пыхкае, як зацягнешся.
— Дык вы, дзядзька, выпішыце большую, каб кожны дзень хадзіла. А раённая рэдка ходзіць.
— Не знаю, як яна ходзіць, але ты, відаць, малец, маёю газэткаю ўсе сцены ў хаце выклеіў. Трэба неяк сабрацца ды прыйсці паглядзець. А то ты нешта вочы ў зямлю хаваеш, бягом ля маёй хаты прабегчы спяшаешся.
Гэтага я баяўся. Бо хата ў нас сапраўды была выклеена газетамі — хоць не Ігнатавымі (я купляў іх на пошце), але ж потым паспрабуй дакажы яму, што тут няма той, якую ён чакае штодзень.
І абмінуць яго хату было цяжка. Бо побач, амаль страха ў страху, на гэтым жа баку вуліцы, стаяла хата Рагатуноў, якія выпісвалі «Звязду». Таму на другі бок вуліцы не пяройдзеш і нідзе не дзенешся — мусіш штодзень прабягаць ля Ігнатавай лавачкі.
Сёння Халадзёнка на лавачцы не было. Я, радасны, амаль праскочыў ужо ля яго хаты, як адчыніліся сенцы і дзядзька Ігнат паслаў наўздагон мне сваё звыклае пытанне:
— Што, зноў маю хату абмінаеш?
І потым, ідучы на лавачку, доўга бубнеў нешта сабе пад нос. Многія прывыклі да такіх дзівацтваў Халадзёнка. Але мяне, прызнаюся, яны крыўдзілі.
Вось гэтую хату і ўсё, што рабілася, гаварылася і пяклося ў ёй, я любіў шчыра і даўно — у гэтай хаце жылі Рагатуны.
Я неяк даўно заўважыў, што амаль усе людзі, зрэшты, нагадваюць птушак, звяроў, сваю хатнюю жывёлу, а тыя па-свойму падобныя бываюць на гаспадароў. Вунь хоць бы сабе ўзяць Туньціху. Поўная, круглая, свежая з твару, хоць усе ведаюць, што яна, як казаў дзед Сянчыла, жыве адным святым духам. І каб каго іншага пасадзіць на тыя харчы, якімі жыве Туньціха, то, відаць, праз месяц-другі ў таго б адна скура ды косці засталіся. І карова якраз такая ж поўная і сытая, хоць есць як не адну толькі салому. І ў Лабатай (так заве Туньціха сваю карову) такая ж, як і ў гаспадыні, пакора і спакой, такая ж сарамлівасць у вачах...
Цётка Еўка падобна на сваю хату — такая ж згорбленая і самотная.
Ігнат Халадзёнак, калі глядзець толькі на яго вочы, вельмі нагадвае пугача: вочы раскрыты шырока-шырока, не міргаюць і глядзяць на цябе, але нічога, здаецца, не бачаць перад сабою — усё праз цябе, за цябе, паўз цябе. А ў вачах ці то нейкі сум, ці то нейкая насцярожанасць, ці то падазронасць. А калі глядзець на Халадзёнкавы вушы — ну, выкапаны заяц. Вушы вялікія і доўгія — здаецца нават, вышэй галавы вытыркаюць, калі чалавек без шапкі. Ды і з-пад шапкі тырчаць з двух бакоў, як вушкі ў цэбры.
А вось Рагатуны былі падобны на рэчы, якія меліся ў іхняй гаспадарцы. Сам дзядзька Грышка — невысокі, аднарукі, кругленькі, на кароценькіх нагах — вельмі ж ужо нагадваў гарлачык, якімі пазастаўляны ўсе паліцы, сталы, лаўкі ў хаце. У гэтых гарлачах было і малако, і бярозавік, і квас — нават самагонка стаяла часам у іх, накрытая якою-небудзь фанеркаю. Асабліва дзядзька Грышка быў падобен на гарлачык з ручкаю тады, калі ён у якой бяседзе, расчырванеўшыся ад выпітай чаркі, упёршыся адзінаю рукою ў бок і ўзяўшыся ёю за шырокі салдацкі рэмень, круціўся пасярод хаты між танцораў, прытупваючы кароценькімі нагамі — акурат гарлачык на ганчарным крузе. Таму ў дзядзькі Грышкі акрамя мянушкі Рагатун была яшчэ і другая, не менш важная — Гарлач.
Рагатуніха, цётка Прося, дужа нагадвала мне жорны. Такая надта ж круглая, падзеленая на дзве часткі чорнаю спадніцаю і сіняю кофтаю. Але, нягледзячы на сваю абоймасць, яна была рухаваю — тут ёсць, тут няма,— што здавалася часам, нібыта ў цёткі Просі не дзве, а, як у сапраўдных жорнах, цэлых чатыры нагі.
Доўгаю і сухою была бабуля Домна — маці цёткі Просі, якая жыла з Рагатунамі, і зімою і летам, укруціўшыся ў хусцё, ляжала на печы і, здавалася, абыякава глядзела з-за коміна на хату.
Але гэта толькі здавалася — бабуля Домна бачыла ўсё. Калі яшчэ дадаць, што ў яе былі вельмі тонкія губы, то будзе зразумела, чаму яна нагадвала мне чапялу.
Акрамя гэтага ў хаце было поўна малых Рагатунят, іх, як жартаваў сам дзядзька Грышка, яго цешча не магла ўжо нават пералічыць — збівалася недзе на сёмым ці на восьмым. Яны ўсе былі ў бацьку — тут бегалі і гладышыкі, і гарлачыкі, і жбаняткі...
У гэтую хату я вельмі любіў заходзіць і таму радаваўся, што дзядзька Грышка выпісаў «Звязду». Я ведаў, што Рагатун і сёння, як заўсёды, сустрэне мяне вясёлаю ўсмешкаю:
— Канешне — папу яешня. Вось і пошта палявая прыйшла.
Ён адною рукою браў газету, весела падміргваў мне і, пакасіўшыся на печ, ціхенечка шаптаў:
— Бяжы ў сад.
— А пошта? — шаптаў і я.— Мне ж пошту трэба разносіць.
— Пошта не ўцячэ,— зноў шаптаў дзядзька Грышка.— Бяжы ў сад, кажу, пакуль Домна не пачула.
— Што вы ўжо там шэпчацеся, злыдні? — раптам чулася з печы: баба Домна скідала хустку, мелася злазіць.
Я ведаў, што дзядзька Грышка не баяўся сваёй скнарай цешчы, але не любіў звягі. Баба Домна лічыла, што Просі, яе адзінай дачцэ, не пашанцавала ў жыцці — яна выйшла за ветраніка, які не дбае пра хату, і каб не яна, рупны чалавек, што адно толькі і думае пра гаспадарку, зяць даўно б ужо ўсё да ніткі параздаваў чужым людзям. І таму калі бабка Домна бачыла, як Рагатун частуе каго-небудзь яблыкамі ці чым іншым, яна пачынала галасіць і прычытаць, успамінала нават пра зямельку, якая яе чамусьці не бярэ, ды так, што дзядзька Грышка моршчыўся і выходзіў з хаты.
— Чуў? — пытаўся ён.— І радзіва не нада. Толькі і розніцы, што ў радзіве спяваюць, а яна, бачыш, галосіць...
Цётцы ж Просі Рагатун падабаўся. Яны жылі дружна і весела.
Калі ён паліў у лазні і калі ўжо нават бабуля Домна, якая любіла мыцца самаю апошняю, расчырванелая і пачысцелая з твару, зноў ляжала, ухутаўшыся ў сваю хусту, ля коміна на печы, дзядзька Грышка браў у мяне з рук пошту, клаў на лаўку і падміргваў:
— Ідзі ў лазню.
Дык а пошта?
— Канешне — папу яешня. Пошта не ўцячэ. Бяжы, пакуль вада не прастыла.
— Ён жа ўсю ваду вылле,— чуў я ў сенцах.— Нават твае штаны не будзе Просі ў чым памыць.
І заўсёды, калі я выходзіў з хаты Рагатуноў, то ў кішэні, то ў шапцы, якую, здаецца, і знімаў толькі на нейкую хвіліну, то за пазухай знаходзіў ці агурок, ці жменю арэхаў, ці якую грушу — не толькі бабка Домна, але і я нават сам не мог заўважыць, калі дзядзька Грышка ўсё гэта паспяваў уторкнуць ці ўкінуць.
Мы вельмі зайздросцілі Рагатунятам. Іх было многа. Сам дзядзька Грышка жартаваў:
— О, у мяне такая грамада — разам як плюнем, дык і ката затопім.
У Рагатунят якраз было вельмі многа таго, чаго заўсёды не хапала нам — волі. Яны гулялі колькі хацелі, рабілі ўрокі калі хацелі, ішлі вячэраць, таксама калі хацелі самі — есці іх ніхто і ніколі не клікаў. Не тое што ва ўсіх нас — толькі разгуляешся, скажам, у лапту ці ў масла, а тут: «Віця, ідзі еш!», «Толя, колькі разоў я буду табе крычаць — ідзі еш, бо капуста стыне».
Іх жа ніхто не прымушаў есці, ніхто ім не наліваў.
Яны самі нікалі па жбанках і чыгунках і, калі што знаходзілі, налівалі ў місы. Калі ж не знаходзілі, самі бралі вілкі ці чапялу і вымалі альбо проста так, качаргою, з попелам, гарнулі чыгунок на загнет.
Баба Домна адно толькі сварылася з печы:
— Паразліваюць, зладзеі. Далібог, паразліваюць. Прося, Грышка, дзе вы там: дзеці вымерхаліся, есці захацелі. Памажыце ім хоць шчаўлю наліць...
Сёння акрамя газеты дзядзьку Грышку было яшчэ і пісьмо. Ад франтавога сябра з Украіны. Яны разам ваявалі, і цяпер хоць і рэдка, але ж раз ці два на год з Украіны прыходзіла ў нашу Сябрынь пісьмо. Сябар пісаў па-ўкраінску, і спачатку чытаць Рагатуну было цяжкавата, але потым, калі прызвычаіўся, гэта яму нават падабалася. Дзядзька Грышка адною рукою спрытна разрываў канверт, даставаў пісьмо, чытаў яго і каторы раз расказваў:
— Мы тады з ім якраз з разведкі вярталіся. Языка вялі. І як той шалёны снарад прыляцеў — не ведаю. Памятаю толькі, што ён нізка шлопаў недзе над намі — шлоп-шлоп-шлоп... Нібыта Домна па лужынах у атопках ідзе... І ўсё. Апрытомнеў, гляджу, а зразумець нічога не магу. Ляжу бачком я на зямлі, бачу, крыху зводдаль на карачках сядзіць аслупянелы Грыцай, трымае аберуч маю руку і, вылупіўшы вочы, нібы вар’ят, глядзіць на яе, акрываўленую. Потым падпаўзае да мяне і торкае гэтай рукою ў маё плячо — нібыта прыклеіць збіраецца. І да мяне таксама пакуль што яшчэ не дайшло, што ўжо гэтую руку нанова не прыставіш,— я таксама памагаю Грыцаю, хоць гэта і дужа балюча, прыціскаць яе да акрываўленага пляча. Пакуль мы прыстаўлялі маю руку, немец, язык наш, паціху-паціху адпоўзся і ўцёк да сваіх...
Сцежка да хаты Рагатуноў ішла праз добры стары сад — якраз пасярод яго. Яна, нібы расхінаючы лісцё, спяшалася між кустоў агрэсту; згіналася пад разгалістымі яблынямі, адводзячы ўбок галіны, якія нізка навісалі над зямлёю; абыходзіла вялікія, нібы сапраўдныя дрэвы, слівіны, на якіх сінеліся і чырванеліся не аб’едзеныя яшчэ слівы — нават такая сям'я, як у Рагатуноў, не магла справіцца з сёлетнім ураджаем у садзе. Гэты сад быў яшчэ большы, але ў фінскую вайну, калі раптам цісканулі нечуваныя маразы, многія дрэвы павымярзалі, і цяпер на тых месцах, дзе раней яны заступалі градам сонца, усё яшчэ шэра тырчалі нізка пазразаныя пенюшкі — я толькі дзівіўся, чаму дзядзька Грышка не выкарчуе іх, бо яны заміналі ўрабляць гарод.
Рагатуноў сад, падсаджаны і перагледжаны, раскашаваўся зараз не толькі перад хатаю, але і за ёю, сягаў нават пад гумны. І дзіва дзіўнае! Хоць сад зусім не быў абгароджаны — у яго можна было зайсці з якога хочаш боку,— ні ў яблыкі, ні ў слівы ніхто да Рагатуноў не лазіў. А ў тыя сады, дзе былі самыя высокія агароджы і якія вартавалі самыя злыя сабакі,— лазілі. Храпалі агароджу, прывязвалі сабаку — і абтрасалі яблыні.
Вунь у Халадзёнка летась нават сучачку спаілі — далі хлеба, памочанага ў самагонку, дык тая і заснула. Халадзёнак ледзь раніцою дабудзіўся — храпла, кажуць, як чалавек, а пасля ўсё чаго кісленькага шукала. А мальцы тады самую смачную яблыню абабралі. Хоць побач стаяў разгароджаны Рагатуноў сад.
Можа, да Рагатуноў ніхто ноччу не хадзіў у яблыкі, бо не было азарту, таемнасці і тае рызыкі, ад якой аж халадзеюць вушы,— якая там рызыка лезці ў разгароджаны сад! Кожны мог зайсці сюды ўдзень, нашчыкаць колькі трэба яблыкаў і пайсці не хаваючыся — ніхто б на яго за гэта не крычаў, не лаяўся. Зразумела, апрача толькі старой Домны.
Яна, як кажуць, зусім загрызала зяця за тое, што ніяк не збярэцца абгарадзіць сад:
— Ва ўсіх людзей сады як сады, а ў гэтага гультая рыжага нейкая вырваньская вуліца — хто ідзе, той і заходзіць. Колькі ўжо яму кажу: «Грышка, абгарадзі ты хоць ад статка, хоць у якую адну жардзінку»,— а ён быццам і не чуе. Грыбы свае тоўстыя адставіць і смяецца. А якая дзе ёсць свіння паршывая ці карова шалудзівая, абавязкова прыйдзе ў яго сад, стане пад яблыню самую лепшую і трэцца бокам аб кару — чухаецца са смакам. Далібог, усе дрэвы так папаломяць, злыдні. А яму адны смешыкі...
У хаце Рагатуноў было ціха. І неяк цемнавата — можа, гэта здалося адразу з вуліцы, а можа, хату сапраўды цямнілі вялізныя кусты бэзу, якія даставалі аж да самых апошніх балонак ва ўсіх вокнах і скрэбліся па шкле. Здалося, што ў ціхай хаце нікога няма. Толькі восеньскія мухі спакойна гулі над панакрыванымі рознымі накрыўкамі місамі і гарлачыкамі.
Але баба Домна, укруціўшыся ў цёплую хусту, ляжала на сваім улежаным за гады месцы — за комінам, на печы.
— А дзе гэта дзядзька? — спытаўся я.
— Няма твайго дзядзькі. Ого, ён табе сёння ў хаце сядзець будзе! Яго ты сёння ў хаце і на вяроўцы не ўтрымаеш. Вунь бульбы на заўтра не накапана, у вёдрах вады ані кроплі, дроў не насечана — пад загнетам пуста, хоць ты ў схованкі гуляй, а ён падперазаўся сваім рамянём і нікнуў з хаты. На вяселле пабег, злыдзень. Ого, яму, бачыце, там нада быць, яго, бачыце, там чакаюць. А што ты, д’ябал рыжы, там забыўся? Што там табе нада? Паглядзець, як Цыца жэніцца? І паскакаць? Дроў у хаце няма, а яму скакаць заманулася. Во гультай дык гультай...
Я ведаў, што зараз даслухаць бабу Домну, каб і схацеў, не змагу — яна рада, што ў хату зайшла жывая душа, якой можна расказаць свае крыўды на зяця, і таму будзе гаварыць і гаварыць не перадыхаючы. Ды і наогул ёй цяпер усё роўна — слухае яе хто ці не, згаджаецца з ёю ці не. І я, стараючыся не бразнуць клямкаю, не рыпнуць дзвярыма, ціхенька выйшаў у сенцы, а баба Домна і ў пустой хаце ўсё яшчэ лаяла свайго «гультая», свайго «лайдака» — зяця, які не слухаецца яе парад...
Гэтай бабе Домне абы толькі сварыцца: я ж ведаў, ды, пэўна, ведала і яна сама, што будзе прынесена і вада і што печ у іхняй хаце таксама не застанецца не паленая — цётка Прося знойдзе раніцою пад загнетам сухія дровы.
Ужо на вуліцы ўспомніў, што забыўся пакласці пісьмо ад Грыцая, але вяртацца назад не хацелася. Газету я-то аддаў — знайшоўшы вольнае месца на лаўцы, усунуў яе між гарлачоў. «Ну, а пісьмо аддам на вяселлі»,— падумаў я і шмыгануў між яблынь.
Халадзёнак сядзеў на лаўцы — нібыта знарок чакаў мяне.
— Дык што, ты маёй газэткі так і не аддасі? Відаць, Гарлачам занёс яе? — крыкнуў ён мне насустрач.
— Не, дзядзька, я Гарлачам іхнюю занёс...
Халадзёнак усё яшчэ падазрона вывучаў мяне. Потым задраў галаву ўгору, нейкі час глядзеў у неба, пасля адвёў вочы ўбок, зачапіўся за вільчык Рагатуновай хаты, за апусцелае ўжо буслінае гняздо на сваёй ліпе і раптам ні з таго ні з сяго спытаўся:
— Ты не чуў, ці знайшлі тых зладзеяў, што ўчора ў булінскі сад лазілі?
— Не ведаю,— адказаў я.— А чаго гэта вы ў мяне, дзядзька, пытаецеся?
— Во ўбачыў тваю руку дый думаю, ці не быў і ты там?..
— Што вы, дзядзька! — адчуваючы, як чырванею, як ад страху закалацілася сэрца і пачалі слабець ногі, нясмела пачаў я.
— Вось табе і «што вы»... А то вунь Малах казаў, што ўчора на іх напад быў. Быццам бы многа зладзеяў прыязджала. На машынах нават. Ледзь адстраляліся ад іх. Малах казаў, што павінны з Воршы вучаных сабак прывезці — сляды будуць нюхаць.
У нашай вёсцы ды і ў Буліне звалі Халадзёнкавага брата Манахам у Белых Штанах, і толькі адзін Ігнат настойліва зваў брата правільна, так, як запісалі яго яшчэ ў царкве — Малахам.
— О, сабака — гэты, брат, след возьме і любога злодзея зловіць,— перавёўшы позірк з буслінага гнязда на мяне, нібыта сам сабе, заўважыў Халадзёнак.— Дык ці злавілі іх?
— Не ведаю,— паспешна адказаў я і пабег далей.
— Глядзі, каб гэты след да вашай хаты не прывёў,— кінуў ён наўздагон і засмяяўся.— Вось тады ты мне газэтку прынясеш...
Той страх, які пасля сустрэчы з вартаўнікамі ў садзе быў ужо крыху аціх, зноў пачаў варушыцца, разрастацца, шырыцца, і, здаецца, праз нейкі час ён, калматы і пругкі, запаланіў усяго — не было як нават дыхнуць, каб не адчуць яго халоднае цела.
Ладны кавалак вёскі выпадаў — ні пісем, ні газет у гэтыя колькі хат не было, і я хутка бег па сцежачцы ля самых платоў. Сустрэў Рагатуновага Рамана — той праставаў дадому.
— Адкуль ты?
— З вяселля,— адказаў ён не спыняючыся.— Сёння ж Цыца жэніцца. Я яшчэ б там пабыў, але татка папрасіў, каб накапаў бульбы і вады прынёс...
Я паспеў ухапіць яго за футболку:
— Пачакай. Вунь мне Халадзёнак казаў, што па сабак паехалі, у сад іх прывядуць — каб сляды панюхалі.
— Слухай ты свайго Халадзёнка! Мне татка казаў, што Манах у Белых Штанах сапраўды крык усчаў, каб па сабак ехалі. Бажыўся, што зладзеі на машынах былі. А потым пайшлі ў сад, паглядзелі, а сляды нашы маленькія — ты ж сам ведаеш. Дык толькі з Манаха пасмяяліся, ды і ўсё; а ты кажаш — нюхаць...
І невялікі ростам, рыжанькі і тоўсценькі гладышок, вельмі ж падобны да свайго бацькі, пабег дадому.
Я ўспомніў пра пісьмо і гукнуў Рамана. Той спыніўся:
— Чаго ты?
— Вазьмі во бацьку пісьмо аддасі, а то твая баба як пачала сварыцца, дык я на яго і забыўся...
Мой страх пасля сустрэчы з Раманам зноў пачаў змяншацца — так асядае надзьмутая паветрам гумовая цацка, калі з яе вымеш раптам заткала. Цяпер ён, страх, які толькі што быў падобен на калматага і вялізнага мядзведзя, зрабіўся такі маленькі і пушысты, бы кацяня,— з ім нават захацелася падурэць, пазабаўляцца! Ці нават пагладзіць яго...
У мяне заўсёды гэтак бывае, калі страх праходзіць...
Перабег на той бок вуліцы і па захаладалай надвечар сцежцы пайшоў да хаты дзядзькі Мікіты — трэба перадаць позву. Хоць яна і была напісана ад рукі, усё ж мела строгую форму — позва загадвала яму ў панядзелак з’явіцца ў суд.
Неяк перад гэтым дзядзька Мікіта прывёз сабе цэлы воз бярэзніку, а тут нечакана нарваўся п’янаваты ляснік Мацуль. Той хацеў выпіць яшчэ, але ні ў самога дзядзькі Мікіты, ні ў каго з суседзяў акурат на той час не знайшлося самагонкі. Так яны з лесніком слова за слова і схапіліся, дасварыўшыся да таго, што Мацуль склаў нават акт. Ніхто не спадзяваўся, што ён перадасць яго ў суд, але паколькі ў панядзелак выклікаюць дзядзьку Мікіту ў Оршу — значыць, перадаў.
З Ленкаю сустракацца не хацелася — мне ўсё яшчэ было крыўдна, я ўсё яшчэ злаваўся, што яна так садрала мне руку, якая хоць троху і зацягнулася, але пакуль саднела. Калі ж гаварыць шчыра, дык гэта я толькі сам сябе ўгаворваў, што мне зусім не хочацца бачыць яе, а папраўдзе мяне міжволі цягнула ў гэтыя расчыненыя насцеж веснічкі.
Колькі і раней я прыдумляў розных прычын, абы толькі зайсці ў хату да дзядзькі Мікіты! То зманю, што забыўся заданне па літаратуры, то прыбягу папрасіць цыркуля — ці мала ёсць тых прычын у вучняў аднаго класа!
А калі ўжо бачыў курыцу ў іхнім гародзе, тады ўсё было проста. Улятаў у хату, спяшаючыся крычаў: «Дзядзька Мікіта, куры вашы грады дзяруць!», а сам заставаўся ў іх гуляць да вечара.
На двары ў дзядзькі Мікіты нікога не было — толькі курыцы са дзве граблося ў пыле,— відаць, усё спрабуючы даграбціся да цяплейшай зямлі.
Пужнуўшы курэй, я ўзбег на высокі ганак і хуценька ўскочыў у расчыненыя сенцы. І аж спыніўся ад неспадзяванкі і, сумеўшыся, апусціў галаву: як не нос у нос сутыкнуўся з Ленаю. Яна была ў сенцах і, асцярожна, далікатна перабіраючы лісток за лістком — усё ніжэй і ніжэй,— мыла фікус. Лена таксама, як мне здалося, сумелася, але не падала выгляду. Яна адною рукою хуценька апусціла паркалёвую сукенку, якая доўгаю, расклёшанаю палою была падторкнута пад паясок, і адразу ж зірнула на свае ногі — ці не відаць яны лішне, ці добра закрыла іх сукенка?
— Ці ў хаце бацька? — сярдзіта, не гледзячы на яе, спытаўся я, хоць ведаў, што дзядзькі Мікіты ў хаце не можа быць — ён жа пастух і зараз яшчэ ў полі.
— А навошта ж табе, Ясічак, мой бацька? — знарок ласкава адказала Лена — мне нават падалося: яна рада, што я зайшоў.
— Яму позва прыйшла...
— Дык я ж магу перадаць яму. А бацька ж мой, Ясічак, у полі яшчэ. А мамка — на вяселлі. Ты ж хіба не ведаеш, што сёння Цыца жэніцца? А гэта ж наша радня.
Я і сам ведаў, што сёння вяселле Лаўрэнавага Жэнькі, хлопца, да якога з маленства яшчэ прыклеілася мянушка «Цыца» — малы, ён доўга не даваўся адняць сябе ад грудзей і на ўсё круглае гаварыў «цыца»: бульбіна — цыца, яйка — цыца, яблык — цыца і нават вялікі круглы камень, што ляжаў за іхняю хатаю, для яго таксама быў цыцаю.
Лена нагнулася над фікусам і дамывала ніжнія лісты. Ласкава яна сцірала даланёю пыл з кожнага ліста, і яны адразу пасля вады пачыналі зелена кідацца ў вочы.
Гэты фікус быў мне знаёмы. Нярэдка, калі ў Мікітавай хаце заспяваў мяне дождж, Лена ласкава прасіла:
— Ясічак, памажы вынесці на дождж фікус.
І мы з ёю, з двух бакоў узяўшыся за вазон, неслі яго з хаты. На парозе апускалі як не да самае падлогі і нагіналі макаўкаю ўперад: фікус быў вельмі высокі, аж пад столь, і так у дзверы не праходзіў. А цётка Юлька, Ленчына мама, толькі крычала:
— Лена, пастаў зараз жа фікус! Або, ці гэта ты ашалела, на такі лівень выносіць: ён жа ўсё лісце паабаб’е...
Але мы ўсё ж выносілі фікус на ганак і самі, падставіўшы твары дажджу, нейкую хвіліну задаволена фыркалі пад ліўнем, пакуль не пачынала прыліпаць да цела лёгкае летняе адзенне...
Мне не хацелася так хутка выходзіць з сенцаў. Я таптаўся, Лена гэта заўважыла і сказала:
— А позву пакладзі на ўслон. Яна ж нідзе не дзенецца...
Я пачаў корпацца ў пісьмах, каб дастаць паперку.
— А Ясічак ты мой! — пачуў я над самым вухам.— А хто ж гэта табе ўсю руку абадраў? А якая ж гэта ваўчыца так укусіла?
Я ўзняў галаву. Ленка стаяла побач (калі яна толькі падышла!) і глядзела на мяне такімі вялікімі, такімі шчырымі і такімі невінаватымі вачыма, што можна было нават і самому ўсумніцца: пэўна, яна і праўда тут ні пры чым — ніякай маёй рукі яна не чапала, а тое, што было ўчора, мне толькі здалося...
Ну і хітрая ж яна, брыкуля, круцёлка гэтая! То ж трэба, так распаласавала руку, а зараз яшчэ прыкідваецца, што нічога не ведае!
Лена ўзяла маю далонь у сваю руку, ласкава-ласкава дакранулася доўгімі пальцамі і лёгенька правяла па ране.
— А Ясічак, хто ж гэта быў такі злы?..
Яна ўзняла маю руку яшчэ вышэй і дакранулася да раны сваімі цёплымі і мяккімі вуснамі. Мне было казытліва, нават крыху балюча, але як, ліха на яго, прыемна!
— А я маме сказу, сто ты Ясю луку цалавала...
Гэта Волечка, малая Ленчына сястра. Яна была тут жа, у сенцах, і непадалёк ад услона садзіла сваю ляльку, зробленую са старой мамінай хусты, на кансервавую бляшанку з-пад амерыканскай смажаніны. Лялька ўсё валілася з бляшанкі на бок, нявіннымі вачыма, якія намалявала Ленка чарнілам, глядзела на сваю дужа строгую «гаспадыню». А тая ўсё сварылася на яе, ушчувала ляльку, нават біла яе (ды моцна — з лялькі аж пыл ішоў) і, здавалася, на нас не глядзела. Аж не, яна ўсё бачыла, хоць і займалася са сваёю «дачкою».
— Луку, луку,— перадражніла Волечку Лена і сцебанула яе аскарачом — і, відаць, моцна зачапіла махрамі, бо малая аж заплакала і дражнілася ўжо са мною:
— А я ўсё лоўна знаю, сто ты насу Лену любіс... Во... І заніцца з ёй будзіс... Во...
— Змоўкні зараз жа! — прыгразіла ёй Ленка, а мне сказала: — Давай, Ясічак, тваю руку завяжам, каб хутчэй гаілася.
Я аднекваўся, але Ленка, не слухаючы мяне, пабегла ў хату — пашукаць які шматок матэрыі, каб завязаць руку.
Малая зноў садзіла сваю «непаслухмяную дачку», лаяла яе, што не просіцца: «Эх ты, бессаломніца, бальсуха». Хоць лялька была сухая, а ў самой Волечкі падазрона прыліпала сукеначка...
Лена прынесла каснічок ад свае колішняе сукенкі, у якой яна мне вельмі падабалася. Сукенка была зялёная, а па ёй ляталі невялічкія, як белыя матылі, кветкі. Лена перавязвала мне руку.
Божа мой! Якое гэта было непаўторнае і не зраўнанае ні з чым — ні да гэтага, ні пасля гэтага — шчасце! У мяне кружылася ад радасці галава... Прызнаюся, што потым былі ў маім жыцці і больш ласкавыя, і больш значныя падзеі, але такога настрою, такога адчування болей ужо мне не сустракалася. Тая радасць, тое шчасце былі наіўнымі і апантанымі, яны здавальняліся самым невялікім і таму ўжо ніколі не змаглі і, я ўпэўнены, не змогуць паўтарыцца...
Потым мы стаялі ў сенцах і глядзелі на сонца, якое было ўжо зусім нізка, на яблыню, што аж бялела ад антонавак.
— А помніш, як у цябе таксама рука балела?
— Ага,— адказала яна і ўсміхнулася.
Мне вельмі падабаецца, як Лена смяецца. Яе вусны тады неяк крывяцца, нібыта яна вось-вось заплача, і ў гэтай усмешцы міжволі з’яўляецца штосьці журботнае, задумлівае — дарослае.
Пра тое, як у Ленкі балела рука, ведае не толькі наш клас. Гэта разышлося вельмі шырока — смяяліся з яе нават дарослыя. Ды і зараз, здараецца, сёй-той з нашых сябрыньцаў пры нагодзе скажа: «Нешта ты, як Лена Мікітава,— не ведаеш, чаго хочаш».
А гэта было яшчэ ў першым класе. Тады ў Ленкі на правай руцэ села болька. Ды такая, што дзяўчынка не магла пісаць — ручку не было як трымаць. Ленка сядзела на ўроку і плакала. Настаўніца, а ў першым класе нас вучыла Бусліха, цярпліва яе ўгаворвала:
— У цябе ж баліць рука — ідзі дадому.
— А я хачу пісаць.
— Дык пішы.
— А ў мяне баліць рука.
— Дык сядзі так.
— А я хачу пісаць.
І гэтае «а я хачу пісаць» цягнулася вельмі доўга, да таго часу, пакуль настаўніца не раззлавалася:
— Дык скажы ўсё ж, Лена, чаго ты хочаш?
— А я хачу, каб болька з гэтай рукі перасела на гэтую,— шчыра праз слёзы прызналася Лена. Нават Бусліха, якая рэдка дазваляла сабе такую раскошу, як усмешка на ўроку, засмяялася сама і доўга потым ніяк не магла супакоіць нас.
Лена наогул часта плакала ў школе. Аднаго разу Бусліха, выправіўшы з класа Лёшку, малодшага Ленчынага брата, які з кнігамі прыйшоў у школу («Чый ты?» — «Ленчын Лёшка».— «А дзе ты жывеш?» — «У новай хаце».— «А чаго ты прыйшоў?» — «Вучыцца»), папрасіла Лену паказаць рашэнне задачы. Ленка заплакала:
— А я сшытак дома забылася.
— Схадзі прынясі.
Ужо і ўрок канчаецца, а яе ўсё няма. Бусліха паднімае мяне і Клёцку і кажа:
— Схадзіце і паглядзіце, што яна там робіць.
Мы пайшлі. Падышлі да сенцаў, тарганулі за дзверы — не адчыняюцца: сенцы адтуль зашчэплены. Клёцка знайшоў трэсачку і праз шчыліну падняў ёю крук. Зайшлі ў хату і бачым: Лена сядзіць за сталом, над сшыткам, румзае і задачку рашае — яна заданне не зрабіла і схлусіла, што сшытак забылася.
Клёцка пабег першы. Я — за ім. Клёцка ўсё расказаў Буслісе. А Лена тады доўга не гаварыла са мною...
— Чаму ты тады не з Клёцкам, а са мною не гаварыла? — пытаюся я ў яе, успамінаючы той выпадак з задачкаю.
— А я на цябе ўсердзілася. Чаго ты тады з Клёцкам прыйшоў? Яшчэ мне Клёцкі твайго не хапала.
— Дык нас жа настаўніца паслала.
— Няхай сабе. А ты б ад Клёцкі ўцёк.
Лена заўсёды такая. Калі мы з ёю ўдваіх, яна добрая, ласкавая — як вось і сёння. Мы мірна можам гаварыць пра ўсё. Як толькі ёсць нехта побач, тады яе лепей не чапай: а то такім ужо каршуном накінецца, што толькі і беражыся, каб вочы не павыдзірала. Калючая-калючая робіцца. I ў школе заўсёды смяецца з мяне, і так во па «мурашніках», як учора, вырываецца. То ж трэба руку мне ссадзіць. І чаму яна гэтак мяняецца адразу? Спачатку я, не разумеючы, дужа крыўдзіўся, а зараз, хоць таксама не ўсё разумею, троху змірыўся, прывык.
А калі мы малыя былі, старэйшыя хлопцы пасмяяліся неяк з яе:
— Ай-яй-яй, зірніце, як Лена Яся любіць.
Яна расплакалася і праз слёзы даказвала:
— А вот і не люблю я яго. А вот і не люблю...
— Любіш. Любіш — не мані. Каб не любіла, дык зараз бы распранулася і вакол хаты дзесяць разоў абабегла. Тады б мы, можа, яшчэ і паверылі.
Яна расплакалася яшчэ болей — ёй не хацелася распранацца і бегчы вакол хаты, але і прызнаць, што любіць мяне, яна таксама не магла.
Усё ж пабегла. Я не бачыў, а хлопцы мне расказвалі, што бегала і адно пыталася: «Ці скора ўсё?»
А хлопцы, гэтыя байбусы, яшчэ нават лішнія кругі прыбавілі — яна і не заўважыла, як і іх прабегла. А потым усё пыталася:
— Ну, а цяпер верыце? Верыце, што не люблю?..
— Ясічак, ты ўжо трошкі пабудзь, пакуль я фікус дамыю — паможаш мне яго ў хату ўнесці.
Я прысеў на ўслон. З сенцаў, праз асветлены праём дзвярэй, адкуль светлая палоса падбягала аж да Вольчыных лялек, было відаць, як за яблыняю ў Мікітавым садзе чырвана заходзіць сонца. Яно вісела ўжо так нізка, што на яго можна было глядзець не заплюшчваючыся. Лісце варушылася, і таму чырвоны круг сонца пераліваўся, як вадзяныя ясвы пад ветрам, адкрываючыся то ў адным, то ў другім месцы. Ветру тут у сенцах не было чуваць, і таму здавалася, што лісцё гартаюць, пераварочваюць то адным, то другім бокам сонечныя промні.
На яблыні ўсё яшчэ густа калыхаліся, стукаючыся адзін аб адзін, яблыкі. Усе ў вёсцы здзіўляліся, як гэта Мікіту, маючы столькі дзяцей, удавалася даберагчы яблыкі да позняй восені: ва ўсіх ужо дзеці даўно нават з лісцем, нават зялёныя, паабскубуць, а ў яго адна яблыня і тая стаіць нечапаная.
Я ж ведаў сакрэт дзядзькі Мікіты. Ён, калі адлучаўся куды, наказваў дзецям:
— Яблыкі не шчыкайце. Калі хоць адно хто з’есць, я даведаюся. Я ж палічыў.
І дзеці баяліся, не чапалі яблыкаў — бацька ж, вярнуўшыся, верылі яны, пералічыць і, не далічыўшыся хоць аднаго, возьмецца за пута... А путаў у іхняй хаце было вельмі многа—дзядзька Мікіта апрача калгасніцкіх кароў пасвіў іншыя гады і калгасных коней. Куды толькі іх, гэтыя путы, не хаваў Лёшка, шустры сын дзядзькі Мікіты — той, што некалі прыходзіў малым вучыцца,— але, калі трэба было якое, дзядзька Мікіта лёгка яго знаходзіў.
Вярнуўшыся адкуль-небудзь, дзядзька доўга стаяў на ганку ці нават пад яблыняю і, задраўшы галаву ўгору, глядзеў на яблыкі — нібыта і праўда лічыў іх. Аднойчы я падгаварыў Лену:
— Дурная, давай сашчыкнем па яблыку.
— Баюся, бацька пазнае.
— Не бойся, не пазнае — гэта ж ён вас толькі страшыць. Хто гэта столькі яблыкаў пералічыць!
Адшчыкнулі і жахнуліся: на тым месцы, дзе да гэтага віселі яблыкі, вельмі ж ужо зазелянелі, зазеўралі дзве густалістыя дзіркі. Мы трымалі яблыкі ў руках, спалохана, як прычараваныя, глядзелі на дзіркі і не маглі адвесці ад іх вачэй. Я спрабаваў захінуць іх яблыкамі, якія віселі на суседніх галінах, але толькі адпускаў руку — тыя вярталіся на свае месцы.
— ЬІй, а яшчэ казаў, што бацька не пазнае...— заплакала Лена.
Я супакойваў яе, але і сам не вельмі верыў, што дзядзька Мікіта не ўбачыць зялёных дзірак на яблыні. Я ўжо ведаў, дзе мы памыліліся. Трэба было адшчыкнуць яблыкі недзе збоку — можа, ад хлява, можа, ад логу,— а мы выбралі самыя спелыя, самыя вялікія, самыя прыгожыя. Тыя, якія былі навідавоку, якія добра відаць нават з ганка: выйдзеш з сянец і адразу ж убачыш — дзірка!
Мы трымалі яблыкі ў руках і не ведалі, што з імі зараз рабіць — есці ўжо іх не хацелася.
Да вечара Лена хадзіла заплаканая, насцярожаная. Калі бацька прыгнаў кароў, уцякла некуды на лог і доўга не ішла дадому. А дзядзька Мікіта заўважыў прапажу: ды і як тут не заўважыш, калі тыя дзіркі ў вочы кідаюцца! Праўда, калі ён, стомлены за дзень, ішоў у хату, то нічога не ўбачыў, а як, павячэраўшы, выйшаў на двор, адразу і ўзяў за вуха Лёшку, які круціўся побач:
— Хто адшчыкнуў два яблыкі?
Лёшку, хоць і з чырвоным вухам, усё ж удалося вырвацца з бацькавых рук. Але пасля гэтага выпадку ўжо ніхто з Мікітавых дзяцей не адважваўся без спросу адшчыкнуць які яблык — верылі, што бацька іх сапраўды лічыць...
Толькі цяпер я заўважыў, што пад яблыняю сядзіць і ціха поркаецца ў зямлі Лёшка. Вось ён хуценька ўстаў, абтросся ад пылу і, як вецер, уляцеў у сенцы. З гудам, які павінен быў, відаць, азначаць, што ён ляціць на самалёце, адставіўшы ўбок руку — як крыло,— Лёшка шуснуў у хату, не зачыніўшы нават за сабою дзвярэй, і праз нейкую секунду выбег зноў,— але ў яго руках ужо, бы злоўленая рыбіна, трапятаўся кавалак бульбянога праснака. З тым жа гудам Лёшка выбег у гарод і, як да гэтага, усеўся пад дрэвам.
За яблыняю, трохі ўлева і далей ад вуліцы, туды, аж пад самы лог, з Мікітавых сенцаў добра відаць Настаччын прагончык і невялікая яе хата. Дзверы парасчыняны, і ў сенцах спакойна, непалохана ходзяць белыя куры — кудахчуць, сакочуць: адны ўзляцелі на лаву, дзе стаіць вядро з вадою, і, закідваючы аж назад дзюбы, п’юць; другія паўзбіраліся на чыгун, дзе, відаць, натоўчана свінням бульба, і, спяшаючыся, дзяўбуць з яго. Прарэзліва зарыпелі веснічкі, якія адгароджваюць ад вуліцы Настаччын вузкі, толькі на адну сцежачку, правулак. Па сцежцы вельмі ж ужо хуценька прабегла згорбленая Шаўковіха — яна заўсёды бегае толькі з кіёчкам і глядзіць заўсёды, здаецца, толькі сабе пад ногі: я ніколі не бачыў, каб яна глядзела перад сабою. Шаўковіха ўбегла ў сенцы, паразганяла там курэй: «Акыш-кыш-кыш, ненажэры гэтыя! Угамоння на вас няма. Усе чыгункі павыграбалі». Павыганяла курэй на двор і зачыніла за сабою рыпучыя дзверы.
Без Шаўковіхі ў нашай вёсцы не абыходзіцца ні адна парадзіха. Яна ўжо гадоў сорак, як гаворыць, доўга падлічваючы перад гэтым, дзядзька Гарлач, бабіць дзяцей у Сябрыні.
— Нешта да Настачкі Шаўковіха пабегла,— сказаў я.
— А ты хіба не чуў? Настачка ж раджае сына.
Цікава, усе ў нашай вёсцы чамусьці верылі, што Настачка абавязкова народзіць сына. Пра дачку ніхто і не думаў.
Настачка, тоўсценькая, круглая (таму ўсе за вочы звалі яе Ступаю), пухленькая даярка, жыла ў сваёй хаце без бацькоў. Жыла з дзецьмі Алеськам і Генькам. Яна, хоць і мела ўжо двое дзяцей, не была яшчэ замужам. А дзяцей сабрала без мужа — Алеську нарадзіла ад немца Ганса,які стаяў у вайну ў Клёцкавай хаце, а Генька знайшоўся ад салдата-мінёра, які жыў у Настачкі: адразу пасля вайны іх цэлы ўзвод доўга быў у нас — яны размініравалі міны, што і на дарогах, і ў полі, і ў лесе панастаўлялі немцы.
Ганса я добра памятаю — амаль штодня тады я хадзіў да Клёцкі і часта бачыў гэтага немца. Ганс быў вясёлы, светлы і зусім не страшны, хоць і немец. Недзе пад Новы год ён частаваў нас, дзяцей, смачным пірагом з белымі салодкімі завіткамі на скарынцы, пірагом, што прысылала яму ў пасылцы яго маці, якую звалі амаль па-нашаму — Анна. То ж ледзь не наша Ганна. Вось ужо цётку, якая прысылала яму адны паштоўкі, звалі па-іхняму — Клерхен. Пра гэта нам расказвала Настачка. Да вайны Ганс рабіў недзе ў цырку, і таму тут, у Клёцкавай хаце, ён, здаралася, хадзіў на руках. Стане пасярод хаты галавою ўніз і — пайшоў па адной маснічыне. Ідзе і спявае сабе. Каб вы толькі бачылі, як тады смяялася Настачка — відаць, яна закахалася ў гэтага немца. І калі Саўкаў Паўлік ноччу прыйшоў да Клёцак і, звязаўшы, забраў з сабою Ганса, Настачка нават плакала і злавала на Паўліка. А Паўлік расказваў, што потым з Ганса выйшаў добры партызан-разведчык. Ён хадзіў нават у Оршу, і там яго самі немцы высачылі і павесілі. А іншыя дык кажуць, што ўсё гэта лухта і што Паўлік забраў Ганса і ў лесе расстраляў яго,— так нібыта ён помсціў Настачцы, якую яшчэ да вайны праводзіў дадому з ігрышчаў і да якой спрабаваў нават сватацца. І хоць сябрыньскія партызаны ўспамінаюць, што ў тым атрадзе, дзе ваяваў Паўлік, сапраўды быў немец-разведчык, але і пасля гэтага нават Рагатун, наслухаўшыся ўсяго, чухае сябе адною рукою за вухам і кажа:
— Канешне — папу яешня. Тут, брат, і сам чорт ногі паломіць, пакуль разбярэцца...
Адным словам, з’явіўся тады ў нашай вёсцы першы немчык. Русенькі такі, віхрасты — гэткі, як і ўсе мы. Толькі Алеськам ніхто яго амаль што і не зваў, усе — Немчык ды Немчык. Сёй-той нават думаў, што ён па-нашаму гаварыць не навучыцца. І ўсё Настачку палохалі: а што, калі ён раптам па-свойму загергеча, што ты з ім рабіць будзеш? Спачатку — «мутэр, мутэр», а пасля — «швайн райн», а потым і «матка, яйкі». Мы ж напраўду верылі, што Алесь будзе гаварыць напалавіну — слова нямецкае, слова наша. Ігнат Халадзёнак, на што ўжо стары чалавек, але і той, мусіць, з год прыходзіў са свайго канца вёскі пад Настаччыну хату, каб першым пачуць, ці па-нашаму загаворыць хлопчык. Прыйдзе, сядзе на лавачцы перад палісадам, паверне вуха да акон, слухае. І калі Алеська загаварыў, як і ўсе мы: «мама», «жыжа», «баба», «дай-дай»,— Халадзёнак расчараваўся: відаць, яму гэта не спадабалася, і ён, паціснуўшы плячыма, мармычучы сабе пад нос: «Глядзі ты, немец, а гаворыць, як мы», замыліўшы губу, паціху патэпаў дадому і пасля гэтага ніколі не прыходзіў ужо на Настаччыну лавачку.
Мне шкада было Немчыка. Калі нам, сіротам, давалі амерыканскую дапамогу, мне дасталася вельветавая куртачка з бліскучым замочкам. Хоць яна і была ўжо амаль да дзірак працёртая на рукавах, хоць і замочак быў сапсаваны і сашморгваўся толькі ледзь-ледзь зверху, усё ж яна выглядала прыгожа. Немчыку ж, таксама сіраце, з гэтай дапамогі нічога не далі: я быў партызанскі сірата, а ён — сын немца. І таму позняю восенню, калі дзядзька Мікіта браў нас з сабою пасвіць коней і калі ад ветру і дажджу нам рабілася холадна, я знімаў гэту куртачку і даваў Немчыку пагрэцца. Надзеўшы яе праз галаву, ён з захапленнем шморгаў замок — уніз-уверх, уніз-уверх — і шкадаваў, што той пасоўваецца так мала...
У Настаччыных сенцах зноў зарыпелі дзверы. З іх выйшла Шаўковіха з чыгунком у абедзвюх руках і пачала маніць курэй:
— Ціп-ціп-ціп... Пыль-пыль-пыль...
Куры, як каршуны, ляцелі з усіх бакоў. Шаўковіха накідала ля ганка таўчонкі і зноў, зачыніўшы сенцы, заспяшалася ў хату.
«Во, дзівачка,— падумалася мне.— Спачатку выгнала ўсіх курэй, а пасля іх маніць...»
— Што ж ты, Ясічак, задумаўся? — спужнула маю ўвагу да Ступіных сенцаў Лена.— Памажы хутчэй фікус занесці ў хату.
Мы аберуч узяліся за мокры вазон і панеслі ў хату. Па дарозе, ля самых дзвярэй, дзе ўжо было зусім цёмна, я, і сам таго не чакаючы, наступіў на хвост Варкоту — худому чорнаму кату, які, бліснуўшы ў цемнаце святлівымі, як фары вачыма, прарэзліва ўскрыкнуў і, вырваўшыся з-пад нагі, фыркаючы, сігануў з сенцаў.
— Ага, а я сказу маме, сто вы і Варкота білі... Во...
Гэта зноў Волечка. Лепш бы займалася яна сваёю лялькаю і не лезла куды не трэба! Гэта ж добра, што Волечка яшчэ сама не падлезла пад ногі, а то б, можа, не катоў хвост, а яе руку стаптаў...
Выйшаўшы са двара дзядзькі Мікіты, кіруюся да Настаччыных весніц, што вельмі ж ужо рупліва зачыніла Шаўковіха,— трэба аддаць газету «Гудок», якую пастаянна выпісвае Настачка. У гэтай газеце заўсёды гаварылася пра вагоны, рэйкі, свісткі паравозаў, пра перадавікоў у высокіх чорных шапках, і мне было незразумела, чым захапіла гэтая газета жанчыну, якая зацята, з году ў год, выпісвала яе. Дзядзька Мацвей, старэйшы Хадосчын брат, той Мацвей, які сёння прыслаў пісьмо, калі яшчэ не хадзіў у прымы пад Оршу і жыў у адной бацькавай хаце са сваёй малодшаю сястрою, часта заходзіў да Настачкі пачытаць «Гудок». Ён калісьці працаваў на чыгунцы, і таму ўсё тое, пра што пісалася ў гэтай газеце, яму нагадвала гады далёкай маладосці.
Падняўшы ўверх пятлю з пута, якая, накінутая адразу на слуп і апошнюю дошку веснічак, не давала ім расчыняцца, я піхнуў варотцы. О, як яны зарыпелі! Адразу ж успомнілася, што з гэтых веснічак жартавалі ў вёсцы даўно. Ноччу, калі Настачка, выправіўшы чарговага кавалера, вярталася дадому, яны рыпелі ў цішыні яшчэ больш прарэзліва. І тады, калі хто са старэйшых прачынаўся ў вёсцы, пазяхаючы, сам сабе думаў: «Глядзі ты, ужо і Настачка дадому пайшла, значыць, уставаць скора трэба».
Ідучы па вузенькім правулачку, сам адчуваў, як дзогаюць аб утаптаную сцежку босыя ногі. Уяўляў, як аддаюцца мае гэтыя крокі там, у хаце.
Сцежка, прыціснутая Мікітавым гародам як не да самай хаты, была вузкая — толькі прайсці аднаму чалавеку. А калі ўдваіх, ды яшчэ з такою, як Гарлачыха, дык і размінуцца не будзе дзе. На кані па гэтай сцежачцы праехаць нельга, і таму, калі хто з мужчын вёз Настачцы дровы, даводзілася ад логу разгароджваць згароду.
У сенцах саладкавата і цёпла пахла маласольнымі агуркамі. Цяпер, увосень, гэты пах ужо нязвыклы, бо апошнія восеньскія агуркі звычайна кіславатыя, вадзяністыя і пахнуць, як жоўтыя семяннікі — троху нейкім холадам, троху ўжо самымі замаразкамі.
У хаце крычала Настачка: «Ой, паміраю! Ой, паміраю!» І таму я не спяшаўся заходзіць, наўмысля доўга шукаў слясак і клямку. І пакуль я тупаў у сенцах, дзверы вузенька прачыніла Шаўковіха і ў гэтую шчыліну (туды, здаецца, і муха не ўляцела б — крыльцамі зачапілася б за вушак) сказала мне:
— Кінь газету ў сенцах!
І зноў зачыніла дзверы. Я паклаў «Гудок» на дзежачку, у якой Настачка спяліла хлеб, і выбег на вуліцу. У Сябрыні ўсе казалі — пра гэта ведалі нават мы, дзеці,— што Настачка дужа любіць цалавацца. Колькі разоў і мы, сцішыўшыся дзе-небудзь за кустамі ці за плотам, ля самай лавачкі, на якой сядзела Настачка са сваім кавалерам, нерухома ляжалі і, заціскаючы адзін аднаму раты, каб не пырснуць са смеху, слухалі, пра што яны гавораць.
З мінёрам яна была дужа ласкавая:
— Ты ж мяне, Коля, не любіш.
— Люблю, Настачка, вельмі люблю.
— А я, Коля, не веру. Вось паедзеш і ўсё забудзеш.
Тады Коля паварочваў яе галаву да сябе і надоўга прынікаў да вуснаў — так надоўга, што мы, не стрымаўшыся і зарагатаўшы, нечакана для закаханых успырхвалі з-пад кустоў ля лавачкі...
З нейкім раённым прадстаўніком, які прыязджаў да нас, здаецца, па сяўбе, Настачка гаварыла амаль пра тое ж самае.
— А вось вы ж мяне не любіце.
— Люблю, Наста, люблю,— хутка гаварыў прадстаўнік і, абдымаючы жанчыну, паўтараў яшчэ раз: — Вельмі люблю.
Відаць, ён і сам сябе хацеў упэўніць у гэтым.
— Не, не любіце,— трымалася свайго Настачка.— Вось паедзеце і забудзецеся пра мяне.
Потым яны доўга маўчалі. Так доўга, што нам ужо надакучыла ляжаць, ды і зябнуць мы пачалі на халоднай зямлі. І Настачка, нібыта разумеючы гэта, сама сабе сказала:
— Хоць бы пацалавалі ўжо, ці што, калі любіце...
І калі нясмелы прадстаўнік ужо нагнуўся над Настачкаю і гатовы быў пацалаваць яе, мы зарагаталі. Прадстаўнік спачатку ўслупянеў, а потым, ачомаўшыся, раззлаваўся і гнаўся за намі аж за Туньцішыну зямлянку — як не да самага булінскага саду.
Бачыў я, як цалаваўся з Настачкаю і Лёня Гаціла — мой сусед і наша нейкая дужа далёкая радня — трэцяя вада на кісялі. Яго сёлета забяруць у армію — якраз я нясу яму позву. Ён ужо з самага лета ходзіць пастрыжаны пад нулёўку і таму нават у сваёй хаце не здымае з галавы шапкі — саромеецца. Аднойчы мы, ведаючы, што Гаціла з Настачкаю абавязкова прыйдуць на Саўкаву лавачку, якая стаяла пад вербамі, ля логу, за агародамі — там як не пад самаю Вужыцаю нехта прыбіў шырокі аполак на два пянькі даўно зрэзаных вербаў,— прыбеглі туды раней, адарвалі дошку і паклалі яе на пянькі проста так. А каб яны селі з краю, пасярод накідалі дзядоўніку. І самі залеглі побач.
Яны сапраўды прыйшлі. Стаялі ля лавачкі і цалаваліся стоячы — на лаўцы ж ляжалі дзяды. І калі, абняўшы Настачку, у пацалунку Гаціла рыўком пасадзіў яе на край дошкі — нават мы не паспелі заўважыць, як яны апынуліся на зямлі, а на іх яшчэ пляснулася зверху дошка. Зарагатаўшы, мы пабеглі логам пад лазню. Назаўтра Гаціла сваю шапку насунуў яшчэ ніжэй на вочы. Тыя, хто бачыў яго без шапкі, расказвалі, што на лобе ў хлопца ўскочыў ладны гузак — мусіць, ад дошкі. Хлопцы яму спачувалі, але Гаціла адно толькі ўсміхаўся: «Зажыве. Але ж, каб вы ведалі, як пасля гэтага Настачка сама мяне цалавала!» Кажуць, што хадзіў да Настачкі і Клёцкаў бацька, але мы іх разам ніколі не бачылі.
Цікава, чаму гэта дарослым так падабаецца цалавацца? Наслухаўшыся баек пра тое, як гэта прыемна — цалавацца,— неяк яшчэ раней, зімою, я на вуліцы знянацку згроб Ленку ў абдымкі і тут жа на марозе няўмела пацалаваў: паспешліва цмокнуў у яе халодныя і сухія ад ветру вусны, адчуўшы нават, што яны, абсеўраныя, пачалі шалушыцца. Ленка тады вельмі спалохалася і абадрала (праўда, меней, чым зараз) маю руку — здаецца, нават тую самую, што і ўчора. І калі Ленка заплакала і пабегла дадому — я, нібы той дурань, стаяў на вуліцы, аблізваў губы і ўсё чакаў, калі ж гэта будзе прыемна. Але так нічога і не дачакаўся. Адно толькі саднела абадраная рука, усё яшчэ было няхораша ад халодных вуснаў Лены, а на губах не праходзіла казытлівасць ад іх сеўранасці. «Дык што ж тут прыемнага, у гэтым пацалунку? — сам у сябе разгублена пытаўся я.— І што ў ім толькі знаходзяць дарослыя?»
Потым, трохі згадзя, калі Лена забылася і даравала мне той першы ў жыцці пацалунак, я спытаўся:
— Лена, толькі скажы праўду, табе тады прыемна было?
— Што ты — нават брыдка.
— І мне таксама,— шчыра прызнаўся я.
Лена памаўчала. Потым, насцярожана зірнуўшы на мяне, спытала:
— Ты нікому, Ясічак, не выдасі, калі я раскажу нешта?
— Не.
— Тады слухай. Прыйшла я раз дадому раней са школы — нейкага ўрока ў нас не было. Дзверы ціхенька адчыніла — нікога ў хаце няма. Я на печ — зірк! — а татка з мамкаю сядзяць там і цалуюцца. Аж няёмка стала. Такія старыя, а ўсё цалуюцца.
З таго часу прайшло столькі год. Зараз, як тады ў дзяцінстве, зноў пачынаеш здзіўляцца і радавацца самаму, здавалася б, звычайнаму, абвыкламу. Дзіўная гэта рэч — чалавечае ўяўленне: нам, людзям, для каго ўжо даўно ці, можа, яшчэ не зусім даўно мінула маладосць, нашы маткі здаюцца толькі сівенькімі, згорбленымі бабулькамі. Мы ўжо неяк і ўявіць сабе не можам, што для большасці чалавецтва (я кажу тут толькі пра дзяцей) маткі — гэта зусім маладыя, дваццацігадовыя дзяўчаты, якім яшчэ не надакучыла і цалавацца, і танцаваць, і весяліцца, і любіць такога ж самага, як і яны, маладога, амаль хлапчука, віхрастага свайго абранніка — нашага бацьку. Там, у дзяцінстве, нашы наіўныя і не зусім практычныя яшчэ юныя мамы і таты здаюцца нам самымі разумнымі, самымі ўмудронымі і самымі моцнымі. Здаюцца настолькі мудрымі, што нават калі мы і трацім іх рана, у той дзіцячай пары, яны, амаль падлеткі, назаўсёды застаюцца для нас, пасівелых, узорам, да якога мы заўсёды вяртаемся, каб праверыць, ці правільна ідзём па жыццёвай дарозе...
Пасля Настачкі ні пісем, ні газет не было нікому аж да Ядохі. Ёй прыйшло пісьмо з Ленінграда. Хоць ленінградскага адраса на ім і не было, я ведаў, што ліст прыслаў Віця: вельмі ж ужо старанным почыркам быў размаляваны канверт. У Ядохі ў Ленінградзе жыла да вайны сястра, а Віця — Ядошын пляменнік. Сястра памерла ў блакаду, Віця жыў тады ў сваёй прасторнай кватэры адзін. Зараз ён жыве з бацькам, які, на шчасце, вярнуўся з фронту.
Памятаю, як адразу пасля вайны прыехаў у Сябрынь гэты хлопчык — наш равеснік, які перажыў блакаду. Ён быў худы-худы, твару амаль няма — з нейкі там кулачок,— адны толькі вочы па-даросламу глядзелі на нас. Вялізныя-вялізныя (вочы заўсёды здаюцца вялікімі, калі чалавек раптоўна схуднее) і нейкія вельмі ж ужо сумныя. Віцькавы вочы, якія столькі перабачылі, былі задужа дарослыя. Дзед Сянчыла, выпаўзшы з хаты, дзівіўся:
— Ну, дзядок жа, дый толькі. Ну, самі ж зірніце — выкапаны дзядок. І вочы такія разумненькія, і тварык такі зморшчаны.
А Халадзёнак нават прыслухоўваўся, калі Віця ішоў вуліцаю:
— І праўда косці грымляць. Не верыце — самі паслухайце: грымляць. Грымляць адна аб адну... Чуеце?
Віця прыехаў у Сябрынь напрадвесні. Ён неяк хутка перазнаёміўся з намі, і, калі троху падсох павернуты да сонца буры ад леташняй травы і цёплы ад сёлетняга святла бок Саўкавай гары, дзе мы заўсёды ўвесну гулялі, хлопцы садзіліся ля куста, што рос пасярод гары, і слухалі, як Віця расказваў пра блакаду.
— А тады мамка памерла. А есці захочацца, дык я вазьму чайнік і пайду да Нявы. Зачэрпну вады — і назад. Назад даўжэй ідзеш, чым туды. Тады ў хаце налью ў міску вады, вазьму лыжку і сёрбаю. А сам усё хачу самога сябе ўгаварыць, што я булён ем. Падумаеш так, падумаеш — і напраўду здасца, што булён ясі. Нават мясам запахне. З’ясі міску вады — здаецца, і наеўся. А то мы хадзілі святло ў кватэрах тушыць. Гэта тады, як да нас у Ленінград электрычнасць з Волхава прарвалася. Людзі як паўключалі ўключальнікі, яшчэ калі жывыя былі, так тыя ўключанымі ўвесь час заставаліся. Святла ж не было! А як святло прарвалася з Волхава — гарыць! А тут светамаскіроўка. Немцы бамбяць па святлу. Вось мы і хадзілі тушыць яго ў кватэрах. Дзверы звычайна былі парасчыняныя. Прыйдзеш, а там у кватэры два, а то і тры мерцвякі ляжаць і святло гарыць. Вось цяпер дык мне жудасна, як вам расказваю, а тады нешта не страшна было.
Пасля таго Віця пачаў прыязджаць кожнае лета. Ён паправіўся, распаўнеў — нават растаўсцеў. Халадзёнак даў яму новую мянушку, якая спадабалася і нам,— Тоўсцік. Гэтае лета Віця паехаў у Ленінград позна — перад самаю вучобаю.
Я перайшоў вуліцу — Ядоха жыве на тым баку, вунь там, за вербамі. Перайшоў якраз ля хаты дзеда Сянчылы.
Дзедава хата была старэнькаю, згорбленаю. Як дзіркі ў шчарбатым роце, віднеліся павыпаданыя вуглы. Яна стаяла на самай вуліцы — глухою сцяною без акон высоўвалася як не пад самыя каляіны ад калёс, так што нават сцежцы, якая роўна ішла паўз хаты, тут даводзілася загінацца, каб неяк абысці яе. Раней, калі вуліца была вузенькаю, усе хаты стаялі так, як і Сянчылава — пры самай дарозе. Потым, хто перасыпаў хату ці будаваў новую, адносіў зруб далей ад вуліцы на агароды, пакідаючы перад вокнамі яшчэ шырокі палісаднічак, дзе садзіў кветкі, а то і вішні ці бярозы. І толькі, як я помню сябе, Сянчылава хата стаяла так, як і знаві,— яе ніхто не перасыпаў і нікуды не пераносіў.
Па старых пазах, адкуль павыпадаў ужо састарэлы мох, хата абмазаная глінаю. Ля яе, як ля іншых, няма ні хлявоў, ні камор, ні дрывотняў, ні круглага двара. Не было нават сенцаў — адразу з вуліцы адчыняеш дзверы і ты ўжо ў хаце: «Дзень добры вам!» Але да Сянчылы дужа ніхто не заходзіў. Сам ён таксама сядзеў больш за ўсё ў хаце і рэдка куды выбіраўся. Чым чалавек жыў, што еў — ніхто, відаць, ва ўсёй вёсцы не ведаў. Двор, як луг, зарос травою, і вясною на ім заўсёды аж жоўта ад дзьмухаўцоў. Нават тоненькая сцежачка, якая ледзь бруілася ад дзвярэй, у апошні час зусім зарасла, утравела, і ля яе падняліся нават дзяды.
Дзед Сянчыла нікуды не хадзіў: яму, бязногаму, было гэта цяжка. Калісьці даўней Сянчыла разам з Хадосчыным Мацвеем працаваў стрэлачнікам на чыгунцы, і там, троху па яго віне, троху па віне машыніста, адрэзала яму левую нагу. Правую ён страціў гэтай вайною ў часе апошняй блакады, калі немцы лютавалі і ў лясах, і ў вёсках. У той дзень гестапаўцы сустрэлі яго ў лесе, недзе аж за Гарэлым Балотам,— ці то ён ішоў ад партызан, ці то, наадварот, спяшаўся да іх, каб папярэдзіць, што эсэсаўцы будуць наступаць ад Лапысіцы, бо туды яны сцягнулі свае гарматы і танкі. Пераняўшы дзеда Сянчылу, фашысты не расстралялі яго, а доўга секлі з аўтаматаў па яго адзінай назе, пакуль яна, перасечаная, не адкацілася пад куст. З фашыстамі быў і Васяпок. Сянчыла клянецца і божыцца, што чуў, як гэты паліцай, засмяяўшыся і пабегшы за фашыстамі, супакойваў іх: «Не бойцеся, цяпер ён нікуды не дапаўзе. Хаця, можа, толькі да свае магілы». Але Сянчыла, адпоўзшыся да бліжэйшай яліны, накапаў маладых, тонкіх, як вяровачкі, пругкіх і гнуткіх каранёў і моцна, да болю (хоць болю, як ён казаў, тады ніякага не адчуваў), туга пераціснуў абрубак нагі, заматаў яго ў сарочку і папоўз з лесу — але не ў бок Сябрыні, а туды, пад Двароўцы, дзе адзінока жыла старая Малання, якая яшчэ ў маладосці, кажуць, любіла яго. Малання і вылечыла Сянчылаву нагу, доўга прыкладаючы да яе нейкія гойныя прымочкі з траў. А Сянчыла пасля гэтага хваліўся:
— А на мне ўсё зажывае, як на сабаку.
Без абедзвюх ног Сянчыла, і так завельмі нізкі, зрабіўся зусім маленечкі — як дзіця.
Пасля вайны, вярнуўшыся ў Сябрынь, ён сам змайстраваў нейкія немудроныя калёскі, усе чатыры колы пад якімі былі розныя: адно, з рубчыкам пасярэдзіне,— ад малатарні, другое, цяжкое чыгуннае,— ад тачкі, трэцяе, бліскучае,— ад дзіцячага веласіпеда, а чацвёртага наогул нідзе не знайшлі, таму Саўка адрэзаў каточак ад сухога дубовага бервяна, якое ляжала ў яго на шула. Тады Сянчыла, папіхваючыся рукамі, крыху ездзіў па вуліцы, але ў апошні час калёскі сіратліва стаялі ля сцяны, пад страхою, абыякава падставіўшы пад капеж драўляны каток і каток з малатарні.
А зусім нядаўна, можа, тыдні са два таму, дзед Сянчыла нечакана і вельмі цяжка захварэў. І ўсе ўжо думалі, што ён памрэ, і ўжо гаварылі пра тое, як і дзе трэба будзе яго пахаваць. Ён, накрыты лапленым кажухом, на які з адзінага акна падалі косыя промні ранішняга сонца, ляжаў на палку і, паклаўшы галаву на ражок сенніка, прыслоненага да печы, глядзеў некуды на столь ці нават за столь і маўчаў. На яго палыселай галаве, на шэрым земляным твары блішчалі кропелькі поту, і аднекуль з-пад патыліцы выбіваліся на сяннік злямчаныя валасы.
Мужчыны, што сабраліся тады ў Сянчылавай хаце, тут жа, пры ім, не баючыся вельмі, што хворы пачуе, размаўлялі між сабою:
— Не, не жывец ён ужо на гэтым свеце.
— І вочы вунь ужо абы-як глядзяць.
— І твар, зірніце, бы зямля стаў.
Дзед Сянчыла троху падняў галаву — ледзь адарваў яе, цяжкую, ад сенніка.
— Піць... Дайце... вады...— ледзь выціснуў ён з сябе.
Саўка пашукаў усюды і вылаяўся — у хаце не было ні кроплі вады. Ён з вялікаю, як вядзерца, квартаю, зробленаю з гільзы, пабег да сябе дадому — гэта ж будзе хутчэй, чым ісці ў калодзеж. Вярнуўся ён хутка, асцярожна, за скручаную з дроту ручку трымаючы перад сабою кварту.
Халадзёнак падняў галаву дзеда Сянчылы, а Саўка паднёс кварту да губ старога. І той хапатліва, паспешліва пачаў піць. Ён хапаў ваду так, як хапаеш паветра пасля таго, калі ў рацэ поўна наглытаешся вады. Сянчыла задыхаўся. Вада лілася па злямчанай барадзе, па шыі, па Халадзёнкавых руках, збіралася ў зморшчынках чорнай далоні і адтуль ручаінкамі цурчала на лайно. Пад скураю хадзіў востры (здавалася, што зараз яе разрэжа) коўцік. Дзед піў з ёрканнем — кожны глыток гулка аддаваўся ў хаце.
— Я ж і кажу, што не жывец ён,— трымаючы галаву старога, паўтарыў Халадзёнак.— Так толькі перад смерцю глытаюць.
Напіўшыся, дзед зноў лёг і пачаў трызніць.
— Варка, пачакай, куды ты ад мяне ўцякаеш? Гэта ж я, Пётра. Што, ты мяне ўжо не пазнаеш? Куды ты, Варка? Пачакай мяне...
— Ну, слава табе божа, з жонкаю, нябожчыцай, ужо сустрэўся,— не адыходзячыся ад Сянчылы, гаварыў Халадзёнак.
— Мама, і ты ўцякаеш ад мяне? Чаго ты рукою ўсё толькі махаеш і нічога не гаворыш? Мама, а там вунь пайшоў чалавек спіною да мяне, гэта не мой тата? Я ж яго ўжо і не памятаю.
— Во і з маткаю ўжо размаўляе. Пацярпі, Пётра, пацярпі... Хутка ўжо будзеш з імі...
— А чаго ж вы ад мяне ўсе ўцякаеце? Ну ладна, ідзіце сабе, я вас потым даганю...
Дзед Сянчыла трызніў увесь дзень — пасля паўдня ён паўтараў толькі адно слова: «Жыць». Недзе надвечар расплюшчыў раптам вочы, зірнуў на мужчын і слабым голасам спытаўся:
— Скажыце, ці гэта вы ўжо мяне пахавалі ці яшчэ не? Можа, гэта я ўжо на тым свеце?
— Не, Пётра, значыць, яшчэ не на тым,— адказаў Саўка, які згадзіўся пабыць ля хворага і ноч.— Яшчэ, Пётра, на гэтым.
— А то я ўжо думаў, што памёр...
— Не, Пётра, значыць, мы яшчэ з табою пажывём.
А днём, калі мужчыны сядзелі і стаялі ля палка, дзе трызніў Сянчыла, хтосьці з іх, здаецца нават Дзямідзька, заўважыў:
— Гета, брат, во яно якое жыццё. Здаецца, увесь век чалавек бедаваў, гараваў, а як толькі, гета, прыйшла часіна, калі трэба развітвацца, бачыш, як, гета, загаварыў: «Жыць!» Адно слова паўдня паўтарае. А, здавалася б, што яму, гета, шкадаваць? Хату гетую дзіравую? Адзіноту сваю? Гора сваё? Аж не, бачыш, як прыйшла, гета, да яго Кастусся з касою, дык і ён во як загаварыў: «Жыць!»
— І праўда, што яму, Сянчылу, ужо чапляцца за гэтае жыццё, можа, яму ўжо лепей і памерці было б,— нечакана ўлезла ў гаворку і Саўкава нявестка, цыбатая і худая Зінка, якая прыйшла клікаць свёкра папалуднаваць, а заадно і павячэраць — гэта ж трэба, да такой пары чалавек не еў!
— Анямей ты лепей! Што ты знаеш! — злосна накінуўся на яе Халадзёнак.— Што ты знаеш, шалёўка ты гэткая! Памёр... Памёр... Памерці мы ўсе можам. А вось ты выжыць паспрабуй...
Мне ўспомнілася, як летам, трохі выпіўшы (не памятаю, з якой нагоды — ці не сёмуха была), дзед Сянчыла сядзеў на сваім зялёным, як луг, двары, усыпаным краскамі, і ўсё гаварыў Гарлачу:
— Глядзі-тку ты, малец, сюды... Ты ж разумны, панятлівы — аж да Берліна з вінтоўкаю дайшоў. Вось чаму гэта дзе якое ў свеце гора ёсць, усё да мяне ліпне, усё на мяне валіцца. От слухай сюды. Памятаеш, як майго жарабка ваўкі з’елі? Памятаеш. А вось чаго гэта так выйшла, што ў табуне было трыццаць коней, і ваўкі ніводнага з іх не зачапілі, а майго — задралі. У Халадзёнка жарабок — жывы, Саўкава кабыла нават і вушы не паспела наструніць. А майго няма. Чаго? Маўчыш. Не адказвай, я, можа, твайго адказу і не чакаю. Ну, а тады далей глядзі. У вёсцы, лічы, аж дзвесце хат. А пярун ударыў — усе стаяць, як і да навальніцы стаялі, толькі мокрыя, а мая ў полымі, нібы той мучанік, гарыць. Ядохіна хата цэлая, Дзямідзькава таксама, а мая — гарыць. Ну, ладна. Той раз патушылі. Замяніў я бёрны і зноў жыву. На табе, і другі раз: толькі ўдарыў пярун — усе стаяць, як загавораныя, а мая палае. Гарыць. А ў гэтай чужой — жыву. І пярун не б’е.
— Яно, дзядзька...— запярэчыў быў Гарлач.
— Ты мне не «дзядзькай». Ты лепш слухай. От зноў глядзі сюды. Дзеці... Іншыя ж адкуль ні валяцца, адкуль ні ляцяць— і ім хоць бы што. А мой Міша з вербіны, ды хай бы ўжо з вершаліны якой, а то з самых ніжніх сукоў, упаў — і на табе, насмерць. Твае ж вунь Гарлачыкі бегаюць абы-дзе, лазяць абы-дзе —ты, відаць, і сам не бачыш, як яны ў цябе гадуюцца,— але ж усе жывыя. Ты б, можа, і сам не далічыўся, каб каторы начаваць не прыйшоў, аж не, усе жывенькія, здаровенькія...
— Што ты, дзядзька, гаворыш!
— Зноў «дзядзька». Ты от памаўчы лепей. Слухай далей. Іншыя ж бабы гатовы на гаду (ды што на гаду — нават на дні!) па некалькі разоў радзіць — і хоць бы што ім. Вунь Мікітава колькі нашпурляла. Вунь Настачка зноў, відаць, хлопчыкам ходзіць. І так лёгка ў яе ўсё гэта бывае. Як курыцы яйцо ўсё роўна знесці. А мая Ганна адзін раз радзіла мне Мішу, а сама і памерла. Усе бабы раджаюць, нібы жартуючы, а мая — жыццём сваім за жыццё заплаціла... Цяпер вазьмі-тку ты нас з Мацвеем Хадосчыным. Разам жа былі на той чыгунцы. Ён, здаецца, яшчэ нават бліжэй да паравоза стаяў. Аж не. Мацвей, бачыш, цэлы і здаровы, а ў мяне нагі як і не было. Ды вось і ў гэту вайну... А ты ўсё «дзядзька», «дзядзька»... Што ты скажаш, калі гэты дзядзька, бы той громаадвод — усё гора, усю бяду, дзе якія ёсць, на сябе прыцягвае?..
Мне ўспомнілася тая размова Сянчылы з Гарлачом, калі я між мужчынамі стаяў ля палка, на якім паміраў дзед, і чуў, як ён трызніў адным толькі словам: «Жыць». І сапраўды ў думках я тады быў згодзен з Саўкавай нявесткаю і сам лічыў, што чалавеку, які ў жыцці пабачыў столькі гора, не так ужо цяжка будзе развітвацца з нашаю зямлёю. Цяпер разумею, што вельмі добра зрабіў: не ўлез тады ў размову і не выказаў сваёй паспешлівай думкі.
Паміраў дзед Сянчыла тыдні са два таму назад. А ўжо сёння яго дома не было: клямка на дзвярах заторкнута прутком, адламаным ад гальня, а да парога прыслонена новая дошка. На коліку, увагнаным за хатаю ў зямлю, вісіць уверх дном вядро — сушыцца. Ля хаты валяюцца падвагі, на якіх, як даўняя рана, паспела ўжо крыху абсохнуць пассунутая аж да дрэва кара — відаць, нехта з мужчын прынёс з дому сёе-тое са сваёй цяслярскай амуніцыі. Вунь там, ля вугла, ужо спрабавалі падважваць дзедаву хату. А на сцяне, якая выходзіць на ўтравелы двор, на кожным бервяне з’явілася па беленькай мятлушцы; па іх хімічным алоўкам выведзены лічбы — ад аднаго да дзевяці. Значыць, дзед Сянчыла сапраўды збіраецца перасыпаць хату!
Калёсак пад страхою таксама не было. Толькі па траве, з двору, цягнуліся няроўныя сляды ад каткоў. На вуліцы яны крута паварочвалі направа і ішлі туды, пад Ядошыну хату,— рубчык кола ад малатарні рэзаў зямлю, драўлянае кола шабалдыхала, а з двух бакоў у пыле добра былі відаць сляды ад доўгіх дзедавых далоняў, усімі пяццю пальцамі накіраванымі ўперад.
Дзед Сянчыла ўпершыню мо за апошнія паўгода выехаў са двара.
Ля Ядошынай хаты, на доўгай, як кладка, лавачцы (яна нават угіналася, спружыніла, бы кладка,— пасярод не было калочка), сёння завельмі гаманліва. Мусіць, быў ужо якраз той час, калі калгаснікі адчуваюць сябе вальней, калі можна і пасядзець ля хаты, асабліва не спяшаючыся,— збажына ўжо ўся ўбраная, а бульбу яшчэ ніхто не адважваецца капаць першы: і ў калгасе, і на сваіх сотках усе чакаюць — хай падрасце. Ды і вяселле ж сёння!
Здалёк я пачуў: «Вунь і сіротка йдзе», а падышоўшы бліжэй, пазнаў квяцістую, у дзве вялікія і чырвоныя ружы, хустку Матруны Векавухі — другая жонка Туньціка, моцна трымаючыся, нібы баючыся зваліцца, за край дошкі, сядзела пасярод сагнутай лаўкі і, выставіўшы ногі, глядзела на пашарпаныя наскі сваіх вялікіх чаравікаў. Побач з ёю трымала на руках малога Міколку Дуня Цэшкава — нахіліўшы сваю галаву над сынам, яна казытала раскудланымі валасамі твар малога; той лавіў белыя, як лён, пасмы неслухмянымі рукамі і ўсё спрабаваў іх паднесці да рота. Сядзела, уважліва слухаючы ўсіх, паварочваючы галаву на кожны голас, Клёцчыха. Тут жа было яшчэ многа жанчын з двух канцоў вёскі — нават самой Ядосе месца на лавачцы ўжо не хапіла, і яна стаяла ля згароды, узяўшыся рукою за старую, пазелянелую ад часу, штыкеціну. У агародзе, навязаная пад самымі вокнамі, бразгала ланцугом і заходзілася ад брэху Ядошына Найда — дужа злая сучка. За гэтую Найду на Ядоху крыўдавала Лысая Таццянка: яна лічыла самай вялікай несправядлівасцю, што яе Палюган так не падобны да Ядошынай Найды. Ды і многія ў вёсцы жартавалі з гэтай неадпаведнасці: у добрай, клапатлівай і ласкавай Ядохі была такая злая сучка, а ў злой і ўсё нечым не задаволенай Таццянкі — ласкавы і паслухмяны, як цяля, сабака. Палюган вельмі любіў нас, малых, і заўсёды качаўся з намі ў пыле, гуляў у схованкі — словам, дурэў не горш ад нас. Нават яго першая мянушка Хуліган, дадзеная некалі Халадзёнкам так неўпапад, ператварылася ў больш спакойную — Палюган. Халадзёнак нават бажыўся, што сабачка і брахаць зусім не ўмее. Таццянка, спрабуючы развярэдзіць яго злосць, навязвала сабаку на вяроўку, на якой да гэтага падбрыкваў з вясны да восені бычок, але Палюган сядзеў, сумаваў сабе за згародаю, і толькі пачуўшы, як мы бяжым па вуліцы, забыўшыся, што навязаны, усёю сілаю торгаўся ўслед за намі, але, адчуўшы моцную вяроўку, супакойваўся, і зноў сумаваў сабе, і ажыўляўся толькі, калі побач гулліва пралятала муха ці пчала. Адвязаны, вольны, з прыгожым аброжкам, ён звыкла здароваўся з кожным ужо знаёмым пахам, не вельмі пужаўся і новых: Палюган нядоўга вывучаў іх, абнюхваў, а праз якую хвіліну і тыя рабіліся для яго звыклымі, сваімі — сябрамі...
Таццянка, усё ж спрабуючы навучыць яго злосці, падводзіла, здаралася, да пудзіла і загадвала: «Кусі яго, кусі!», але Палюган цёрся ля яе ног і не кусаў. Тады яна крычала другое: «Брашы, брашы, абібок!», але абібок наіўна, як дзіця, глядзеў ёй у вочы — нібы сціпла пытаўся: «А навошта?» Тады яна, можа, каб паказаць, як гэта робіцца, а можа, проста са злосці, пачынала гаўкаць сама: «Гаў, гаў, гаў». А ўбачыўшы, што Палюган усё роўна не брэша, біла яго выспяткам пад уздухі і рашуча вяла на панадворак — навязваць зноў. Таццянка навязвала сабаку ля старанна замкнёных дзвярэй, хоць і ведала, што Палюган — вельмі ж няпэўная дапамога яе замку. Ядоха, наадварот, ніколі не замыкала дзвярэй — яны заўсёды былі альбо расчынены напята, альбо заторкнутыя, як вунь сёння Сянчылавы, якою-небудзь знойдзенаю на двары трэскаю. Нават Найду яна не навязвала ля сенцаў — навошта, яшчэ каго напалохае, а то, можа, і ўкусіць.
Найда брахала, аж заходзілася пад акном — хоць яна і вырасла тут, у Ядохі, са шчаняці, але ніяк, відаць, не магла звыкнуцца, што на гэтай лавачцы заўсёды сядзіць столькі людзей.
— Уціхамір ты сваю ваўкарэзіну! — не вытрымала нарэшце Дуня Цэшкава.— А то вунь сына напалохае, дык спаць не будзе,— і ласкава ўшчыкнула свайго Міколку за кірпаты нос.
Ядоха пачала супакойваць Найду.
— Аддала б ты яе Таццянцы, а сабе — яе Палюгана вазьмі. Ён бы да нашай кумпапіі вунь як падышоў.
— А нашто тваёй Таццянцы злая сучка? У яе ж і ў самой у роце чорна,— адказала Ядоха і зноў прыгразіла Найдзе: «Змоўкні!»
Тая крыху прыцішыла голас, але брахаць не перастала.
Калі я падаў цётцы Ядосе пісьмо, яна аж рукамі пляснула:
— А мамулечкі ж вы мае! А я-то ўсё думаю — бачыла ж у сне, што ўсю ночачку малачко беленькае цадзіла (заліваюся ім, і ўсё!), таму, думаю, не можа ж быць, каб пісьма сёння не было. А вось і яно. Гэта ж Віцька прыслаў.
Нават не зірнуўшы на адрас, яна ведала, ад каго пісьмо.
Пакуль Ядоха разрывала канверт, усе на лавачцы і ля лавачкі маўчалі. Цётка прабегла вачыма першыя радкі.
— А дзіцятка ты маё! Пяцёрачку ж ужо во палучыў, дык і хваліцца.
Ядоха прачытала пісьмо, акуратненька ўклала лісток зноў у канверт і ўкінула ў кішэнь нейкага доўгага мужчынскага пінжака, лёгка ўскінутага на плечы.
— Акрыяў ужо. А намучылася, дзіцятка ты маё! Гэта ж нада табе столькі перажыць. Гэтую блакаду ўжо людзі век будуць помніць. Віцька расказваў, што паедзе ён, малеча гэта, на санячках па ваду, набярэ ў рацэ вядзерца і едзе назад. А мёртвых-мёртвых вакол сцежкі! Хто да вады не даехаў, замёрз, а хто з вадою едучы памёр. Ляжаць, аж жудасна. Не, гэтае я ўжо ад сябе кажу. А Віцька казаў, што папрывыклі ўжо, дык надта і не зважалі. І во, кажа, вязеш тую ваду, а мёртвы неяк сваёю мёрзлаю нагою падчэпіць санячкі і перакуліць іх. Вада і выльецца. Стаіш, кажа, і думаеш, што рабіць: і без вады ехаць дадому няма як, і назад варочацца сіл не хопіць — не даедзеш, далібог, не даедзеш, павалішся, як і гэтыя, што ўжо ляжаць...
Я даўно заўважыў: для Ядохі ва ўсім, што датычылася гэтай вайны, Віцька быў самы вялікі аўтарытэт — «а няўжо ж, дзіцятка ты маё, столькі адпакутаваць». Яна заўсёды гаварыла: «Віцька казаў», «Віцька бачыў», «Віцька ведае». І ніхто ў гэтым не павінен быў сумнявацца. Віцькава думка, думка хлапчука, які перажыў блакаду, была для яе вельмі важкаю, нібыта думка старога, які многа ўведаў на сваім вяку.
— Пайшлі, дзеўкі, на вяселле.— Дуня Цэшкава ўстала і ўзяла з прыполу на рукі сына.— А то Ядоха ўжо завяла сваё: «Віцька ды Віцька». Зараз заплача. Вунь ужо і слёзы на вачах...
— А і праўда пойдзем. Чуеце, як у тым канцы іграюць?
Жанчыны загаманілі:
— Зірнём хоць, як Люська раёўшчынская ў вэлюме сядзіць.
— Во Цыца дык Цыца. У Сябрыні сабе дзеўкі не знайшоў. Аж з Раёўшчыны прывёў.
Ядоха, проставалосая, дастала з той жа кішэні, куды паклала пісьмо, алюмініевы грабянец — іх яшчэ ў вайну налаўчыўся рабіць са збітых самалётаў Клёцка — і пачала механічна расчэсваць свае доўгія і, нягледзячы на гады, густыя яшчэ валасы.
Перад вайною ў цётчыны валасы ўкінуўся быў каўтун. Ды такі, што нават іголкі ўбіць нельга — бы камель. Спачатку цётка хацела адрэзаць валасы, але ёй адраілі — казалі, што тады наогул усё спляцецца, сцісне галаву і задушыць. Яна доўга лячыла яго, аж пакуль самі па сабе не пачалі раскручвацца валасінкі — Ядоха хадзіла тады, як завіваная. Але пасля гэтага (бо казалі — усё няшчасце прычынілася таму, што яна не любіла расчэсваць валасы) цётка ўжо не расставалася з грабянцом — дзе стаяла, там і часала свае пасівелыя пасмы.
— Пойдзем сабе, пойдзем,— нібы сама сабе гаварыла Ядоха.— А як жа, трэба ж паглядзець, які з Жэнькі малады. Вунь нават Сянчыла і той на вяселле паехаў. Паміраў чалавек, а тут на табе, на вяселле падняўся.
— Я дык яго і не пазнала: пагаліўся, бараду сваю садраў,— зноў заўважыла Цэшкава.— Гляджу, аж нейкі малады інвалід на Сянчылавых калёсках едзе, рукамі папіхаецца. «Ці ты гэта, дзед?» — пытаюся. «Я, дзеўка, я. Хто ж яшчэ так ездзіць, апроч мяне?» А сам увесь у ваўчках — паначапляліся, відаць, як па сваёй сцежачцы ехаў.
— А мамулечкі ж вы мае! Так на вяселле чалавек спяшаўся, што нават твар сабе абадраў,— усё расчэсваючы валасы, сказала Ядоха.— Клікаў ён, клікаў, крычаў у хаце, крычаў, каб хто памог яму, на калёскі ўссадзіў,— ніхто не чуе. Тады ён да дзвярэй падпоўз ды і выкуліўся на двор. Ганачка ж у яго няма, а парог высочанькі, дык ён лоб сабе троху і садраў.
— Цяпер ужо дошка да парога прыстаўлена,— перабіраючы парэпанымі пальцамі ражок сваёй квяцістай, завязанай пад бараду хусты і ўсё гледзячы на наскі чаравікаў, азвалася нарэшце Матруна Векавуха, якая да гэтага сядзела моўчкі.
— Во, глядзі ты, і Матруна загаварыла,— узрадавалася Ядоха.— А то я гляджу, сядзіць нешта ціха, глядзіць сабе пад ногі і не гаворыць анічога.
— А дзе ж гэта, Матруна, сёння твой? — гушкаючы на руках сына, не гледзячы на Векавуху, нібыта абыякава, але я заўважыў іранічную ўсмешачку на яе твары, спыталася Цэшкава.
Цётка ж Матруна, відаць, убачыла ў гэтым штосьці большае.
— А табе што да майго? — узлавана адсекла яна.— Ты лепей свайго шукай.
— Мне-то нічога, але вунь людзі кажуць, што ён пайшоў да Туньціхі нейкае святое пісьмо чытаць.
— Я табе кажу, лепей глядзі, чые пісьмы твой чытае...
Я ведаў, пра што гаворыць Векавуха.
Дуня Цэшкава пасля вайны выйшла замуж за мінёра і, калі той дэмабілізаваўся, паехала з ім некуды аж пад Саратаў. Тады Цэшку, брыгадзіраву брату, часта ішлі пісьмы — відаць, Дуня ў іх расказвала, як жывецца на новым месцы. А летась я прынёс Цэшку тэлеграму: «Татачка, прыязджай хутчэй». Дзядзька прадаў цялятка, якое гадаваў на карову, адзеўся цяплей — была самая няпэўная восень: вецер і холад — і паехаў. Вярнуўся ён хутка, але ўжо не адзін — разам з ім прыехалі Дуня і малы Міколка. Людзі казалі, што ў мінёра знайшлася там першая жонка з вялікімі ўжо дзецьмі і ён перайшоў да яе. Сама ж Дуня ўсім гаварыла, што яе муж паехаў у доўгую камандзіроўку і будзе прысылаць грошы па пераводзе. Спачатку яна сама атрымлівала грошы ча «запатрабаванне», а потым штомесячна пераводы пайшлі на Сябрынь. Калі я прыносіў іх, Дуня глядзела на мяне насцярожана і гаварыла:
— Прыслаў, нарэшце, мой грошы. А я толькі чакала.
Гаварыла яна так, відаць, для мяне — каб я не здагадаўся, што муж яе кінуў, што яна атрымлівае аліменты, высуджаныя па судзе. Калі ж Цэшкава зразумела, што я ўсё ведаю, яна прасіла толькі мяне, каб нікому не расказваў. Я і не расказваў — падумаеш, што мне да таго, атрымлівае Цэшкава аліменты ці гэта ёй прысылае грошы сам муж!
З гэтае вясны Дуня жыла толькі з маткаю — стары Цэшка падвозіў сёлета ячмень да сеялкі і скінуў, прыхаваў сабе ў кустах мяшэчак збожжа. Увечары, калі, яшчэ не павячэраўшы і нават не памыўшыся, Цэшка нёс яго дадому, ля самай хаты натрапілі на яго брат Дзямідзька — брыгадзір — і Мікіта. Можа б, яны і паладзілі неяк, можа б, і не казалі пра гэта нікому, але ж, кажуць, размову пачула Лысая Таццянка і ўпікнула міліцыянеру, калі той забіраў у яе самагонку:
— Вось вы ў мяне дык усё бачыце, а людзі вунь мяшкамі ячмень крадуць — і ім нічога.
Словам, прыйшоў да Цэшкі міліцыянер, і давялося Дзямідзьку пісаць на Мікалая, свайго брата, дакладную. Пасля быў суд, і вось ужо колькі месяцаў Цэшка піша пісьмы аднекуль здалёку.
Сёння Дуні таксама былі пісьмо і перавод. Спачатку я вагаўся, аддаваць усё тут ці, каб не злаваць яе, занесці дадому. Але ж аддаў.
— Тут во і табе, Дуня, пісьмо і перавод,— падаў я ёй пошту.
Не ведаю чаму, але мы, дзеці, звалі Цэшкаву Дуняю, хоць яна была ўжо мамаю, намнога старэй за нас, а мы былі ў такім узросце, калі ўсе, хто перад намі — толькі дзядзькі і толькі цёткі... І якая розніца — семнаццаць ім год ці пяцьдзесят.
Дуня спачатку, відаць, зазлавала, а потым узяла ўсё-ткі сябе ў рукі, усміхнулася і нахілілася над Міколкам:
— Вось і нам ужо наш тата грошы прыслаў. Скора ён і сам да нас прыедзе,— гаварыла яна і глядзела на Векавуху.
Матруна маўчала. Яна толькі адвярнулася і, як мне здалося, ледзь прыкметна ўсміхнулася — аднымі куточкамі вуснаў.
Міколка таксама не слухаў, што гаварыла яму маці: ён праз штыкетнік цягнуў абедзве рукі свае ў агарод — туды, дзе ўсё яшчэ брахала Найда.
Усе троху памаўчалі.
— Ну, пайшлі, пайшлі ўжо, дзеўкі, на вяселле,— нарэшце, уторкнуўшы грабянец у валасы, рашуча сказала цётка Ядоха.
— Пачакайце, пачакайце,— угледзеўшыся ў канец вуліцы, заўважыла Цэшкава.— А ці не дзядзька Саўка гэта ідзе дадому? І з гармонікам сваім. Ён! Вунь жа іграе...
— І праўда ён,— зірнула ў той бок Ядоха.—А што ж гэта за вяселле без музыкі? Во д’ябал, чаго ж ён прэцца дамоў?..
Ядоха трохі недалюблівала дзядзьку Саўку, хоць, пасля таго як яго Паўлік узяў Ядохіну Маню, яны зрабіліся блізкаю раднёю. Але якраз за гэта, відаць, і неўзлюбіла свайго свата жанчына — гэта ж трэба, яго шалапут, жыгун, корч гэты ўзяў яе адзіную дачку і звёз некуды аж на Поўнач. Прыйшоўшы з партызанаў, Паўлік пахадзіў-пахадзіў троху, змяніў некалькі работ, але так і не змог ужыцца ў мірнае жыццё і паехаў, як кажуць, у свет як у капейку. І яе Маню звёз. Во, хіба гэта не жыгун? Іншыя з партызанаў папрыйшлі, з арміі вярнуліся і ўзяліся па-новаму жыць, хаты сабе ставіць. А гэтаму ўсё не так, усё круціўся як уюн, усё не ведаў, за што яму ўзяцца. Усё ў разведку хацелася ісці ці рэйкі толам падрываць. А тут брыгадзір загадвае салому вазіць... Не ведаў, дзе сябе ў мірным часе падзець...
І паехаў на Поўнач — служыў там у ахове, што назірала за нядаўнімі паліцэйскімі. Паўлік прыязджаў з Маняю ў водпуск і, выпіўшы выгнанай бацькам да яго прыезду самагонкі, расказваў:
— Там, брат, як на вайне. Тут, па гэты бок, мы, савецкая ўлада, а там — яны, паліцаі, бобікі, як мы іх у партызанах звалі. Там ворага я ў твар і зараз бачу. Гніды!
А другі раз Паўлік прыехаў у Сябрынь, і яго ніхто не пазнаў — чорныя як смоль валасы зрабіліся белыя-белыя: пасівеў да апошняга воласа.
— Што з табою, Паўлічак? — заплакала маці.
— Нічога, мама, жыць застаўся, во і добра.
І зноў выпіўшы бацькавай самагонкі за прыезд, ён расказаў, як усё было. А потым ужо на калгасным двары Саўка пераказваў мужчынам:
— Значыць, варылі гэтыя зэкі, гэтыя паліцаі прадажныя (а яны ж, вы самі знаеце, якія гады), значыць, варылі яны доўгую-доўгую трубу. Ну, а мой жа заўсёды шустры быў. Заманулася яму паглядзець, як яны зварылі. Вось ён і палез у тую трубу. Значыць, ён туды, а яны — жах! — ліст сталі прысланілі і дзірку ўсю заварылі. Ну, мой, значыць, і папоўз задам па гэтай трубе — у другі канец аж. Вярсту паўзе — канца няма, другую паўзе — таксама няма. А ён жа паўзе і яшчэ думае: што рабіць, як яны пабеглі ды і той канец прыварылі? Задам паўзучы, іх не абгоніш. «Будзеш і паміраць у гэтай зялезнай труне...» Але не — не заварылі чамусьці другі канец. Вылез ён — і не верыць, што вылез. Толькі што я вам, мужчыны, скажу — палез ён у тую трубу чорны, а з другога канца вылез белы-белы. Вы ж самі бачылі. Пасівеў са страху. А ён жа, значыць, не баязлівы. Шустры.
Дзядзька Саўка быў ужо блізка. Ішоў роўна, хоць і здалёк бачылася, што ён нападпітку. Ішоў і, не шкадуючы сваёй старэнькай, з працёртымі мяхамі, заклеенымі ў многіх месцах на згібах квяцістымі латкамі, хромкі, якую ён прывёз з вайны, ішоў і, аж заломваючы мяхі, іграў хуткую польку. Спрытна перабіраў лады здароваю праваю рукою, і нават скурчаныя пальцы левай рукі, прастрэленай акурат у далонь, надзіва лёгка і паслухмяна лёталі па гузіках.
— А мамулечкі мае! Што ты робіш, ірад,— ты ж гармонік разарвеш,— замамулькала Ядоха, калі дзядзька Саўка падышоў блізка.
— Не бойся, свацця, не разарву,— адказаў Саўка і, неяк адразу сціснуўшы мяхі, на паўгуку абарваў музыку — ды так нечакана, што нават сучка, якая, пачуўшы гармонік, пачала была брахаць гучней, ад неспадзеўкі змоўкла.
— А што ж ты ідзеш па вуліцы і гармонік, як кацяня якое пісклявае, ціскаеш?
— Не разарву, свацця,— гаварыў Саўка да Ядохі.— Я, свацця, з гэтай хромкаю, значыць, усю вайну прайшоў. Во на гэтых плячах яе насіў. Нас з ёю ва ўсім палку, ды што ў палку — нават у дывізіі ведалі. Ледзь што, ледзь селі — «Дзе тут Хмыз?» — шукаюць. Сыграй ім, Хмыз, і Хмыз іграў, значыць. А як жа! Артылерыст-наводчык Хмыз іграе вальс «Амурскія хвалі»! Здорава, га?
Дзядзька Саўка быў у чыстай гімнасцёрцы, палінялай ад ваеннага ды ўжо і ад мірнага поту. Сёння для такога свята — Цыца жэніцца! — Хмыз пачапляў усе свае медалі і нават адзін ордэн Славы; усё гэта аж залацілася вось зараз, у апошніх промнях сонца, якое ўжо, здавалася, кацілася яркім катком па самым небакраі.
Я глядзеў на Хмызавы медалі і думаў, як гэта далікатней аддаць яму пісьмо, каб не пакрыўдзіць Ядохі, бо па почырку ведаў, што пісьмо прыйшло ад Паўліка. Выручыў мяне сам дзядзька Саўка.
— А пошта палявая пісьма мне не прынесла? — прыжмурыўшыся, запытаўся ён.
— Ёсць,— нясмела адказаў я, падаў канверт і ўбачыў, як пакрыўджана замыліла губы Ядоха.
— Яму, гэтаму іраду, усё,— вылівала яна сваё гора Матруне.— І пісьмы яму пішуць, і ў госці прыедуць, дык усё ў яго і жывуць, а да мяне толькі ўжо гуляць ходзяць — быццам ужо я і не матка ім. Адабраў дачку ў мяне, ірад, адабраў... І вось цяпер мадзею адна — голая, як на пні стоячы...
— Ды кінь ты, свацця,— чытаючы пісьмо, напружана ўглядаючыся ў літары сваімі падслепаватымі вачыма, адмахнуўся ад Ядохі дзядзька Саўка.— Цэла ты будзеш і без дачкі.
— Цэла-то цэла, а сам вунь нявестку, не бойся, у сваю хату прывёў,— не сунімалася Ядоха.— Сам, нячысцік, не хочаш удваіх з Таццянкаю (Хмызіху таксама звалі Таццянкаю) жыць. А маю звезлі, ірады. Выйшла б замуж тут за каго, была б заўсёды блізка — дык хоць бы вады калі хворай матцы падала, не трэба было б чужога чалавека прасіць. Гэта ж добра, што во хоць Лэся пакуль жыве са мною.
Лэся, прыгожая чорнавалосая дзяўчына, з чорнымі — аж сінімі ад глыбокай чарнаты — вачыма, ціхенька сядзела на самым краёчку лаўкі і ўважліва, паварочваючы, як і Клёцчыха, галаву то сюды, то туды — да таго, хто гаворыць,— слухала. У самы голад, калі па ўсёй Украіне безнадзейна ўглядаліся ўдалеч маўклівыя ветракі, не спадзеючыся ўбачыць хоць адну якую падводу, нагружаную мяхамі, якая б везла ім работу, у самы той голад ішлі праз нашу Сябрынь цэлыя сем’і ўкраінцаў, якія прасілі зусім нямнога — толькі папалуднаваць ці павячэраць. Адну такую сям’ю ўзяла на час да сябе Ядоха, і ўкраінцы, пражыўшы такою дружнаю і тлумнаю камунаю ўсю вясну і ўсё лета, пад восень паехалі дадому, а Лэся пакуль што засталася ў Сябрыні. «Ты ж адна, дык няхай, хіба, яна табе хоць бульбу капаць паможа, ды і нам там без лішняга рота, зразумела, будзе пакуль што лягчэй»,— ад’язджаючы, гаварылі ўкраінцы.
Спачатку Лэся троху паплакала, а потым супакоілася — прывыкла да Сябрыні і без бацькоў. Яна прыгожа танцавала, і таму старыя бабулькі нават хадзілі на ігрышчы, каб паглядзець, як Лэся вальсіруе з Толікам — сціплым, белагаловым, высокім Мікітавым сынам, які рабіў у калгасе прыплужнікам і вучыўся на трактарыста.
— Дык што яны хоць пішуць? — бачачы, што Саўка прачытаў пісьмо, хавае яго ў кішэнь і нічога ёй не гаворыць, спытала Ядоха.
— Што яны пішуць?! Глупства яны пішуць! — раззлаваўся Саўка.— Пішуць, што сёлета ў водпуск у Сябрынь не прыедуць. Пішуць, што ў нейкую Ляваддзю паедуць, на мора захацелася...
— А чаго вы, дзядзька, прыперліся сюды? Вяселле без музыкі пакінулі? — каб перавесці гаворку на іншае, спытала Дуня.
— Цэла будзе тваё вяселле і без мяне! Яны там зноў за сталы паселі. Няхай п’юць, ядуць. А марш іграць я не спазнюся. Вось заганю карову, парсюку дам — і зноў пайду.
— А дзе ж твая нявестка? — не сцярпела Ядоха.— Магла б ужо і яна карову загнаць.
— Там яна, свацця, усе там. Шумна там. П’юць, гуляюць...
— А ты сюды — ад пітва, ад гуляў?
— Сюды таксама трэба: скора і тут іграць будзем. Там вяселле — а тут радзіны. Ці радзіла ўжо Настачка?
— Хто яе ведае. Шаўковіха яшчэ назад не бегла.
Дзядзька Саўка, можна сказаць, нарадзіўся двойчы. У самым канцы вайны яго ціхманая Таццянка, з якою ён дружна жыў да вайны, жыве і пасля вайны, атрымала раптам чужы канверт, адкуль выпаў невялічкі лісток: «Ваш муж Хмыз Савелій Пятровіч загінуў смерцю харобрых...» І, калі Таццянка адплакала ўжо яго, успомніла, перабраўшы па дню, усё іх светлае жыццё, калі адправілі ўжо і дзевяціны і шасціны, першым пасляваенным летам Саўка нечакана з’явіўся раптам на пыльнай дарозе ў Сябрынь. Яшчэ здалёк, кажуць, убачыў яго Халадзёнак і, паказваючы ўсім у той бок пальцам, казаў:
— Зірніце, людцы добрыя, Хмыз з таго свету ідзець.
Дзядзька Саўка вельмі любіў расказваць пра вайну. А каму з тых, хто перамераў нялёгкі шлях вайны і вярнуўся з гэтага пекла жывым, не хацелася ўспомніць і расказаць іншым, як гэта страшна, як жахліва! Расказвалі ўсе, але ваенныя ўспаміны дзядзькі Хмыза былі троху адметныя ад іншых, з нейкім ціхім, сваім жаданнем разабрацца, што ж, урэшце, здарылася колькі год таму назад.
Пазалетась, калі Саўкаў Паўлік быў дома, яны, адпусціўшы жанчын у ягады, самі рэзалі на дровы тоўстае яловае бярвенне, якое Хмыз яшчэ з вясны папрывозіў да сябе на двор. Мы з Клёцкам круціліся побач. Стаміўшыся, бацька і сын селі адпачыць — сын усеўся на казла, дзе ўжо ляжала бервяно, а бацька паставіў шырокі, толькі што зрэзаны кругляк, сеў на гладкі і цёплы яшчэ ад пілы зрэз. Бацька і сын разгаварыліся. Я таксама сеў на бервяно, якое ляжала яшчэ ў груду, і сцішана слухаў. Спачатку Паўлік расказваў пра партызанства. Потым пачаў успамінаць стары Хмыз.
— А то як яшчэ на пачатку вайны мы адступалі, наш цэлы ўзвод адстаў ад часці. Ледзь у акружэнне не трапілі. Значыць, ідзём, а за намі, чуем,— немцы ляскочуць. І разумееш, уперліся мы ў сцяну густога-густога, буйнога-буйнога жыта. І ці паверыш, сталі і стаім перад гэтай сцяною: ніхто не асмельваецца першы ўвайсці ў жыта, пачаць таптаць хлеб. Ведаем, што ўсё гэта недарэчна — немцы ж недалёка,— а ўсё роўна стаім, як дурні, ля жыта і топчамся.
— Ну і сяляне! Ну і даёць бацька! Гэта ж вайна. Што значыць нейкае жыта, калі кулі свішчуць. Тут, бацька, або — або. Выбірай любое. А яны, дзівакі, жыта баяцца патаптаць...
— Яно, канечне, сынок, і мы патапталі тое жыта. Але вось некалькі хвілін усё ж асмеліцца не маглі. Цяжка чалавеку зняважыць тое, што ўсё сваё жыццё святым лічыў.
— На тое, бацька, і вайна.
— Вайна-то, сынок, вайною, але ці зразумеў ты, што чалавек на гэтай вайне неяк... па-дзіўнаму...
— Ненатуральна, ты хочаш сказаць...— падказаў сын.
— Хай сабе будзе і «ненатуральна», як ты кажаш... Дык вось дзіўна ён неяк паводзіць сябе. Разумееш, забівае чалавека і радуецца гэтаму. Кідае гранату і, калі пападзе, — зноў жа радуецца: смерці чужой радуецца. І што страшна, нават самы добры, самы ласкавы, самы шчыры чалавек — і той радуецца, што забіў другога. Вось да вайны, бывала, заб’е нехта чалавека, дык размоў на ўвесь раён. А цяпер жа, глядзі, колькі кожны дзень забівалася, і ніякага табе суда. Пук-пук! — з вінтоўкі,— тут табе і ўсё. Быццам ты і не чалавека забіў, а так сабе — казяўку якую. І не перажывае забойца, не бядуе, што яго зловяць, а наадварот — радуецца.
— Ну, ты, бацька, тут развёў,— Паўлік не дагаварыў, што развёў стары Хмыз.— Гэта ж вайна: ты не заб’еш, цябе заб’юць.
— Я, сынок, ведаю, што вайна. І сам забіваў. Але ж я не пра тое. Страшна ўсё ж, калі чалавек чалавека забівае і радуецца яшчэ. Нешта звярынае вайна ў чалавеку будзіць.
— Якое там звярынае. Проста чалавек абараняецца, каб застацца жывым. А потым на нас жа фашыст напаў, яго і забіваць трэба было. А ты нейкую анцімонію разводзіш.
Але Саўка, нібы і не чуючы сынавых слоў, казаў далей:
— Толькі і на вайне часам душа чулліваю нейкаю стане. Памятаю, як нам загадалі аднойчы расстраляць палоннага фрыца. Зарадзілі мы вінтоўкі, а нас пяцёра было, прыцэліліся. «Палі!» — скамандаваў лейтэнант. Мы і пальнулі. З пяці ствалоў. Пальнуць-то пальнулі, а чалавек стаіць. І лыпае ад нечаканасці сваімі бялёсымі вейкамі. Бо кожны з нас пяцёх схітраваў, як бачыш: страляў угору, вышэй галавы, спадзеючыся, што нехта іншы ў фрыца пацэліць.
— Хіба ж так можна, бацька! Гэта ж вораг быў перад вамі.
— І мы, сынок, разумелі, што вораг. Але ж калі ён наступае на цябе, цэліцца ў цябе, тады лягчэй яго расстрэльваць. А калі ён вось так, безабаронны, стаіць перад табою і не пагражае ўжо табе, дык ён бытта ўжо і не вораг, а чалавек звычайны. А звычайнага чалавека я ўжо не магу вось так узяць і забіць.
— Дык вы што, жывым яго, таго фашыста, так і пакінулі?!.
— Не, сынок, забілі. Другім залпам нехта з нас пацэліў у яго. Але, думаю, той, хто пацэліў, відаць, доўга таго немца ўспамінаць будзе... Хоць да гэтага ў баі ў многіх страляў...
— Не ведаў я, бацька, што ты ў мяне такі размазня. Ворага забітага шкадуеш. А колькі той вораг нашых паклаў...
Дзядзька Саўка зацягнуўся разы са тры запар, кінуў недакурак пад плот, дастаў да яго наском бота — акуратна затаптаў дымок. Потым сказаў:
— Нейкі ты ў мяне жарсткаваты, сынок. Відаць, па майму дзеду, па Васілю. Во той ужо быў злы! Ледзь што — вілы ўперад: не падыходзь, закалю! Баравік які ў лесе знойдзе і то з тапаром ля яго гатоў дзень стаяць — каб той падрос і каб ніхто іншы не зрэзаў.
— Ну, бацька, кінь ты — зноў пачынаеш сваіх дзядоў і прадзедаў успамінаць. Давай лепей рэзаць дровы.
Саўка моўчкі ўстаў, моўчкі ўзяў пілу, папляваў на правую далонь і падаў другую ручку сыну. і, ужо рэжучы, зазначыў:
— А Радзіму ўсе ад фашыстаў абаранялі. Нават такія, як я, размазні...
Паспрабаваў тады падняцца і я, але не змог: сеў на дужа смаловае бервяно, і, пакуль слухаў, мае штаны зусім прыліплі да яго.
Зараз я, успомніўшы, памацаў тое месца — штаны ўсё яшчэ былі прасмоленыя, цвёрдыя і ломкія...
— Дык ці скора ўжо той Мікіта кароў прыгоніць? — спытаў дзядзька Саўка і павесіў на плячо гармонік.
— А мамулечкі ж мае, каровы яму наўме! Ідзі ты ўжо, ірад гэты, іграй лепей,— злосна зірнула на Саўку Ядоха.— А то кінуў-рынуў вяселле і прыпёрся сюды немаведама чаго. Ідзі. Карову ўжо тваю мы з Лэсяй загонім.
— Загоніш? — узрадавана перапытаўся Хмыз.— І свінням дасі? Ну, у мяне ж не свацця, а золата.
І дзядзька Хмыз палез быў цалавацца. Ядоха адпіхнула яго локцем: пінжак з’ехаў у яе з плячэй і зваліўся на траву ля плота.
— Не лезь, ірад. А то во адламаю дрын ды дрынам...
— Ну, не хочаш, як хочаш,— падымаючы пінжак і ўскідваючы яго на свацціны плечы, згадзіўся Саўка.— Сапраўды пайду. А то там Сянчылу сумна, відаць, без маёй хромкі стала. Ён жа сядзіць на скрыні, есць ладкі ды ўсё крычыць: «Саўка, іграй, «Сербіянку»!»
Хмыз зняў з белага перламутравага гузіка заплічку, якая трымала сабраныя разам мяхі, і, падбіраючы на хаду мелодыю, звыкла знаходзячы пальцамі кнопкі, між якіх чарнеліся два вялікія, прыбітыя цвічкамі гузікі, адарваныя, відаць, ад сарочкі, заспяваў:
Эх, Тац-цянка, Растац-цянка,
Усе чатыры каляса-а-а...
— Бач ты яго, і Таццянку сваю ўспомніў,— гледзячы яму ўслед, ужо неяк зусім нязлосна сказала Ядоха.
Дзядзька мінуў сцежку, што ішла да яго хаты (сядзіба была зводдаль вуліцы, туды, пад самую Вужыцу, і стаяла высока на ўзгорку, які ў Сябрыні ўсе звалі Саўкавай гарою), і, спяваючы пра сваю Таццянку, сярэдзінаю вуліцы пайшоў на вяселле.
— Ідзіце, дзеўкі, і вы,— падагнала баб Ядоха.— Я вось заганю кароў, упарадчуся троху ды і сама прыбягу. І ты, Лэся, ідзі з імі. Я адна спраўлюся.
Жанчыны падняліся і гаманліваю чарадою пайшлі ў той канец, дзе весялілася вяселле. Лэся паклікала да сябе Дунінага малога, і той, выставіўшы ўперад рукі, праз матчына плячо палез да яе.
— На, нясі, калі табе так хочацца,— усміхнулася Дуня і аддала сына на Лэсіны рукі.— Збівай ахвоту, пакуль сваіх няма. А тады рукі адарвуць, дык будзеш рада, каб нехта паднёс.
Клёцчыха, якая ішла за Лэсяю, не ўтрымалася і ўшчыкнула Міколку за ружовенькую пухленькую шчочку, паказала яму язык. Той скрывіўся і заплакаў.
— Нашто ты дзяцёнка скрыўдзіла? — азірнулася Цэшкава.
— Во, румза гэтая, ужо і плачыць — не зачапі яго.
У самым канцы вёскі паказаліся каровы. Параўняўшыся з дзядзькам Саўкам, які ўсё яшчэ ішоў пасярод вуліцы і залівіста, на ўсе мяхі, ціскаў сваю хромку, яны здзіўлена саступалі яму дарогу і абміналі музыку з двух бакоў, а каторая вельмі ж ужо цікаўная, дык паварочвала галаву і, нічога не разумеючы, доўга глядзела ўслед: маўляў, што гэта з чалавекам стала — ідзе пасярод вуліцы і іграе. З Мікітам Хмыз трохі прыстояў і загаварыўся. Відаць, ён бы гаварыў з пастухом яшчэ доўга, але жанчыны, якія падышлі, узялі Саўку пад рукі і павялі на вяселле. Дзядзька Хмыз трасянуў чорнаю чупрынаю і зайграў яшчэ весялей:
А мая мілка дорда, дорда,
На пасцелі позна спіць...
Мікіта пабег даганяць кароў, якія ўжо адышліся.
Насустрач статку ішоў і я — кіраваўся да хаты завуча. Андрэю Іванавічу было сёння аж некалькі газет — Чуеш заўсёды многа выпісваў іх.
Раптам аднекуль як з-пад зямлі перада мною ўзнік Клёцка.
— Ого,— здзівіўся ён,— чаго гэта ты ў Ленчыну шпаднічу руку ўматаў?
Зірнуў на руку, пра якую сам неяк і забыўся, звыкся з ёю, уматанаю,— мяне не раздражняў зялёны шматок крамніны, па якім ляталі невялічкія, як палінялыя матылі, белыя кветачкі.
— А табе што, Клёцка, да гэтага? — узлавана адказаў я.
— Яш у Ленчынай шпаднічы! Яш у Ленчынай шпаднічы! — дзяцінячыся, спяваў сваім амаль мужчынскім голасам Клёцка і кружыўся вакол мяне па вельмі шырокаму кругу — на ўсю вуліцу. Я ж адчуваў, як пачынае раздражняць мяне яго шапяляватасць. І дзіва дзіўнае — звычайна не заўважаеш гэтае яго заганы, а як толькі раззлуе — адразу так і лезе ў вушы Клёцкава — «шпадніча».
Клёцка так нечакана знік, як і з’явіўся: пабег пад свой двор.
Я са злосцю разбінтоўваў руку, якую нядаўна так ласкава завязвала мне Лена. Нават не разбінтоўваў — проста зрываў каснічок. Не чуў нават болю і толькі пасля ўжо ўбачыў, што з раны, да якой прыліпла перавязка, зноў паказалася кроў. Я ішоў і злаваўся — і трэба ж гэтаму Клёцку памятаць, якую сукенку насіла некалі Лена! Гэта дык ён во помніць, а табліцу множання і зараз не ведае. Спытай знецейку — разгубіцца...
Скамячыўшы перавязку, я падышоў да куста бэзу, які шырока, амаль на самай вуліцы, рос перад Цэшкаваю хатаю, і толькі хацеў кінуць за яго крамніну, як адтуль нечакана выскачыў Клёцка і, нібы чарцяня, зноў заспяваў:
— Ленчына шпадніча! Ленчына шпадніча!
І пабег. Я кінуў у куст квяцісты шматок і сціснуў зубы: ну, пачакай жа ты ў мяне, Клёцка, пачакай, шэпель! Папросіш ты задачу спісаць. Паглядзім, як тады запяеш: «Ленчына шпадніча!»
Каровы ўжо былі зусім блізка. Я ж хацеў да іх падыходу паспець у завучаву хату: ведаў, што Андрэй Іванавіч меўся сёння даставаць верасовы мёд, і таму спадзяваўся, што ён мяне пачастуе. Калі ж Чуеш выйдзе пераймаць сваю збродлівую карову і мне давядзецца аддаць яму газеты на вуліцы — лічы, прапаў мой мёд.
Завуч сапраўды выйшаў на вуліцу раней — перад самымі каровамі.
— Вось вашы газеты, Андрэй Іванавіч,— падаў я пошту.
— Ого, колькі,— усміхнуўся ён і, убачыўшы мой кіславаты твар, відаць, усё зразумеў.— Пачакай, во заганю карову, ды пойдзем, чуеш, да мяне — паможаш мне мёд з гарода ў сенцы прынесці.
Успомнілася, як летась я прынёс пошту, калі Андрэй Іванавіч таксама даставаў мёд. Зайшоўшы да яго дадому, я нікому не аддаў газеты, хоць у хаце былі дзеці настаўніка, а панёс іх у сад — што ж ты зробіш, калі так хацелася пакаштаваць мёду! У садзе нікога не было, і я, убачыўшы вялізную місу з мёдам, не ўтрымаўся ад спакусы і мазануў пальцам. І не паспеў гэты палец данесці да рота, як з-за хаты нечакана выйшаў Андрэй Іванавіч. Засаромеліся мы абодва: я не ведаў, што далей рабіць са сваім пальцам — несці ў рот ці абцерці аб траву, а настаўнік ад нечаканасці нават спыніўся — відаць, забыўся, чаго ён сюды спяшаўся...
Каровы ішлі спакойна, няспешна (навошта бегчы — аваднёў жа няма) і ўзнімалі на вуліцы захаладалы ўжо крыху пыл — не такі густы, як улетку, а рэдзенькі, восеньскі. Недзе з боку ад статка, трошку далей ад пылу, ішла адзіная авечка самога дзядзькі Мікіты, якая пасвілася цэлае лета з каровамі: яна была сытая, круглая — ці то так наелася, ці, можа, была ўжо котная.
— Чуеш, куды ты, зброд гэты! — крычаў Андрэй Іванавіч на сваю чырвоную карову, якую ён нядаўна купіў у Лапысіцы.— Куды двор пераходзіш — ніяк да правулка майго не прывыкнеш!
Забегшы наперад, Чуеш махаў прутком ля самых рагоў свайго «зброду», але не біў — шкадаваў: Чуеш наогул шкадуе ўсё жывое. Кажуць нават, калі яго ўкусіла, парваўшы калашыну, Ядошына Найда, падцікаваўшы ля дзіркі ў разламаным плоце, настаўнік падняў быў камень, што якраз трапіўся пад руку, але ў тую ж хвіліну, убачыўшы, як Найда, нібы зразумеўшы, нібы вінячыся, апусціла вочы долу і хадзіла ля згароды, кінуў яго на зямлю. «Дурная! Дурная! Найда дурная!» — толькі і змог ён вось так, не ўдарыўшы, накрычаць на сучку і пакульгаў да свае хаты.
Андрэй Іванавіч, былы камандзір партызанскага атрада,— дужа добры чалавек. Ён хаця ў школе і крычаў на нас, але мы яго не баяліся — ведалі, што завуч нічога благога не зробіць. Я веру, што Чуеш не крычаў бы на нас і за чубы, каб не Бусліха.
Ён быў блізарукі — насіў акуляры, якія вельмі ж часта забываўся дома: прыйдзе на ўрок — лап-лап! — па кішэнях — няма. Выклікаў ён неяк Клёцку да дошкі, у якога па гісторыі былі толькі двойкі: нават ужо бацька хадзіў да дырэктаркі і скардзіўся, што Чуеш наўмысля ставіць яго сыну дрэнныя адзнакі. Рагатуноў Раман, які сядзеў тады на пярэдняй парце, паклаў падручнік на калена. А Клёцка, стоячы ля дошкі, чытаў усё спрытна. Чуеш слухаў яго, слухаў, а потым і пытаецца:
— Ты што, малец, на памяць усё вывучыў?
Тады Клёцка знарок пачаў словы прапускаць. А Чуеш усё роўна слухае, радасна ўсміхаецца так і гаворыць сабе:
— Вывучыў, абібок, на памяць вывучыў. А і праўда на памяць ведае. Сядай, пяць. Во, як, чуеш, вучыць нада...
— Здароў, Іванавіч! Здароў, зяцёк! — павітаўся Мікіта і падаў руку — спачатку завучу, а потым і мне.
Я засаромеўся, што дзядзька Мікіта пры настаўніку назваў мяне зяцем. Каб ён казаў так не пры Андрэю Іванавічу, то я на гэта б не зважаў. Такое было для мяне не навіна: дзядзька Мікіта зваў мяне зяцем даўно. Збярэ, бывала, нас на сваім двары і кажа: «Вось, хлопцы, парэжце гэтыя елкі ўсе, тады закурыць дам». Мы і рэжам. Убачыць, што я стаміўся, і скажа: «Ну-тку, Клёцка, падмяні Яся. Няхай зяцёк адпачне»,— і, ведаючы, што ў мяне не атрымліваецца папяроска, сам скруціць тоўстую-тоўстую і, паслініўшы напаследак, прыклеіць газету збоку і падасць: «На, куры, зяцёк». А то насыпле на калоду цэлы груд цвікоў гнутых, іржавых і скажа: «Параўняйце мне, хлопцы. А ты, зяцёк, пакажы, як трэба рабіць».
— Што гэта вы, вучоныя, і ўдвух з кароваю не справіцеся? — убачыўшы, што рагуля ніяк не ідзе дадому, усміхнуўся дзядзька Мікіта і, ляснуўшы пугаю, крыкнуў: — Куды пайшла, Пысіца?
Карова паслухмяна завярнулася ў правулак.
— Чуеш, гэта ж не Мікіта, а чорт нейкі,— паціскаючы плячыма, усміхнуўся настаўнік.— I карова, як Таццянчын Палюган, яго слухаецца. І імя ёй нейкае сваё выдумаў.
— Як гэта выдумаў? — павярнуў галаву Мікіта, які перайшоў ужо хату Андрэя Іванавіча.— Ты ж яе адкуль прывёў? З Лапысіцы. Доўга дужа. Цяжка выгаворваць. А вось Пысіца — лёгка.
Пысіца важна ішла па правулку. З прутком у руках за ёю, абыходзячы свежыя каровіны бліны, ішоў Чуеш. За ім — я.
Успомнілася чамусьці зіма.
Тады былі самыя маразы. А ў нас на двары не засталося ніводнага паленца дроў. Цётка раніцою ўнесла нейкіх кончыкаў, кінула іх з грукатам у загнеце і, нібы сама сабе, пачала бурчаць:
— Вось на сёння яшчэ троху сабрала. Сёння яшчэ прапалю ў печы, а тады ўжо дык і бог святы ведае, што будзіць. Будзем і халодныя сядзець і галодныя.
Я разумеў, што цётка гаварыла гэта не толькі для сябе. І пакуль яна, кленучы чамусьці маразы, цярпліва падпальвала сырыя, сяк-так сабраныя дровы, я рашуча злез з печы, дзе спаў па праросчаным для самагонкі жыце, якое, вусатае, сушылася на чаране, злез у халодную пасля ночы хату і пачаў апранацца.
— Куды ты, Ясь? У школу ж яшчэ рана.
— Я сёння ў школу не пайду. У дровы паеду.
У хаце гарэла капцілка, і таму вокны, хоць за імі ляжаў белы снег, здаваліся цёмнымі.
Раніцы зімою, калі світае як не пад самы полудзень, заўсёды бываюць дужа доўгія — часам нават здаецца, што гэтая шэрая цемень ніколі не абаднеецца. Пакуль я шукаў брыгадзіра, аднаногага Дзямідзьку, якому ў партызанах у час блакады адарвала нагу; пакуль ён, топчучы мокраю ад нізу дзеравяшкаю снег, доўга думаючы перад гэтым — вырашаючы, якога каня мне даць,— дазволіў узяць нарэшце кульгавага Шнэля, адбітага ў немцаў жарабка, які вазіў потым салдацкую кухню і якога пасля ранення, калі наступалі, нашы салдаты пакінулі ў Сябрыні; пакуль я дачакаўся Халадзёнка, які загадваў усёю вупражжу; пакуль запрагаў; пакуль, пад’ехаўшы пад Рагатунову хату, чакаў Рамана, які хоць і неахвотна, але ўсё ж згадзіўся з’ездзіць са мною ў дровы,— раніца троху пасвятлела, але пакуль не саступіла дарогу дню: снег, хоць і белы, яшчэ цьмяна, нібы воблакі, нашатырыўшыся ад марозу, шарэў на вуліцы, на стрэхах...
Мы ішлі за санямі і ўсю дарогу разважалі, як гэта конь, які звычайна ўцякае ад пугі, не ведае, што зрабіць такое яму ніколі не ўдасца: уцякаючы ад драцянкі, конь вязе за сабою і таго, хто сцёбае,— бяжыць хутчэй, і той, хто б’е яго, таксама едзе хутчэй.
З лесу, нашастаўшы там цэлыя сані аднаго бярэзніку, мы вярталіся недзе пад абед. Ярка, аж рэзала ўваччу, свяціла сонца. Шнэль вельмі ж ужо марудна кульгаў па наезджанай дарозе: дарэчы, Дзямідзька заўсёды даваў мне гэтага каня — і спакойны, не ўпудзіцца, і можна спіхнуць такую кавялу на дзіцячыя рукі, бо іншыя яго, нядошлага, не бралі.
Мы, хоць ішлі і ціха, загаварыўшыся, незаўважна, здаралася, абганялі сані, што паволі рыпелі па палазне. Тады я вяртаўся назад, браў у рукі лейцы, тузаў за іх, нокаў і нукаў, але гэта зусім не памагала. Сонна рыпелі палазы, Шнэль ішоў сваёю кульгаваю і спакойнаю хадою і, здавалася, не думаў нават прыбаўляць кроку. Я ж баяўся, каб не ўбачыў нас ляснік, і таму, пад’язджаючы пад Раёўшчыну, якая стаіць толькі праз рэчку ад нашай Сябрыні, усё часцей і часцей шморгаў лейцамі. Але Раёўшчыну, па якой не трэба было нам ехаць, а толькі перарыпець праз вуліцу, і ўсё, мы мінулі спакойна. Нідзе не было відаць лесніка, калі мы па вымерзлай у лёд Вужыцы пераязджалі на свой бок. Цяпер да Сябрыні было ўжо зусім блізка — адно толькі падняцца з нізіны па раўку. І там ужо роўная вуліца, блізка і наша хата.
Але тут здарылася тое, чаго я баяўся: з-за раёўшчынскіх хат, на дарогу, па якой мы толькі што праехалі, выйшаў Мацуль з двухстволкаю за плячыма. Яго плячыстую постаць, яго доўгі кажух, над якім заўсёды пагрозліва ўзвышаліся два ствалы, ні з кім іншым не маглі зблытаць нават мы, дзеці. Ляснік прыстояў, агледзеўся і, убачыўшы нас, заспяшаўся ў Сябрынь.
Ногі мае падламаліся, я раз'юшана пачаў тузаць за лейцы і не сваім голасам, які раптоўна ахрып, бо ў горле стала суха і горка, бы пасля цяжкой працы, крычаў:
— Но, пайшоў! Но!
Шнэль прыбавіў трошку ў хадзе, але хіба намнога хутчэй можа пайсці кульгавы конь?! Дагоніць Мацуль нас, далібог, дагоніць!
Спалохаўся і Раман. Ён таксама нокаў, падстаўляў сваё плячо пад воз, памагаючы каню, але якая там помач ад дзіцячага пляча!
Мы набліжаліся да раўка. Мацуль падыходзіў да рэчкі.
Сяк-так Шнэль усцягнуў сані як не да палавіны раўка. Але потым дровы ўсё ж перацягнулі каня, і воз, які не змог утрымаць на дацягнутай вышыні Шнэль, пасунуўся з гары ўніз, валакучы за сабою і слабаватага везуна. Шнэль напінаўся, натужліва ўпіраўся ў слізкі лёд пярэднімі капытамі, прыпадаў на параненую нагу, выцягваў шыю, стараючыся ўсё ж утрымаць воз, але той, нягледзячы на гэта, забіраў улева, сунуўся ўсё хутчэй і хутчэй уніз. Нарэшце, упёршыся полазам у вялікі камень, што ляжаў з боку палазін, воз спыніўся, так і не з’ехаўшы з пагорка.
Мацуль узыходзіў ужо на лёд Вужыцы.
Мы з Раманам яшчэ прарэзлівай пачалі нокаць на Шнэля. Той, непадкаваны, выбіраючы на лёдзе менш слізкае месца, ставячы капыты як не рабром, перабіраў дрыжачымі нагамі (нібыта яму перадалося наша хваляванне!), таптаўся, торгаўся то ўправа, то ўлева, адрываў полаз на нейкіх пару сантыметраў ад каменя, але добра скрануць сані яму не ўдавалася — полаз, як да магніта, зноў спяшаўся да каменя. ІІІнэль умакрэў, ад яго спіны валіла пара, бакі стамлёна і задушліва дыхалі, а мы ўсё нокалі і нокалі.
І раптам, сабраўшы, відаць, усе свае сілы, Шнэль натужыўся, настойліва ўпёрся ў ямінку, якую ўсё ж знайшлі ў лёдзе яго капыты, ірвануўся... і нечакана пайшоў лёгка, вольна, без натугі. Я, нокаючы, нават не пачуў, як штосьці трэснула, і разабраўся толькі тады, калі на лёд, тонка задрынчаўшы, выцягнуўшы з сядзёлкі церассядзёлак, зваліліся аглоблі: Шнэль распрогся.
Відаць, спяшаючыся, я абы-як сціснуў клешчы і дрэнна завязаў супоню — на роўную дарогу гэтага хапіла, а зараз хамут рассупоніўся. Дуга, падламаная ў самым версе, трымала не вельмі моцна, таму паслабленыя гужы лёгка ссунуліся з аглабель, і Шнэль, з выглядам пераможцы, з дугою, што ляжала на хамуце, спяшаўся ўверх, а за ім, за лейцамі, як дурань, ішоў і я.
Азірнуўшыся, убачыў, што Мацуль мінаў ужо Вужыцу...
Не помнячы сябе, я кінуў лейцы вобземлю, забег каню наперад і ў роспачы стукнуў Шнэля сціснутым да болю кулаком па цвёрдай, сухой і касцістай храпе. Шнэль спалохаўся і рэзка падаўся назад, зачапіў нагамі дрэнна ўвязаныя дровы, што вытыркаліся з воза, і бярэзіны з грукатам пакаціліся з саней. Тут я ўдарыў каня па храпе другі раз. Шнэль ашчэрыўся і, фыркнуўшы, ускінуў галаву ўгору. Я павіс на аброці. Раззлавана, раз’юшана біў я яго па шырока раздзьмутых ноздрах і ў злосці і роспачы не адчуваў болю. І адпусціў аброць толькі тады, калі нечакана ўбачыў вочы каня. Не, у іх не было злосці. У іх не было нянавісці. У вачах Шнэля былі толькі найвялікшая крыўда і роспач ад сваёй бездапаможнасці: ён не мог помсціць мне за здзек, але і не мог зрабіць тое, што я так настойліва патрабаваў,— не меў сілы, каб скрануць воз. І я зразумеў, што Шнэль плакаў.
Калі я зваліўся з аброці, да каня падышоў Раман і ласкава, нібы просячы прабачэння, пачаў гаварыць да яго:
— Косю мой... Косю...
Шнэль супакойваўся. Раман зноў завёў яго ў аглоблі і моўчкі пачаў запрагаць. Я зірнуў у бок ракі...
Мацуль перайшоў Вужыцу, але ўсё яшчэ стаяў на беразе, на тым самым месцы. І не адзін. Ля яго размахваў рукамі, відаць, расказваючы нешта вясёлае, Андрэй Іванавіч. І адкуль толькі яго бог нанёс! Мацуль усё спрабаваў пайсці, заварочваўся ў наш бок, спрабаваў абыходзіць завуча, а Андрэй Іванавіч, бліскаючы шкельцамі акуляраў, забягаў наперад — каб затрымаць яго.
Убачыўшы гэта, я кінуўся дапамагаць Раману. Зноў засупоньваў хамут, але ў вочы Шнэлю не глядзеў — саромеўся. Спяшаючыся, ніяк не мог трапіць супоняю за цвічок, які Халадзёнак убіў у клешчы замест зрэзанага вяроўкаю і вышчарбленага зарубкаю дрэва,— вяровачка ўсё абыходзілася, саскокваючы з высліжанага крайку. Калі патрапіў, клешчы сціснуліся лёгка — не трэба было нават памагаць каленам,— паламаная дуга трашчала, зусім не спружыніла, і хамут засупоніўся, так і не напяўшы як след гужоў.
Мы з Раманам заканчвалі перапрагаць каня.
У школе, якая стаяла над самым раўком, празвінеў званок — цётка пазваніла, відаць, з апошняга для першай змены ўрока.
Завуч усё трымаў за рукаў Мацуля: той глядзеў у наш бок і спрабаваў развітацца з Чуешам, які быў сёння надзіва гаваркі.
Мы толькі паспелі пакласці на воз адну бярэзіну, што ўпала з саней, як са школы выбег увесь наш клас.
— Гляньце, Ясь забуксаваў! — крыкнуў нехта з аднакласнікаў, і мы не паспелі апамятацца, як з гары хто як пасыпаліся да нас хлопцы, а за імі і дзяўчаты. Яны ўмомант абляпілі з усіх бакоў сані, учапіліся за аглоблі, цягнулі за капылы, за палазы, за бярэзіны, так галёкалі і крычалі, што Шнэль, здзіўлены такой раптоўнаю палёгкаю, весела пайшоў, падагнаны камлямі, што стукалі яму ў ногі, а потым нават і пабег на гару. Аднакласнікі паскідалі ў кучу свае палатняныя торбачкі з кнігамі і так абляпілі воз, што не было відно ні саней, ні дроў, ні нават самога каня — збоку, пэўна, здавалася, што гэта вялікія мурашы цягнуць нейкую цяжкую, але пасільную для такой грамады ігліцу. Нехта нават у гэтай суматосе ўмудрыўся сесці на дровы — сядзеў зверху і спяваў песню,— але такога цяжару не адчувалі ні мы, ні тым больш конь. Тыя ж, хто не знайшоў, як падступіцца да нашага воза, па двое, а то і па трое пахапалі скінутыя з воза бярэзіны і, весела адолеўшы гару, беглі да нашага двара. Хлопцы аж да самай хаты санямі гналі перад сабою Шнэля трушком, які зноў распрогся і бег у аглоблях проста так, уцякаючы ад камлёў, якія даганялі яго, бег, накульгваючы, спяшаючыся.
Хлопцы адарвалі прывязаныя да шула старою панчохаю варотцы, якія вясною я збіў з тонкіх колічкаў, прыставілі іх пад акно да сцяны і ўпіхнулі на двор сані разам з канём і дровамі — ды так імкліва, што Шнэль неспадзявана ўпёрся пысаю ў частакол, рассунуўшы згароду і прасунуўшы галаву аж на той бок, у агарод.
Усё рабілася хутка, нават імгненна, але мне хацелася, каб ішло гэта яшчэ хутчэй: адтуль жа, ад Вужыцы, відаць, падымаўся ўжо Мацуль...
Праз якую хвіліну ні на двары, ні на санях не заставалася ніводнай бярэзіны — хлопцы перанеслі ўсё ў прасторны хлеў, дзе раней, пры бацьку, стаяла карова, потым — трафейная Фура, а зараз раскашавалася адна нізкарослая каза. Залажылі ўвесь хлеў дровамі.
— Сюды і каза не ўшчэміцца,— міргнуў рыжымі вейкамі Клёцка.
— Не бойся, ушчэміцца,— адказаў Раман.— Ёй жа многа месца не трэба.
Хлопцы падабралі і таксама паўкідалі ў хлеў садраную бярозавую кару, сучкі, трэскі, што адламаліся ад няроўна пассяканых камлёў, замялі, разраўнялі снег на двары — няхай цяпер пазнае Мацуль! — і гэтак жа нечакана, як і з’явіліся, зніклі. Разам з імі пабег і Рагатуноў Раман.
Адчуваючы нейкую зацятую, шчымлівую няёмкасць перад канём, я ўзлез на хату, дзе ў кутку, далей ад коміна, ляжаў невялічкі запылены стажок, выскуб ахапак казінага сена, якое нават казе цётка давала з выдзелку, і вынес яго каню. Каб хоць неяк зменшыць сваю віну, паклаў сена на руку, што, набітая аб храпу, усё яшчэ тупа балела, і, не гледзячы ў вочы каню, паднёс яго пад самы Шнэлеў рот. Я гладзіў Шнэля рукою і ўсё прасіўся: «Косю, косю». Конь абыякава, шумна дыхаючы, узяў у губы травінкі і без асаблівага смаку пачаў жаваць іх — здавалася, ён не зважае ні на мяне, ні на маё сена. І я тады зразумеў, што ніякаю травою ніякага даравання ў Шнэля не выпрасіш.
Яшчэ раз лёгенька ўплікнуў, запрог каня, абы толькі ён дацягнуў сані да калгаснага двара, і паехаў адпрагацца. На вуліцы ўбачыў, як у завучаву вулачку пайшлі двое: вузенькі вынашаны шынель Андрэя Іванавіча і побач з ім шырокі плячысты Мацулёў кажух, над якім узвышалася дубальтоўка.
Сустрэўшы назаўтра на школьным двары, завуч сарамаціў мяне:
— Мужчына, чуеш, называецца. Каня, чуеш, запрэгчы не ўмее,— калі настаўнік злаваўся, ён сваё «чуеш» паўтараў як не за кожным словам.— Каня, чуеш, б’е. А ты ведаеш, што той, хто паднімае на жывёліну руку, сам дужа слабы чалавек. Сабраў сілы, чуеш, на каня. Гэта ж добра, што мне ў Раёўшчыну трэба было ісці. Добра, што я Мацуля таго сустрэў. Ледзь адгаварыў яго. А яны, чуеш, бярэзніку нашпілялі і вязуць сабе як фон-бароны. А каб акт Мацуль склаў? А каб у суд, чуеш, падаў? Нам бы, думаеш, прыемна было, што нашага вучня судзяць... Гэта ж добра, што мне трэба было ў тую Раёўшчыну,— паўтарыў ён яшчэ раз.
Я слухаў яго моўчкі, апусціўшы вочы долу, гледзячы на снег пад нагамі, і адчуваў, што ні ў якую Раёўшчыну яму не трэба было: проста з акна настаўніцкай ён убачыў нас з возам дроў, Мацуля за Вужыцаю і паспяшаўся яму напярэймы.
Мне і самому было не па сабе. Я і сам не разумею, як гэта атрымалася, бо да таго такога асляплення злосцю, такога адчаю ад сваёй бездапаможнасці ў мяне не было. Наадварот, калі я аднойчы бачыў, як незнаёмыя мужчыны, што вазамі цягнулі праз нашу вёску бярвенне некаму на хату, білі каня — ён паваліўся ў аглоблях усё пад той жа самаю гарою,— то доўга ніяк не мог забыцца на той жах, у маіх грудзях гулка і балюча аддаваўся кожны ўдар — мужчыны білі яго пад бакі ботамі, лапцямі, дзеравяшкамі, а конь ляжаў у аглоблях і адно глуха стагнаў...
Зараз, ідучы за завучам па яго вулачцы, я разумеў, што мая дапамога яму не трэба — проста Чуеш хоча пачаставаць мяне мёдам і хоча зрабіць гэта тактоўна. У агародзе ён сам узяў, цяжка нагнуўшыся, вядро з мёдам, а мне падаў місачку з лыжкаю.
— Чуеш, на нясі і еш дарогаю...
Наеўшыся мёду, я выбег з прагончыка на вуліцу і заспяшаўся да Васяпковай хаты, якая стаіць вунь там, за калгасным дваром, за ліпамі, што, высаджаныя па адным баку, далёка, ледзь не да самага лесу, праводзяць кожнага ў дарогу. І сустракаюць таксама.
Васяпкова хата стаіць ля самай вуліцы і, калі глядзець на яе адсюль,— такая ж, як і ўсе: адна сцяна з двума шырокімі вокнамі, пад імі густа буяюць вяргіні. Калі ж ідзеш паўз хату да дзвярэй — яна заўсёды нагадвае нейкую дзіўную рэпку з казкі: за пярэднюю хату, пастаўленую вокнамі на вуліцу, трымаецца другая, за другую — сенцы, за сенцы — яшчэ адна хата, за гэтую хату — клець, за клець — хлеў, за хлеў — рубленая паграбня... І вось гэтая доўгая доўгая рэпка на адну сцяну цягнецца як не да самага ажно загумення. Усе дзверы заўсёды акуратна пазачыняныя — што нават прымкнута, што проста так заторкнута выструганымі якраз дзеля гэтага калочкамі. Сам дзядзька Васяпок адразу ж пасля вайны знік з Сябрыні, і ніхто не ведаў, дзе ён і што зараз робіць: пры немцах Васяпок быў у паліцыі, добра-такі шчыраваў на службе, хадзіў з немцамі ў аблавы на партызан, ставіў на партызан міны, насаліў не толькі сваім аднавяскоўцам, але і людзям навакольных сёл. Таму, баючыся, што сябрыньцы навядуць следства і яго, засудзіўшы, пасадзяць у турму, ён з’ехаў, перахаваўся недзе, а яго крыклівая Марфа зрабілася такою ціхаю, спакойнаю і спагадліваю — яе нібыта хто падмяніў,— што жанчыны нават жартам калі спрачаліся: яна гэта, Марфа, ці не Марфа, жыве ў Васяпковай хаце.
Сёння таксама ўсе дзверы і ў хатах, і ў клеці, і ў паграбні былі акуратна пазачыняныя, і толькі адны былі адчынены напята і чарнелі цёмнаю плямаю сенцаў. Ля гэтых дзвярэй, ля ганка, згорбіўшыся, сядзела бабка Хімця, маці Васяпка, накінуўшы на сівыя валасы старэнькі, падраны ўжо, з’едзены моллю рэдзель, які, пакуль быў новы і белы, насіла сама Марфа, а цяпер, калі падраўся, нявестка няўдала перафарбавала ў чорны колер — рэдзель узяўся плямамі — і аддала даношваць свекрыві. Бабка сядзела на ганку і, абхапіўшы рукамі калені, якія востра вытыркаліся праз доўгую фалдзістую спадніцу, ківалася, нешта сама сабе ні то спявала, ні то гаварыла. Ля яе ляжаў стары, заржаўлены і, відаць, дрэнна назублены серп, паміж зубоў якога макрэла яшчэ свежае зяленіва. Насупраць, на згародзе, вісеў зялёны бульбоўнік — мусіць, бабка Хімця толькі што яго нажала.
Пісьмы ім ішлі не дужа рэдка, але не сказаць каб і часта. Яны былі старанна заклеены, адрас заўсёды быў падпісаны няўмелаю, няўвыклаю да пісаніны, заўсёды адной і той жа рукою. Было відаць, што рука трымала аловак пасля нейкай цяжкой фізічнай працы — ці пасля сякеры, ці пасля молата: літары скакалі па канверце, ніяк не ўцэльваючыся, не патрапляючы на загадзя акуратна разлінаваныя хімічным алоўкам радкі. Я здагадваўся, хто прысылаў у гэтую хату пісьмы, але пра сваю здагадку нікому асабліва не гаварыў.
Заўсёды, калі заходзіў сюды, мне было крыху не па сабе. Некалі, як Хадосся папрасіла мяне аддаць на пошту тоўстае пісьмо без маркі, у якім пасылала нейкія дакументы дзядзьку Мацвею, я зрабіў нядобра. Мне шкада было, што дзядзька Мацвей, якога мы ўсе любілі і ў якога, я ведаў, не вельмі тых грошай, будзе плаціць за даплатное рубель. І я ададраў акуратненька марку з Васяпкова пісьма, а з бульбы выразаў пячатку і з дапамогаю люстэрка напісаў: «доплатить». За той рубель, што я атрымаў ад Васяпчыхі, наклеіў маркі на Хадосчына пісьмо.
Вось гэта мяне заўсёды мучыла, калі я заходзіў на круглы, шырокі двор Васяпка.
Бабка Хімця адказала мне на маё «дзень добры», але не перастала ківацца і спяваць. Падышоўшы бліжэй, я пачуў, што яна спявае сабе пад нос нейкую жніўную песню:
А ішлі жнейкі, ішлі...
І нават калі я падаў ёй пісьмо, бабка не сціхла. Спачатку яна абыякава паклала была пісьмо ў свой чорны картовы прыпол, умазаны крыху свежаю зямлёю, якая, прасыхаючы, паспела ўжо троху пабялець і асыпацца, а пасля, нібы зразумеўшы, што я падаў ёй пісьмо, якога яна доўга чакала, схамянулася, вельмі ўважліва паглядзела мне ў вочы і, усміхнуўшыся ласкава, сказала:
— Пачытай мне яго, Яська...
Канверт адкрыўся лёгка: відаць, быў заклеены мылам, якое трымае добра, але варта падчапіць за ражок — адклейваецца ўсё разам.
— «Здрастуйця, мама, жонка Марфа і дзеці! Пішыць вам гэта пісьмо ваш сын, муж і бацька Іосіф Пятроў Гаціла. Я даўно ўжо вам не пісаў — ізвіняюсь. Не было ўрэмя. Наш леспрамхоз, пассекшы ўвесь лес там, дзе я быў раней, пераехаў у другое места. Тут лес яшчэ нечапаны. Пачынаем рэзаць і яго. Выражам гэты — паедзем дальш. Без работы сядзець не будзем — такіх лясоў у Карэліі многа. На маю жысць хваціць. А што там новага ў нас у Сябрыні? Ці інцерасаваўся хто маёй лічнасцю, ці ўсё пакуль што ціха? Напішыця. Да, чуць не забыў. Нада было б табе, Марфа, прыехаць у Петразаводск. Напішы, калі прыедзеш,— я так жа адпрашуся з лесу. Там бы я табе аддаў грошы заробленыя. Сама панімаеш, пасылаць не хачу, бо баюся выдаваць сябе. Скажы ў дзярэўні, што ты едзеш куды да брата за Воршу, ці прыдумай што якое яшчэ. А я ўстрэчу цябе ў Петразаводску. Да, чуць не забыў. Мяне троху прыстукнула дрэвам, і цяпер я акрывеў: кульгаю на адну нагу...»
Далей Васяпок перадаваў прывітанні дзецям, гаварыў, як ён сумуе без іх, паведамляў свой новы адрас.
Калі я скончыў чытаць, бабка забрала ў мяне ліст, па-свойму, не так, як ён быў зложаны да гэтага, склала яго і, цяжка ўзняўшыся, пайшла ў хату.
Дык вось дзе схаваўся Васяпок — аж у Карэліі! Думае, што там яго не знойдуць. Хвалюецца, ці «інцерасуюцца яго лічнасцю»!..
Наступны, да каго мне трэба забегчы,— Васяпкоў пляменнік, дапрызыўнік Гаціла: яму сёння прыйшла позва тэрмінова з’явіцца ў ваенкамат — відаць, на гэты раз забяруць ужо яго ў армію. Хлопец паўмесяца ходзіць з «босаю» галавою. Падстрыжаны пад ваенкамацкую нулёўку, ён ужо нічога не робіць, адно толькі чакае гэтай позвы. Яго равеснікі даўно служаць — і Мікітавага Антона, і Рагатуновага Івана, і Хадосчынага Колю забралі яшчэ ўвесну.
Адсюль да Гацілаў ужо недалёчка — прабяжыш паўз нізенькую Дзямідзькаву старую хату, якая з усіх чатырох бакоў абсаджана лапушыстымі кустамі бэзу і ў якой ужо ніхто не жыве,— Дзямідзька крыху далей пабудаваў сабе новую; мінеш трухлявую хатку Тарасоўкі, бабулі, што як жыла адзінока, так адзінока і памерла гэтай зімою — дзверы і вокны ў той жа дзень Дзямідзька забіў крыж-накрыж абрэзкамі, якія засталіся ад труны; гулка пратупочаш босымі нагамі пад вокнамі прасторнай, але не вельмі дагледжанай хаты Клёцак, на якой ужо, мусіць, ссунуўшы з покатаў кроквы, зусім ападала страха, агаляючы пачарнелы на гарышчы комін; мінеш невялікую, але дагледжаную хату глухаватага дзеда Шэпкі, які, здаецца, усё жыццё адбыў на адной пасадзе — начным вартаўніком,— і вось там, за калодзежам, яна, старая, тоўстая (не абхапіць і ўдвух, а то і ўтрох) Гацілава вярба, на якую часам адразу залазілі як не ўсе дзеці нашай вёскі — сукоў хапала на ўсіх.
Падышоўшы бліжэй, я адразу заўважыў, што сёння Гацілава хата выглядае крыху не так, як заўсёды: больш адкрыта — так часам няўвыкла бачыць, калі чалавек, які ўвесь час хадзіў у шапцы, раптам здыме яе. Хаце чагосьці не хапала. А чаго, я зразумеў адразу, як толькі ўбачыў, што наўскасяк вуліцы (амаль да самых Дзямідзькавых акон) ляжала паабсяканае сучча з яшчэ не прывялым лісцём — паабапал таго месца, дзе была вершаліна. Гаціла ўцягнуў ужо амаль усю вярбу ў свой двор. І толькі камель яшчэ ляжаў ля пня, а на ім, выставіўшы ўперад сваю драўляную нагу і трымаючыся дзвюма рукамі за сукі, сядзеў Дзямідзька. Побач, узяўшыся за рукі, стаялі Клёцкі — бацька і сын. Гаціла канчаў абсякаць ніжнія тоўстыя сукі.
— А вот, глядзі ты, і зрэзаў,— казаў Клёцку Дзямідзька.— А я, гета, ужо думаў, што гетай вербіне і рады ніхто не дасць. Тоўстая ж дужа, халера на яе, была.
— Пілы ж, дзядзька, не хапала,— адсекшы сук, сеў і Гаціла.
— А ён, глядзі ты, смякнуў,— зморшчыўшыся, ад чаго яго драбнаваты твар, які, нібы гаршчок расколінамі, аплецены маршчынамі, яшчэ больш здрабнеў, шырока ўсміхнуўся Клёцка.— Узяў паабсек кругом дрэва, а тады і пілы хапіла, каб сяк-так вадзіць.
— І пасля рэзалі, нібы мух ляніва адганяючы,— хваліўся Гаціла.— Дужа не разгонішся, калі костачкамі ў пень стукаешся.
Я аддаў Гацілу позву.
— Нарэшце прыйшла, дарагуша,— хлопец асцярожна ўзяў яе ў рукі, пальцы яго неяк задрыжалі.— Так што хутка: «Салдат Гаціла, у дзве шарэнгі стройся!..»
— Цяпер ты, брат, Лёня, самагонку гані хутчэй на прашчанне,— усміхнуўся брыгадзір.— Ды сам ты, відаць, і не справішся. Хіба вот, гета, Марку папрасі,— і пальцам паказаў на Клёцку.
— А што, было б з чаго, а выгнаць я змагу,— адказаў той.— У мяне якраз апарат гуляе. А я ўжо налаўчыўся. Яна ў мяне ідзе і не балбочыць дайжа.
Гаціла, смешна так адставіўшы вялікі палец, уматаны ў нейкія анучы, зноў узяўся за сякеру — убачыў яшчэ адзін неабсочаны сучок.
— Ого, Лёня,— нібы толькі зараз заўважыўшы ўкручаны палец, сказаў Дзямідзька.— Дык ты, гета, паспеў ужо сабе вунь якую ляльку зрабіць...
Я зірнуў на Гацілаву руку. Ну і Дзямідзька! Уматаны ў анучы палец сапраўды быў падобен на ляльку — якраз вунь тая мурза, з якою ў Мікітавых сенцах яшчэ і зараз, пэўна, гуляе Волечка, Ленчына сястра.
Па тым баку вуліцы шпарка, імкліва прайшоў Туньцік. Ён, ласкава прыціскаючы да сябе, нёс на руках свайго ментальнага сына, які прытуліўся да няголенай бацькавай шчакі, радасна, амаль у самыя вочы, лапатаў адно толькі слова: «тата», «тата», «тата»,— ці то ён сапраўды хацеў нешта сказаць бацьку, ці то яму проста падабалася паўтараць і паўтараць гэтае слова, ад якога малы ўжо адвык пасля таго, як дзядзька Змітра пакінуў зямлянку і перайшоў у другі канец Сябрыні — у хату Матруны Векавухі.
Петрык, моцна абвіўшы бацькаву шыю сваімі тоненькімі ручкамі і закруціўшы брудныя, усе ў цыпках, ногі недзе за бацькавай спіною, глядзеў толькі на скуласты бацькаў твар і ўсё паўтараў: «тата», «тата», «тата»...
— Куды ты, Змітра, так спяшаешся? — наўздагон яму крыкнуў Клёцка.— Хадзі во пасядзі з намі.
Дзядзька Змітра нічога не адказаў.
Толькі неяк рашуча махнуў рукою і пайшоў яшчэ шпарчэй.
— Ты вот, гета, просіш чалавека пасядзець з табою,— хітравата ўсміхнуўшыся і, неяк знізу ўверх, схіліўшы галаву набок, паглядзеў на Клёцку Дзямідзька.— А вот не ведаеш, што яму, можа, і няма калі з табою расседжвацца. Чалавек, можа, будавацца ўздумаў. Ты вот, можа, гета не знаеш, а я знаю. Гета, прыходзіць ён з абеду да мяне ў двор, і знаеш, што ён мне кажыць? «Дай мне, Дзямідзька, каня»,— кажыць. «А нашто, гета, калі не сакрэт, знадабіўся табе конь?» — пытаюся. «Які там сакрэт! — адказваець.— Паеду ў лес па абсаду».— «Дык скажы мне, міл чалавек,— зноў пытаюся,— па якую, гета, ты абсаду паедзеш? У вас жа з Матрунай і дом харошы, і абсада ў ім уся ёсць...» — «Пры чым тут Матруна? — злуецца Змітра.— У мяне вунь свая хата няскончаная стаіць».— «Дык хіба ў цябе ўжо гарыць там, што якраз сёння ехаць нада? Не на пажар жа, гета. З’ездзіш і заўтра, прывязеш сваё дрэва на абсаду. Каня добрага возьмеш. А то сёння няма. Адзін толькі, гета, Шнэль, але ж хіба на яго ўзложыш!» — «Ну, глядзі, Дзямідзька, каб заўтра мне конь быў...» Бачыш, у чалавека клопатаў колькі, а ты яму! «Пасядзі, пасядзі...»
Брыгадзір устаў, пашастаў, аж схіліўшыся набок, у глыбокай кішэні, якая звісла да самай драўлянай нагі, дастаў капшук з самасадам, акуратна складзеную ў кніжачку газету, крэсіва. Умела згарнуў тоўстую цыгарку, рупна заслініўшы яе, зачэкаў крэсівам — яно аж схавалася ў кулакастай руцэ — аб крэмень, прыклаўшы да яго папярэдне трубачку ад школьнай ручкі з доўгім кнотам у ёй. Калі нарэшце іскра папала на кнот і той спачатку лёгенька, а потым густа задыміўся, Дзямідзька, цмокаючы цыгаркаю, прыкурыў — яна аж пыхнула полымем — і, уцягнуўшы кнот, каб той патух, зноў у трубачку, паклаў усё ў кішэню.
— Так што, калі ў цябе, гета, няма чым у печы паліць,— павярнуўся ён да Клёцкі,— дык пачынай, як Туньцік, наноў будавацца — усё будзе: і дровы, і трэскі на падтопу.
І зноў сеў на спілаваную вярбу, выставіўшы ўперад, як дула, драўляную нагу.
Я ж глядзеў на яго рукі — вялізныя, цяжкія, бы молаты (у іх маленькаю здавалася нават тоўстая цыгарка), рукі, перавітыя ўздутымі венамі, былі завельмі вялікія для такой маленькай Дзямідзькавай постаці — яны, здавалася, былі аддадзены яму выпадкова і належалі зусім іншаму чалавеку.
— Чалавек, гета, будавацца рашыў,— зацягнуўшыся цыгаркаю, вярнуўся да той гаворкі брыгадзір.— А ты: «Пасядзі, пасядзі...» Бачылі, як сын, гета, у бацьку ўпіўся — як п’яўка якая...
— Ты навошта, малец, вярбу спілаваў? — пачулася побач.
Ніхто не заўважыў, як падышоў Халадзёнак. А можа, іншыя і заўважылі, і толькі я, загледзеўшыся на Дзямідзькавы рукі, правароніў.
— Як нашто? — перапытаў Гаціла і кінуў сякеру пад ногі.— На дровы, дзядзька.
— А, на дровы. А я думаў — на калыску,— не сунімаўся Халадзёнак.
— На якую, дзядзька, калыску?
— Як — на якую? — у сваю чаргу перапытаў Халадзёнак і растапыранымі пальцамі, нібы грабянцом, правёў зверху ўніз па чорнай сваёй і доўгай барадзе.— Настачка ж сына раджае.
Гаціла зачырванеўся і без патрэбы пачаў ламаць на вярбе галінку, якая не ламалася.
— А не збірай ты, дзядзька, абы-чаго,— зазлаваў ён.— Пры чым тут я да вашай Настачкі?
— Як пры чым? І ты ж там, кажуць, бегаў. Дык, можа, гэта і твой сын раджаецца.
— Не, гэта мінёр раджаецца,— задаволена, шырока, усім тварам (якраз вось так пазяхаюць) усміхнуўся Клёцка.
Халадзёнак уважліва паглядзеў на яго.
— Хто яго ведае, які там мінёр. Яно ў нас і свае мінёры таксама неблагія ёсць.
Потым Халадзёнак неяк доўга глядзеў на Клёцак, з бацькі пераводзіў позірк на сына, затым — з сына на бацьку і нарэшце, усміхнуўшыся аднымі вачыма, сказаў да брыгадзіра:
— Паглядзі-тку ты, Дзямідзька, сюды. Во стаяць двое і як радня ўсё роўна: штаны ў абодвух ссунуліся, сарочкі павыязджалі, тырчаць. А яны абодва стаяць, грыбы адставіўшы...
— А табе ўжо якое да нас дзела, Халадзёнак? — пакрыўдзіўся Клёцка, але, выслабаніўшы руку з сынавай, усё ж падцягнуў свае пакамечаныя, нічым не падперазаныя штаны; яны ў той жа момант зноў з’ехалі і зноў былі ўжо на старым месцы — на худых клубах дзядзькі Маркі. Клёцка-сын, зморшчыўшыся, таксама пачаў убіраць сваю сарочку ў штаны. У гэтага работа ўдалася лепей — сарочка пакуль што не выязджала са штаноў.
— І сапраўды, што, гета, ты непадперазаны ходзіш? Хоць бы якою акраўкаю перацягнуўся, ці што,— падтрымаў старога і Дзямідзька.
— Ты вот, Халадзёнак, ідзеш, дык і ідзі сваёю дарогаю,— усё ніяк не мог супакоіцца ад такой абразы дзядзька Марка і, нібы не чуючы Дзямідзькавых слоў, усё гаварыў да Халадзёнка: — А то яго, бачыце, цікавіць, як хто стаіць.
— Ага, і праўда ж, Марка, пайду я сваёю дарогаю. Я ж на вяселле іду. Нада ж паглядзець, як Цыца жэніцца. Малец ён неблагі. Ды і жонка будзіць добрая. Няхай жывуць сабе на здароўе. Хіба пайшлі са мною, Дзямідзька?
— Я ўжо там, Ігнат, быў. І чарка-каточак, гета, укацілася ў раточак.
— Але і другі раз як брыгадзір прыйдзе, то не выганяць.
— Канечне, не выганяць. Пайшлі, гета, сходзім. Хоць «горка» крыкнем,— і, зірнуўшы на Гацілу, Дзямідзька сказаў: — А ты, гета, малец, мне унь той круглячок пакінь — я паспрабую з яго сабе нагу зрабіць. А то ў мяне вярбовай няма.
Брыгадзір лёгенька ўстаў, падкульгаў да Халадзёнка, і яны пайшлі побач. Іхняя хада была такая розная, што не толькі ісці ім разам, здавалася, было цяжка — яны перашкаджалі адзін аднаму,— але было цяжка таксама і глядзець на іх гэткую несуладнасць.
Дзямідзька цвёрда, рашуча станавіўся на адзіную, хоць і кароценькую нагу, затым неяк увесь — і плечы, і рукі, і ўсё тулава — прыўзнімаўся ўверх, нібыта збіраючыся залопаць крыллем і паляцець, а потым, нахіліўшыся ўлева, паднімаў сваю драўляную нагу і, зрабіўшы ёю мах, прачарціўшы на дарозе выгнутую лінію, ставіў яе ўперад. Яго крокі былі ўпэўненыя, наступальныя.
І побач, амаль не адрываючы ад дарогі сваіх старэчых, абутых у разношаныя шлапні, ног, ля якіх клубіўся шэры кусточак пылу — менавіта так робім мы, калі захочацца напыліць, каб нічога не было відаць,— спяшаўся Халадзёнак. А дзед робіць гэта не для забавы — у яго даўно ўжо хворыя ногі, і таму ён дробненька суне іх, амаль не прыўзнімаючы, па зямлі.
Калі яны крыху адышліся, Гаціла запытаўся ў Клёцкі:
— Чаго гэта, дзядзька, да вас Халадзёнак чапляецца? Вы ж, здаецца, з ім дружылі.
— Дружылі-то дружылі, а цяпер неўлагодні.
— Чаму?
— Ды я праўду яму пра сына ягонага сказаў. А то ўсё, дзівак, чакае... Ды і іншыя яго дзівацтвам падтакваюць. Як смяюцца ўсё роўна...
— А я і гляджу, што ён злы нейкі, усё яму не падабаецца, усё не так. А сам жа таксама нікому нічога добрага не зрабіў.
Я ўспомніў, як дзядзька Мікіта, калі нехта абгаворваў Халадзёнка, казаў:
— А што вам Халадзёнак?! Ён нікому добрага пакуль што не зрабіў, але і дрэннага таксама. Вайну гэту перажыў, і, калі многія паздурнелі, ён нікому вады не замуціў...
— І Дзямідзька яшчэ колецца, — не сунімаўся Гаціла.
— О, гэты хлопец колкі. Што ты ад яго хочаш, калі ён брата роднага не пашкадаваў — у турму ўпёр,— падтрымаў яго Клёцка.
Калі прызнацца шчыра, і Клёцку, і Гацілу я крыху недалюбліваў, а дзядзькі Маркі нават пабойваўся. Яму не падабалася, што я добра вучуся, а яго сын — дрэнна, і таму часам, убачыўшы, як мне лёгка даецца і цяжкая задача, ён падміргваў сыну:
— Ану-тку, паціскай яго, падаві троху. А то ён дужа многа ведае. А то ён усё ўмее...
І тады, калі тоўсты і здаровы Клёцка лёгка клаў мяне на падлогу ці на траву, радаваўся — ага, усё ж мой сын хоць тут за цябе мацнейшы. А я, абражаны, пакрыўджаны, адбягаўся тады да свае хаты і, раззлаваны, дражніўся:
— Клёц-кі! Клёц-кі!
Тады Марка зноў піхаў свайго сына ў плечы:
— Дагані і яшчэ павалі яго!
Як мне хацелася ў гэты час крыкнуць Клёцку так, як заўсёды крычаў ён, калі яго перамагалі мацнейшыя: «А я татку скажу!»
Помню, яшчэ да вайны не любіў Клёцку мой бацька. Бывала, як толькі вып’е — бярэ ў рукі таўкач, кладзе на плечы і кажа:
— Пайду пуза рэзанае біць!
Тады якраз Клёцка хварэў на жывот, яму рабілі аперацыю, і таму бацька ў злосці зваў яго «пузам рэзаным».
Пасля таго як немцы забралі тату і маму, Клёцка не пускаў свайго сына нават да нас у хату. Але той усё ж прыбягаў — яму вельмі падабалася ў нас, асабліва зімою. У іхняй хаце былі падвойныя вокны, якія ніколі не замуроўваліся. А на нашых, адзіночных, заўсёды быў тоўсты снег, які раставаў адно пры добрым сонцы,— Валя, калі шкрабла шыбы, каб яны былі чыстыя, як у людзей, нашкрабала з кожнага акна як не па вядру снегу. А толькі сонца збочвала і не падала прама на шыбы, па шкле паспешна пачыналі бегчы ва ўсе бакі калючкі — вострыя, як іголкі лёду. Яны разгаліноўваліся, нібы дрэвы, загіналіся, упіраліся адна ў адну і тады ўжо далей не ішлі — тады ад іх адыходзілі новыя зімныя сучкі, нібыта нейкая невядомая сіла паспешна гнала па іх холад. І да вечара ўсё акно было ўжо ў гэтых галінах, якія аж згіналіся, здаецца, ад снегу. Увечары прыходзіў Клёцка. Яму было цікава, што ў нас руку можна прыкласці адразу да замураванага акна і трымаць яе, цёплую, на снезе, аж пакуль не захаладае. Адымеш пасля — і на акне, як гусіная лапка, адбітак твае далоні з растапыранымі пальцамі. За вечар мы стаўлялі столькі гэтых гусіных лапак — спачатку на адно акно, потым на другое — што, гледзячы ў цёмную ноч праз гэтыя адталыя плямкі, можна было падумаць, што па шыбах пахадзілі нейкія гусі...
Асабліва я неўзлюбіў старога Клёцку, калі адразу пасля вайны, упэўніўшыся, што бацька мой, як і маці, не вернецца, ён угледзеў неяк у нашай скрыні амаль што новы шавіётавы касцюм, у якім бацька жаніўся і сам пасля бярог яго, апранаў толькі на вялікія святы, хацеў узяць гэтую памяць сабе. Але цётка не дала.
— Дык каму ты, дурная, берагчы яго будзеш? Брат жа не вернецца, а гэты смаркач яшчэ малы, з пазногаць яшчэ.
— Няхай сабе,— стаяла на сваім цётка,— але ж я табе яго не аддам. Гэта ж памяць сыну. Пра бацьку, пра матку. Бацька ж у ім пад вянцом стаяў. Некалі вырасце — хай тады носіць.
— Дурная, калі ён яшчэ вырасце... Я яму тады новы куплю.
— Навошта табе, Марка, турбавацца пра новы. Няхай ужо лепей гэты паляжыць цэлы.
Пасля, дачуўшыся пра тое, што ў нас застаўся амаль што новы бацькаў касцюм, неяк увечары прыйшоў Гаціла.
— Цётка,— нясмела сказаў ён,— можа б, вы далі мне апрануць сёння дзядзькаў касцюм. А то вунь у тым канцы прашчальны, а мне надзець няма чаго.
Цётка, нічога не адказаўшы яму, дастала са скрыні цёмна-сіні касцюм, садзьмула з яго нябачныя пылінкі, не гледзячы, зразумела, шкадуючы, падала Гацілу, які даводзіўся нам яшчэ нейкаю далёкаю раднёю, і, нібы супакойваючы сама сябе, сказала:
— Адзень сабе раз. За раз не зносіцца.
Але Гаціла, які тады, хоць быў і намнога маладзейшы за сваю абранніцу, усё, так казаў Дзямідзька, падбіваў клінкі да сталай у сваёй ахвоце Настачкі, спяшаючыся адбіць ад яе наезджага мінёра, не прынёс бацькаў касцюм ні назаўтра, ні праз тыдзень, ні праз месяц. Неяк увечары, падаіўшы казу і забраўшы з сабою мяне, цётка сама пайшла да Гацілаў.
— Чаму ж ты касцюм не нясеш назад? — адразу, толькі сказаўшы «добры вечар у хату», спыталася цётка ў Гацілы, які якраз сядзеў на лаўцы за сталом, тварам да акна, і вячэраў.
— Чаго ты, цётка, крычыш? — паклаўшы лыжку, павярнуўся ён на хату. — Чаго? Што твайму касцюму станіць, калі я ў ім пару разоў на ігрышча схаджу? Хоць пыл з яго страсу...
І Гаціла, зняўшы з гладыша накрыўку, пачаў наліваць у кварту сыраквашу. Гладыш быў павернуты горлам у парог, і я бачыў, як адскочыла сыроватка, як адломваюцца кавалкі густой сыраквашы і, пырскаючы, абліваючы ручку, плюхаюцца ў кварту.
— Я не крычу. Касцюму, можа, нічога і не станіць. Але ж гэта памяць. Памяць вось гэтаму хлапцу пра бацьку. А ты ў ім ля Настачак трэшся. Давай сюды касцюм.
— Падумаеш, знайшла мне памяць! На, бяры сваю памяць.— Гаціла ўстаў, расчыніў старую шафу на адны дзверцы і са злосцю выкінуў з яе бацькаў касцюм: — На, бяры.
Цётка падабрала з падлогі касцюм, і хоць масніцы былі нядаўна памытыя,— я адчуваў падэшваю, што яны яшчэ не высахлі: былі волкія і шурпатыя, уздыбленыя гальнём,— страсянула яго, абадзьмула з усіх бакоў і, узяўшы мяне за руку, моўчкі выйшла з Гацілавай хаты.
Пасля гэтага, вясною, калі трэба было аглядаць прысядзібныя ўчасткі, Гаціла, колькі ні ўпрошвалі яго цётка і мая сястра Валя, нізавошта не згадзіўся ўзараць нам соткі пад ячмень і, усё яшчэ помнячы зло за касцюм, не памог нават запрэгчы каня, калі нам трэба было вывозіць гной. Я чуў, як ён гаварыў мужчынам пра маю цётку: «Няхай во сама ўсё робіць, калі яна такая вумная». Спаслаўшыся на тое, што з яго хворым жыватом вельмі цяжка насіць сявалку, не пайшоў сеяць нам і Клёцка. «Гэта ж, злыдзень, за касцюм помсціць»,— па-свойму зразумела яго адмову цётка.
Усё ж выцыганіўшы ў Дзямідзькі каня і без Халадзёнка сабраўшы збрую, цётка, нідзе не знайшоўшы хоць якога ламанага плуга, за повад прывяла на нашы соткі кульгавага Шнэля і стала з ім пасярод палоскі ў разоры: з хамутом на плячы, з лейцамі і повадам у адной руцэ і з ворчыкам — у другой. Яна стаяла, як ад холаду пацепваючы плячыма, ніякавата папраўляла хамут, які ўсё спаўзаў на руку, і толькі крычала на каня: «Стой, калі б на цябе, злыдзень!» Крычала на каня, які, дарэчы, і так стаяў вельмі ціха і не думаў кранацца з месца.
Спакойна, нібы нічога не бачыў, араў сваю палоску Гаціла. Крыху бліжэй да нашых сотак, таксама ў поўным спакоі, сеяў сабе — нават чуваць было, як зерне шоргае аб сявалку,— Клёцка.
Прыйшла на соткі і Валя. Яна, убачыўшы, як гаротна, з хамутом на плячы стаіць у разоры цётка, упала ля мяжы, абняла зацвярдзелую зямлю шырока раскінутымі рукамі і загаласіла:
— А татачка ж мой родненькі! А мамачка ж мая дарагая! А дзе ж вы лежыцё і не абзываецеся. А ўсе ж людцы даўно сеюць, і толькі наша палосачка стаіць гаротная, як сіраціначка...
Ні Гаціла, ні Клёцка, відаць, не чулі гэтага голасу. І толькі Туньцік, які з Туньціхаю ехаў па загуменнай дарозе — яна ўперак перасякае ўсе доўгія і вузкія сябрыньскія соткі, што цягнуцца як не да лесу,— спыніў каня і з жонкаю падышоў да нас.
— Вера,— адразу павярнуўся ён да Туньціхі,— давай мы возьмем у гэтай цёткі каня, спражом двух і сабе нааром і ёй таксама. Усё ж паркаю яны цягнуць будуць лепей.
І, яшчэ раз зірнуўшы на цётку, якая ўсё трымала ў руках ворчык, ужо ёй сказаў:
— Кідай ты яго, Лёкса. Ён тут не паможыць. Цяпер ужо нам стальвага нада. Бяжы на калгасны двор, прынясі,— папрасіў ён мяне.
Калі я прыбег са стальвагаю, якая звінела ланцужкамі, дзядзька Змітра, ужо выпрагшы свайго каня, адзеў і засупоніў хамуты, распайстрыў пастронкі, зняў з калёс плуг, які вёз на сваё поле,— словам, усё падрыхтаваў і адно чакаў мяне.
Таму хутка і пасярод нашай палоскі — пасля разоры трэба ж араць у абугон — з’явіўся чорны грудок вільготнай яшчэ зямлі.
— Дзядзька, дайце паспрабаваць і мне,— ішоў я ўслед за Туньцікам і ўсё прасіў навучыць мяне араць.
Нарэшце, склаўшы абугон і роўна прайшоўшы яшчэ разы са тры з двух бакоў, ён даў мне ў рукі шорсткія, відаць, нядаўна набітыя на ручкі плуга, верацёнцы, якія паспеў ужо нагрэць. І я, ступаючы па халоднай ад вільгаці баразне, да таго лёгка пайшоў за плугам, што нават здзівіўся і сам. І плуг ішоў да дзіўнага роўна, не выскокваў з зямлі: можа, таму, што коні звыкла — адзін у баразне, другі побач — не збочваючы, паслухмяна тупалі наперад.
— Глядзі ты — арэ, шальмец! — здзівіўся і Туньцік.
— Арэ,— няўпэўнена сказала цётка і чамусьці заплакала.
Цяжка мне было на заваротах: плуг сам па сабе не лёгкі, ды і заглыбляць нарог у зямлю я яшчэ не ўмеў.
— Арэ ж хлопец,— яшчэ раз, нібы сумняваючыся, паўтарыў сам сабе Туньцік.— Зірні, арэ... Можа, мне тут і рабіць няма чаго? Можа, я пайду ўжо...
— Што вы, дзядзька,— занепакоіўся я.— Не ідзіце нікуды, дзядзька.
Я напраўду баяўся заставацца адзін з плугам і двума коньмі.
— Ну, тады я пакуль пасяджу на ўзмежку, пакуру.
Так мы напераменку і дааралі нашы соткі, а потым я, адчуўшы смак у ворыве, паехаў з Туньцікам і на яго палосу, якую яму пазней дарэзалі землямеры ў нашым канцы, бо там, побач з зямлянкаю, свабоднай і добрай зямлі не знайшлося.
Пасля гэтага пры сустрэчы з дзядзькам Маркам мне часта ўспамінаўся той вясновы дзень, цётка ў разоры са Шнэлем, хамут у яе на плячы, гулкае чырканне ячменю аб Клёцкаву сявалку...
Клёцку ў Сябрыні не любіў не толькі мой бацька: ён быў вельмі зайздросны, абыякавы да чужога гора і да хваравітасці прагны.
Рагатун, выпіўшы калі і пачуўшы што-небудзь пра Клёцку, узнімаў сваю адзіную руку, пальцам ківаў пад носам у субяседніка:
— Які яму, Марку, чорт! О, гэтага Клёцку і ў мяшку не зловіш. Гэты, брат, дужа прыткі. Ён усё хоча злаўчыцца і адною рукою адразу два гарбузы ўзяць.
Калі Клёцка дачуўся, што за Двароўцамі немцы, адступаючы, выпусцілі цэлую цыстэрну спірту, ён даўжэй за ўсіх ездзіў туды, за блізкі свет, на калёсах, як не месяц вазіў тую зямлю да сябе ў двор, размешваў яе ў бочках з вадою і, заліўшы ў чыгуны, праз апарат, на якім заўсёды гнаў самагонку, атрымліваў дужа моцную гарэлку. Хоць сам ён цяпер піў мала, але гэта праца была прыбытковая — Клёцкаву «спіртаванку» ахвотна куплялі ў Сябрыні, бо яна была мацнейшая за самагонку. Пра той час і зараз напамінае суседзям гара чужой, перагнанай зямлі, якая ўзвышаецца за дварамі.
А як дзядзька Марка яшчэ піў, вайною, калі іншыя кралі ў немцаў пісталеты, патроны і гранаты, ён сцягнуў неяк у іх біклагу са шнапсам. Яго злавілі і, зняўшы штаны, добра надавалі шомпаламі, пасля чаго ён доўга не мог сесці — усё стаяў. Калі раны ў Клёцкі зажылі, Халадзёнак смяяўся з яго:
— Але ж і крэпкая ў цябе, Марка, задоўка — да яе шонпал і той не прыстае.
Цяпер Клёцка піў сапраўды малавата. Але ад дармовай гарэлкі адмаўляўся рэдка. Калі адыходзіў у армію Антон, большы малец дзядзькі Мікіты, Клёцка так нахапаўся самагонкі, што заснуў недзе ў Саўкавым агародзе. Доўга тады мужчыны жартавалі, расказваючы, як падслепаваты Саўка — яму сапсавала вочы нямецкая граната, што разарвалася ў яго акопчыку,— заараў Марку раніцою: не заўважыў п’янага ў баразне. Клёцка, казалі, перанёс гэты сорам лёгка, толькі ўсё злаваўся на Саўку, што той выпацкаў у зямлю яго новую кашулю.
Яшчэ ў час вайны дзядзька Марка нацягаў сабе ў двор алюмінію са збітых самалётаў і, каб матэрыял не прападаў, адкрыў нібыта кузню — рабіў алюмініевыя пярсцёнкі, грабянцы, кварты і міскі, за якія плацілі яму сябрыньцы хто чым мог: хто салам, хто яйкамі, хто збожжам. І да гэтага часу многія дзяўчаты нашы фарсілі Клёцкавымі пярсцёнкамі, якія добра блішчалі, калі іх натрэш, а ў валасах жанчын, скручаных ззаду ў гузы, тырчалі Клёцкавы алюмініевыя грабянцы.
Як казалі, у бацьку ўдаўся і сын — нібы і кропелькі ўсе падабраў. Вучыўся ён дрэнна, і вялікаму Клёцку штогод даводзілася прасіць настаўнікаў, каб усё ж не пакідалі яго сына на другі год, а як-небудзь перавялі ў наступны клас.
І Хведзю, як кажуць, закрыўшы вочы, ставілі тройкі, пераводзілі.
Цяжка давалася Клёцку нават чытанне. Бусліха, якая вучыла нас у першым класе, білася з ім, білася, але толку амаль ніякага ад гэтага не было. Пакажа яму «А» і пытае:
— Якая гэта, Хведзя, літара?
— Паграбня,— адказвае Клёцка.
Усе рагочуць, а Бусліха цярпліва дапытваецца:
— Чаму ты думаеш, што гэта паграбня?
— Паграбня, ды і ўшо,— скажа Клёцка і адвернецца да акна.— А не верыча, дык шамі жырніча — ж бакоў джве кроквы, на чым штраха трымаечча, а пашарод — папярочынка.
Бусліха пацісне-пацісне плячыма і паказвае яму, скажам, «ч».
— А гэта, Хведзя, якая?
— Гэта шэм.
— Чаму ты думаеш, што гэта сем?
— Шэм, і ўшо.
— У сямёркі ж рыска пасярод ёсць. А тут няма.
— Ну і што, калі няма? Я яе магу паштавіць,— непарушна стаяў на сваім Клёцка.
Бацька яго за такую вучобу дужа біў — браў за валасы і тоўк носам у кніжку, у тое месца, якога ён не ведаў.
Таму лісты Клёцкавых кніжак былі пакамечаныя, на іх шарэлі прасохлыя плямы — мусіць, ад слёз.
І рос малы Клёцка троху жарсткаваты. То ўставіць саломінку ў хвост авадню, то ні з таго ні з сяго папусціць каменем у кошку, а калі мы хадзілі ў чые-небудзь агуркі, дык ён лажыўся тады на граду і качаўся па агурочніку, пакуль пад бок не трапляўся агурок. Агурок — у кішэню і качаецца зноў.
Таму назаўтра той, у чые агуркі мы хадзілі, кляў на чым свет стаіць усіх і ўсё — і не столькі за выбраныя агуркі, колькі за пацёрты, паздратаваны агурочнік. За гэтую звычку білі малога Клёцку старэйшыя хлопцы, не любілі яго і мы, аднагодкі.
Яшчэ Клёцка быў дужа цікаўны. Аднойчы ён так шчыра лізнуў настылую на марозе бацькаву сякеру, што да ляза прымёрз увесь язык — ададраць яго ён і сам не змог і дарослыя таксама збаяліся: Клёцку з сякераю ўссадзілі на гарачую печ, паклалі лязо на чарэнь, і Хведзя сядзеў там доўга, пакуль не адагрэлася сякера.
І яшчэ Клёцка быў вельмі скнары. І тое, што бацька, навучаны ўжо гадамі і жыццём, стараўся трохі прыхаваць і не вельмі паказваў, у сына заўсёды было на самым відавоку...
Тады я прыгожа намаляваў вясну, стварыў столькі дрэў і травы і ўжо ўяўляў, як зелена зашуміць на маім малюнку ўсё гэта зялёным колерам, але Клёцка, у якога быў адзіны ва ўсім класе агрызак зялёнага алоўка, не даў мне яго:
— Ты ж спішаш увеш, а мне тады нічога не жаштанечча.
І мая зялёная вясна раптам назаўсёды стала шэраю, непрытульнаю, і, здаецца, паміж голых, праведзеных простым алоўкам сукоў, на якія так і не села зялёнае лісцё, зашумеў нудны і дажджлівы восеньскі вецер.
З таго часу я дужа люблю ўсё зялёнае. Зялёны луг — да ачмурэння. Зялёныя дрэвы — да замілавання. Зялёнае неба — да слёз.
Цяпер мне нават снег хочацца маляваць зялёным алоўкам. І сонца — таксама толькі зялёным.
А ў вачах усё яшчэ стаяць, нібы на папялішчы, тыя чорныя, як абвугленыя, дрэвы з таго ці не першага яшчэ класа, што з-за скнарасці Клёцкі так і не сталі зялёнымі...
Мяне абагналі Лена і Дзямідзькава Клава — яны беглі ў той канец.
— Што, і вы, цялушкі, на вяселле? — пачуў я, як наўздагон ім крыкнуў Гаціла, а Клёцка засмяяўся.
Ад зрэзанай вярбы, ля калодзежа, дзе на зямлі стаяла цяжкое акаванае вядро, якое нават прыўзняло нагружаны канец жураўля, перайшоў вуліцу і не вельмі ахвотна пайшоў да Хадосчынай хаты — усё ж непрыемна было ўспамінаць учарашняе здарэнне ў яе агародзе і тым больш думаць: «А што, калі яна пазнала?»
— Ленчына шпадніча! Ленчына шпадніча! — забегшы мне наперад, выкручваючыся, ідучы задам, нечакана заспяваў Клёцка, але мяне гэтая яго песня зараз чамусьці зусім не зачапіла — відаць, так часта бывае, калі думаеш пра нешта іншае, больш вартае.
Хмары, якія надвечар імкліва былі паплылі з-за небасхілу, паспакайнелі і там, куды зайшло сонца, цёмнаю грамадаю станавіліся нанач. Вецер прашамацеў недзе ўверсе, над вуліцаю, і раптоўна, сціх — здалося нават, што ён, нібы вялізная птушка з адных толькі крылаў, упаў у разложысты, на ўвесь Хадосчын агародчык, куст язміну: аж пасярод куста, там, дзе ён упаў, загайдалася голле.
Ад Хадосчынай хаты нехта ішоў мне насустрач. Я прыгледзеўся і ўзрадаваўся — дык гэта ж сам дзядзька Мацвей! Прыгледзеўся яшчэ больш уважліва — не, не памыліўся: сапраўды ідзе ён, Мацвей, старэйшы Хадосчын брат, які прыслаў сёння пісьмо. Вось я і аддам пісьмо яму самому, не заходзячы ў хату.
— Здароў, анарал! — павітаўся ён і добра ўсміхнуўся.
Я адказаў на прывітанне і падаў яму канверт.
— Гэта ж, дзядзька, відаць, ваша пісьмо? Відаць, вы цётцы Хадоссі яго прыслалі?
— Я, я прыслаў... Бачыш, як твая пошта дрэнна ходзіць. Сам раней прыехаў, а пісьмо пасля ўжо даганяе. Во як... Пісаў Хадоссі, што скора прыеду. I, відаць, наш паштальён у кухвайцы яго занасіў — бач, якое бруднае.
— А вы, мусіць, да Настачкі — «Гудок» чытаць? Сёння прыйшоў.
— Што ты, малец! Я, канечне б, схадзіў, але сёння Шаўковіха не пусціць туды. Сёння яна там за анарала. Яна анаралам ходзіць.
Аднекуль з-за вугла выбеглі хлопцы, якіх вёў Клёцка. Клёцка ўжо, відаць, паспеў збегаць дадому, схапіў у адну руку вялікую антонаўку, у другую — кавалак хлеба і зараз, па чарзе кусаючы то адно, то другое, са смакам еў.
Хлопцы меліся прабегчы ля нас не спыняючыся, але дзядзька Мацвей павітаўся з імі:
— Здаровы, анаралы!
Хто адказаў на прывітанне, а хто і прамоўчаў. Але ўсе спыніліся, падышлі бліжэй.
— Ну, дык як вы тут без мяне жывяце, анаралы? — спытаўся ён (дарэчы, дзядзька Мацвей часта і цікава расказваў нам пра сваю працу на чыгунцы, і таму мы сябравалі з ім).
Спытаў і, не чакаючы асабліва адказу, нібы між іншым дадаў:
— Пайшлі, можа, анаралы, мне згароду паможаце падняць. А то ўчора нейкія чэрці павалілі...
І мы, адчуваючы віну, але не паказваючы гэта, паслухмяна пайшлі за дзядзькам у агарод. Па дарозе я асцярожна спытаўся, ці дома цётка Хадосся — усё ж не вельмі хацелася з ёю сустракацца.
— Няма яе. Пабегла, назірка, на вяселле.
Зламаная згарода павалілася на наш бок — пад лясоўку (дык я, значыць, упаў у свой агарод!) — і ўся ляжала на нашай атаве. Ніжні бок справа быў крыху прыўзняты: ён ляжаў на вялізным гарбузе, які выспеў ужо ў нашым агародзе, вылезшы на гарбузоўніку праз згароду яшчэ пуплом ці, можа, нават кветам. Калі я касіў атаву, мне даводзілася яго абкошваць, бо назад, праз вузенькую шчыліну між колікаў, ён ужо не лез.
Згарода зламалася, вывернуўшы з аднаго боку тонкі, неглыбока ўкапаны слупок, які, добра падгнілы, мог бы хутка зламацца і сам, а з другога — з жыўцом адарваўшы перасохлыя жэрдкі, прыбітыя даўно да самага вугла хаты,— там засталіся толькі цвікі ды трэскі ад планак.
Дзядзька Мацвей узяў у рукі цяжкую, пачарнелую ад часу доўбню, якая, прыслоненая, стаяла ў іх пад сцяною (ёй білі свіней, ёй гахкалі па калуне ці па кліне, калі калолі тоўстыя круглякі, ёй забівалі і колле) — яна была як пажаваная, павыгрызеная ў тых месцах, якім больш за ўсё даставалася. У другую руку дзядзька Мацвей узяў загадзя зачасаны колік і, выбіраючы, каб не трапіць глыбокай шчарбінаю, што ішла праз усю доўбню і хавалася недзе ля цаўя, пад самымі далонямі дзядзькі Мацвея, разважна, не спяшаючыся, аж высунуўшы язык, пачаў заганяць новае апірышча ля таго месца, дзе ўчора вывернуўся слупок.
Мы хто як дапамагалі дзядзьку. Адны адрывалі жардзіны ад старога калка, другія выдзіралі з вугла цвікі і тут жа, на сцяне, раўнавалі іх, а я падняў згароду і з улежанай, як гняздзечка, яміны ў атаве, якая ўбялела без сонца, асцярожна перанёс цяжкі гарбуз, стараючыся не адарваць яго ад светла-зялёнай пупавіны, перанёс на граду і паклаў ля грудка павыбіранай цыбулі.
І тут пачуў, як з двара Васяпка, які быў якраз павернуты пазачынянымі дзвярыма да Хадосчынага агарода, данеслася галашэнне.
Паволі, не ўдарыўшы нават па калку, апусціў доўбню на зямлю дзядзька Мацвей, абапёрся на яе і прыслухаўся.
— Па-мойму, гэта Хімця плачыць,— счакаўшы, уголас падумаў ён.
Сапраўды, плакала бабка Хімця. Праз нейкі час там рыпнулі сенцы, і ў звечарэлай і ядранай цішыні пачуўся Марфін голас:
— Не смяшы ты, старая, людзей. Ідзі лепей, кажу табе, у хату.
— Сама ідзі ў тую хату,— галасіла бабка Хімця.
Мы стаялі ўсе і слухалі.
— Ужо зусім выжыла, дурніца гэтая,— села на ганак і румзае на чым свет стаіць. Людзі ж смяяцца будуць.
— Няхай смяюцца. А чаго ты мяне загрызаеш?
— Дык цябе ж не толькі грызці, але і набіць нават мала.
— А што я зрабіла табе? Мне ж Яська толькі пісьмо пачытаў...
— Кажуць жа, старое, як малое, — відаць, Марфа адзлавалася і зараз гаварыла нібыта і спакойна.— Нашто ты давала чытаць? Ты ж знала, ад каго пісьмо. А той дурань яшчэ новы адрас напісаў.
— Ну дык і што, калі Яська пачытаў...
— Што! Што! — перадражніла бабульку нявестка і, мусіць, там, на двары, замахнулася на яе.— А ён можа па ўсёй Сябрыні раззваніць, дзе твой Восіп зараз... Ідзі, дурніца, у хату галасіць. А то во як мездрану між крылля, дык тут і сунешся.
Старая загаласіла яшчэ гучней. Я стаяў, і мне было няёмка, што падслухаў гэтую размову. І праўда, на ліха я чытаў тое пісьмо?
— Ого, там Марфа Яся кляне,— схамянуўся дзядзька Мацвей і дадаў: — Нада было б гэтага паліцая неяк выкалупаць.
Ён высока ўзняў доўбню і некалькімі моцнымі ўдарамі ўвагнаў кол у зямлю — якраз да пазначанага.
Згароду мы паднялі хутка. Яшчэ хутчэй прымалацілі яе да новага слупка, які тонка спружыніў.
— А мамулечкі ж мае! Яй жа богу, гэта Мацвей прыехаў,— пачулася з вуліцы.
Зірнулі ў той бок і ўбачылі Ядоху, якая стаяла на сцежцы ля дзвюх адкінутых жардзін, што адгароджвалі нашу пожню ад вуліцы. Яна, відаць, парабіўшы і сваю работу, папарадчыўшы і Саўкаву жывёлу, бегла на вяселле.
— Прыехаў, прыехаў! — адказаў Мацвей, паставіў доўбню на старое месца і падышоў да Ядохі.
Клёцка расказваў, што некалі, калі яшчэ былі маладыя, дзядзька Мацвей з Ядохаю дужа моцна любіліся. Але пажаніцца не змаглі — яны абое былі такія бедныя, што баяліся збіраць разам і свой голад, і сваё рыззё. Ядоха потым выйшла замуж за багатага Аўхімку, але пажыла з ім нядоўга — той, вельмі скнары на працу, неяк у першую ж пасля вяселля весну, выкідаючы віламі гной з хлявоў, падарваўся і памёр...
— Дык, можа, ты, Мацвейка, па мяне прыехаў ужо? — паправіўшы ў валасах алюмініевы грабянец, неяк сумна пажартавала Ядоха.
— Куды мне цябе, дзеўка, везці? Бачыш, з дзвюма жонкамі я ўжо не ўпраўлюся.
— О, не кажы, ты і цяпер яшчэ атлёт!
— Які ўжо з мяне атлёт...
— Дык пайшлі во хоць са мною на вяселле сходзім.
— Не, я з хлопцамі лепей пасяджу. Я з імі даўно не гаварыў.
Па тым баку вуліцы ішлі дадому Настаччыны дзеці — немцаў Алеська і мінёраў Генька. Немчык, у нейкім вялізным мужчынскім пінжаку з падкасанымі рукавамі, які быў яму завельмі доўгі — нібы паліто,— вёў за ручку Геньку — у адной палатнянай кашульцы, але ў вялікай шапцы, якая ўсё наязджала яму на вочы. Клёцка папусціў у іх кароткім абломкам жэрдкі, і там, дзе абломак, даляцеўшы ледзь не да хлопцаў, упаў, узняўся слупок пылу.
— Нашто ты дзяцей пужаеш? — ухапіўшы нейкую трэску, пагналася за Клёцкам Ядоха.— Я табе зараз пакажу, статуй ты!
Клёцка адбегся. Спыніліся і хлопчыкі.
— Дзеці, хадзіце сюды! — паклікала іх Ядоха.
Алеська і Генька падышлі — акурат як слухмяныя казляняткі.
— Куды ж вы, дзеткі, ідзеце? — спыталася Ядоха і паправіла Генькаву шапку, якая ўжо зусім наехала на вочы.
— Дадому,— адказаў большы Алеська.
— А ў вас жа дома пакуль нікога няма,— зманіла Ядоха.— Ваша мама пайшла ў краму. Вам браціка купляць. І не вярнулася яшчэ.
Жанчына зняла са сваіх плячэй цёплую хусту і, укрыўшы ёю Геньку паверх палатнянай кашулькі, завязала ражком спераду — каб малому было цяплей. Потым разняла іхнія рукі, стала між хлопчыкамі — у правай яе далоні схаваўся маленечкі і шэранькі, як птушанятка, кулачок Алеські, у левай — яшчэ меньшанькі Генькаў.
— Пойдзем на вяселле, дзеткі,— сказала яна ім.— Там хоць якую аладку з’ясцё... А то ж у вас, відаць, за цэлы дзень ні каліва яды ў роце не прыстояла.
І павяла малых у той бок, дзе іграла і спявала вяселле. Яна ўсё круціла галавою, паварочваючы яе то да Алеські, то да Генькі — ці то расказвала ім нешта, ці то сама слухала малых.
— Ясь, ідзі вячэраць хутчэй — бульба зварылася! — адчыніўшы нашы сенцы, з парога паклікала мяне Валя.
Гэта была ўжо наша хата. Выгнутаю сцяною, якая выходзіла на вуліцу, яна вельмі ж ужо выпіралася ў агародчык — так і здавалася, што нехта моцны, упёршыся рукамі ў прасценак між акон, піхае яго з хаты.
На двары, яшчэ не загнаная ў хлеў, хадзіла каза. Яна драла кару са свежай алешыны, якую ўторкнула цётка ў згароду замест зламанай. На пожні, пад вялікаю лясоўкаю, на скурчаным, шорсткім і сухім лісці наш певень вадзіў курэй — яны дзяўблі пасохлую атаву. Гэтую лясоўку і колькі ўсохлых слівін, што вунь стаяць ля згароды, я ўжо даўно збіраюся пассякаць — лясоўка, без толку разросшыся як не на ўвесь агарод, не дае расці траве, а з сухіх слівін таксама наедку ніякага няма. Але я ніяк не збяруся да дзядзькі Мікіты, каб навастрыць дужа зазубленую сякеру, на лязе якой цётка секла нават дрот на цвікі.
«Разнясу пасля тыя пісьмы і газеты, што засталіся»,— падумаў я і пабег дадому. Асталося ўжо нямнога — пісьмо і газеты Паўліне Раманаўне, дырэктару школы, абласная газета Таццянцы і піянерскі часопіс Туньціку, які я забыўся аддаць; дарэчы, я заўсёды не разумеў, навошта ён, дарослы чалавек, выпісвае дзіцячы часопіс «Бярозка»...
У нас на стале ўжо стаяла толькі што звараная ў грубцы бульба — ад яе прама ўверх, пад столь, спяшалася пара. У алюмініевай місе ляжалі кіслыя агуркі, стаяла ў розных кубках кіслае казінае малако. Валя ўжо сядзела на ўслоне, чакала мяне.
— Можа, мяціва будзеш есці? — спыталася цётка.— Яно ў печы стаіць і яшчэ цёплае.
Гэтае варыва з бураковага націння, без заправы, я еў у абед і таму хуценька адмовіўся.
На стале ляжаў пахкі бохан з новага ячменю — перад гэтым у сенцах мы абабілі пранікамі колькі снапоў. Быў час хлеба. Мінуліся тыя галодныя дні вясны і лета, калі пра хлеб толькі ўспаміналі.
Сёння была восень.
Сёння на кожным стале ў Сябрыні ляжаў хлеб. Цёплы і пахкі.
— Чаго гэта цябе, Ясь, на ўсю Сябрынь Марфа кляла? — спыталася цётка, сядаючы да стала на табурэтку, што стаяла ля судніка,— каб было бліжэй, калі што спатрэбіцца, падаць з паліцы.
— А я пісьмо ад Васяпка пачытаў.
— На агонь табе трэба было чытаць тое пісьмо?
— Дык мяне ж бабка Хімця папрасіла.
— Адна дурная просіць, а другая дурная клянець,— сказала цётка і дадала: — Садзіся ўжо еш, чытака.
Я сеў на ўслон. Мы з Валяю елі бульбу з агуркамі і кіслым малаком і гулялі ў нашу звыклую гульню за ядою.
Усе сцены ля стала, суднік, што вісіць на сцяне, і нават столь абклеены газетамі. Мінёры, якія стаялі і ў нас, смяяліся:
— Вось як добра, хазяйка. У вас, пакуль паясі, усе навіны і даведаешся. Не абед, а палітінфармацыя.
Таму, калі мы з Валяю збіраліся за сталом разам, пачыналася:
— А знайдзі — «Аўтамашыны за прададзены хлеб».
Гэта загаловак у газеце. І той, у каго пытаюцца, доўга пераводзіць позірк са сцяны на суднік, з судніка — на столь, пакуль нарэшце знойдзе. А калі не знойдзе, просіць хоць паказаць, у якім баку шукаць.
— А знайдзі мне — «Арганізаваць паўсямесны збор попелу».
Гэты загаловак мне прымільгаўся, калі я шукаў іншыя. Памятаю, ён быў надрукаваны доўгімі тонкімі літарамі і быў недзе на столі — якраз над сталом.
І хоць Валя ўважліва і шчыра глядзела на суднік, стараючыся мяне спадмануць — маўляў, тут гэты загаловак,— але я адразу падняў вочы ўверх і паказаў пальцам:
— Во ён.— І сам загадаў: — А знайдзі — «Калгасы Аршаншчыны рыхтуюцца да сяўбы».
Валя шукала вельмі доўга. Не знайшла.
— Здаешся? — спытаўся я.
— Здаюся.
Я паказаў ёй. Гэтыя словы былі на фіранцы, якую сама Валя маляўніча выразала нажнічкамі з газеты і прыклеіла зверху на акно.
— Ідзі,— зазлавала сястра,— мы на фіранцы не адгадваем.
Цётка запаліла капцілку. Зняла яе з прыкомінка і паставіла на стол. І акно, за якім прыцемак быў яшчэ не зусім густы, адразу пацямнела, і на цёмных шыбінах, нібыта на чорнай падкладцы, прыгожа забялеліся адмыслова выразаныя Валяю карункі фіранак.
Я еў і дыхаў вельмі асцярожна — каб не патушыць капцілку, што хліпала побач з місаю.
— Во павячэраеш, ды трэба жорны крыху паправіць — зусім ужо не мелюць,— хаваючы ў суднік гладыш з кіслым малаком, сказала да мяне цётка.— Я прынесла ад Мікіты стары дзіравы чыгунок, які ім ужо не трэба, ён ля ганка ляжыць.
Жорны ў нашай хаце заўсёды стаяць ля качарэжніка. Іх рэдка калі мы выносім у сенцы. Мы ўжо да іх прывыклі, і яны зрабіліся такою абавязковаю ў хаце рэччу, як, скажам, стол, лаўка, драўляны ложак, сама печ.
Гэтыя жорны на кароткіх ножках зрабіў я сам. Праўда, два цяжкія дубовыя круглякі даў мне дзядзька Мацвей, калі яшчэ жыў у Сябрыні. Ён жа памог у верхняку прадзяўбаць круглую дзірку — каб было куды засыпаць зерне. А ўсё астатняе рабіў я сам: да бегуна прыбіў доўгую драўляную ручку ад гранаты, катыш-ляжак абабіў разагнутаю і раскляпанаю палоскаю бляхі, выразанай са старога вядра. Доўга я ніяк не мог даць рады ножкам. І вымераю, і адрэжу роўненька, а як толькі пастаўлю — не стаяць на масніцах, ды і ўсё: хістаюцца. Я тады зноў кладу жорны набок, зноў мераю, зноў рэжу. Ужо і ножкі зусім кароценькія зрабіліся, а я ўсё рэжу. Не ведаю, колькі б я яшчэ рэзаў, каб не цётка.
— Дакуль ты, няўмека, рэзаць будзеш,— усміхнулася яна,— гэта ж не ногі вінаваты, а падлога. Бачыш, як масніцы няроўна ляжаць на лагах, а ты рэжаш...
Так і засталіся пасля мае жорны на кароценькіх ножках. А каб яны стаялі ўстойліва, кожны раз даводзілася шукаць ім роўнага месца, соваючы па масніцах ці падкладаючы якую трэску.
Павячэраўшы, выйшаў на двор. Чыгунок, які сапраўды ляжаў ля ганка, я пабіў каменем на маленькія друзачкі — якраз на такія, якія можна будзе загнаць у дрэва.
У хаце я зняў з жорнаў вярхняк-бягун. Ну, вядома ж — як такія жорны будуць малоць, калі многа ў якіх месцах асколкі чыгуну, забітыя ў кругляк раней, павывернуліся, павыпадалі, і там, дзе яны сядзелі, шчарбата цямнелі адно толькі шчыліны-ўмяціны.
Цётка мыла посуд. Валя памагала мне — яна падавала асколкі чыгунка, а я кляўцом заганяў іх у дрэва. Чыгун слаба паддаваўся ўдарам — у дуб дрэнна лезе нават і жалеза.
Калі мы засталіся без бацькоў, калі маму і тату забралі ў гестапа і там як партызан закатавалі, калі з дня ў дзень сябрыньцы чакалі, што як партызанскую сям’ю забяруць хутка і дзяцей, цётка перавяла нас да сябе ў хату. Яна ўсё плакала па сваім браце Сымоне, маім бацьку, па залоўцы Ганусі, маёй маме...
А тады, калі праз нейкія пару тыдняў пасля таго як забралі бацьку, гестапаўцы з чужымі паліцаямі (свае не пайшлі браць) прыехалі па маці, цётка якраз была ў нас.
— Сабірайся! — адразу ж загадалі яны ёй.
— А што мне збірацца? Бярыце і так. Я ўжо сабралася,— спакойна адказала цётка і, пацалаваўшы нас з Валяю, пайшла з хаты.
На двары, калі жанчыны запыталіся: «Куды гэта цябе, Лёкса, забіраюць?», паліцаі раптам спыніліся:
— Пастой, пастой... Дык а хто ты Сымону будзеш?
— Сястра.
— Не, тады ты нам не нада. Нам жонка нада.
І пайшлі шукаць маму. Калі яны забралі маму і калі яна не вярнулася ні праз тыдзень, ні праз месяц, я плакаў і казаў цётцы:
— А чаму ты не ішла з імі замест мамы?
— Дык яны ж мяне не ўзялі, дзіця маё ты мілае,— адказвала цётка, зусім не крыўдуючы на такое жахлівае патрабаванне: яна сама, не маючы нікога роднага, апроч майго бацькі, згодна была б пайсці ў гестапа, абы маці засталася з намі.
Цётка расказвала неяк Паўліне Раманаўне:
— Ясь дужа хацеў, каб я замест маткі з паліцаямі пайшла. Але ж што я зраблю, калі яны кажуць: «Нам не сястра, нам Сымонава жонка нада». А дзецям жа, вядома, лепей было б з маці, чым са мною. Во таму я і плачу. Бывае, як выйду з хаты, як пайду з голасам туды, пад лес. Іду і плачу, іду і слязьмі заліваюся — свету божага не бачу. Іду галосячы, аж пакуль у елку якую лбом не стукнуся. Тады толькі апамятаюся. Неяк школьнікі, ленькаўскія дзеці, відаць, у школу беглі, пытаюцца: «Чаго гэта цётка плача?» А адзін хлопчык, чую, ім за мяне і адказвае: «А я ведаю чаму — у гэтай цёткі немцы ўсю сям’ю расстралялі...»
Тая сустрэча са школьнікамі была, пэўна, даўней. Бо цяпер маю цётку ведаюць усе дзеці нашай школы. Паўліна Раманаўна, сама нядаўняя партызанка, якая вельмі ж старалася дапамагчы нам, партызанскай сям’і, акрамя таго, што мяне зрабіла паштальёнам, Валю залічыла тэхнічкаю ў школу. І таму, калі сястра была на занятках, на ўрокі і з урокаў званіла цётка. Яна, нібы спалохаўшыся, выбягала з настаўніцкай і, высока над галавою матляючы званком, падбягала як не пад кожны клас — займаліся тады ў розных памяшканнях,— доўга і настойліва званіла. Цётка не навучылася вызначаць час па гадзінніку, які спакойна чакаў у настаўніцкай, а званіла толькі па сонцы. І ніколі не памылялася. Настаўнікі здзіўляліся гэтай дакладнасці. Завуч неяк расказваў:
— Адзін раз я думаю, ага, нарэшце я злавіў тваю цётку — на пяць хвілін, чуеш, раней пазваніла з урока. Прыйшоў у настаўніцкую, праверыў свой гадзіннік: не, цётка не памылілася, а гэта мой гадзіннік, чуеш, адстаў —роўна, чуеш, на пяць мінут...
Я ўжо забіваў у вярхняк апошнія друзачкі старога чыгуна, як дзверы ціха, неяк завельмі спасцярожліва адчыніліся, і ў хату, няёмячыся, зайшла цётка Еўка. Яна зачыніла дзверы, ціха сказала: «Добрага вам вечару» — і стала ў парозе, не праходзячы ўперад.
— Праходзь, Еўка, чаго ты стаіш? — запрасіла яе цётка.
— Не, Лёкса, я і тут во пастаю. Гэта ж я ненадоўга. Зараз во і пайду. То ж мне во Халадзёнак сілком укінуў у кішэнь два яблыкі, дык я і думаю: дай-тку я іх Ясю занясу. Свайго б чаго прынесла, але ў мяне ў гародзе ні слівіны той, ні яблычка.
Яна падышла да мяне, паклала на вярхняк спелыя антонаўкі і, гледзячы сабе пад ногі, яшчэ цішэй, чым «добры вечар», сказала:
— Ты ўжо даруй мне, сынок. Пакрыўдзіла я цябе, дурніца. Насварылася немаведама за што. Хоць дзіцё гэтае аніўчым не вінаватае.
І цётка Еўка, ласкава пагладзіўшы мяне па галаве, павярнулася да маёй цёткі:
— Гэта ж, Лёкса... гэта ж... гэта ж...— пачала яна, але не змагла дагаварыць, заплакала і ўжо праз слёзы казала далей: — Гэта ж, Лёкса, сёння вунь Цыца жэніцца... А ён жа майму Юрачку гадок быў. І яшчэ ж я ведала, што сынок мой Люську раёўшчынскую, маладую сённяшнюю, любіў. Бывала, бачу, ён у люстэрачка нейкае маленькае-маленькае, цьмянае-цьмянае глядзіцца. Я і пытаю: «Куды ты, сынок, збіраешся?» — «Пайду, кажыць, у Раёўшчыну да Хведзькі схаджу...» А я ўжо, Лёкса, ведаю, да якога ён Хведзькі пойдзіць.
Еўка села побач з цёткаю на лаву, і яны пачалі ўспамінаць даваеннае жыццё.
Я ўзняў вярхняк на жорны і доўга за ручку соваў па ніжняку, пакуль штыр нарэшце не патрапіў у перапліцу. Паспрабаваў круціць жорны — як задырчалі яны на ўсю хату! Аж балюча і шарготка стала зубам — здалося, што ўвесь рот забіты жарствою. Гэта скрыгаталі новыя, яшчэ не прыцёртыя зубчыкі чыгуну. Пакуль што на жорнах малоць нельга: іх абавязкова трэба абмалоць, абкруціць, бо з латка напачатку будзе сыпацца больш чыгуну, чым мукі.
Валя ўзялася за ручку і скрыгатліва пакруціла вярхняк.
— Во, во,—узрадаваўся я,— абмялі жорны, а я апошнюю пошту занясу.
І не чакаючы, калі яна будзе пярэчыць, схапіў газеты і пабег з хаты. Спяшаючыся да хаты Петрака і Потрачыхі, дзе жыве дырэктарка, я усе думаў пра такую нечаканую разгадку Еўчынай злосці, з якою яна прагнала мяне з хаты. Значыць, я тут быў ні пры чым: у яе на гэты час была адкрытая, як рана, душа і ёй было ўсё роўна, хто трапіцца на вочы. Душа цёткі Еўкі балела — сёння ж жаніўся гадок яе Юркі і браў сабе ў жонкі Юркаву каханую...
Яшчэ з вуліцы я заўважыў, што ў задняй Петраковай хаце, дзе жыла Паўліна Раманаўна, гарэла святло — значыць, яна была дома. «Вось і добра,— падумаў я.— Аддам ёй пісьмо ў рукі».
У сенцах пастукаўся ў дзверы, узяўся за клямку. У пярэдняй хаце было цёмна, а ў задняй гарэла лямпа. Я нясмела павітаўся:
— Добры вечар.
— Вечар добры,— адказаў мужчынскі голас.
Гэта быў той самы вясёлы і жартаўлівы лётчык, афіцэр ваеннага аэрадрома. Аэрадром выбудаваўся недалёка ад вёскі — у ціхі вечар, а то і раніцою, калі вецер дзьмуў у наш бок, былі чуваць бадзёрыя песні салдат і звонкая палкавая музыка.
Там, у выгараджаным каля аэрадрома кавалачку лесу, пад сасонкамі, амаль штодзень гудзеў хоць і невялічкі, але ўсё ж рынак, дзе жанчыны, якія не паспелі яшчэ займець у гарнізоне сваіх «знакомак», каб хадзіць да іх на кватэру, паставіўшы між карэння свае бітончыкі з малаком, місы з маслам, кошыкі з яйкамі, наперабой запрашалі да сябе лётчых. І мы, хлапчукі, калі наш лес багацеў на ягады і грыбы, насілі сюды, пад сосны, прадаваць гэтыя ласункі, каб мець грошы на кніжкі і сшыткі. Насіў і я, але колькі разоў, убачыўшы, што прыгожа і чыста апранутыя лётчыхі не глядзяць на мяне і абыякава праходзяць ля маіх, высыпаных на газету пару якіх шклянак малін ці аж сініх чарніц з папрыліпанымі да іх ігліцамі, зялёнымі лісткамі — сярод іх дзе-нідзе зрэдзь калі чырвона блісне спелая сунічына,— ля якіх нясмела і сарамліва, а галоўнае — моўчкі, перамінаючыся на цыпкаватых і запыленых нагах, стаяў сам гаспадар, я крыўдзіўся на рынак і аддаваў тады свой «тавар» амаль задарма. І асабліва пасля таго, як я хацеў прадаць літры са два казінага малака, якое цётка сабрала з ранішняга і вячэрняга ўдояў (уночы, каб не скіснуць, яно стаяла ў халоднай вадзе), пасля таго, як нейкая злая лётчыха, паспрабаваўшы маё малако, падняла на ўвесь базар такі крык, што я, адцураўшыся са страху і ад малака, і ад бітончыка, не аглядаючыся бег да лесу,— пасля гэтага мне зусім не хацелася хадзіць пад выгараджаныя сасонкі, і толькі калі ўжо была вельмі пільная патрэба, я, каб не пакрыўдзіць цётку, усё ж згаджаўся збегаць на той рынак...
Я абвёў вачыма пакой. Лётчык перахапіў мой позірк і, знарок сумна паківаўшы галавою, сказаў:
— Няма, брат, няма тваёй Паўліны Раманаўны. Я яе і сам, брат, чакаю. Яна ў школе педсавет праводзіць. А пісьмы і газеты, словам, усю карэспандэнцыю яна загадала забраць мне.
Я аддаў газеты, нерашуча ўзяўся за канверт, а потым апусціў руку — аддам заўтра сам Паўліне Раманаўне.
— Давай, брат, давай,— працягнуў руку лётчык.— Загад ёсць загад. Мы з табою павінны яго толькі выконваць.
І я аддаў яму пісьмо. Я ўжо казаў раней, што трохі недалюбліваў гэтага лётчыка. І сам не ведаю чаму. Недалюбліваў за тое, што ён хораша танцуе, што вельмі многа ведае і цікава расказвае, што цудоўна спявае, што на ім дужа ўжо добра ляжыць афіцэрская форма... Адным словам, я не любіў яго якраз за тое, што падабалася, відаць, Паўліне Раманаўне.
Лётчык сядзеў ля невялікага століка, засланага белым-белым настольнікам, на той самай невялічкай, закінутай клятчатаю дзяружкаю канапцы, дзе яны заўсёды гаварылі ўдваіх з дырэктаркай.
Аднойчы — гэта было якраз перад першамайскімі святамі — у пярэдняй хаце, на стале, што прыстаўлены ўпрытык да акна, выстругаўшы з трэскі шырокае пяро, на нейкай лушчанай паперы чырвоным чарнілам я пісаў першамайскі лозунг, каб павесіць на школу. А ў задняй, якраз вось на гэтай самай канапцы, сядзела Паўліна Раманаўна з лётчыкам. Я чуў, як яны спакойна і гучна размаўлялі: можна сказаць, пра ўсё і ні пра што — жартавалі, смяяліся.
На сцяне, у кутку над мыцельнікам, вісела вялікае люстэрка, і калі я зусім выпадкова зірнуў у яго, адразу адвёў вочы ўбок. Дзверы ў заднюю хату былі адчынены, і ў люстэрку я добра бачыў тую канапку, на якой сядзелі дырэктарка з лётчыкам і, не падазраючы, што іх можна бачыць з пярэдняе хаты, цалаваліся.
Потым лётчык адхінаўся ад Паўліны Раманаўны, дакранаўся да яе шчакі сваім высокім ілбом, на які спадалі кудзеркі валасоў, і зноў гаварыў звычайна і нязмушана — пра ўсё і ні пра што.
Дык вось яно як! Яны цалуюцца, а каб я і дзядзька Пятрок, які ляжыць на печы, нават і не падумалі пра гэта, вядуць такія нязмушаныя і абыякавыя размовы.
Калі лётчык зноў нахіліўся над Паўлінаю Раманаўнаю і зноў шукаў яе вусны, тая адпіхнула яго і, прыклаўшы палец да рота, на мігі пачала паказваць у мой бок і ківаць галавою — маўляў, ты што, пабачыць яшчэ ці пачуе, не дай бог. А сама весела гаварыла. Лётчык, таксама прыклаўшы палец да сваіх губ, махнуў у мой бок рукою, што, мусіць, значыла: ён, маўляў, піша, заняты сваім і на нас не глядзіць, а я пацалую цябе так, што ніхто і не заўважыць. Ведучы такую размову рукамі і вачыма, уголас ён расказваў пра нейкага свайго салдата, які дужа ж ужо лянуецца служыць. І ўсё ж ён пацалаваў яе яшчэ раз. Паўліна Раманаўна стрымана кашлянула, і зноў іхняя размова вярнулася да таго самага салдата, які так дрэнна служыць.
Загледзеўшыся ў люстэрка, я неасцярожна пасунуў сваю левую руку і толькі пасля заўважыў, што разліў чарніла. У самым канцы палосы, якраз пасля слоў першага рада (я пісаў лозунг у два рады), з’явілася вялікая чырвоная пляма. І яе ўжо не сатрэш — лушчаная папера прамякла навылёт. Я ледзь не заплакаў ад крыўды. Маё шморганне носам пачула Паўліна Раманаўна і падышла да мяне.
— Тут нешта здарылася,— здалёк сказала яна і, убачыўшы вялізную пляму на паперы, пачала мяне супакойваць: — Нічога, Ясь, нічога. Не перажывай. Мы з табою нешта прыдумаем.
Падышоў і лётчык.
— А што тут думаць? Якраз дзе пляма, там будзе клічнік. А ўвесь тэкст падгонім пад яго.
З лётчыкам згадзілася і Паўліна Раманаўна. Таму ў святы на нашай школе доўга вісеў напісаны мною лозунг з вялікім-вялікім і тоўстым, як корань прыгожага баравіка, клічнікам у канцы.
І хоць лётчык памог мне выратаваць намаляваны ўжо лозунг — так бы давялося перапісваць,— я адносіўся да яго ўсё роўна з нейкім халадком. Не змянілася нічога і пасля канцэрта, дзе ён змог улюбіць у сябе ўсіх сябрыньцаў, а таксама і тых раёўшчынцаў, булінцаў, ленькаўцаў, якія прыйшлі паслухаць шэфаў з «ядрома».
Нашы шэфы — салдаты і афіцэры аэрадрома — аж на трох машынах прыехалі недзе надвечар, але афішы, расклееныя загадзя, паведамлялі ўжо колькі дзён, што яны дадуць сёння ў Сябрыні сіламі вайсковай часці канцэрт самадзейнасці.
Яшчэ засветла салдаты адкрылі заднія і бакавыя барты, саставілі разам дзве машыны — атрымалася прасторная сцэна,— а трэцяя, «студабекер», калі сцямнела, уключыла свае фары і так асвятляла сцэну да самага заканчэння канцэрта. Салдаты і афіцэры спявалі, танцавалі, чыталі вершы. Быў нават адзін салдат, які да слёз смяшыў людзей. Але сама больш спадабалася ўсім выступленне знаёмага Паўліны Раманаўны. Перад тым як яму выступаць, сцэну захінулі посцілкамі, якія трымалі за ражкі салдаты, а калі расхінулі — у кузавах стаяў ужо стол, а на ім сядзеў, выставіўшы ўперад ногі, дырэктарчын штурман. Каб вы толькі ведалі, які ён быў пацешны на гэтым стале. У сваёй блакітнай кашульцы — да паловы тулава было нармальнае, усе пазнавалі лётчыка,— але ногі чамусьці пачыналіся недзе адразу ж пад грудзямі, амаль там, дзе звычайна згінаюцца ў локцях рукі. Таму чалавек здаваўся нейкім маленечкім-маленечкім — бы ліліпут. А калі ён пачаў спяваць вясёлыя прыпеўкі сваім грудным голасам і, седзячы так, танцаваць — малаціць вялізнымі ботамі па стале, ды так гулка — як усё роўна па барабане,— усе рагаталі, аж за жываты браліся. І калі салдаты ў канцы зноў завесілі лётчыка, а пасля гэтага ён выйшаў з-за посцілак, такі ж, як і ўсе — высокі і на сваіх нармальных нагах,— многія аж не хацелі верыць, што гэта той самы штурман, які во толькі выбіваў барыню, седзячы на стале.
А Халадзёнак дык той усё хадзіў за лётчыкам і дапытваўся:
— Не, ну а дзе ты ўсё-ткі, скажы, ногі тады дзяваў?
— На стале, баця, на стале яны ляжалі,— усміхнуўся штурман.
— Не, на стале ляжалі не твае. А твае ўсё-ткі дзе былі?
— Ну, а мае — пад сталом.
Але Халадзёнак не адставаў ад яго:
— Дык а чые ногі барыню тады выбівалі?
— А гэта былі, баця, мае рукі,— каб адчапіцца ад старога, расказаў свой сакрэт лётчык.— На рукі я салдацкія боты адзеў і рукамі вашу барыню выбіваў.
Халадзёнак у гэта ўжо не верыў.
— Не, тут нешта не так,— незадаволена і няўпэўнена казаў ён, але ад штурмана, хоць і задумаўшыся, усё ж адыходзіў.
Вось прайшло ўжо колькі часу, а я і зараз ніяк не магу зразумець. чаму я так неўзлюбіў гэтага вясёлага штурмана. Можа, таму, што, калі ён з'яўляўся ў задняй хаце Петрака і Петрачыхі, Паўліна Раманаўна, якая заўсёды была са мною вельмі ласкаваю і вясёлаю, многа гаварыла, пры ім зусім не глядзела ў мой бок і ўжо не чапала мяне — быццам Яся і не было. Можа, таму, што мне, без матчынай ласкі, хацелася адчуць на сваёй галаве цёплую жаночую руку. Можа, таму, што яго, гэтага лётчыка, любілі ўсе, хто сустракаўся з ім хоць адзін раз. А можа, яшчэ і таму, я баюся нават прызнацца сабе ў гэтым, што я, па-дзіцячаму шчыра і зусім не так, як Ленку, любіў Паўліну Раманаўну. Любоў гэта — малога да старэйшага — была вельмі блізкая любові да маці, а што ўсе мы любім сваіх матак — не дзіва...
Паўліна Раманаўна многа мне расказвала пра сваё партызанства. Тады я сядзеў ціхутка-ціхутка і адно толькі слухаў. Каб сабраць збольшага яе ўспаміны, скажам, пра адну з цяжкіх блакад, то гэты расказ быў бы прыблізна такі:
— Уяві сабе, Ясь, наш партызанскі Рацаўскі лес. Немцы кожны дзень аблавы робяць. А мы, невялічкая група партызан, адарваліся ад брыгады. Там сябры змагаюцца, мы да іх прарываемся. Але пакуль ішлі — у тым баку, дзе стралялі, усё сціхла: значыць, прарваліся. А мы засталіся ў блакадзе. Бачым, што нашымі сіламі блакады не прарвеш. Вырашылі ісці да Чорнага балота, дзе ў нас была база, зямлянкі добрыя былі пакапаны. Думаем, раз немцы пагналіся за прарывам, які брыгада зрабіла ў супрацьлеглым ад зямлянак баку, то, відаць, яны туды і пасцягвалі ўсё сваё войска.
Праўда, як яшчэ гэтыя зямлянкі толькі збіраліся капаць, мужчыны спрачаліся. Лаўрэн, Цыцаў бацька, усё настойваў, каб капаць іх ля самага балота — маўляў, карнікі дабяруцца да твані, убачаць, што далей ісці няма як, і павернуць назад, так і не дайшоўшы да нашага жылля. І толькі Дзямідзька (тады ён яшчэ на дзвюх нагах бегаў) усё супраціўляўся: «Ты вот, гета, глядзі сюды. Я і сам не ведаю чаму, але мне штосьці не хочацца тут рабіць нашы зямлянкі. Адчуваю, а расказаць, гета, не магу». А Дзямідзька з Лаўрэнам лічыліся ў брыгадзе самымі лепшымі майстрамі па зямлянках. Яны ў нас нібы за інжынераў былі. І ўсё ж паслухаліся тады Лаўрэна — ля самага балота зрабілі зямлянкі, выхады пад карчы павыводзілі, лісцём іх зацерушыла — дык і не відаць.
Ідзём, значыць, мы да свае базы. А тут такі ўжо восеньскі дзень прыгожы — ціхі, цёплы, спакойны,— ну хоць ты кладзіся ў апалае лісцё ды любуйся глыбокім і бяздонным небам.
Недзе з абеду мы ўжо і да лагера амаль падышлі. Ідзём і бачым: на палянцы дзіцятка малое-малое сядзіць і, дурненькае, з ручкамі сваімі гуляе, сонечныя зайчыкі на лісці ловіць. І хто яго пакінуў у гэтым лесе глухім, дык мы і розуму не дабяром. І толькі я да яго ісці сабралася, каб забраць з сабою, а тут — як застракоча ўвесь лес. Усе — шух! — з палянкі. І я за імі.
Дабеглі мы, у зямлянкі папахаваліся, уваходы пазакладалі, табакаю іх абсыпалі — гэта каб сабакі следу не ўзялі. І сядзім сабе. Чакаем. А чаго чакаем, каб хто спытаўся. Чуем, выйшлі карнікі да балотца, сталі, гергечуць там на ўскрайку. Лаўрэн усміхаецца і моўчкі паднімае палец угору — маўляў, а што я вам казаў? Пагергеталі яны там, пагергеталі і да нашых зямлянак, чуем, ідуць. І трэба ж ім, гэтым сабакам, якраз тут атабарыцца. Акурат над намі, над зямлянкамі, паселі — а што, тут жа і сонца болей і відаць адсюль шырэй. Сядзяць, рагочуць амаль над нашымі галовамі, а то і стрэліць каторы — хто яго ведае па кім: ці то па якой птушцы, ці то так, для смеласці. А мы сядзім ціхенька-ціхенька і не дыхаем нават. Мне ж усё ў галаву лезе тое дзіця на сонечнай палянцы, якое з ручкамі сваімі забаўлялася. Цяпер ужо Дзямідзька — а злы-злы! — паднімае свой палец і з дакорам глядзіць на Лаўрэна — маўляў, ну што я табе казаў?
А немцы ходзяць наверсе, зямля на нас толькі сыплецца — вось-вось каторы праваліцца. Падняла я вочы ўгору, гляджу, аж абцас фашыста тырчыць нада мною — ушчаміўся між бёрнаў наката. Я гляджу на яго дый думаю сабе: «Не дай бог, праваліцца. Хаплю яго тады за нагу. Хоць і нам будзе канец, але ж і яго, мусіць, разрыў сэрца не міне». Ужо і прыладзілася. Ажно не, паторгаў-паторгаў ён нагу — і выцягнуў.
Сяджу, а сама і радуюся, што не паспела тое дзіця ўхапіць, якое на палянцы з ручкамі забаўлялася,— што каб яно вось зараз вякнула: гэта ж дарослае ведае, што маўчаць трэба. А яно...
Немцы так пасядзелі, пасядзелі да вечара, а калі цямнець пачало — пайшлі. Вылезлі мы, з гадзіну счакаўшы, азіраемся. А мне ўсё карціць тое малое забраць. Пабегла я туды. Бегала, бегала, шукала, шукала — нідзе няма. Ужо і клікала паціхеньку — не абзываецца. Ды і само хоць бы вякнула дзе, хоць бы заплакала. Ведама, дзе ты яго ўночы знойдзеш. «Няхай, думаю, да раніцы ўжо — раніцою пры сонцы пашукаю».
Вярнулася, а нашы Шлёму, раёўшчынскага каваля, які пасвіў у гэты дзень нашых партызанскіх кароў, шукаюць. Пайшлі ў той бок, куды ён раніцою пагнаў. Ішлі, пакуль Паўлік Саўкаў у цемры ледзь не паваліўся, зачапіўшыся за нешта вялікае-вялікае. Памацаў ён рукою ды і гаворыць:
— Гэта ж нашы каровы.
Паглядзелі, памацалі рукамі і мы — сапраўды нашы каровы. Усе да адной пастраляныя ляжаць. Немцы пастралялі — фашысты наогул ні за каня, ні за карову ў лесе не браліся: думалі, што яны замініраваныя. Таму здалёк расстрэльвалі.
— Відаць, і Шлёма тут недзе ляжыць забіты,— забедаваў Паўлік.— Давайце пашукаем.
— О, гэты Павал,— пачулася раптам аднекуль зверху — як з неба.— О, гэты Павал. Як што — ужо і забіты. Як што — ужо і пашукаем. Навошта шукаць, я і сам знайдуся.
Уверсе затрашчала голле, і з аграмаднай і страшнаватай у цемры елкі гэпнуўся на зямлю Шлёма.
— Хто мяне тут хацеў шукаць?
Усе ціха і ўзрадавана засмяяліся. Выявілася, што немцы, вяртаючыся, наткнуліся на кароў. Добра, што Шлёма, пачуўшы яшчэ здалёк гергетанне, хуценька ўзлез на елку і захінуўся лапкамі —хто гэтым звечарэлым прыцемкам убачыць яго там, у гушчэць
Упэўніўшыся, што немцаў блізка няма, і ведаючы, што ноччу яны ў лес не пойдуць, не памятаю ўжо хто (здаецца, ці не Дзямідзька) расклаў маленькае цяпельца. А я пайшла да самага балотца, каб крыху змыць тую зямлю, што немцы нацерушылі за каўнер. Зняла я жакетку, стала да вады і толькі гэта нагнулася, зачэрпнула яе прыгаршчамі, як раптам — лоп, лоп, лоп! — у вогнішчы. Страляюць! Па цяпельцу, відаць, страляюць! Узняла асцярожна галаву, стаю, гляджу — ціха, нічога не чуваць. А як толькі нагнулася, зноў — лоп, лоп, лоп! Гляджу я, а з цяпла аж іскры і вуголле выскакваюць. Значыць, нехта па агні страляе. Я тады — ходу. Бачу, ля вогнішча ўжо нікога няма. Я бягом да рова, які быў злева балотца. Прыбягаю, а там ужо няма куды ўплішчыцца. Але і я неяк ногі ўшчаміла. Гляджу, аж Дзямідзька побач сапе. Таксама толькі ногі ў траншэю паставіў, а сам увесь наверсе. Сядзіць і елку над галавою трымае. Маскіруецца. Быццам тую елку нехта ў цемені ўбачыць, быццам яго за тое дрэва прыме.
Пасядзелі мы так троху, цяпельца наша звяла, стрэлы сціхлі. Тады мы па адным, па два ў свае зямлянкі вярнуліся. І ўжо толькі раніцою разабраліся, хто па нас страляў. Ажно гэта Дзямідзька, калі распальваў агонь, нагінаўся над ім дужа нізка. А ў яго ва ўнутраных кішэнях патроны былі. Вось яны і высыпаліся ў цяпельца. Пакуль нагрэліся, ляжалі ціха, а тады і пачалі страчыць.
Раніцою ж я пабегла шукаць тое дзіця, што на палянцы з ручкамі гуляла. Знайшла ўсё ж. Яно ляжала на тым жа месцы, і я думала, што малое спіць. Ляжыць на спіне — тварам да неба, да жоўтых бяроз. Калі падышла бліжэй, убачыла шырока адкрытыя, нежывыя вочы і лужынку крыві пад галавою: забілі ўсё ж, звяры! Да шчочкі прыліп жоўты ліст, а ў раскрытай ручцы зноў дурэў той сонечны зайчык, які малое так і не злавіла ўчора. Тады я ішла назад і ўсё плакала, і ўсё шкадавала, што не забрала дзіця. А можа б, яно і ў зямлянцы не вякнула, а можа б, і мы і яно засталіся жывыя...
— Ну, дык што ты, брат, задумаўся? — вывеў мяне з маіх успамінаў лётчык.— Чакаць будзеш Паўліну Раманаўну?
— Не,— адказаў я і ўзяўся за клямку.
— Скора мы з тваёю Паўлінай Раманаўнай у Маскву паедзем.
— Маскву паглядзець? — насцярожана спытаўся я.
— Не, брат, жыць там будзем. Мяне пад Маскву пераводзяць.
Пытацца, чаго едзе з ім дырэктарка, мне не трэба было: я і раней чуў, што яна выходзіць за лётчыка замуж, але пакуль не верыў у гэта.
Яшчэ з большай злосцю па лётчыка выбег я з Петраковай хаты.
Са святла пакоя вечаровы змрок на вуліцы здаўся яшчэ цямнейшы. Пакуль што поўні не было, а таму ў вечаровай цемрадзі вельмі ж ужо светлаю плямаю, якая, здаецца, аж рассоўвала ў бакі густую чарнату, свяцілася новая Дзямідзькава пяцісценка. Дзямідзька пакуль што не скончыў яе будаваць, і таму на вуліцы, пад вокнамі, стаялі сталюгі, на якіх ляжала тоўстае, да палавіны распілаванае, бервяно — палавіна ўжо дошкі, а палавіна яшчэ кругляк. Ды і дошкі так шчыльна прылягалі адна да адной, што здавалася непілаванаю і другая частка. І толькі клін, забіты між дзвюх дошак (каб не заціскала пілу), нагадваў пра тое, што бервяно нядаўна пілавалі. Яшчэ пазаўчора я сам бачыў, як тут працавалі Дзямідзька з Мікітам: Дзямідзька на адной назе стаяў уверсе, на бервяне (і як ён толькі туды ўзлез!), і, прытупваючы дзеравяшкаю, узмахваючы, нібы крыллем, дзвюма рукамі перад сабою, лёгка падаваў пілу ўніз, дзе, прыжмурыўшы адно вока, уважліва, каб не збочыць са шнура, адбітага вугалем, сачыў за пілою дзядзька Мікіта. Якраз тады Мікіту папала ў вока пілавініна, і ён доўга бегаў вакол сталюгі і кляў усё спрытна — дошкі, пілу, Дзямідзьку, а заадно і яго новую хату.
Ля трэцяга ў вёсцы калодзежа нехта бразгаў вёдрамі. Калі я падышоў бліжэй і ўжо трохі агледзеўся пасля святла Петраковай хаты, пазнаў Лысую Таццянку, якая, не зважаючы на цемрадзь, насіла ваду: вяселле, што грымела як не насупраць яе хаты, быццам бы яе і не датычылася. Яна настолькі ўкруціла галаву ў хусты, што з усяго твару былі відаць толькі адны вочы ды нос, які ўвесь час прастуджана шморгаў.
Тое, што Таццянка сустрэлася ля калодзежа, было добра. Шчыра кажучы, я не дужа любіў заходзіць у яе прасторную хату. Асабліва пасля таго, як аднаго разу надумаўся купіць у яе сліў. Таццянка і да гэтага недалюблівала мяне. А тады яна са злосцю сказала, што нічога не прадае і не раздае. Хоць у садзе ў яе аж ламіліся галіны ад буйных і сініх у спеласці сліў. Я тады, разгублены, выйшаў ад Лысай Таццянкі, і тая са злосцю так бразнула дзвярыма, што аж зазвінела: гэта вываліўся ў хату слясак.
Тады ж я зайшоў да Туньціка. Той насыпаў цэлую шапку яшчэ буйнейшых і спялейшых сліў,— дзе правядзеш пальцам, там цямнее чорная палоса! — насыпаў без грошай. Я доўга торкаў яму ў кішэнь пакамечаныя рублі, аж пакуль ён не ўзлаваўся.
— Ты вот будзеш мне торкацца, пакуль я слівы назад з шапкі не вытрасу.
Лысая Таццянка жыла ў прасторнай хаце ўдваіх са сваім старым Нупрэем. Але Нупрэя нідзе не было відаць, нідзе не было чуваць — усё рабіла яна сама. У Сябрыні смяяліся, што Нупрэй дужа баіцца жонкі, і жартавалі, што Таццянка, калі дзед у чым-небудзь правінаваціцца, карае яго, як тое малое дзіця: ушчэміць галаву між каленяў, вышмаргне з дзедавых штаноў папружку і яго ж, Нупрэевай, папружкаю б’е — адно ляскат стаіць... А ён толькі круціць галавою, што ў каленях, ды просіцца: «А Таццяначка, не буду, а родненькая, не буду, а любенькая, не буду — толькі пусці жывым...» Нават казалі, што аднаго разу сам Нупрэй камусьці жаліўся: «Ведаеш, як толькі я азавуся, дык яна на хвасце становіцца, чортам глядзіць...»
Таму дзеда Нупрэя ніколі не бачылі ні на вяселлях, ні на радзінах — не бываў ён ні ў якіх бяседах. Ніхто не бачыў, каб ён смяяўся, каб узнімаў чарку, каб сядзеў дзе-небудзь на прызбе альбо на бярвенні, дзе нярэдка збіраюцца вечарамі і ў святочныя дні мужчыны.
Лысая Таццянка і сама рэдка калі хадзіла да людзей. Яна заўсёды была ў хусцінцы і не адхінала яе ніколі. Халадзёнак нават бажыўся, што Таццянка зусім лысая. Хоць усе ў Сябрыні гэта ведалі і так, але ж убачыць яе бяду на свае вочы нікому не ўдавалася.
Таццянка асабліва зазлавала на ўсю Сябрынь пасля таго, як яе адзінага сына, якога яна знайшла яшчэ ў дзеўках і з якім прыйшла ўжо да Нупрэя, ноччу паднялі з ложка партызаны і павялі з сабою: ён, пабыўшы ў партызанах, перабег у гестапа і, ведаючы партызанскія сакрэты, мог нарабіць вельмі многа паганага. Ды і да гэтага ўжо Таццянчын сын сёе-тое паспеў зрабіць — ён завёў карнікаў да тых зямлянак, дзе прыхоўваліся на выпадак блакады сякія-такія лішкі партызанскага харчу. Па яго прыходзілі незнаёмыя людзі, але Таццянка была ўпэўнена, што падаслаў іх нехта з сябрыньцаў. Мяне яна не любіла таму, што і мой бацька, і мае дзядзькі таксама былі там, у партызанах...
Я сказаў «добры вечар» і падышоў да калодзежа. Таццянка нічога не адказала, дастала вядро і паставіла на дошку — па вядры, ад почапкі, глуха звонячы, папоўз вужакаю ў ваду цяжкаваты ланцужок і, мусіць, скруціўся там, на дне вядра. Гэтага я ў цемнаце не бачыў, але адчуваў — па гуку.
— Вазьміце вашу газету.
— Не мог у хату прынесці,— забубнела Таццянка,— дык ля калодзежа ловіць. А як я яе панясу?
Пасля склала газету яшчэ ў дзве рэдзі, паклала за пазуху і, узяўшы вёдры, пайшла. Я ішоў следам. Ля Матрунчынай хаты прыстояў. Таццянка, відаць, таксама спынілася, паставіла вёдры — зноў звякнулі почапкі — і пачала клікаць Палюгана, які радасна айкаў недзе за вёскаю — дурэў там з хлопцамі. Палюган не абзываўся ёй.
Не даклікаўшыся яго, Таццянка ўзяла вёдры і пайшла ў хату.
А на выгане ўсё тоненька айкаў Палюган: «ай-ай-ай» — нібы смяяўся хто...
Ад Лаўрэнавай хаты вельмі ж ужо чулася вяселле. Чуваць было, як іграў дзядзька Саўка, як нехта спрабаваў заспяваць, як ля хаты, дзе гуло вяселле, нехта гучна гаварыў.
У хаце Матруны Векавухі таксама гаварылі гучна.
Дзядзька Змітра сядзеў на табурэце пасярод хаты, а Матруна, усхліпваючы і шморгаючы носам, у тазіку, што стаяў на лаўцы, мыла посуд. Гэта лаўка і гэты табурэт, відаць, адны толькі і засталіся ў хаце: і сталы, і крэслы, якія былі, і ўслончыкі — усё перанеслі на вяселле, каб было дзе садзіць гасцей. Да таго ж, пэўна, хутка сюды прыйдзе моладзь танцаваць, каб не замінаць старым весці свае доўгія размовы над недапітымі шклянкамі.
Дзядзька Змітра галіўся. Маленькае люстэрка трымаў перад ім сын, а ён сам, закінуўшы руку над галавою, дастаўшы пальцамі шчаку, нацягваў яе ўверх і вадзіў брытваю, якая звыкла ляжала ў пальцах другой рукі. Відаць, галіўся ён наўздагад, бо і цёмна ў хаце было, і Петрык трымаў люстэрка так, што ў ім якраз нічога не было відно. Хіба толькі малое само бачыла ў ім бацьку.
— Дык нашто ты гэта пісала? Нашто? — дапытваўсяТуньцік.
Матруна маўчала, толькі глуха грымела ў тазе драўлянымі лыжкамі і алюмініевымі міскамі.
— І што ты ад яе хочаш?
Матруна зноў шморгнула носам.
— Вось ваша, дзядзька Змітра, «Бярозка»,— перапыніў я іхнюю непрыемную размову.— Прыйшла вось...
Туньцік маўчаў — нібы і не заўважаў мяне.
— Тата, тата, а я «Бярозку» вазьму,— загаварыў малы Петрык і, адною рукою ўсе яшчэ трымаючы люстэрка, другою — узяў часопіс, павярнуўся да мяне і пахваліўся:
— А ў нас многа такіх. Тата іх мне ўсе аддае...
Дзядзька Змітра — мой татулька. Яшчэ пры немцах, калі ў самым пачатку акупацыі дайшлі чуткі, што фашысты будуць расстрэльваць усіх дзяцей, якіх дагэтуль не перахрысцілі бацькі, мама запрагла каня і завезла мяне, нехрысця, у Новыя Вербы, дзе была царква. За матульку падахвоцілася быць Ядоха, а вось мужчыны на той час не знайшлося. Пасля таго як новавербінскі поп выстрыг вялікі жмут маіх валасоў, памазаў стрыжанае нечым халодным, а потым папырскаў усяго мяне «святою» вадою і запісаў на пасведчанні аб нараджэнні, што я «охрещен в православное вероисповедывание», мяне, такога вялікага ўжо і цяжкога, перадалі Ядосе на рукі: матулька ледзь не ўпусціла хрэсніка — паспрабуй утрымай такога байбуса адна, без кума. А паколькі трэба было, каб нехта ўсё ж зваўся маім татулькам, запісалі на Туньціка. І той, калі прыйшоў з вайны і дазнаўся, якога хрэсніка ўсваталі яму без яго, заўсёды, дзе сустракаў мяне, ласкава ўсміхаўся:
— Ну, здароў быў, мой хрэснічак.
Кожны год на вялікдзень я абавязкова хадзіў да дзядзькі Змітры па яйка, а калі летась, пасаромеўшыся сваіх гадоў, не пайшоў ужо, дзядзька Змітра прынёс яйка сам і, дастаўшы з глыбокай кішэні світкі, паклаў яго на стол:
— А я паўдня чакаў хрэснічка — не ідзе. Дай, думаю, сам занясу, а то, можа, захварэў, думаю.
Цяпер жа мой татулька зусім не заўважаў мяне. Ды і, відаць, не заўважаў ён нікога. Туньцік глядзеў паўз люстэрка некуды за печ і ўсё дапытваўся ў Матруны:
— Дык што ты, скажы, ад яе хочаш?
Векавуха маўчала і толькі хліпала носам.
Каб не замінаць гэтай непрыемнай, відаць, для абаіх размове, я выйшаў з хаты і, вольны ад пошты, пабег туды, дзе гуло вяселле.
Лаўрэн, Цыцаў бацька, вельмі ж ужо спяшаўся да гэтай радасці — сынавага вяселля — паспець ператрэсці сваю хату. Хоць хата была і прасторная, вялікая, але ж яе ставіў дужа даўно яшчэ Лаўрэнаў бацька, і таму ніжнія вянцы ў ёй пападгнілі, паструхлелі. Лаўрэн, сам добры цясляр — ён не забываўся на сваё ўмельства нават у партызанах, ставячы цёплыя і ўтульныя зямлянкі,— паклікаў у дапамогу мужчын, і яны за які месяц разабралі і, выкінуўшы гнілыя бёрны, склалі зноў Лаўрэнаву хату: нават вось зараз, у цемнаце, бялеюць новыя бёрны, якія пайшлі ў подруб, а на сценах белымі плямамі спускаюцца радком зверху ўніз счасаныя сякераю сляды — нібы нехта ішоў па сцяне. Лічбаў на іх у цёмначы не разабраць, ды яны зараз ужо і не трэба, хаця яшчэ доўга на зачасаных плямках будзе відно: «А-8», «Г-5»... Ператрасаючы хату, Лаўрэн закідаў круглякамі адно акно, што выходзіла ў двор,— акон у хаце многа, няма нават дзе паставіць маладажонам ложак.
Усе вокны ў хаце парасчыняны, і адтуль, на халаднаваты ўжо вечар, клубіцца пара (надыхалі — столькі ж людзей сабралася разам!), вырываецца на вуліцу гаркаваты пах гарэлкі і ежы (так заўсёды пахне ля той хаты, дзе весяліцца любая бяседа), выламваецца гудлівы гул размовы (так бывае заўсёды, калі гавораць амаль усе разам, не вельмі слухаючы адзін аднаго).
Дзверы і ў сенцы, і ў хату таксама парасчыняны. У парозе тоўпіцца многа людзей. Дзядзька Лаўрэн якраз з-за вяселля не рабіў печы, каб яна не замінала гасцям, але ўсё роўна ў хаце цеснавата. Пакінутую ў падлозе дзірку для печы дзядзька Лаўрэн пакуль заклаў шалёўкамі, а на іх, у самы куточак, паставіў скрыню, дзе перахоўваецца ўся святочная вопратка і Лаўрэна, і Лаўрэніхі, і самога Цыцы. На скрыні вясёлы-вясёлы сядзіць дзед Сянчыла — яго нехта ля сенцаў зняў з калёскаў і ўнёс у хату. Твар у яго і праўда абадраны — дзве лямпы, якія вісяць пад бэлькамі, асвятляюць і тую драпіну, якую ён займеў, кульнуўшыся са свайго парога, і другую, напалову заклееную газетай, якую ён, відаць, вельмі спяшаючыся пагаліцца, зрабіў тупою брытваю.
Скрыня стаіць крыху зводдаль ад сталоў, а таму ён, варочаючы галаву то ў адзін бок — дзе гавораць, то ў другі — дзе спяваюць, паслухае-паслухае, што гавораць і што спяваюць, а потым, смешна так надзьмуўшы шчокі, выпусціць паветра і зацягне сваё:
Еў-па-ру-ры, руры,
Еў-па-ру-ры, руры...
Дзед Сянчыла памагае сабе спяваць, водзячы перад тварам рукою, у якой моцна трымае аладку ў смятане, а калі яму пададуць шклянку — тады дзве рукі спяваюць услед за старым:
Еў-па-ру-ры, руры...
Цяпер Сянчылу, відаць, надакучыла яго песня, і таму ён, круцячы галавою па баках, шукаў Саўку.
— Саўка! Дзе гэты Саўка дзеўся? Саўка! Іграй хутчэй мне «Сербіянку»! — І, не чакаючы музыкі, пачынаў іграць ротам і падскакваў, як мог, на сваёй скрыні — добра ўвесялелы Сянчыла танцаваў «Сербіянку». Адразу ж, як толькі пачуў музыку, вылез з-за стала Рагатун і, крыкнуўшы: «Круг!», рассунуўшы людзей, што стаялі між сталоў, як заўсёды, узяўся сваёю адзінаю рукою за папругу і закруціўся на гэтым маленечкім пятачку — акурат гарлачык з ручкаю: нездарма ж людзі яго так празвалі!
— Убяры, Дзямідзька, сваю дзеравяшку,— усё круцячыся, усё шырачы круг, крычаў Гарлач брыгадзіру, які сядзеў за сталом бокам, сваёю драўлянаю нагою на самы праход — пад стол яе ж не ўсунеш — і замінаў усім, хто хацеў прайсці ўперад да маладых.
— Ты вот, гета, маю нагу не чапай,— адказваў Дзямідзька, усё ж пасоўваючы дзеравяшку па лаўцы і паціскаючы туды, да стала, Мікіту, які сядзеў побач.— Мая нага цябе, гета, не чапаіць.
— Дзямідзька знарок для вяселля яе зрабіў,— усміхаецца дзядзька Мікіта,— а ты ганьбіш... Зірні, якая прыгожая — бы лялька. Ліповая, шклом вышараваная — аж блішчыць.
— А ты, гета, Мікіта, не курняўкай над вухам — і цябе ж ніхто не чапаіць.
Дзямідзька і праўда вельмі любіў рабіць сабе драўляныя ногі. У яго быў іх цэлы запас — дзядзька рабіў іх амаль з усіх парод дрэў, якія раслі ў нашым лесе; яны, гэтыя дзеравяшкі (і ўсе на адну левую нагу), стаялі ў яго ўсюды ля сцен: і ў хаце, і ў сенцах, і нават у хляве.
Драўляныя ногі можна было ўбачыць у самых нечаканых месцах: на стале, пад гарачаю патэльняю — яны замянялі падстаўку; ля ганка, пакладзеныя ў гразь — яны ўжо нібыта ходнік: па іх увосень ходзяць, як па кладцы; і нават у загнеце, разам з дровамі, валяліся ўсё тыя ж ногі — відаць, непатрэбныя ўжо, да якіх Дзямідзька зараз абыякі і якія ён сам кінуў у дровы, каб жонка спаліла. А паспрабавала б яна сама, без спросу, узяць хоць якую дзеравяшку, крыку было б — не прывядзі ты бог: ну і што, што многа, ну і што, што ўсюды стаяць, няхай сабе стаяць, але, гета, не ты іх паставіла — дык і не чапай!
Дзямідзька рабіў іх і суцэльныя, і састаўныя, разам з Саўкам у кузні змацоўваў вінтамі, скручваў дротам, абклёпваў жалезам.
Спачатку Дзямідзька паспрабаваў быў насіць штаны навыпуск на драўляную нагу — каб за калашыною не відаць было калецтва,— але хутка ад гэтага адмовіўся.
— Ты вот, гета, зірні,— смеючыся, скардзіўся ён Халадзёнку.— Ты вот, гета, зірні, кажу, на мяне. Акурат чорт. І з-пад калашыны, як капыток, нага, гета, тырчыць. Толькі хваста, гета, і не хапаіць.
Для кожнага свята, для кожнай шырокай бяседы, якая спела ў Сябрыні, Дзямідзька рабіў сабе абнову — новую нагу. Праўду казаў Мікіта, што зрабіў ён абнову і для Цыцавага вяселля: яго новую нагу я заўважыў яшчэ ля зрэзанай Гацілавай вярбы. І вось зараз Дзямідзька сядзеў і ўсё бурчаў — злаваўся на Гарлача:
— Ты вот, гета, абскач маю нагу, калі яна табе замінае.
— Канешне — папу яешня! «Абскач»,— смяяўся, усё круцячыся, Гарлач.— А ты вот, Дзямідзька, і сам хадзі разам са мною паскачы. Давай паможам Лаўрэну... Цвікі ж яму трэба ў новыя дошкі пазаганяць,— засмяяўся яшчэ весялей і заспяваў:
Ці ж я яму конікі паспудзіў,
Ці ж я яму Настульку спагудзіў.
Але Дзямідзька скакаць не ішоў. Ён усё бубнеў сабе пад нос пра нагу, якая замінае Гарлачу, але бубнеў ужо больш лагодна, нязлосна. Рагатун ухапіў сваю тоўстую Рагатуніху і павалок яе ў круг — здалося, у хаце адразу стала цясней.
І раптам Саўка, як і раней ля Ядохінай хаты, нечакана сцішыў гармонік. Усе адразу пачалі круціць галовамі — што здарылася? І тады ўбачылі ў парозе Шаўковіху. Яна стаяла і ўсміхалася.
— Ну і што? — спыталася ў яе аж некалькі галасоў адразу. — Каго Настачка радзіла?
— Дзеўку, дзеткі, дзеўку,— весела паведаміла Шаўковіха і дадала: — На мір, дзеткі. Дзеўкі ж на мір родзяцца.
— Саўка, іграй «Сербіянку»,— зноў крыкнуў са свае скрыні Сянчыла; ён, вымазаны ля рота ў смятану, усё яшчэ трымаў у руках надкусаную аладку.
— Сядзі ты ўжо, канькала гэтае, са сваёю «Сербіянкаю»,— зморшчылася Клёцчыха.
— Шаўковіху ў круг! — выгукнуў Халадзёнак.
Саўка, таксама як і спыніўся, нечакана зайграў: весела, задзірліва — нават прарэзліва, нібы адчайна. Рагатун падкруціўся да Шаўковіхі, адною рукою вельмі ж ужо далікатна запрасіў яе ў круг, і Шаўковіха, сагнутая, абапёртая на кій Шаўковіха, удваіх з гэтым сваім пастаянным павадыром, апынулася сярод хаты.
Нейкую хвіліну яна пастаяла ў крузе, нібы ўспамінаючы танец («я ж ужо, уга, калі скакала!»), нарэшце ўспомніла («во і дзякуй богу»), узяла ў руку, вольную ад кійка, край сваёй доўгай спадніцы — і пайшла, і пайшла.
Спачатку Шаўковіха, здаецца, згорбіўшыся яшчэ болей, вельмі асцярожна перастаўляла ногі, не дужа высока паднімаючы іх, прытупвала неяк нясмела, нібы не верачы ім, а каб танец усё ж быў весялейшы, старалася як мага грамчэй грукнуць кіем аб масніцы. Круцілася яна вельмі асцярожна, павольна і ўсё крычала:
— Дзяржы мяне, Гарлач, а то ўпаду зараз — аж млосна ад тваіх скокаў стала.
Потым, смялей увайшоўшы ў танец і, відаць, адчуўшы, як палягчэлі яе ногі, падкруцілася да Ядохі і падала ёй свой кій:
— Патрымай, дзеўка, а то ён мне, халера, толькі замінае...
Нехта з жанчын (ці не Цэшкава — не ўбачыў) на хаду ўторкнуў у старэчыя рукі беленькую хустачку, і бабуля зараз махала ёй над галавою, а сама ўсё больш выпроствалася і выпроствалася. Твар Шаўковіхі расчырванеўся, вочы весела глядзелі на ўсіх, хто стаяў ля круга, рот радасна ўсміхаўся... Цяпер яна ўжо высока падымала ногі і круцілася хутка, прыгожа — па-маладому. І дзіва дзіўнае! Старая, гарбатая Шаўковіха, якая заўсёды абапіралася на кій — яна больш давярала яму, чым сваім пацежалелым, натомленым за жыццё нагам,— выпрасталася, змянілася ўся, павесялела, танцавала вольна і лёгка.
Гэта заўважыла нават Домна, Гарлачова цешча, якая пакінула сваё сталае месца на печы, за комінам, і, укруціўшыся, відаць, ва ўсе хусты, якія толькі былі ў хаце, прыйшла зваць з вяселля зяця:
— Ідзі ўжо, злодзей, у двор — там карова перагародку да свіней разламала.
— Сціхні ты, Домна, са сваёю перагародкаю. Сядзь во пасядзі.
— Дзёўбам ты сядзь. Прыбіць вунь дошку няма каму.
— Сын прыб’е,— не спыняючыся, адказаў дзядзька Грышка, а сам круціўся яшчэ хутчэй і смяяўся яшчэ больш шчыра.
— І свінню пашукай ды ў хлеў загонь.
— Сын загоніць.
— А калі б цябе агонь не паліў! Сын твой не справіцца... Ідзі ўжо дадому, танцор,— бубнела баба Домна, а потым сціхла і доўга, нібы вывучаючы, нібы толькі што ўбачыла, пільна і здзіўлена глядзела на Шаўковіху:
— Гляньце-тку, гляньце, а чаго гэта Шаўковіха так умаладзела?
— Ты вот, гета, і сама паскінь свае хусты і ў круг стань ды, гета, паскач, бы Шаўковіха, тады ўбачыш, як і сама ўмаладзееш.
Мяне нехта моцна тузануў за рукаў. Я павярнуўся — побач шырока ўсміхаўся дзядзька Мікіта.
— А, зяцёк мой прыйшоў,— узрадавана загаварыў ён да мяне, адною рукою падцягваючы да лаўкі (нават балюча прыціснуў да Дзямідзькавай драўлянай нагі), а другою падаючы поўную шклянку сіняватай самагонкі, якая хоць была яшчэ і далёка ад майго рота, але вельмі ж брыдка пахла.— На во, зяцёк, і ты выпі за вяселле.
— А мамулечкі ж мае! Ці-та ты здурнеў, Мікіта? — пацягнула мяне за другую руку Ядоха.— Божа мой, божа! Ты ж ужо сам глытай гэтую поскудзь, але навошта дзяцёнка прысільваць?
— Ого, дзяцёнка знайшла,— адвярнуўшыся ад стала, апраўдваўся Мікіта.— Гэты дзяцёнак вунь ужо да мае Ленкі бегае. Сысунка мне знайшла.— І потым казаў ужо да мяне: — Не хочаш самагонкі? А можа, цыцы захацеў? Тады, сысунок, папрасі вунь Дуню Цэшкаву — тая падсуне, яна ж Міколку яшчэ не адняла.
Ядоха адцягнула мяне ў гурт да жанчын і загаварыла:
— Не пі, хрэснічак, гэтае дрэні. Мой бацька восемдзесят гадкоў пражыў і ў рот яе не браў. Бывала, возьме на язык, пакаштуе, а тады зморшчыцца, выплюне усе і язык дайжа абатрэць.
— Ён пляваўся, а мы давай вып’ем,— засмяяўся Мікіта і чокнуўся з Дзямідзькам.
Саўка сцішыў свой гармонік, і да гурту жанчын далучылася Шаўковіха. Яна цяжка дыхала, але ўсміхалася весела.
— Відаць, гета, што Шаўковіха бліны пякла — усе вароты ў цесце,— усміхнуўся Дзямідзька і зняў з яе хусты невялічкую бубачку рошчыны, якая прысохла ўжо да махроў; ён, хоць музыкі ўжо і не было, усё яшчэ грукаў дзеравяшкаю па масніцах — адбіваў такт.
— Бліноў-то не пякла, а хлеб парадзісе ўчыніла. А то ж у яе ні скібачкі няма.
— Як там хоць Настачка сябе пачувае? — спыталася Цэшкава.
— Анішто сабе пачувае,— аддыхваючыся, адказала Шаўковіха.— Добра сябе пачувае. Паляжала яна, паляжала троху, а тады правяла рукою па валасах і, ці паверыце, кажыць мне: «Ну, а цяпер ужо, баба, і Настачцы на вяселле можна ісці».
— А што, хіба ёй прывыкаць — трэцяга ж родзіць,— усміхнулася Цэшкава і, зірнуўшы на Лэсю, якая ўсё трымала Міколку, сказала: — Упусціш, упусціш хлопца! Лепш на рукі вазьмі. Во так,— і, убачыўшы, як Лэся лаўчэй узяла малога, супакоілася.
— Самой дужа есці няма чаго, а ўсё раджае.
— І яна мучыцца, і бацька мучыўся. Бывала, ні семя ў яго, ні емя...
— Не,— запярэчыў Клёцка,— яе бацька быў серадняк: торбы з бакоў, а сам пасярэдзіне. Ідзе, бывала, жабраваць — кум каралю!
Сёй-той крыва ўсміхнуўся з жарту Клёцкі, а сёй-той прамоўчаў.
— Божа мой, божа, і што сабе дзеўка думае? — забожкала і Ядоха.— Я неяк і кажу ёй: «Наста, ты, Наста, што гэта ты дзелаеш? Няма каму цябе, Наста, біць». А яна зірнула на мяне невінавата так, засмяялася ды і кажыць: «Чаго ты на мяне, цётка, крычыш? Хіба яны ў мяне, гэтыя дзеці, частыя? Хай растуць здаровыя!»
Тут жа ў парозе таўкліся між дарослых і Настаччыны дзеці — большанькі Алеська і меншанькі Генька. Ля іх, нагнуўшыся, стаяў Рагатун, нешта гаварыў дзецям і па чарзе гладзіў па галоўках — то аднаго, то другога.
Дуня Цэшкава паклікала малых:
— Дзеці, ідзіце ўжо дадому. Ваша мама з магазіна вярнулася. Ляльку вам купіла — будзеце гуляць...
Нехта за сталом рагатнуў, нехта недалёка забубнеў:
— Свайго б лепей глядзела. Чаго яна да гэтых дзяцей чэпіцца!
Калі Алеська, падкасаўшы рукаў вялікага мужчынскага пінжака, які зноў тут жа і аб’ехаў, узяў за ручку Геньку і ўзрадавана пацягнуў да дзвярэй, Шаўковіха, гледзячы на дзяцей, расказвала жанчынам:
— Уга, якая цярплівая гэта дзеўка. Самой ужо так дрэнна, так дрэнна, аж задыхаецца ўся, а яна яшчэ пра курэй думае. «Шаўковіха, крычыць, ідзі пакармі пісклят».— «Кінь ты, Наста, пра абы-што думаць. Давай я табе лепей што-кольвек памагу».— «Шаўковіха, крычыць, не злуй мяне лепей — ідзі пакармі пісклят, я табе кажу. Чыгунок з бульбаю ў загнеце стаіць». І змусіла пайсці. Пакуль не пакарміла тых пылянят, да сябе і не падпусціла...
— А дайце-тку мне хоць на маладых зірнуць,— пачулася ад парога, і, глянуўшы туды, я ўбачыў, як, нізка нагнуўшы галаву, сагнуўшыся ў тры пагібелі, у дзверы заходзіў Манах у Белых Штанах.
Ён лёгенька, абедзвюма рукамі рассоўваў жанчын у бакі — бы адграбаў ваду. І таму здавалася, што ён не ідзе, а быццам плыве.
Раптам я міжволі ўскрыкнуў — Манах у Белых Штанах стаў сваім цяжкім падкаваным ботам мне на нагу. Ён павольна павярнуў галаву ў мой бок і спакойна сказаў:
— А ты што, неабуцька, босы пад нагамі блытаешся!..
— Куды лезеш, зладзей? — злавалася на яго Домна, якая ўжо сапраўды адкруціла з сябе адну хусту і трымала яе наапашкі.— Тут і без цябе няма дзе стаць.
— Памесцімся, Домна, усе памесцімся,— супакойваў яе Манах у Белых Штанах, а сам усё пасоўваўся ўперад.
— Мама, чаго ты крычыш на чалавека — месца ж усім хопіць,— цыкнула на матку Рагатуніха.
Падаспела ветлівая Лаўрэніха:
— Малашок, ты ўжо во тут, ля Дзямідзькі, прысядзь. Ён трошкі пацясніцца, трошкі нагу пасуне.
Я зірнуў на Дзямідзьку і ўбачыў, што той хацеў зазлаваць — зноў успомнілі пра яго нагу! — але змоўчаў: ці то таму, што гаварыла гэта жанчына, гаспадыня хаты, ці таму, што побач з ім сеў вартаўнік, які вечарам абавязкова павінен быць у садзе. І таму ён, каб не кратаць асабліва нагу, павярнуў адну толькі галаву да Манаха і адразу сказаў свайму новаму суседу:
— Ты вот, гета, на вяселлі тут рассядзешся, а там, у садзе, яблыкі калгасныя паабтрасуць усе.
— Не бойся, не абтрасуць! — супакоіў яго вартаўнік.— Там жа Яўсей астаўся. Я яму і сваю качаргу пакінуў. Цяпер у яго дзве двухстволкі. Няхай толькі хто палезе — Яўсей адразу з чатырох ствалоў як бабахне!
Манах у Белых Штанах сядзеў, здаецца, вышэй за ўсіх у застоллі — нават вышэй за свайго брата. І тады, нібы прачнуўшыся, страсянуў галавою Мікіта і падтрымаў вартаўніка:
— Во будзе грому — як на Курскай дузе. Гэта ж не Яўсей будзе, а «кацюша» чатырохствольная. Перасоўная агнявая кропка... На дзвюх нагах...
Мікіта засмяяўся. Усміхнуліся і іншыя госці — тыя, хто сядзеў бліжэй.
І раптам гучна, адтуль, дзе быў на скрыні Сянчыла, пачулася:
— Гор-ка, го-о-р-ка!
Дзед крычаў і прыўзнімаўся на руках. Усе павярнулі галовы ў кут, дзе пад абразамі сядзелі маладыя, і падтрымалі Сянчылу.
— Горка! Горка! — бязладна пачулася з усіх бакоў.
Часцей за ўсё яно так і бывае. Людзі збяруцца з нейкай нагоды на бяседу, пасядуць за сталы, вып’юць па чарцы, а тады і забудуцца пра тую прычыну, якая сабрала іх разам і ўсадзіла ў застолле,— сядзяць сабе, падліваюць самагонку ў шклянкі, закусваюць і гавораць з тымі, хто бліжэй — побач з табою ці насупраць,— а то нават крычаць у далёкі кут, праз колькі сталоў, успамінаючы смешны выпадак, які толькі яны ўдвух і ведаюць.
Забыліся на маладых і ў Лаўрэнавай хаце. Жэнька Цыца і яго белавалосая, як русалка, Люська сарамліва сядзелі за сталом, шчыра і радасна глядзелі адно на аднаго і, здавалася, не маглі наглядзецца — нібыта ім вось зараз во трэба расставацца.
— А і праўда — го-о-рка! — сказаў і Дзямідзька і, павярнуўшыся да маладых, загарадзіў нагою праход.
Цяпер ужо дружна, адным голасам (нібы людзі знарок гэта развучвалі), усе госці крычалі:
— Гор-ка! Гор-ка!
Жаніх, саромеючыся, узняўся з лавы, зачапіўшыся галавою за набожнік, што вісеў на абразах, растапыранымі пальцамі згроб валасы з ілба і зачасаў іх назад (дарэчы, гэта была яго заўсёдная прывычка— так ён рабіў і перад тым, як браць лыжку, і перад тым, як надзяваць шапку, і перад тым, як з кім здароўкацца) і падаў руку Люсьцы. Тая, таксама саромеючыся, узнялася і стаяла пад накрухмаленымі набожнікамі. Стаяла белая-белая як палатно — відаць, ад вэлюму,— так і не рашаючыся наблізіцца да Жэнькі, свайго мужа. Цыца сам нахінуўся да яе і сарамліва цмокнуў Люську ў шчаку. Дзед Сянчыла радасна ўжо заспяваў сваё «еў-па-руры, еў-па-руры», але госці ўсё роўна пляскалі ў далоні і крычалі: «Горка!» — патрабавалі пацалавацца як след:
— Э, не, так не цалуюцца — не падсаладзіў нават. Гор-ка!
Жэнька зірнуў на Люську і развёў рукамі: маўляў — бачыш сама, нічога не зробіш. А потым ласкава прыгарнуў яе да сябе і не напаказ, а як трэба пацалаваў — відаць, так яны цалаваліся і адны, не пры людзях.
Усе сціхлі, «горка» пасля гэтага ніхто ўжо не крычаў — госці супакоіліся: сябрыньскі Жэнька і раёўшчынская Люська ўважылі іх, пацалаваліся, як яны і хацелі.
І вось цяпер, у сваім сталым узросце, калі ўжо, здаецца, уведаў больш, чым засталося ўведаць, я ўсмешліва ўспамінаю тое цвёрдае маё дзіцячае рашэнне ніколі не жаніцца — рашэнне, якое выспела ў Лаўрэнавай хаце якраз тады, калі Жэнька і Люська цалаваліся. Я згодзен быў жыць з Ленкаю ў адной хаце, гадаваць нават сваіх дзяцей, спаць з ёю ў адным ложку, але каб вось так, на вяселлі, перад усімі, цалавацца?.. Цалавацца, каб на цябе глядзела ўся Сябрынь, Раёўшчына і нават булінскі Манах у Белых Штанах? Не! Навошта мне такая жаніцьба!
Пасля таго як Жэнька і Люська пацалаваліся, да іх паспешна, глыбока ўсунуўшы ў кішэню руку, пачаў прабірацца між сталоў Клёцка. Зачапіўшыся за Дзямідзькаву нагу, ён спатыкнуўся і выхапіў з кішэні руку — каб абаперціся на яе. З рукі выпалі два алюмініевыя пярсцёнкі і пакаціліся па падлозе. Хто быў бліжэй, пасагіналіся, пачалі шукаць, а Клёцка разгублена стаяў і ўсё падцягваў штаны, якія не трымаліся без папругі. Чакаў, калі пярсцёнкі знойдуць. Нарэшце іх падалі: адзін, той, што закаціўся пад сталы, сагнуўшыся, дастаў Манах у Белых Штанах, а другі ля Сянчылавай скрыні знайшла Хадосся. Сянчыла быў таксама нагнуўся і шнарыў па дошках рукою, аж пакуль не кульнуўся са скрыні.
— Куды ты лезеш, нячысцік? — крыкнула на яго Домна; яна разам з Шаўковіхаю падняла Сянчылу і зноў пасадзіла на ранейшае месца.
— Сядзеў бы ты ўжо, жыгун гэты,— ласкава ўшчувала Сянчылу і Шаўковіха, абіраючыся ад ваўчкоў і кідаючы іх у парог.— Чаго ты гоцаеш, неўвіруцце гэта?
Халадзёнак побач расказваў свайму брату:
— Ты чуў, як Сянчыла паміраў? Чуў? А як аджыў? Не? Дык паслухай. Адплюшчыў ён вочы, глядзіць на нас і не гаворыць нічога — нібы слухае. А пасля і кажыць: «Нехта касу клепіць». Мы слухаем, нічога не чуем. «Кінь ты, кажам, гэта ў цябе ў вушах звініць».— «Не, кажа, клепіць. І знаеце, хто клепіць? Туньцік».— «Кінь ты, кажам, навошта Туньціку ўвосень касу кляпаць?» — «Атаву, кажыць, будзе касіць». Выйшлі на вуліцу — і праўда, клепіць. Туньцік касу клепіць. Так далёка, а ён чуў. Першы гук, відаць, дужа чуваць.
А Дзямідзька, павярнуўшыся да Халадзёнка, казаў:
— Гета ж нада табе — такі дзед вясёлы сёння. Вот, гета, перабяруся я ў новую хату, а ён няхай у маю старую ўязджае — усё ж намнога цалей, чым яго... І сенцы ёсць... І ганак таксама.
— Ага, тады хоць вуліцу выпрамім,— усміхнуўся і Клёцка.
Ён падышоў ужо да маладых і, перагнуўшыся над сталом, надзяваў ім пярсцёнкі.
— А на якой жа руцэ, дзядзька, жанатыя носяць гэтыя пярсцёнкі? — спыталася маладая, і Клёцка спачатку быў разгубіўся, засаромеўся, неяк па-дзяцінаму ўсміхнуўся, паціснуў плячыма і, шырока адкрыўшы рот, пачырванеў.
— Ды на... ды на...
— На правую, на правую руку, Марка, надзявай,— падказала Лаўрэніха.
Клёцка ўзрадаваўся, павесялеў і ўзяў за доўгія пальцы правую Люсьчыну руку. Пярсцёнак быў якраз, адзеўся лёгка. А Жэнькаў Клёцка доўга круціў на пальцы, а ён усё не мінаў костачку.
— Добра, дзядзька, я сам яго, можа, надзену пасля.
— Не, Лаўрэнавіч,— стаяў на сваім Клёцка.— Трэба зараз.
Ён стараўся — аж язык высалапіў — і нарэшце ўсё ж нейкім цудам уздзеў цесны пярсцёнак на тоўсты Жэнькаў палец.
— Дык я ж яго, дзядзька, цяпер не здзену.
— Саўку папросіш, той у кузні паможа,— пажартаваў нехта.
Але Клёцка нібыта і не чуў. Ён узяў маладых за рукі, злучыў іх у сваёй і пажадаў:
— Насіце іх доўга, а жывіце ў міры і дружбе яшчэ даўжэй...
— А мая ж ты дачушка,— нечакана заплакала раёўшчынская Аўдоля, матка маладой.— Ляліла ж я цябе, ляліла, а ты во і выпырхнула з нашага гняздзечка...
— Кінь ты, мама, не на той жа свет адпраўляеш,— супакойвала яе маладая.— Я ж буду часта прыходзіць да вас.
— Няхай сабе і часта, але ж ты не са мною ўжо жыць будзеш.
Убачыўшы, што заплакала і маладая, Лаўрэн пачаў супакойваць яе маці:
— Ну чаго ж ты, свацця, плачаш? У нас жа ёй не горш, чым дома, будзе.— І сам крыкнуў: — Горка!
Пасля таго як маладыя пацалаваліся, Гарлач падсеў да стала, дзе гаварылі Мікіта, Дзямідзька і Манах у Белых Штанах. На краёк услона прысела і Ядоха. Мужчыны зноў загаварылі пра Настачку:
— Вы хоць бы, бабы, схадзілі праведалі парадзіху — можа, што памагчы ёй нада,— звярнуўся да жанчын Рагатун.
— А мы вось з вяселля і зойдзем,— адказала Ядоха.— Быццам без цябе, чорта гэтага, мы і не ведаем, што рабіць нада.
— Ты ўжо, Грышка, у наша бабскае дзела не лезь,— павярнуўшыся, падтрымала яе Мікіціха, расчырванелая цётка Юлька, якая сядзела аж перад самымі маладымі, спіною да размовы.
— А калі б цябе агонь не паліў! Такі ўжо загавайла. Ідзі ў двор! — аднекуль з’явілася побач Домна і зняла з сябе яшчэ адну хусту.— А то ўжо, бачу, цябе і Настачка зацікавіла.
— У мяне, Домна, з Настаю даўняя дружба: яшчэ з фронту,— адказаў Рагатун і павярнуўся да мужчын.— Асабліва пасля таго як пад Берлінам падаюць раптам мне кісет ад невядомай дзяўчыны, прыгожа так абмярэжаны, а на ім і напісана: «Незнаёмаму салдату, які сама смела змагаецца за нашу Радзіму». Камандзіры палічылі, што самы смелы ў часці воін — гэта я. І аддалі мне кісет і табаку — у лісці яшчэ. Я глянуў на адрас і здзівіўся ад нечаканасці — нават цяжка было паверыць, што гэта так. Кісет вышыла і прыслала незнаёмаму салдату... хто вы думаеце? Наста, наша сябрыньская Настачка. І хоць я не куру, але ж тут укруціў у газетку цэлы ліст і зацягнуўся. Добрая была табака. Відаць, Дзямідзька, твая лапушыстая, яшчэ даваенная. А дзе яе Наста знайшла — дык хто яе ведае.
Рагатун падчапіў лыжкаю зялёную памідорыну, укінуў яе ў рот і, зжаваўшы, растлумачыў:
— Табаку тады хлопцы скурылі, а кісет і сёння на Украіне Грыцай беражэ — я, так і не навучыўшыся курыць, яму аддаў.
— А я табе кажу, што Дзямідзька спецыяльна для вяселля вось гэтую новую нагу зрабіў,— пачулася раптам з таго боку, дзе стаяла скрыня і дзе сядзеў дзед Сянчыла.
Сянчыла, прыхінуўшыся да сцяны, дзе высока на цвічку вісеў самаробны партызанскі пісталет, падораны Лаўрэну камандзірам брыгады, сядзеў і нібы спрачаўся з кім, хоць Шаўковіха, якая, здаецца, адна толькі слухала яго, і так згодна ківала галавою, падтаквала:
— Ой, ён, калі маладзейшы быў, любіў пафарсіць. Бывала, боты як нашмаруе...
Шаўковіха, у якой ужо, відаць, не было зусім зубоў, кусала нейкае цвёрдае любовае мяса, а Сянчыла ўсё падсоўваў ёй аладкі ў смятане, якія ў місе стаялі ля яго на скрыні, і ўсё крычаў:
— Шаўковіха, ты во ладкі еш — яны ж мякчэйшыя.
— А я і з мясам спраўлюся.
— Дык у цябе ж зубоў няма.
— Няхай сабе. А ў мяне ж дзясны завастрыліся і, як зубы, цяпер кусаюць.
У хату зайшоў Халадзёнак, які выходзіў, відаць, праветрыцца.
— Хадзі во сюды, Ігнатка, тут сядзеш,— ласкава паклікала яго Лаўрэніха.
— А не турбуйся, Хрысціна. Я знайду дзе прысесці. Табе і так сёння бегацьбы хапае.— І сеў на месца Мікіты, які на гэты час, зусім расшпіліўшы каўнер у кашулі, пайшоў з хаты. І, пагладжваючы рукою чорную бараду, адразу ж загаварыў да мужчын:
— Ну і ганяе, ну і ганяе...
— Хто ганяе? — спытаўся ў яго брат.
— Як хто? Хіба тут не чуваць? Туньцік Матруну сваю ганяе. Я доўга стаяў на вуліцы, слухаў. Крычаць, не прывядзі ты бог. А Векавуха — тая галосіць.
— Відаць, хлеб пячы вучыць яе,— хіхікнуў Клёцка, але Халадзёнак, нібы і не чуючы яго, казаў далей:
— Дык Туньцік жа спазнаў, што гэта яна «святое» пісьмо Веры напісала...
— І «сучка ты» ад сябе прыпісала,— перабіла яго Ядоха, скорагаворкаю пераказала мужчынам тое, што ведала сама, і дадала: — Таму і ганяе.
— Ну і цытра, слухайце, гэта Матруна,— азвалася Цэшкава.
— Сціхні ты, пляменніца. Гета, і Туньціха твая ладная цаца.
— Чаму ты, Дзямідзька, так думаеш?
— А ты вот, гета, Хадосся, глядзі сюды. Ну, падгульнула яна тут без Змітрака, ну, знайшла гетага бежанца. Ну, пагуляла — і ўсё. Дзяцей жа не прывяла, байструкоў, як тая Наста, таксама не нараджала. Знаку, гета, ніякага не відаць. Ну, дык што табе язык адсохніць сказаць, што, гета, нічога не было? І Змітраку б палягчэла — ён бы адразу супакоіўся. І самой бы лепей было.
Дзямідзька разгаварыўся. Браты Халадзёнкі сядзелі з двух бакоў, слухалі яго і толькі ківалі галовамі.
— Як вярнуўся Змітрок, усё да мяне заходзіў. Прыйдзіце гета, пасядзім мы з ім, пагамонім. Ён і будзіць пытацца ў мяне: «Скажы мне, Дзямідзька, толькі чэсна скажы, ці гуляла тут мая Вера?..» Гета ж людзі такія, ледзь што — адразу ў вочы — цялёп! «А кінь ты, гета, пустое дзела,— кажу,— ні з кім яна не гуляла. Гета людзі во так во нагавораць, наплявузгаюць. Не вер гетаму. А што пра таго дрыбінца брэшуць — не бяры ў галаву. Ну, памог ён зямлянку выкапаць, ну дык і што з таго? Твая ж Вера цябе аднаго любіць». Ну, ён і пойдзіць дадому — ідзець па вуліцы, як песні не пяець. Прыбяжыць у зямлянку і цалуе Верачку і мілуе, а тады і будзе пытаць: «Скажы мне, Верачка, нічога ў цябе з тым бежанцам, з тым дрыбінцам не было? Вунь і Дзямідзька кажыць, што не было». А яна, дурная, сваё — ціха так і гаворыць яму: «Было, Змітрачка, было...» І плачыць тады сама. А што б ёй, гета, язык адсох...
— Нешта ты, Дзямідзька, не тое гаворыш! — перапыпіла яго Рагатуніха.— Дык што, ты хочаш, каб яна маніла Змітру? А што, калі яна не можа маніць?
— Можыць ці не можыць,— падтрымаў брыгадзіра Халадзёнак,— але калі нада — дык нада. Ну, а калі б і зманіла, дык гэта ж не на шкоду, а на добрае.
— Яно ж, гета, усё роўна Змітра нешта закапашыўся вельмі. Сёння вунь цэлы вянец новы на сваю хату паклаў. Ці не думае ён зноў у той канец перабірацца?
— Усё бывае ў чалавека. Бываюць і такія хвіліны, калі лішкі дабрыні робяць нас як сляпымі. Тады мы нават ворагу свайму ўсё гатовы дараваць,— філасофстваваў Саўка.— Вораг нібы тваім сябрам робіцца тады... А тут жа сваё, роднае.
А Дзямідзька казаў далей:
— І назаўтра каня ў мяне...
Дзямідзька не дагаварыў, асекся, сціх і, гледзячы ў парог, пачаў пра іншае:
— Дык ці знайшлі, Манах, тых злодзеяў, што ўчора на машынах у булінскі сад прыязджалі?
Я зірнуў у парог. Там, ля дзвярэй, стаяў чыста паголены, святочна апрануты ў белую кашулю Туньцік. Ён трымаў на руках Петрыка, туліў яго да сябе і нібы хацеў паказытаць ужо некалючай пасля галення шчакою. Зірнуў туды і Манах у Белых Штанах і, зразумеўшы, чаму брыгадзір так адразу перавёў размову на іншае, адказаў:
— Яно, Дзямідзька, якія там зладзеі. Дзеці пад яблыняю адною патапталіся, ды і ўсё...
— Праходзь, Змітра, праходзь бліжэй,— адразу заўважыла Туньціка Лаўрэніха.— Во тут на покуце ёсць месца.
— І ты, Нупрэй, не саромейся — праходзь уперад,— запрасіў суседа Лаўрэн.
Тады ўсе заўважылі, што за рослым і плячыстым Туньцікам сарамліва, ціха стаіць маленькі і шчупленькі Нупрэй, Таццянчын муж,— яго амаль і не відаць.
— Сядай, Нупрэй, во сюды во,— адразу загаманілі з усіх бакоў госці, і многа ў якіх месцах пачалі адсоўвацца, цясніцца мужчыны, каб даць між сабою месца.
— Саўка, іграй «Сербіянку»,— крыкнуў са свае скрыні дзед Сянчыла і, згробшы абедзвюма рукамі Нупрэя, які праціснуўся ўжо да скрыні, пасадзіў яго побач з сабою.
Саўкі ж у хаце ўжо не было. Яго толькі што перад гэтым акружыла моладзь і павяла ў Матрунчыну хату, дзе сёння, відаць, да самай раніцы будзе грымець ігрышча.
— Ну і Нупрэй, ну і малец,— радаваўся Сянчыла і соваў у руку Нупрэю надкусаную ўжо аладку — каб чалавек закусіў, бо яму адразу ж паднёс нехта самагонкі і той, выпіўшы яе, зморшчыўся.
— Гета ж, глядзі сюды, воўк у лесе здохніць: Анупрэй і на вяселле прыйшоў,— весела ўсміхнуўся Дзямідзька і праз увесь праход між сталамі падаў Нупрэю ў будучы запечак дзве дробныя зялёныя памідорыны ў лыжцы.
Шырока раскрыўшы свае тоўстыя губы, на ўвесь рот смяяўся Клёцка:
— Дык ты ўжо, Анупрэйка, як дамоў будзеш ісці, дык загадзя штаны расперажы і папружку, якою падперазаны, адразу падрыхтуй — каб Таццянцы лягчэй цябе біць было.
— Не баюся я тваёй Таццянкі. Няхай толькі паспрабуе, няхай зачэпіць,— храбрыцца дзядзька Нупрэй, і яго твар становіцца рашучы-рашучы — акурат як у Манаха ў Белых Штанах, калі ён гаварыў мне: «А хадзі-тку ты, малец, сюды...»
— Глядзі, Нупрэй, дужа не храбрыся,— адвярнуўся ад стала Халадзёнак.— Твая Таццянка лётае нешта сёння як укушаная.
— Як кошка, што сама сябе за хвост укусіць хоча,— зноў павярнуўшыся на праход, далучылася да мужчынскай гаворкі Мікіціха.
А Халадзёнак, нібы і не чуючы гэтага, казаў далей:
— То ні з таго ні з сяго схопіцца бялізну праць — пранік аж ляскоча ля Дзямідзькавага бохата. То раптам схопіцца ваду насіць — носіць і носіць, носіць і носіць. Цёмна, а яна ўсё роўна вёдрамі бразгоча. Ужо ўсе цабэркі, чыгункі, місы, нават кварты паналівала, ужо і наліваць няма куды, а яна ўсё носіць. Носіць, носіць, а тады ні з таго ні з сяго давай з бочак у конаўкі пераліваць, а пасля конаўкамі чыгункі далівае...
— І ўсё на Лаўрэна брэшыць,— падказаў Клёцка.
— А чаго яна, дурная, брэшыць на мяне? — нібыта пытаючыся ў Нупрэя, загаварыў Лаўрэн.— Чаго брэшыць? Чаго на вяселле не прыйшла? Яна, можа, думае, што я ўкушу яе, ці што?
— Яна падазрае, што ты яе сына застрэліў,— растлумачыў дзядзька Нупрэй ісціну, якую і так ужо ўсе ў Сябрыні ведалі.
— Дык няхай не думае дужа многа. И чаго яна, сямігалоўка гэта, у разбіты лапаць звоніць? — апраўдваўся Лаўрэн.— Я ж цясляр і ў партызанах па зямлянках быў спец. Усе зямлянкі ў атрадзе ставіў я. Як зраблю, дык яна і цёпленькая, і, хоць які лівень ілье, не цячэ, і, хоць які мароз, не прамярзае. А тут камандзір, праўда, пазваў быў мяне ў сваю зямлянку і кажа: «Збірайся, Лаўрэн, на заданне».— «Куды, калі не сакрэт?» — пытаюся. «У сваю вёску пойдзеш,— гаворыць.— Нада там аднаго гада забраць». Як даведаўся я, што гэта ваш, Нупрэй, сынок, я адразу ў хамут ударыў: я, маўляў, спец па зямлянках, суседа ўзяць не змагу. А хто прыходзіў — не ведаю. Толькі, відаць, усё ж свой, недалёкі...
— І па кім яна, Нупрэй, такая злая ўдалася, твая Таццянка? Бацька ж, бывала, такі жартаўнік, такі вясёлы, такі бядак быў. Усё па кусках хадзіў. А яе, відаць, багацце сапсавала...
— Горка! — не гледзячы нават у той бок, дзе былі маладыя, крыкнуў дзед Сянчыла, але яго ніхто не падтрымаў.
Калі ён і сам зірнуў на покут, зразумеў чаму — маладых за сталом ужо не было.
— Пайшлі яны, Пётра, у Змітракову хату — там жа ігрышча,— растлумачыла яму Лаўрэніха і, зірнуўшы на Туньціка, паправілася: — У Матрунчыну хату пайшлі дзеці.
Чыясьці цёплая рука лёгка апусцілася на маё плячо — нібы нячутна скружыў жоўты асенні ліст. Я ўзняў галаву і ўбачыў над сабою твар Бусліхі — відаць, педсавет ужо скончыўся.
— А што на вяселлі робяць вучні? — раззлавана зашаптала яна як не ў самае маё вуха. Бусліха рабіла выгляд, што ласкава ўсміхаецца, і гаварыла вельмі ціха, каб не чуваць было падпітым гасцям.
Я таксама, каб не паднімаць сумятні, адразу сігануў у дзверы. Бег так хутка, што ў сенцах, у цемнаце, кагосьці ледзь не збіў з ног — той паспеў ухапіцца за вушак. Ля сенцаў нехта даказваў:
— А я табе кажу, ён знарок для вяселля новую нагу зрабіў...
На вуліцы, асабліва пасля святла дзвюх лямпаў, што гарэлі ў Лаўрэнавай хаце, было цёмна — поўня ж яшчэ пакуль не ўзышла.
У хаце Матруны Векавухі заліваўся гармонік і трохі нязладжана грукалі, нібы рассыпаючыся па падлозе, абцасы — гэта драбілі танцоры. Перад хатаю нехта гучна гаварыў — дзядзькі спрачаліся. Неўзабаве яны счапіліся, замацюкаліся. Калі я падбег, Мікіта сядзеў ужо верхам на Дзямідзьку, трымаў таго за рукі і не сваім голасам крычаў:
— Ратуйце, мяне Дзямідзька забівае!
Аднекуль з цемрадзі вырас Рагатун:
— Дзе тут хто каго забівае?
Убачыўшы седака на Дзямідзьку, ён адною рукою ўзяў Мікіту за каўнер, лёгенька, нібы пушынку, усхапіў яго і, зняўшы з брыгадзіра, пасадзіў побач з Дзямідзькам у пыл, зарагатаў:
— Канешне — папу яешпя: яго забіваюць. А сам сядзіць наверсе і Дзямідзьку за горла трымае.
— А чаго ён як дошкі рэзаць, дык мяне ўнізе ставіць? Вока толькі запілаваў...
— А пайшоў бы ты, Мікіта, са сваім вокам,— абтрасаючы пыл, сказаў Дзямідзька.— Брата майго пасадзіў, а цяпер і мяне біць...
Дзямідзька не ведаў, хто данёс на яго брата. І, паколькі яны былі тады толькі ўдвух з Мікітам, недзе на дне душы разам з крыўдаю на брата засталася злосць і непрыязнь да Мікіты, які — так здавалася брыгадзіру — усё ж не вытрымаў і падаслаў міліцыянера. І, хоць Мікіта колькі ўжо даказваў, што перад братам яго ані ў чым не вінаваты, Дзямідзька, дзе толькі выпіваў з Мікітам, прыставаў: «Ну, скажы шчыра, усё ж ты міліцыянера да Мікалая падаслаў?»
Не слухаючы Дзямідзьку, Мікіта, у якога асаблівай злосці не было — пра зацярушанае вока ён забыўся хутка,— заспяваў:
А пара ўжо, госцейкі, дадому,
А паелі конікі салому...
Рагатун усміхнуўся:
— У цябе, Мікіта, як у таго хлапчука — пад носам сенакос, а ў галаве яшчэ і не арана...
Рагатун распраўляў сваёй адною рукою гімнасцёрку, зноў затыкаў яе пад шырокі афіцэрскі рэмень.
У цемнаце яго рука здавалася яшчэ большаю: яе, нібыта пальчатка, густа ахінала цемрыва — быццам сама ноч наматалася на кулак.
Моцная рука ў дзядзькі Грышкі — у аднарукіх яны заўсёды моцныя, бо з тою работаю, якая звычайна размяркоўваецца на дзве рукі, у іх павінна спраўляцца адна.
І мне ўспомнілася, як у самы голад, калі нам зусім не было чаго есці і калі ў Раёўшчыне згарэў свіран з пшаніцаю, дзядзька Грышка вось гэтаю адною рукою прынёс нам адтуль ладную торбу чорнай, абгарэлай пшаніцы, з якой і хлеб тады дужа ж ужо пах затхлым дымам. А яшчэ перад гэтым, калі размяркоўвалі нямецкіх трафейных кароў, ён з ласкаваю ўсмешкаю, таксама адною рукою моцна трымаючы повад, прывёў на наш двор вялізную чорную карову, хоць у яго самога не было на той час не толькі малака, але і хлеба. З-за яе велічыні мы празвалі карову Фураю, хоць яна давала малака вельмі мала — як каза. Фура неўзабаве здохла, праглынуўшы вялікі ржавы цвік...
У хаце Матруны Векавухі было ўжо душна, як і ў Лаўрэнавай.
Дзядзька Саўка, схіліўшы галаву на гармонік, прыклаўшы вуха як не да мяхоў — так і здаецца, што яны могуць ушчыкнуць самыя мочкі,— шырока разводзіў рукі: іграў вальс.
Весела кружыўся з Паўлінаю Раманаўнаю лётчык — страсянуўшы сваім кучаравым чубам, ён раптоўна, на поўным хаду, спыняўся, тупнуўшы гучна хромавым ботам, сціснутым у гармонік, ад чаго ён здаваўся намнога карацейшы, зноў, амаль не прыстояўшы, пачынаў круціцца ў другі бок — таксама весела і хутка.
Трохі павольней, больш плаўна, кружыліся ў вальсе Мікітаў Толік і Лэся. Яны не глядзелі адно аднаму ў вочы і, калі позіркі выпадкова сустракаліся, няёміліся, чырванелі і спяшаліся хутчэй адвесці іх убок. Але нягледзячы на гэтую сарамлівую цноту, танцавалі прыгожа, люба. Лэся нібы адчувала адразу, куды павядзе кавалер, і таму яна ішла якраз у лад — заўсёды туды, куды хацеў Толік.
Весела смеючыся, кружыліся хутчэй за ўсіх маладыя: Люсьчын вэлюм мільгаў то тут, то там — нават дзіўна было, што ніхто пакуль не наступіў на яго.
Дуня Цэшкава, пасадзіўшы Шаўковісе ў прыпол Міколку, узяла за руку раёўшчынскага Кольку і павяла яго ў круг. Там сама стала за «мальца» і круціла Кольку толькі ў адзін бок, бо ў другі не ўмела. Скокі ў іх не выходзілі, бо ў другі бок не ўмела яна, а ў гэты — не зусім умеў Колька.
Ядоха, якая таксама пакінула ўжо застолле, схапіла бабу Домну і, смеючыся, кружыла яе недзе недалёка ля Саўкі, не асмельваючыся ісці ў круг — бабульчыны хусты то размотваліся, то замотваліся, а сама баба Домна, заплюшчыўшы вочы, крычала на Ядоху:
— Пусці, я табе кажу, зладзейка! Пусці, галава кружыцца. Айё, і мне, як той Шаўковісе, стала млосна.
А ў самым крузе (і як ён толькі туды ўтачыўся), узяўшыся адною рукою за рэмень, адзін, без пары, заўзята кружыўся Рагатун.
Большыя хлопцы, якія тапталіся ў дзвярах, бо яшчэ не ўмелі танцаваць так, каб выйсці ў круг, стаялі і абгаворвалі іншых:
— Глядзіце, як Цэшкава Кольку раёўшчынскага ашчаперыла.
— Як і незамужняя ўсё роўна.
— А якая яна замужняя — той муж, відаць, Палюгану сена косіць.
— А яна ж ужо даўно на Кольку, як кот на тое сала, глядзіць.
— І аблізваецца толькі.
— Дык яна з ім і да замужжа хадзіла.
— А тады Кольку па баку.
— Ну, я з ёй зараз бы і скакаць не пайшоў.
— А зірніце, як Мікітаў Толік шаволіцца.
— Глыбока арэ гэты прыплужнік.
— А што, бачыце, як ён добра танцуе.
— Няхай дужа гэты Мікіцёнак не носіцца, а то я яму хутка яго хвалькі выб’ю.
Гэта, цыркнуўшы праз зубы і паправіўшы завязаны палец, сказаў Гаціла. Ён злуе на Толіка — той так добра танцуе, а ў Гацілы, колькі ні вучыўся,— нічога не атрымліваецца. Я і сам помню, як вучыла яго скакаць Цэшкава — толькі ў той бок, у які ўмее сама. Яна падыгрывала яму пад язык: «Тумба — баба, тумба — дзед», а Гаціла няўмела перастаўляў ногі, якія не згіналіся ў каленях і здаваліся нейкімі суцэльнымі, як слупы, і кружыўся дзіўна, рыўкамі. Адным словам, толькі «тумба-баба» і выходзіла. А Мікітаў Толік скакаў добра, і таму Гаціла не любіў хадзіць на ігрышчы — Лэся, чарнавокая ўкраінка Лэся, якая таксама танцавала лёгка, на дамскі вальс заўсёды запрашала «гэтага Мікіцёнка».
А Лэся яму, відаць, падабалася, бо Гаціла чапаў яе ўсюды, дзе толькі сустракаў, і ўсюды браўся з ёю гаварыць. Жартаваў Гаціла, жартавала з ім і Лэся, але вось так, як гэта бывае, калі сустракаюцца іх з Толікам позіркі, ніколі пры Гацілу не чырванела...
З кута, адтуль, дзе сядзіць Саўка, да дзвярэй праціскаецца Лена. Я ўжо даўно ўбачыў, што яна тут, на ігрышчы, круцілася з Алькаю — усё ж Чуеш не ўпільнаваў дачкі. Пакінуўшы Альку адну, Лена даросла прайшла побач і нават не зірнула на мяне — толькі сукенка прашумела. Мне быццам нехта шапнуў: ідзі следам. І я праз якую хвіліну, каб асабліва не відно было, што бегаю за дзеўкаю, выйшаў з хаты, шмыгануў у сенцах каля Мікіты і Дзямідзькі, якія ўжо зноў, нібыта нічога і не здарылася, мірна размаўлялі і смяяліся. У сенцах, ля самых дзвярэй на вуліцу, мяне схапіў за руку Рагатун, які немаведама як выкруціўся з круга:
— Гэта ты, Ясь?
— Я, дзядзька Грышка.
— Вось ты мяне цяпер у вочы дзядзькам Грышкам завеш, а зачы, вядома ж, Гарлачом клічаш... Ці Рагатуном, можа?
Сапраўды ў дзядзькі Грышкі было дзве мянушкі, і як каму хацелася, так той і называў яго.
— Што вы, дзядзька, не,— няўпэўнена маніў я, бо за вочы, як і ўсе, таксама зваў яго па мянушках.
Дзядзька Грышка быў на добрым падпітку і таму хацеў, усё не адпускаючы мяне, разабрацца ў гэтым, нібыта дужа важным для яго зараз пытанні. Я ж спяшаўся вырвацца ад яго. Калі Рагатун адпусціў мяне, адразу ж вылецеў з сенцаў.
На вуліцы стаяла насцярожаная сціш.
Нарэшце недзе за Булінам, з-за далёкага і шэрага сасонніку, на неба ўскацілася поўня. І ў яе святле неяк адразу па-іншаму засвяціліся дрэвы, хаты, сама вуліца.
Выбегшы, ледзь не стукнуўся ў Ленку — яна стаяла ля самага ганка і па-даросламу, нібы толькі што адскакала польку ў крузе, абмахвалася хустачкаю, ветрылася, адцягваючы кароткія, пышныя, сабраныя ў зборку ля гумкі, рукавы кофтачкі.
Лена, убачыўшы мяне, нічога не сказала, а паціху пайшла да вуліцы — туды, дзе рос вялікі клён, пад якім стаяла лавачка. Я моўчкі ішоў услед і сам сябе нечакана лавіў на думцы, што сёння мне чамусьці зноў захацелася пацалавацца. З Ленкаю. Нават здавалася, што сёння гэта будзе зусім не так, як тады, зімою.
Лена дайшла да клёна і спынілася. Пачакала, пакуль падыду я. Потым асцярожна ўзяла маю руку ў сваю і спыталася:
— Ці баліць, Ясічак? — і, зірнуўшы на мяне, дадала: — А ведаеш, Волечка такое маме наплявузгала.
— І што мама?
— Нічога.
Я стаяў зусім блізка — нават адчуваў, як пахне яе сушаная на ветры кофтачка, якую яна памыла, відаць, перад вяселлем, бачыў, як строга ў месячным святле бялее яе твар. Я паклаў руку Лене на плячо, і мае вочы самі сабою паволі пачалі набліжацца да яе вачэй...
Мне здалося, што і яе вочы спяшаліся насустрач маім...
Але тут на ганку весела засмяяліся маладыя. Я хуценька зняў руку, Лена выпусціла са сваёй далоні мае пальцы, і нашы вочы пачалі здаляцца — усё далей, далей і далей...
З вясёлым смехам прайшлі каля нас раёўшчынская Люська і сябрыньскі Жэнька. Убачыўшы нас, Жэнька шапнуў Люсьцы:
— Глядзі ты, новае вяселле завязваецца.
І весела засмяяўся. Люсьчын смех далучыўся да яго. Так бесклапотна, смеючыся, яны пайшлі па Таццянчынай сцежцы, па халоднай і буйной расе, якая, відаць, асыпалася на ногі.
Белая святочная сукенка маладой ужо злілася з асветленым поўняю наваколлем, і толькі чорны касцюм маладога доўга яшчэ, як прывід, як здань, чарнеўся ўдалечыні — нават здавалася, што ідзе Жэнька адзін, без нявесты.
Яны ішлі туды, дзе, выбегшы з лесу, стаяла на ўзлессі адзінокая рабініна...
Мусіць, надакучыла маладым сядзець за прапахлым гарэлкаю сталом, слухаць шумлівую гаворку захмялелых гасцей і адгукацца на іх настойлівыя «горка!», таўхацца ў цесным крузе Матрунчынай хаты — ім захацелася пабыць удваіх: можа, пагаварыць, а можа, проста памаўчаць разам.
Калі яны адышліся, я зноў, нясмела і сарамліва, хацеў паўтарыць тое, што ледзь не зблізіла нашы з Ленкаю вочы. Але зараз ужо ўсё было не так. І ўсё ж нашы вочы зноў наблізіліся, а калі я ўжо, здаецца, нават адчуў блізкую, не знаёмую яшчэ цеплыню Ленчыных вуснаў, ля нас, як выбух, пачулася:
— Што робіце?!
Я адхінуўся і ўбачыў, што, трошкі адбегшыся (каб я не дагнаў яго), стаіць на вуліцы Клёцка і спявае сваю старую песню:
— Ленчына шпадніча! Ленчына шпадніча!..
Там жа, побач з Клёцкам, рагочуць іншыя хлопцы.
Ленка раптоўна з такой ціхай і ласкавай зноў зрабілася злою, насмешліваю, калючаю, як рысь, кінулася на мяне, сарвала з галавы маю шапку і закінула яе ў агарод.
А потым адбеглася туды, дзе стаялі хлопцы, і пачала дражніцца:
— Лысега, лысега, лысега...
Я, прыкрыўшы рукамі галаву (мне здавалася, што ўсе бачаць, як месячнае святло пераліваецца на маёй учора пастрыжанай галаве), палез праз плот у Векавухін гародчык, які, шапаткі і асветлены поўняю, здаваўся нейкім страшнавата чужым і незнаёмым. І пакуль пад яблынямі, у пасохлым бульбоўніку, я шукаў шапку, Ленка ўсё яшчэ стаяла на вуліцы і дражнілася — нібыта маніла свайго быську, малое цяля, якое так смешна бадзецца тупым і бязрогім ілбом:
— Лыська, лыська, лыська... Ясюля, ясюля, ясюк...
Мне было да болю крыўдна, і я думаў сабе: «Ну, ладна, як толькі знайду шапку — даганю і пацягаю, наругу, Мікітаву дачку, за касу». То ж трэба так дражніцца, ды яшчэ перад хлопцамі!
Але калі вылез з агарода, Ленкі на вуліцы не было — яе дагнала Чуешава Алька, і яны, расказваючы, як адна садрала шапку, а другая ўкусіла Клёцку за руку, пабеглі дадому. Не было на вуліцы і хлопцаў. Толькі за вёскаю чуваць быў сцішаны Клёцкаў голас — відаць, цікаўны і настырны Хведзя па Таццянчынай сцежцы пабег услед за маладымі: паглядзець, куды яны пойдуць. Пад клёнам, на тым месцы, дзе толькі што стаялі мы з Ленаю, быў ужо Рагатуноў Раман з Клаваю — яны глядзелі на мяне і, смеючыся, шапталіся.
— Што, уцякла Лена? — спыталася Клава і зарагатала.
Ля ганка, асветленыя плямкаю святла, якая з хаты праз цёмныя сенцы, праз парасчыняныя дзверы прабівалася на двор і нібы памагала свяціць поўні, стаялі Халадзёнак з братам. Да іх ужо сыходзіў з высокага Матрунчынага ганка Хадосчын Мацвей. Халадзёнак гаварыў ціха, але ж увечары і самая ціхая гаворка чуваць далёка.
— Не кажы, Малах, яно ж усякае можа быць. Хоць гэты дурны Клёцка і гаворыць абы-што...
— Можа-то можа, але ж...
— А я вот Сымонавага хлопца кожны дзень з газэткамі чакаю, ля хаты сваёй пераймаю. А можа, наш Лёшка недзе жывы, думаю. А можа, дзе ў палоне да гэтага быў, а можа, калі абзавецца, пісьмо напіша.
— Дык ты ж, Ігнат, пахавальную паперку атрымаў, там ясна напісана, што Лёшка загінуў смерцю харобрых.
— Няхай сабе... Вунь і Саўкава Таццяна такую палучыла. А Саўка вунь і прыйшоў. З таго свету, лічы, вярнуўся...
Дык вось чаму Халадзёнак не дае мне штодзень праходу і заўсёды пераймае ля свае хаты! Я адчуваў, як той страх, што пачынаў халадаць недзе ля сэрца, калі я сустракаўся з дзядзькам Ігнатам, паступова мякчэў, і ўжо цяпер мне зусім не было боязна ні самога Халадзёнка, ні яго брата — хацелася нават падысці, пацягнуць дзядзьку, доўгага і худога, за рукаў і сказаць:
— Дзядзька, а я цяпер кожны дзень буду да вас заходзіць. Буду казаць, ці ёсць вам ад Лёшкі пісьмо...
Да братоў падышоў ужо Мацвей.
Пакруціўшыся ля ганка, я зноў пайшоў у хату, дзе, аж заходзячыся, аж якочучы ад задавальнення, весялілася Саўкава хромка.
Саўка іграў хуткую польку. У хаце нічога не змянілася.
Як і да гэтага, узяўшыся адзінаю рукою за рэмень, у крузе скакаў Гарлач — толькі цяпер ужо ён, праўда, кружыўся больш хутка: а як жа, полька не вальс!
Весела прыстукваў абцасамі лётчык — нібыта яны з Паўлінаю Раманаўнаю і не выходзілі з круга.
Таксама хораша скакалі Мікітаў Толік і Лэся.
Усё крыжыла Кольку ў адзін бок Цэшкава Дуня. Усё сядзеў у Шаўковіхі на каленях Дунін Міколка.
Усё яшчэ, папраўляючы завязаны палец, злаваўся на Мікіцёнка Гаціла, а хлопцы абгаворвалі тых, хто скача.
Мірна, як і раней, гаварылі ў сенцах Мікіта з Дзямідзькам.
Толькі зараз ужо ў крузе не хапала маладых. Падумалася, як бы мільгаў, нібы белае крыло цішыні, у гэтым хуткім танцы Люсьчын вэлюм! У крузе якраз не хапала іхняга вясёлага смеху...
Недзе за вёскаю грымнуў прыглушаны, як адыходзячы гром, выбух.
— Гэта, відаць, Яўсей са сваёй «кацюшы» чатырохствольнай бабахнуў,— засмяяўся Клёцка.
— Ды не, гэта нехта толам рыбу глушыць,— выказаў сваю здагадку Дзямідзька, які, грукаючы нагою, увайшоў у хату.
— А хто б гэта мог быць? — усумніўся Мікіта, які за Дзямідзькам уціснуўся ў дзверы.— Усе ж, здаецца, сёння тут, на вяселлі.
— Можа, ленькаўцы ці з Лапысіцы хто...
Саўка пасля выбуху спыніўся на якую пару хвілін, даў крыху перадыхнуць гармоніку, а пасля зайграў з новаю сілаю. Ён іграў усё хутчэй і хутчэй, усё паскараючы і паскараючы танец. Усё хутчэй і хутчэй круціліся танцоры: некаторыя ўжо выбіліся з рытму, музыка іх абагнала, і яны неўпапад тупалі пасля яе, а некаторыя, здавалася, аж ляталі па крузе, ледзь-ледзь кранаючыся масніц,— абы не адстаць ад музыкі. Калі Саўка, як заўсёды, рэзка абарваў танец, амаль усе, узрадаваўшыся, што полька нарэшце скончылася, тармазілі на месцы і, баючыся ўпасці, пакуль што стаялі ў крузе і аддыхваліся — чакалі, калі перастануць кружыцца галовы...
Саўка махаў пальцамі прастрэленай рукі — каб хутчэй адыходзілі ад такой імклівай ігры...
І раптам у нязвыклую пасля танца цішыню з лямантам убег Клёцка і, спыніўшыся пасярод круга, плачучы, нешта хацеў сказаць:
— Там... там...
— Што — там? — збялеўшы, пачаў набліжацца да хлопчыка Рагатун.
— Там... там...— усё ніяк не ўдавалася Клёцку праглынуць слёзы.— Там... маладыя... на міне...
У хаце стала зусім ціха.
— Шт-о-о-о?! — нема зароў у гэтай цішыні Саўка і, устаўшы з табурэткі, як сляпы, выставіўшы ўперад рукі, пайшоў на Клёцку, але ж невідушчымі, слепавата звужанымі вачыма глядзеў Саўка не на хлопца, а некуды глыбей, далей — за Клёцку: відаць, туды, дзе толькі што грымнуў выбух. Гармонік, што вісеў на адным плячы, расцягнуўся як не да самае падлогі і біў дзядзьку Саўку па нагах, але ён нібыта гэтага і не чуў. Выставіўшы ўперад рукі, павольна, натыкаючыся на людзей, ішоў, ледзь перастаўляючы пацяжэлыя ногі — быццам ён праз сцены, праз хату, праз вуліцу, праз лес бачыў таго, хто паставіў гэтую жахлівую міну, і ішоў яго задушыць...
Загаласілі бабы. Заплакаў Дуньчын Міколка. Глуха загаманілі мужчыны. Яны, нібы спадзеючыся на нешта, настойліва распытвалі Хведзю:
— Можа, не падарваліся? Можа, іх толькі параніла? А можа, гэта табе здалося?
Ікаўка ў Клёцкі прайшла, і ён адказваў:
— Не, не здалося. Люсьцы захацелася рабіны наламаць. Жэнька падняў яе, а Люська ламала гронкі і смяялася. І як толькі Жэнька паставіў яе на зямлю, побач з Люськаю, там, дзе яны былі, толькі полымя ўверх шуганула. Выбуху я не чуў...
— А пад якой, гета, рабінаю? Пад той, што на самым узлеску стаіць? — дапытваўся Дзямідзька.
— Ага...
— Ва-ся-пок забіў дзяцей. Ва-ся-пок,— расцяжна і ўпэўнена закрычаў Мікіта.— Гэта ж яго міна, якую ён з немцамі некалі на партызанаў ставіў. Бо рабініна — такі добры назіральны пункт для партызан была. Выбежыш з лесу, перабяжыш да яе, і ўсё відаць кругом, дзе хто ідзе, дзе хто едзе.
— Во, крывапівец! — галасіла Шаўковіха.— І самога тут няма, а людзей усё забівае.
— Нічога, цётка, нічога. Мы гэтага клапа з яго шчыліны дастанем,— супакойваў яе дзядзька Грышка.— Знойдзем крывапіўца. І з Карэліі яго выкалупаем.
Хата апусцела. Усе — і бабы, галосячы, і мужчыны, гамонячы,— па цеснай Таццянчынай сцежцы беглі туды, на ўзлесак, дзе, выйшаўшы з лесу, як прывід, у месячным святле ціха стаяла страшная, чорная рабініна і дзе ўжо, чуваць было, роспачна галасіла Лаўрэніха...
Прачнуўшыся і пачуўшы, што ў вёсцы пасля нейкага выбуху крычаць, плачуць і гучна гавораць, спахапіўся начны вартаўнік дзед Шэпка і паспешна, не прыпыняючыся, нібыта на пажар, забаўкаў па гільзе ад снарада, якая вісела на бярозе ля самай Шэпкавай хаты і замяняла звон — баў! баў! баў! Гэты звон трывожна запаўняў наваколле, шырыўся і расціскаўся, як спружына, разыходзіўся кругамі, падмінаючы пад сябе і Раёўшчыну, і Буліна, і Новыя Вербы, і іншыя блізкія вёскі, дзе таксама, відаць, павыходзілі на вуліцы людзі, гаманілі там, спалохана пытаючыся адзін у аднаго:
— Што гарыць? Дзе гарыць?
На вуліцы мяне дагнала Лена. Спрасоння яна дрыжала, калацілася і ўсё спрабавала моцна сціснуць зубы, каб яны не ляскалі,— Лене было холадна, ці то ад золкага пасля цёплай хаты вечара, ці то ад страху.
— Што, Ясічак, тут было? — спыталася яна.
— Жэньку і Люську забіла...
Яе дрыжыкі перадаліся і мне. Зараз ужо закалаціла мяне, і я таксама да болю сціснуў зубы, але яны ўсё роўна гучна стукалі.
Лена ўчапілася за маю руку, мацней прыхінулася да майго пляча — нібыта, малеча, хацела абараніць мяне, засцерагчы, засланіць ад чагосьці вось такога страшнага і недарэчнага, як гэтая смерць маладых.
І вось, хоць прайшло ўжо столькі часу з таго пасляваеннага вяселля ў верасні, хоць я ўжо амаль і не помню таго хлапчука Яську, з кім на працягу ўсёй гэтай аповесці ішоў побач (яму быў не лішні сякі-такі мой вопыт, а мне так трэба была яго непасрэднасць, яшчэ не сапсаваная нічым),— дык вось, хоць прайшло столькі часу, мяне ўсё яшчэ, здараецца, будзіць вось гэты выбух, і я, прачнуўшыся, доўга ляжу і ўспамінаю вайну, вяселле, маладых, ляжу і думаю, ад чаго ж тады хацела мяне ўберагчы Лена? Ад страху? Ад міны? Ад выбуху? Ад смерці? А можа, ад самой вайны, якая звычайна не канчаецца ў Дзень Перамогі і не ўкладаецца нават у такія шырокія і здоўжаныя ад пакут берагі.
1973 г.