Яна з’явілася тут зусім нечакана.
Але сказаць так — крыху пакрывіць душою: ён увесь час думаў пра яе і, канечне ж, чакаў гэтай сустрэчы. Больш таго, толькі ён сам ведае, колькі давялося прыкласці намаганняў, каб усё вось гэтакім чынам і сталася.
А сталася яно так, як ён і хацеў.
Яна, святочная і даверлівая, радасна лятала каля яго, пырхала перад самым тварам — ён нават лавіў лёгенькі, прыемны павеў ветрыку ад яе лёту,— дакраналася крыламі да вуснаў, і ад гэтага дотыку яму было казытліва-ўцешна, а калі і не дакраналася — касец усё роўна адчуваў, якая яна ўся аксамітна-пяшчотная.
Чатыры яе крылы купаліся ў ранішнім сонцы, яшчэ не стомленыя пакуль што промні шчодра падалі на шматкалёрныя строі, ад чаго ўся яна рабілася яшчэ ярчэйшаю, пералівалася і ззяла, нібыта вясёлка: стракатыя, барвяныя палосы трымцелі самі па сабе, паступова пераходзячы ў вялікія і яркія плямы на прыканцах: яркаблакітныя — уверсе, аранжавыя, як полымя, — унізе. Па іх яшчэ, як маланкі, жыхалі чорныя зігзагі, а з ніжніх крыльцаў уважліва глядзелі на ўсё нібыта сапраўдныя, нібыта жывыя вочы.
Яна, звычайная беларуская мятлушка, была чамусьці падобна на паўднёваамерыканскую Німфаліду, якая раптам ахвяравала такімі звыклымі, душнымі і вільготнымі, тропікамі, каб нацешыцца нашымі халаднаватымі, зацененымі кустамі, падлужжамі ды сенажацямі, і зараз, не ведаючы ці не верачы, што яны радыяцыйныя, насалодна крыляла над імі, радуючыся сонцу і лету.
Яна вілася каля яго, і яму гэта было прыемна: ён разумеў, што мятлушка таксама радуецца сустрэчы і яе ўзрушаны танец крыл, канечне ж, прысвечаны толькі яму.
Ён клікаў яе доўга і цярпліва, — нават загадваў: «Прыляці!», і яна прыляцела — і таму зараз не сумняваўся, што кружыць каля яго менавіта яна, яго каханая.
Так сталася, што лета на доўгі час іх разлучыла: яна з мужам паехала на поўдзень, ён з жонкаю — на поўнач.
Бо ён быў з поўначы Беларусі, яна — з поўдня. Таму ён дражніў і лашчыў каханую Азіяй, яна яго — Нордам.
Ён паехаў, яна паехала. Ён касіў, яна сена варушыла. Ён касіў тут, яна варушыла сена там, але ім здавалася, што яны працуюць поплеч: ён косіць для яе, яна варушыць для яго.
Бо яна часта з’яўлялася тут мятлушкай — калі ён клікаў яе. Але нават калі і не клікаў, прылятала сама.
Яна пырхала вакол яго, такая прыгожая, зграбная і элегантная, што яму не хацелася верыць, было нават балюча ўспамінаць, што мятлушкі адносяцца да атрада насякомых,— якія ж тут да д’ябла насякомыя, калі такая незямная прыгажосць! Хаця, а чаму насякомае не можа быць прыгожым? Німфаліда то падлятала зусім блізка, у лёце, не складаючы крыл, трапятліва садзілася яму на вусны, на валасы, на плечы, то адляталася далёка-далёка — ён ужо ледзь пазнаваў яе між красак і іншых мятлушак, — і звабліва лётала там, удалечыні, нібыта і яго клікала туды.
Ён лашчыў яе вачыма, гаварыў ёй пяшчотныя словы, бо яна і напраўду здавалася яму самаю прыгожаю з усіх соцень тысяч відаў мятлушак, што існуюць на зямлі, уголас захапляўся ёю і, бачачы, як трымцяць ад шчасця яе крылцы, адчуваў, што яна яго разумее, — мятлушкі, каб вы ведалі, усё чуюць, хоць самі не выдаюць ніводнага гуку.
Калі ў чарговы раз яна, памітусіўшыся каля касца, зноў паляцела, нібы вабячы за сабою ўдалеч, ён паклаў на пракос касу і пайшоў за ёю. Німфаліда махала крыламі ўсё хутчэй і хутчэй, адляталася ўсё далей і далей, і яму, каб дагнаць яе, давялося пабегчы. Разагнаўшыся, ён і не заўважыў, калі, нібыта самалёт ад узлётнай паласы, адарваўся ад зямлі і лёгка, як усё роўна штодзень рабіў гэта, паляцеў над лугам: толькі што бег, а ўжо ляціць.
Уражаны, ён глядзеў на траву і краскі, што праплывалі пад ім, — зверху яны выглядалі зусім не так, як на зямлі, — і не мог стрымаць сваё хваляванне: ён ляціць!
Вусікі, выстаўленыя далёка наперад, на канцы якіх, мусіць, і былі цяпер ягоныя вочы, давалі магчымасць зірнуць на сябе як бы зверху: падымеш іх, паварушыш,— і ўсё відаць.
І ён убачыў самога сябе — вялікага матыля з моцнымі крыламі. Магчыма, гэтая думка пра моц узнікала ад таго, што на пярэдніх, цёмна-карычневых крылах, нібы намаляваныя кім, кідаліся ў вочы яшчэ адны — ярка-чырвоныя, зграбныя, усе скіраваныя на імклівы лёт. Гэтыя, другія крылы, былі падобныя на птушыныя, і таму яму здавалася, што ён зараз і птушка, і матыль адразу і мае не чатыры, а ўсе восем крылаў.
Дзіўна, ён любаваўся сабою, асабліва пасля таго, як, разгледзеўшыся, заўважыў, што нагадвае Птушкакрыла з Новай Гвінеі — матыля, здымак якога ўбачыў калісьці ў нейкай каляровай кніжцы і які яму спадабаўся менавіта размахам і магутнасцю крыл.
Адсюль, мусіць, і ў самога ўзнікла адчуванне сілы і дужасці.
Аднак махалі яго крылы гэтак жа, як і ва ўсіх матылёў і мятлушак на свеце, — ціха, невагома, далікатна.
Вывучаючы свой новы стан, разглядаючы, нібы старонні, самога сябе збоку, дзівячыся траве, якая раптам асталася далёка пад ім, ён і не заўважыў, дзе згубіў каханую.
А як асачыць яе, зноў знайсціся і з’яднацца, калі прастора так бязмежна расшырылася, а самі яны — гэтак зменшыліся?!
Німфаліда сама падляцела да яго, і яны, абое, узрадаваўшыся дотыку, нібы злучаныя ім, залуналі побач — крыло да крыла. Птушкакрыл, як і трэба сапраўднаму мужчыну, адразу ўвесь клопат пра мятлушку ўзяў на сябе, і тая, удзячная і задаволеная, паслухмяна ляцела туды, куды ён яе вёў.
Яны ляцелі над самай травою, і тое, што раней здавалася суцэльнай белай кіпенню, зараз раз’ядналася на асобныя чатырохпялёсткавыя кветкі — пялёсткі былі буйныя і непрыгожыя. Нават маленькія беленькія зорачкі ў траве, якія заўсёды радавалі яго вока, парабіліся вялікімі і зараз выглядалі несамавіта — як парэпаныя чалавечыя рукі. Ужо не кажучы пра фіялетава-малінавыя пялёсткі журавельніку: па іх, як маршчакі, спрэс ішлі глыбокія барозны, а самі яны былі ўсе дзіравыя — як добра, што чалавечыя вочы не бачаць гэтых дзірак! Пачынаў зацвітаць лён, і мятлушкі віталіся як не з кожнаю белаю кветкаю, што зрэдзь дзе засвяцілася на зялёным лоне.
На адну з іх яму захацелася прысесці, і яна захісталася і сагнулася нават пад ім, амаль невагомым. Птушкакрыл гайдаўся на кветцы, уверсе крыляла сяброўка, а ён, здзіўлены і ўражаны, назіраў, як нешта робіцца з часам — побач ківалася другая ляніна, якая ўжо адцвіла, і матыль увачавідкі бачыў, як большае і расце каробачка, а ў ёй проста на вачах спеюць зярняты...
Ён паказваў каханай тыя мясціны, якімі ўсё лета любаваўся сам.
Спачатку завабіў да крыніцы, з якой, натаміўшыся, любіў піць чыстую, халодную — аж зубы заходзяцца — ваду. І мятлушка ўпэўнена, лёгка і звычна крыляла над крыніцаю, нібыта ведала яе даўно, а яму было страшнавата — вось так, зверху, ён бачыў сваю крыніцу ўпершыню, і таму яна, напраўду маленькая, здавалася адсюль вялікаю-вялікаю — быццам возера.
Да таго ж адсюль і яна выдавала не такою прыгожаю — выпіралі ўсе заганы і хібы. Крыніца была нават замучонаю — мусіць, у яе ўскочыла люгашка і папоўзала, пакешкалася там на дне — і ён, каб зменшыць непрыемнае ўражанне, узлятаў усё вышэй і вышэй.
Мятлушка ж, наадварот, падлятала да самай вады і тут жа, не замачыўшы нават крыл, узлятала ўгору, вілася ля яго, нібыта хацела зрабіць яму прыемнае — глядзі, маўляў, як мне падабаецца тваё дзіва.
Над крыніцамі звычайна растуць вербы, а над гэтаю стаяла бярозка з белаю-белаю, як снег, карою. Роўная, станістая, сіметрычная, з непраўдападобна правільнаю формаю, зараз яна здалася яму крыху іншаю — і сукі нязграбныя, і кара брудная, — і ён хутчэй паклікаў мятлушку да вялікага куста званкоў, які рос непадалёку.
Ага, менавіта да куста, бо званкі часцей за ўсё стаяць у траве па адным, па два, а тут з аднаго кораня буяў цэлы букет, можа, на сотню кветак. І раней, калі ён ішоў да крыніцы, яшчэ здалёку кідалася ў вочы блакітная пляма ў траве, а зараз яна зрабілася вялікім, нязгледным воблакам, якое, сінеючы, як неба, засланіла сабою ўсё на свеце.
Кожную раніцу, ідучы і з парожнім, і з поўным, ён паказваў ёй, хоць яна і была далёка адсюль, гэтыя званкі. Такое стала ўжо нейкай завядзёнкаю, нейкім рытуалам, і калі часам не ўдавалася прычасціцца кветкамі, увесь дзень яму было сумна і нечага не хапала.
Яны крылялі зараз над гэтым воблакам, садзіліся на яго, заляталі ў самі званкі, нібыта збіраліся наведацца ў кожны з іх, і тады перад імі ўзнікалі вялізныя, як грамафонныя раструбы, ёмістасці, дзе было парожне, гулка і халаднавата. Пералятаючы на новую кветку, яны сустракаліся крыламі, і ад гэтага ўзнікала нейкае трапятліва-невыразнае пачуццё, нейкае чаканне...
Раптам ля крыніцы забразгаталі вёдры, і ён, азірнуўшыся, убачыў: жонка, мусіць, не знайшоўшы яго на пракосах, прыйшла па ваду сама. З ёю былі і ягоныя дзеці — хлопчык і дзяўчынка. Жонка адразу заўважыла матылёў — мусіць, яны былі самыя яркія тут — і закрычала:
— Дзеці, зірніце, якія прыгожыя мятлушкі вуньдзека над званкамі лятаюць!
І малыя, асцярожна, каб не спалохаць, крадучыся на пальчыках па траве, трымаючы напагатоў сачкі, пачалі падыходзіць да іх. Птушкакрыл зірнуў на Німфаліду і зразумеў, што яна, заюшаная ў кветках, не бачыць небяспекі. Ён падляцеў да яе і пакуль абудзіў, прывёў у прытомнасць — мятлушка была нібы ў якой прастрацыі і, здаецца, не помніла сябе, — ім давялося ўзлятаць з-пад самых дзяціных сачкоў — ён ледзь выпіхнуў каханую з-пад абадка. Узбуджаныя, яны не паляцелі па-над травою, а ўзняліся высока над лугам.
Дзеці, перажываючы, што прамахнуліся, што не злавілі матылёў, стаялі цяпер пад імі і, задраўшы ўгору галовы, махалі сачкамі — усё спрабуючы дастаць да іх. Але дастаць было зараз немагчыма — яны ўзвіналіся ўсё вышэй і вышэй, і ўсё меншалі і меншалі званкі, крыніца, бярозка, яго жонка і дзеці.
Мятлушкі ўзнімаліся да таго часу, пакуль не адчулі, нарэшце, што на вышыні памацнеў вярховы вецер і ён зносіць іх зусім у другі бок — далей і ад хаты, і ад крыніцы. Яны спусціліся крыху ніжэй, дзе не было ветру, і паволі паляцелі на свой луг, да свежых пракосаў.
Ляцелі над садам, дзе ўвачавідкі большалі і даспявалі яблыкі.
Ляцелі над стагамі, якія ён паспеў паставіць ужо.
Ляцелі над кустоўем, у якім зараз, зверху, ён бачыў сям-там птушыныя гнёзды, а ў іх — птушанят, што, чакаючы матак з кормам, павыстаўлялі ў неба разяўленыя дзюбкі.
Віліся над няскошанаю травою, іх крылы то дакраналіся адно да аднаго, то разляталіся ў розныя бакі, каб неўзабаве зноў з’яднацца, іх танец быў такі выразны і нецярплівы, і ім абаім было так хораша і шчасліва думаць пра тое, што вось-вось павінна будзе здарыцца...
Ён ведаў, што гэтая прывідная радасць ненадоўга, яна, як і сама мятлушка, неўзабаве знікне, растане ў прыродзе, і таму Птушкакрыл спяшаўся нацешыцца і ёю, каханаю, і іхнім сумесным палётам, і сваёю невагомасцю — такою прыемнаю побач з яе невагомасцю...
Унізе, пад імі, было аж жоўта ад святаянніку — ён гэтак цвіў тут, што амаль поўнасцю засланяў сабою зялёную траву, ад кветак так пахла мёдам і нечым яшчэ, зваблівым, нечаканым і таямнічым, што яны, не згаворваючыся, нецярпліва і паспешліва ўпалі ў гэты жоўты цуд. Увесь луг ім не патрэбен быў — хапіла і адной кветкі.
Кветка іх аб’яднала. Яны ўтачылі ў яе паміж песцікаў і тычынак, што, вялікія і тоўстыя, стаялі вакол галоў, нібыта слупы, свае хабаткі-смактуны, тыя дашукаліся нектару, хабаткі сустрэліся ў красцы, ніжэй пялёсткаў, прыціснуліся адно да аднаго, і ён аж затрымцеў ад нейкай незразумелай асалоды, ад нейкага незвычайнага пачуцця. Яму было вельмі прыемна, нектар, здавалася, пераліваўся з хабатка ў хабаток, гэта хвалявала, узрушала, распальвала, і таму, быццам ад пацалунка, млява і светла кружылася галава.
Тое ж самае, мусіць, адчувала і яна, бо мятлушкі неўзабаве, гэтак жа нецярпліва, як і ўпалі на святаяннік, зноў жа не згаворваючыся, успырхнулі з краскі і, не разлучаючыся, пачалі падымацца ўсё вышэй і вышэй.
Падымаліся яны хутка, нібы спяшаліся куды — ён нават адчуваў, як гэты імклівы ўзлёт халодзіць яшчэ не высахлы ад нектару хабаток.
Там, у вышыні, яны з’ядналіся зусім: з дзвюх кропак стала адна. І калі б хто-небудзь убачыў гэтую кропку з зямлі, ніколі б не паверыў, што ў ёй трапечуць дзве мятлушкі — настолькі блізка закаханыя былі зараз адно да аднаго.
А на самым дне блакіту паспешліва трапяталі, біліся аб неба матыліныя крылы, аж пакуль у нейкі момант не абвялі, нібы ветразі, якія згубілі вецер, і проста так ужо, лена і стомлена, амаль не варушачыся, дзеля прыліку толькі абапіраючыся на паветра, паволі падалі туды, адкуль толькі што так імкліва ўзляцелі.
Зараз ужо нічога іх не цікавіла і нічога для іх не існавала...
На луг, вярнуўшыся ад крыніцы, прыбеглі дзеці, і мятлушкі, абыякавыя і сцішаныя, амаль са складзенымі крыламі, як мёртвыя, падалі якраз у падстаўленыя імі сачкі.
Нейкі час ён нічога не помніў і нічога не разумеў.
Ачуўся ўжо на зямлі: стаіць пасярод святаянніку, а дзеці ўзбуджана цягаюць, тармосяць яго за сарочку:
— Тата, тата, тут жа во з неба толькі што падалі дзве мятлушкі!
— Тата, тата, ты таксама хацеў іх злавіць?
— Тата, тата, а дзе яны падзяваліся? Падалі, і няма...
Ён няўцямна, невыразна і неахвотна адказваў на дзяціныя пытанні, а сам няпэўна, безуважна, як той грак, круціў ва ўсе бакі галавою — нібы і на самой справе хацеў убачыць, дзе ж падзеліся мятлушкі...
І так было ўсё лета.
Колькі ж разоў яны вось гэтак падымаліся ў неба і падалі потым зняможана на зямлю!
І яшчэ былі пісьмы. Праўда, лістоў на выяву не было, былі толькі словы-думкі, словы-разважанні, якія ён, здаецца, счытваў адразу з яе памяці.
«Дзякуй, дзякуй, дзякуй за свята, за добры мой настрой! — летуценіла каханая, і ён адчуваў, якая яна зараз шчырая і цнатлівая. — Дзякуй за тое, што ты мяне кахаеш, дзякуй за тое, што я цябе кахаю! І няхай так будзе вечна. Я шчаслівая, я любімая. Я кахаю, мяне кахаюць — што ў жыцці можа быць яшчэ радасней і жаданей?! Добрай раніцы табе! Я такая ўсё ласкавая і поўная пяшчоты. Я цябе кахаю! Ты мой родны, мой адзіны. Пацалуй, абдымі. Я так засумавала па табе!»
Іншым разам яна задумвалася:
«Мне не спіцца. Апошнім часам мне няма калі думаць. Стамляюся. Мозг становіцца тупы. Сёння я таксама стомленая. Толькі па-іншаму. Адчуванне такое, што я іду над безданню па тонкай кладцы. Таму, канечне ж, не засну.
У нас ёсць многа пра што пагаварыць. Мы ж не пачынаем гэтых размоў. А трэба.
Тваё жыццё. Маё жыццё.
Твая сям’я. Мая сям’я.
Наша жыццё.
Сёння я скажу табе ўсё, што думаю пра гэта.
Як ні дзіўна, але я згодна з тымі, хто лічыць, што, калі ёсць каханне, трэба, каб была і сям’я. А калі без сям’і, то гэта ўжо не каханне, а распуста.
Аднак мы з табою людзі разумныя: ты — таму, што сапраўды разумны і прадбачлівы, я — таму, што кахаю цябе. Ты ведаеш, што сям’я — гэта канец кахання. Я ведаю, што сям’я — працяг кахання. Ты не ўяўляеш, якое шчасце наліваць суп галоднаму мужчыну і засцілаць яму ложак. Толькі калі гэтага мужчыну ты кахаеш.
А ты кажаш, што каханне трэба красці...
Канечне, можна ўкрасці каханне, можна, тоячыся, нарадзіць нашага сына. І няхай яго выхоўвае чужы бацька. А ці разумееш ты, што чужы бацька тады народзіцца ў маіх вачах сам. А заадно родны бацька змізарнее.
Чуеш, я берагу не толькі сябе.
Я берагу цябе!»
А тады зноў шчымлівыя-шчымлівыя словы, ад якіх нават у яго, мужчыны, расеюць вочы:
«Я выйшла адна на луг, каб пабыць з табою. Не крыўдуй, што выцягнула і цябе на прагулку. Канечне ж, ідзе дождж. Ты ж ведаеш, што я люблю дождж. Чуеш, як ён прыемна лопае па капюшоне? Не чапай, хай ляжыць твой парасон. Не прамокнеш. Вось так нацягні капюшон. Добра? Ну вось бачыш...
Так добра ісці і маўчаць. І думаць. І думкі такія ж манатонныя, як шум дажджу. Палюбі дождж, як ты любіш зімою снег і мяцеліцу! У сонечнае надвор’е добра ўсім... А ў дождж — толькі некаторым... Ціхі сняжок таксама любяць многія. Дождж жа трэба разумець.
Я не даю табе працаваць. Я не ведала, што так будзе. Раней улічвала, што табе трэба працаваць, а зараз станаўлюся ўсё большай і большай эгаісткаю. І нават вось зараз выцягнула цябе ў дождж, таму што самой прыемна ісці і маўчаць побач з табою.
Жанчына пакутуе, калі яна расчаравалася ў самым галоўным — у сям’і і ў каханні. Бо жанчына заўсёды жыве, і гэта правільна, і гэта нармальна, толькі гэтым. Усё астатняе — справа мужчын. І гэта таксама нармальна. Бо жанчына перастае любіць мужчыну, калі ён заняты адным каханнем. І хаця яна раўнуе яго да Справы, гэтая рэўнасць (не магу падабраць слова) узвышае і жывіць яе Каханне.
Ты думаеш, мы можам некалі ўзненавідзець адно аднаго? Ніколі! Я не ведаю такога пачуцця — нянавісць! Мая бабуля кажа, што ненавідзець — грэх. А бабуля зараз (больш, чым раней, калі я сама была разумненькаю) для мяне вялікі аўтарытэт.
Табе не холадна? А мне чамусьці стала сцюдзёна. У цябе такія цёплыя губы. Вожык ты мой калючы... Не кажы толькі слоў, якія — няпраўда. Я баюся не верыць табе. Для мяне гэта будзе смерць...
Калючая шчака — самая ласкавая на свеце.
Абветраныя губы — самыя пяшчотныя і жаданыя...
Божа мой, колькі званочкаў! Аж звініць усё, нягледзячы на дождж. Яны паапускалі мокрыя галоўкі, каб не налілося вады ўсярэдзіну, каб не адсырэў голас. Чуеш, як звіняць? Я рада, што ты чуеш. Давай нарвём іх і паставім у збанок. Хай звіняць у нашай хаце, якой у нас няма.
А колькі святаянніку. Праўда, на дажджы ён зусім не пахне і не такі прывабны. Я ж ведаю, што ты любіш яго ўсякім. Імкнуся палюбіць яго і я, гэтак жа, як і ты.
А вось мой сімвал — ясень. І сімвал майго поўдня. Сімвал жа тваёй поўначы — елка. Бачыш, якія мы розныя, якія ў нас розныя сімвалы. Твае лясы — яловыя, цёмныя. А мае — ясеневыя, светлыя. Я люблю прыязджаць да свайго Ясеня ўвосень. Тады, калі ён стаіць светлы-светлы, як сонечны дзень. Нават уночы, нават цёмначы...
Але я хачу любіць і тваю елку!
Хадзем дадому. Там утульна і цёпла. Дзеці ўжо спяць. Я павярнуся на бачок, абдыму цябе і моцна-моцна засну. Прашапчы мне калыханку. І пацалуй. І скажы, што кахаеш...
Дзе ты зараз? І чым у гэты час займаешся?
Давай будзем шчаслівымі!
Бесклапотнымі.
Наперадзе бясконцае жыццё.
І я цябе кахаю».
А потым — пранізлівае, як крык:
«Хто я?
Я жанчына, якая аднойчы разам з табою ўбачыла адзін і той жа міраж. Дарога ў пустыні цяжкая. Міраж ратуе мозг. Мозг ратуе цела. І ідзеш, ідзеш да міража. А пустыня бясконцая...
Люблю, люблю, люблю!
А ты ведаеш, як прачнуцца ўночы і адчуць рукою сценку канапы?
Люблю, люблю, люблю!
А ты ведаеш дзікунства і гордасць маёй рэўнасці?
Люблю, люблю, люблю!
А ты ведаеш, як невыносна думаць, што ў нас няма будучыні і ніколі не будзе нашага сына?
Ох, як балюча-балюча-балючанька...
Я не магу так! Чуеш, не магу...
Безвыходнасць — гэта імгненне. Жыццё — гэта вечнасць. Я заўсёды любіла жыццё і раніцу. Дзе ты, раніца?!
Каб ты ведаў, як мне зараз цяжанька і як трэба, каб ты выцер мне слёзы...
А быць бы мне жанчынаю сучаснай і моцнай. І кіраваць бы сабой, як захочацца. Хочаш — працуй, хочаш — весяліся, хочаш ні пра што не думаць — калі ласка, не думай.
Твар у жанчыны, якая многа думае, становіцца шэры, характар — невыносны, старасць — заўчаснай.
Зрабі мой твар вясёлым і свежым.
Характар — лагодным.
Старасць — прагані.
Любі мяне, горды мужчына. Абдымі. Скажы: «Усё лухта».
Мне нельга аставацца адной!
Дрэнна мне ў жыцці, горды мужчына.
Няўтульна і няўпэўнена мне ў жыцці, горды мужчына.
Адзінока і непрыкаяна мне ў жыцці, горды мужчына.
Горна і скрушліва мне.
Ці думаў ты хоць раз пра гэта, горды мужчына?
Мне блага, мне кепска, мне дрэнна.
Сядзь каля мяне, пасядзі. Але ведай: мяне нельга супакойваць і суцішаць словамі, якімі ты супакойваеш і суцяшаеш іншых. Проста пабудзь побач. Мне нельга быць адной.
Чуеш, я не баюся ночы. Я баюся жыцця!»
Вось так: усё лета яе не было з ім і ўсё лета яна была побач.
Сёння каханая павінна прыехаць, і яны, канечне ж, сустрэнуцца.
З раніцы паспрабаваў касіць, але ўжо, зразумела, не касілася. Прайшоўшы пракосы са два, ён старанна выцер травою касу — ведаў, што расстаецца з ёю надоўга, а можа, і назаўсёды,— вярнуўся ў двор і павесіў касу пад страху. Пераапрануўся ў чыстае і, кінуўшы жонцы: «Мне трэба з’ездзіць у Рай» (так ён называў свой невялікі райцэнтр), пайшоў на лясны аўтобусны прыпынак.
Думаў, што як толькі ўбачыць каханую, адразу ж кінецца да яе, сцісне ў абдымках і будзе цалаваць, цалаваць, цалаваць, не зважаючы ні на кога — няхай увесь свет глядзіць і зайздросціць, які ён шчаслівы, што сустрэў яе! А як заўважыў ля возера, дзе яны яшчэ загадзя дамовіліся спаткацца, зніякавеў, засаромеўся, разгубіўся, як хлапчук, — мусіць, ён за лета прызвычаіўся да мятлушкі, а да зямной жанчыны трэба было прывыкаць наноў.
Разгублена стаяў на сцежцы і ніяк не мог скрануцца з месца.
Яна сама, лёгкая і летняя, у тоненькай белай сукенцы, якая ўся прасвечвалася на сонцы, падбегла да яго:
— Добрай раніцы, мой Ясень!
— Добрай раніцы, мая Мятлушка! — зашэрхлымі вуснамі адказаў ён, цнатліва ўзяў каханую за пальчыкі і стаяў моўчкі — любаваўся ёю. Яго вочы прывыкалі да яе вачэй, яго рукі прывыкалі да яе рук, яго дыханне прывыкала да яе дыхання...
Яшчэ ў Мінску, да ад’езду ў розныя вёскі, яны дамовіліся сустрэцца тут, у Раі, ля возера, каб канчаткова вырашыць свой лёс — гэтае раздваенне чым далей, тым здавалася невыносней, хацелася ўжо нейкай пэўнасці, спакою і яму самому.
Калі ёсць каханне — трэба, каб была і сям’я...
Яны знойдуць, вымілуюць сваю сям’ю, пабудуюць кааператыўную кватэру, народзяць свайго сына, якога таксама назавуць цудоўным даўнебеларускім імем — Ясень, і будуць яго выхоўваць самі.
Адсюль вось так, улегцы, пакінуўшы ўсё сваім сем’ям, паедуць яны ў сталіцу, каб на чыстым месцы пачынаць новае жыццё.
Гэта было зманліва, але і трывожна: жыло дзве сям’і, а стане раптам тры. Якою будзе новая, невядомая,— трэцяя?
Яны хадзілі ля возера, жартавалі і смяяліся, але гэтае запытанне бачыў ён і ў яе вачах: якой мусіць нарадзіцца іхняя сям’я?
І ўсё ж, вочы ўспомнілі вочы, а рукі — рукі. Яна прытулілася да яго шчакою, яго вусны самі знайшлі ямачку ля куточкаў яе вуснаў, і ўсё знікла — і трывогі, і хваляванні, і недавер: яны сталі тымі ж, як і да гэтага лета,— роднымі, жаданымі, сваімі...
Недзе ўзнікла была думка зноў скінуцца матылямі, каб адчуць ні з чым не зраўнаную насалоду ад лёту, але яна адразу ж здалася такою наіўнаю, дзяцінаю і непатрэбнаю — зараз ім было хораша хадзіць людзьмі.
Узяўшыся за рукі, закаханыя блукалі вакол возера і гаварылі, гаварылі, гаварылі і ніяк не маглі нагаварыцца. Ім было светла, уцешна і шчасліва, і яны гэтага не хавалі — весяліліся, забаўляліся, бегалі, даганялі адно аднаго.
Ішоў час, а яны не бачылі часу.
Вакол віравала жыццё, а яны не заўважалі яго. Нібыта былі, як раней, у небе, а не на зямлі.
І толькі адзін выпадак змусіў іх зноў спусціцца з нябёс, вярнуў да рэчаіснасці і крыху прыцьмеў радасць.
Вялікі бухматы чмель, які доўга, з непрыемна-цяжкім гудам кружыўся каля іх, нечакана кінуўся ўбок і на поўным лёце ўдарыў джалам у самае, мусіць, небяспечнае, смяртэльнае месца бяскрыўдную мятлушку, што каля сцяжынкі ціхамірна сядзела на красцы і заспакоена, не баючыся нікога і нічога, варушыла крылцамі. Ён з нецярпеннем вампіра накінуўся на яе, непрытомную, а можа, ужо і нежывую. Яны разумелі, што трэба як найхутчэй прагнаць драпежніка, але самі, як зачараваныя, як паралізаваныя, адно глядзелі, як ён есць, скочвае ў камячок бялку, каб потым карміць ім сваіх лічынак, усё тое жывое, што яшчэ нядаўна было прыгожай, рухаваю мятлушкай. І толькі калі ўпалі ў траву адкушаныя крылы — такія лішнія і такія непатрэбныя зараз — яны скалануліся, як ад холаду: гэта ж і ім пагражала вось такая небяспека, калі матылямі бесклапотна і заюшана крылялі над пракосамі і нечапанай травою...
Пасля гэтага закаханыя доўга і задумліва маўчалі — аж пакуль на ўзлеску не трапіўся мурашнік, запаволенае, няспешнае жыццё якога крыху супакоіла іх і амаль вярнула ранейшы настрой.
Мурашкі ў поўнай цішыні займаліся сваім адвечным клопатам — хто цягнуў у мурашнік ігліцу, хто — нейкую казявачку, хто перахоўваў белае яечка, хто спакойна і заклапочана аглядаў сваю хату — нібыта латаў яе, каб уратавацца там ад любога дажджу.
Яны глядзелі на мурашнік, спрабавалі знайсці ў клопатах мурашоў нейкі большы сэнс, чым само жыццё, і паволі спакайнелі самі, забываючыся на свае турботы.
Паўсядзённыя клопаты — гэта і ёсць жыццё?
А хіба няма ў мурашоў душы, таго, што мы называем пачуццём, ад якога пачынаецца ўсё — радасць, шчасце, каханне?
І сэнс існавання на зямлі, і радасць — толькі ў працы?
Не, чалавеку гэта не падыходзіць! Яму мала адной працы. Ён большы за мураша на цэлую душу. Чалавеку трэба ўсё, што астаецца па-за працаю!
І яны зноў ірвалі кветкі, плялі вянкі, смяяліся. І былі шчаслівыя ў нечапанай траве.
— Слухай, а тут жа непадалёку ляснік жыве,— раптам успомніў ён. — Мажэй — мой аднакласнік. Давай зойдзем да яго, пазнаёмімся. Вясёлы чалавек! І жонка такая ж. А як яны дружна жывуць!
Хата лесніка стаяла не ў вёсцы, а крыху наводшыбе. Месца было высокае, святліца — новая, з ёмкага смалістага лесу, акон настаўляна многа, сонца весялілася ў іх ці не ўвесь дзень, і таму здавалася, што сядзіба рада кожнаму, хто праходзіць каля яе.
Яны весела і гаманліва, шумна і бесклапотна адчынілі дзверы ў сенцы, дзверы ў хату і жартаўліва прывіталіся:
— Прымай, шчаслівая і шчодрая хата, нязваных гасцей!
Насустрач ім з непрыбранага ложка падняўся заспаны, нечасаны чалавек з чырвонымі вачыма, абцягнуў, разглядзеў спераду зашмальцаваную байкавую сарочку, прыгледзеўся, пазнаў аднакласніка і сказаў:
— А, гэта ты, Ясень. Праходзь, праходзь.
Яна нічога не магла зразумець: вось гэты чалавек з чырвонымі вачыма і бруднымі, злямчанымі валасамі і ёсць той самы вясёлы ляснік, з якім збіраўся яе пазнаёміць каханы?
— А я толькі во ляжу і думаю, з кім бы гэта за зялёнае святло выпіць, а тут і цябе нячысцік прынёс.
І тут жа нехта не дужа выразным голасам запытаўся:
— Бутэльку прынёс? Бутэльку прынёс?
Ясень азірнуўся, абвёў хату вачыма — нікога, апрача іх, тут не было.
— Прынёс, прынёс, — супакоіў ляснік таго, хто пытаўся.
— Давай вып’ем! Давай вып’ем! — узрадаваўся невідомы.
Ясень зноў азірнуўся, ніякавата пераглянуўся з Мятлушкай — от дзіва, дык дзіва...
Мажэй, убачыўшы, што госці захваляваліся, усміхнуўся:
— Не звяртайце на яго ўвагі — гэта Кік.
— Хто, хто? — перапытаў Ясень.
— Ды папугай мой, — абыякава патлумачыў ляснік.
І тады яны напраўду ўбачылі клетку, якая вісела каля кухоннага стала, а ў ёй зялёнага папугая.
Ляснік выйшаў у сенцы, і неўзабаве на стале з’явілася па-свойску заткнутая газетаю пляшка, кавалак нейкага цёмнага мяса, салёныя баравічкі.
Як толькі Мажэй дастаў са шкафчыка чаркі і паставіў іх на стол, з клеткі шумна вылецеў папугай і ўзрадавана забегаў па стале:
— Давай вып’ем! Давай вып’ем! — як звар’яцелы, крычаў ён.
— Глядзі ты, у цябе і папугай гаворыць?
— У мяне ўсё гаворыць, — не без гордасці адказаў ляснік. — Вось мы ў таго-сяго спытаемся зараз, чаго не хапае ў нас на стале.
Ён зняў крышку з каструлі, перавярнуў яе, абыякава кінуў на стол. І тая, пагойдваючыся, з боку на бок перакочваючыся на дужцы, за якую яе здымаюць, напраўду загаварыла.
— Ну, дык што яна гаворыць? — хітравата спытаўся ляснік.
— Ла-сось, ла-сось, — няўпэўнена адказаў Ясень.
— От, гэтыя гарадскія! Дзе я вам вазьму таго ласося? Крышка ведае, што ласося ў мяне няма, таму і не патрабуе. Яна просіць: «Сала, са-ла». Чуеш?
Ясень прыслухаўся лепей: і праўда, крышка выразна гаварыла:
— Са-ла, са-ла...
Ляснік зноў выйшаў у сенцы, унёс у хату ладны кус сала, нарэзаў яго скрылікамі.
— Давай вып’ем! Давай вып’ем! — усё насіўся па стале папугай.
Ён хапаў у дзюбу відэльцы, лыжкі і скідваў са стала. Падбягаў да шклянак, браў іх дзюбаю за абадкі і перакульваў на заплямлены, увесь у крошках, абрус. А затым імчаўся да бутэлькі і раз’юшана трос ля яе галавою — нібыта сварыўся, што яму не наліваюць.
Мажэй спакойна глядзеў на выбрыкі папугая, не злаваўся і не праганяў яго са стала — відаць, прывык да гэтага...
Ён зноў пападымаў чаркі, паставіў іх, наліў гарэлкі, прапанаваў:
— Гэта самагонка на бярозавіку. Далікатэс! Лепей вашых ласосяў. Так што — будзьце здаровы!
Сам жа сваю чарку браць не спяшаўся — з яе якраз адпіваў папугай. Ён мачыў дзюбу ў гарэльцы, затым высока задзіраў галаву і, спяшаючыся, глытаў кроплі, якія скочваліся ў рот. Ляснік дачакаўся, калі папугай адышоўся, узняў чарку, чокнуўся з імі, сказаў:
— Ну, давайце, за зялёнае святло!
І выпіў усё да дна.
Ясень адпіў са сваёй толькі палавіну, але ўсё роўна адразу ж сп’янеў: гарэлка, хоць і пілася мякка, была моцная, а ён сам —галодны.
— Закусвайце, — папрасіў гаспадар. — Во гэта каўбаса з ласяціны, а гэта — мядзведзіна. Так што частуйцеся.
Яму даўно хацелася паспрабаваць мядзведзіны, але зараз ён не мог яе есці: мяса пахла нечым дзікім і непрыемным, і ўжо толькі ад адной думкі, што тое, што зараз на талерцы калісьці было дзівакаватым таптуном, яно расло ў роце і яго хацелася хутчэй выплюнуць. І ўсё ж ён настойліва змушаў сябе жаваць цёмна-бурыя скрылікі, бо такія далікатэсы здараюцца на стале, канечне ж, не кожны дзень.
Папугай, абнашчыўшыся, мітусіўся па стале яшчэ болей нахабна. Ясень глядзеў на яго, і яму часам здавалася, што яны з гаспадаром мяняюцца месцамі: вось толькі што на крэсле сядзеў Мажэй, а ўжо там сядзіць папугай; вось толькі што на стале бегаў папугай, а ўжо Мажэй мітусіцца паміж талерак і відэльцаў, перакульвае чаркі і высмоктвае з іх кроплі, што засталіся...
— Слухай, а чаму гэта ты гаспадыню хаваеш? — спытаўся, нібы зараз толькі ўспомніўшы пра Мажэеву жонку, Ясень. — Кліч яе сюды.
— Навошта? Хіба нам і без яе дрэнна? Адна жанчына за сталом сядзіць, і хопіць. Так сказаць, для разводу, — усміхнуўся ён, паказаўшы свае жоўтыя, пракураныя зубы.
Пачуўшы слова «развод», Мятлушка аж здрыганулася — яно нібы ўдарыла яе.
— Не, я сур’ёзна пытаюся: дзе твая жонка?
— Дзе, дзе, — незадаволена пачаў бубнець ляснік, а затым, нібыта гэта госць ва ўсім вінаваты, ашчэрыўся на яго: — Ссучылася твая жонка!
Ясень адразу стаў цвярозы — як і не піў нічога. А Мажэй цяжка падняўся з-за стала, пайшоў у кут, дзе стаяла нейкая невялікая скрыначка. Дастаў ключы і калі пачаў адчыняць яе, — Ясень зразумеў, што гэта не скрыначка, а самы сапраўдны жалезны сейф. І пакуль ляснік адмыкаў дзверцы за дзверцамі — колькі ж іх там было?! — Ясень спрабаваў здагадацца, што ж аднакласнік хавае ў такім сакрэце? Сейф быў амаль парожні — ляснік дастаў адтуль усяго толькі невялікі лісток паперы. Вяртаючыся да стала, задумліва расказваў:
— Набыў я неяк у лясніцтве пуцёўкі і паслаў яе з дзецьмі на поўдзень, на курорт. Пабылі яны там, вярнуліся — дзеці загарэлыя, яна задаволеная, шчаслівая. Быццам бы ўсё нармальна. А затым вось гэтае пісьмо. У рыдыкюльчыку яе знайшоў. Адбірала назад, ледзь рукі не павыварочвала... Не аддаў...
Папугай усё яшчэ бегаў па стале, усё крычаў: «Давай вып’ем! Давай вып’ем!», хапаў з рук хлеб, дзяўбаў, што падабалася, з талерак, але на яго зараз ніхто не звяртаў увагі.
— Дык вось паслухайце, што пісаў ёй гэты спакуснік: «Ларыска-кіска! Я кахаю цябе і ўсё ўспамінаю, як нам было хораша з табою, калі спалі ўжо дзеці...»
Ляснік чытаў пісьмо, не заглядваючы ў паперку, і яны зразумелі, што Мажэй ведае яго на памяць.
— Хопіць! — перапыніў раптам аднакласніка Ясень. — Як табе не сорамна чытаць такія лісты! Чужыя пісьмы. А ты яшчэ ўвесь гэты бруд беражэш за сямю замкамі — як самую вялікую каштоўнасць. Спецыяльна для гэтага сейф купіў...
— Дык гэта ж ого які доказ! — злаваўся ляснік, не разумеючы, у чым яго абвінавачваюць.
— Вар’ят! Ну і вар’ят! Зараз жа спалі пісьмо! Выкінь сейф! — крычаў Ясень.
— Сам ты вар’ят! — гнеўна адказваў яму Мажэй.
— Давай вып’ем! Давай вып’ем! — нібы спрабуючы памірыць іх, гарлапаніў папугай.
— Давай вып’ем! — Ясень паўтарыў словы нязвычнага сабутэльніка і наліў самагонкі ў чаркі.
У імгненне вока папугай ужо быў каля ягонай пасудзіны — мусіць, ён заўсёды адпівае ў тых, хто налівае.
Цяпер ужо лесніка пачала распытваць Мятлушка, якая сядзела да гэтага ціха, маўкліва, — не сказала за ўвесь час ніводнага слова.
— Дык вы развяліся?
— Канечне, развёўся. Навошта яна мне такая,— якая «такая» ён не дагаварыў, але ўсе зразумелі, што ляснік хацеў сказаць.
— А той... спакуснік яе ўзяў? — дапытвалася Мятлушка.
— І таму такая не трэба.
— А дзе ваша жонка зараз?
— У бальніцы.
— А што з ёй?
— У яе рак. Ёй выразалі грудзі...
— Божа мой! — усклікнула Мятлушка і зноў замоўкла.
— Не будзеце чытаць? — праз нейкі час спытаўся Мажэй і пашуршаў перад імі пісьмом.
— Не! — у адзін голас адказалі яны.
— Як сабе хочаце. А мне чамусьці здавалася, што вам будзе цікава, — расчаравана сказаў ён і, склаўшы паперыну, нехаця пайшоў да сейфа.
Пакуль ляснік бразгатаў там ключамі, лопаў дзверцамі, замыкаючы іх адна за адною, папугай скідваў са стала відэльцы і ўсё крычаў:
— Давай вып’ем! Давай вып’ем!
Калі гаспадар вярнуўся да гасцей, Мятлушка наліла ў чаркі мужчын самагонкі, капнула крыху сабе і прапанавала Мажэю:
— Давайце вып’ем за вашу жонку. За яе здароўе.
— Што-о-о?! — аж пабялеўшы, зароў ляснік.— Я за гэту... за гэту... — словы душылі яго, і ён ніяк не мог выштурхнуць іх з сябе, — за гэту сучку яшчэ і піць буду?!
Мятлушка зірнула на яго, як на дужа хворага чалавека — не, такі нічога і нікому не даруе. І ўсё ж спакойным, ціхім, зычлівым голасам сказала:
— Вы тут яшчэ пасядзіце, пагаманіце, а я пабягу. А то ж мой прыйдзе з касьбы, есці захоча, а я яму нічога не згатавала...
— Я цябе правяду, — нясмела прапанаваў Ясень.
— Не трэба, — адмовілася яна.— Тут жа недалёка да аўтобуснай — сама дайду.
Мужчыны пасядзелі крыху адны, выпілі яшчэ па чарцы. Мажэй зноў хацеў завесці размову пра здраду жонкі, без жанчыны пачаў лаяць яе з апошніх слоў — божа мой, во якое балючае яно, адзінства любові і нянавісці! — але Ясень спыніў яго і сам пачаў развітвацца...
Зараз ён быў перакананы, што Мятлушка ніколі не прыляціць на яго пракосы.
Ясень выйшаў з хаты і пайшоў напрамкі, не разбіраючы — куды вочы глядзяць.
Была ўжо восень.
Дрэвы стаялі амаль што голыя — зрэдзь дзе гарэла апошняе жоўтае лісце.
Ён ішоў наўпрост, па нейкіх лугах і палях, па нейкіх узрэччах і пералесках, і нічога не бачыў і нічога не чуў.
Вецер чапляўся да яго, і з ім на пару яму лягчэй было ісці.
Заходзіла сонца, і ўжо халодныя промні амаль паралельна падалі на заражоную зямлю.
Ён ішоў, не выбіраючы шляху, і раптам, нечакана нават для самога сябе, спыніўся. Яшчэ не ведаючы, што перапыніла яго цяжкія думкі і не лягчэйшую ад іх хаду, Ясень зірнуў наперад і аж зажмурыўся ад светлаты.
І чорныя, узараныя ўжо на зіму палі перад ім, і цёмна-зялёныя, пакошаныя лугі, кусты, платы і дарогі, кожная травінка і кожны парастак — усё, здаецца, да самага сонца было пакрыта срэбнымі павучынкамі. Промні высвечвалі іх, яны іскрыліся, асабліва зіхацелі на чорнай зямлі, і таму здавалася, што гэта ніякія не павучынкі, а карункі самай тонкай і ўмелай работы.
Павучкі ляцелі якраз у той бок, куды ішоў і ён.
За імі цягнуліся даўгія павучынкі, якія не давалі падарожнікам заўчасна ўпасці на зямлю, і павучкі, трымаючыся за іх, амаль не вяслуючы, плаўна кудысьці плылі і плылі.
Ён спыніўся каля аднаго з іх, спытаўся:
— Куды яны ляцяць?
— Не ведаю.
— А ты куды?
— Куды і ўсе, — тужліва прызнаўся павучок.
Ясень прыладзіўся да гэтага павучынага выраю, выпусціў даўгую-даўгую павучынку і сам, дробненькі, несамавіты, амаль з макавае зерне, ледзь-ледзь махаючы маленечкімі празрыстымі крылцамі, якія тут жа з’явіліся ў яго па баках, як роўны між роўных, паляцеў разам з імі, бо і ён таксама не ведаў, куды яму зараз трэба ляцець.