Яны настойліва, рашуча ішлі наперад: высока над зямлёю падымалі пярэднюю частку цела, дзе былі і галава, і вочы, і рот, выгіналі яе, зноў як можна далей ставілі на траву, а потым падцягвалі ўжо ўсё астатняе тулава — зрэшты, так ходзяць, здаецца, усе чарвякі.
Навокал толькі і чуваць было шастанне сківіц, шамканне ратоў — яны імгненна пераціралі ўсё, што траплялася на шляху: траву, лісце дрэў і нават маладыя, зялёныя яшчэ парасткі на невысокіх кустах.
Пасля іх заставалася роўная паласа голай, выедзенай амаль да чарнаты зямлі, на якой ужо, каб хто і хацеў, не знайшоў бы ніводнай травінкі, ніводнай жывой пупышкі, гатовай хоць калі-небудзь зазелянець і даць новы парастак.
Паласа была шырокая і роўная, нібы прасечаная ў траве, і ніводзін з суродзічаў, што ішлі ў гэтым зладжаным руху, не асмельваўся, нават падумаць не мог пра тое, каб адарвацца ад агульнай плыні, каб звярнуць убок, хоць менавіта ўбаку вабна зелянела нечапаная трава, якую шукалі для іх і па якую вялі іх натхнёныя — усе наперадзе — вадары.
Сустракалася на іх шляху дрэва — абміналі дрэва, паўставала нечакана перад імі хата — абыходзілі хату, з’яўлялася шырокае асфальтаванае шасэ — смела ўспаўзалі на яго, не зважаючы на тое, што многія гінулі пад коламі машын, ператвараліся ў мокрае месіва — усе астатнія, што ішлі ўслед за імі, падцягваліся, і за дарогаю зноў ужо выраўнівалася звыклая паласа між зялёнай руні. Здаралася чыгунка — пераадольвалі і чыгунку: настойліва лезлі на насып, на шпалы, на рэйкі, смела кідаліся пад самыя колы цяжкіх саставаў, якія аглушальна грукацелі высока-высока над імі. Цягнікі на нейкі час разрывалі, расчлянялі плынь, нібы разразалі вялізнага якога чарвяка, але цягнікі праходзілі, і плынь зноў зацягвалася, як рана, рабілася роўнаю, жывою і, пругка пакалыхваючыся, ненасытна ўгрызалася ў новы масіў зялёнай травы.
Наперад! Наперад! Наперад!
Думаць не трэба, нічога вырашаць — таксама не трэба: тыя, што ідуць наперадзе, і думаюць і вырашаюць за сябе, за цябе і за ўсіх.
Ідзі, як усе, еш, як усе, бо там, наперадзе, куды цябе вядуць, самая лепшая ў свеце трава!
Ежа! Ежа! Ежа!
А ён раптам, нечакана для самога сябе, пачаў думаць сам. І спалохаўся гэтага, і задрыжаў ад страху — а што, калі гэтыя яго думкі пачуе — ці хоць бы здагадаецца пра іх — хто-небудзь з суседзяў, якія вакол яго паспешліва, хапатліва працуюць сківіцамі?!
Жах! Ён вырадак, ён ненармальны, ён не такі, як усе, — ён думае!
І тут жа выразна адчуў, — нібыта нечакана адкрыўся ў яго нейкі новы слых, — як шумна з’ядаюць траву суплыннікі. Справа і злева, спераду і ззаду з’ядаюць. Даўнім інстынктам, якім прырода надарыла кожнага свайго чарвяка, адчуў, які ён неабсяжны, гэты іхні рух наперад. Шамканне ратоў даносілася да яго з самых, здаецца, недасяжных краёў плыні, і ён разумеў, як няблізка, калі паспрабаваць, скажам, ісці, да тых абмежкаў. Наперадзе ўпэўнена ўгрызаліся ў нечапаную зеляніну вядучыя, ззаду даядалі тое, што асталося ад шчаслівейшых суплыннікаў, аслабелыя вядзёныя, акрайныя, канцавыя, а ён адчуваў, як яму зараз далёка і да тых, і да другіх.
Ён быў якраз пасярэдзіне.
І раптам яму захацелася зірнуць зверху на ўвесь іхні рух, каб убачыць адразу і пярэдніх і канцавых, каб згледзець, ці многа суплыннікаў ідзе паабапал, з абодвух бакоў.
І ён, пераадольваючы страх, адчуваючы, як усё ў ім раптам пахаладзела ад жуду, выбавіўся з агульнай плыні і палез на высокую, роўную і моцную травіну, якая пакуль яшчэ жывая стаяла перад ім: з гэтай плыні можна было выбрацца толькі ўгору, бо яму, заціснутаму з усіх бакоў, пра нейкае іншае выйсце не варта было нават і думаць.
Калі ён узлез як не на самую вершадзь травіны, у яго аж дух заняло ад волі і прасторы. Здаецца, ведаў і да гэтага, што рух іх незвычайны, але які ён вялікі, смяльчак убачыў толькі адсюль, з вышыні. Як сягала вока, усюды былі толькі яны, чарвякі: пярэднія губляліся ў смарагдавай траве аж на самым небасхіле, заднія ледзь відаць былі на чорнай ужо, дашчэнту аб’едзенай зямлі.
І яшчэ яму раптам здалося, што ззаду, там, дзе яны прайшлі, трава паабапал голай палосы і зелянейшая, і гусцейшая, і больш сакаўная, чым наперадзе, і ён не ўтрымаўся, крыкнуў:
— Браты! А ці туды мы ідзём?
Чарвякі яго не пачулі. Хоць ён сам і спалохаўся свайго крыку — такі моцны быў гэты кліч. І яшчэ яму стала чамусьці няёмка за самога сябе.
Значыць, і ён, хоць і пачаў ужо думаць, кліча суродзічаў усяго толькі да лепшай травы? І ён ужо гатовы павярнуць рух на зелянейшыя гоні, павярнуць плынь наадварот. Але ж тады апошнія стануць першымі... Чакай, чакай, а ў гэтым ужо нешта ёсць!
Але куды павядуць саслабелыя і галодныя акрайнікі? Усё да той жа травы?.. Ды і ўвогуле, які сэнс іхняга руху. Самая лепшая трава ў свеце? Толькі каб добра наесціся? Толькі дзеля гэтага яны і ідуць, пакідаючы за сабою столькі ахвяр на шасейных дарогах і чыгуначных пуцях?
Смяльчак палез яшчэ вышэй — каб убачыць, ці далёка адышліся вадары. Але травіна не вытрымала, пачала згінацца — ці то для самай вярхоўкі была зацяжкаю ягоная вага, ці то сцябліну паспелі ўжо надгрызці суродзічы — і ён разам з ёю ўпаў доле. Спачатку на спіны іншым, а затым праваліўся пад іх — ім пад ногі, ім пад прысоскі.
Па смельчаку, утоптваючы яго ў бруд, прапаўзлі мільёны суплыннікаў, не звяртаючы ўвагі, хто пад імі, чаму пад імі, навошта пад імі, і ён, канаючы, адно толькі дакараў сябе, што не трэба было яму рабіцца разумнейшым за іншых, не трэба было пачынаць думаць: усё роўна ніхто яго не пачуў, а быў бы, як усе, застаўся б жывы і зараз бы радаваўся сакаўной і жаданай траве, якая заўсёды прыемная насалода для рота.
Яго кліч, здавалася, і праўда ніхто не пачуў — вадары былі далёка, а тыя, хто паўзлі побач, знарок не схацелі чуць: у іх не было часу думаць, ім трэба было як мага хутчэй наесціся — набрацца моцы, каб не адстаць ад агульнага руху.
Але няпраўда! Сказанае слова не памірае. Кліч, аказваецца, пачулі, і праз нейкі час ужо ў трох новых месцах тры новыя смельчакі падняліся на высокія травіны і што ёсць сілы крыкнулі:
— А ці туды мы ідзём?
Вадары і на гэты раз нічога не пачулі. А вось тыя, што былі побач, спалохаліся: чакайце, чакайце, дык а чаго ж яны хочуць, куды нас заклікаюць?
А што, калі праз нейкі час гэты кліч пачуюць ужо дзесяткі, а затым і тысячы? А што, калі ўсе павернуцца, памяняюць свой рух — яны ж стопчуць нас, падушаць: тыя, што наперадзе, вядома ж, мацнейшыя за тых, хто апошні. Калі мацнейшыя наперадзе — нам спакайней, а калі ззаду — небяспечней: хто вытрымае іх націск?!
І суродзічы ўчынілі смельчакам самасуд — яны знарок падгрызлі мурожыны, і калі тыя ўпалі, рашуча, нават шчыльней прыціскаючыся да зямлі, прапаўзлі па мёртвых, з асалодаю ўтоптваючы, як прасуючы, іх у бруд: падумаеш, гэткія разумнікі знайшліся.
І баязліўцы былі не вінаватыя: проста яны, як і ўся іхняя плынь, паходзілі з племя рабоў.
А рабы не дазваляюць сабе такой раскошы — думаць, што яны вольныя.
І шырокая, магутная плынь паплыла далей, угрызаючыся ў ярка-зялёную сцяну густой і сакаўной руні. Заднія спяшаліся дагнаць пярэдніх — карцела і ім некалі паспрабаваць нечапанай зеляніны...
А зараз мне хочацца памяняць ракурс.
І тое, што мы бачылі з сярэдзіны, выпукла і ўзбуйнена, вачыма чарвякоў, убачыць вачыма чалавека...
— Глядзі, глядзі, куды яны паўзуць, гэтыя малечы?
Адзін малы хлапчук паказваў пальцам сабе пад ногі, дзе тоненькім струменьчыкам паўзлі малюпасенькія чарвякі.
— Куды трэба, туды і паўзуць,— мудра, па-даросламу адказваў яму другі — ужо крыху большы хлопчык.
— У іх жа, вядома, ёсць нейкая мэта, драбнюкі некуды спяшаюцца. Цікава, а ці ўмеюць яны думаць?
— Думаюць толькі людзі, а чарвякі проста жывуць,— вяртаў на зямлю філосафа практык.
— А чаму яны вось гэтых затапталі?
— Кінь ты — затапталі! Слабыя былі, самі здохлі.
Хлапчукі глядзелі на чарвякоў, якія ўжо крыху адышліся, і нават не здагадваліся, што вось зараз між іх хтосьці, пачаўшы думаць — моўленае слова не памірае,— рашаецца, асмельваецца зноў узлезці на самую моцную травіну і крыкнуць: «А ці туды мы ідзём?!», каб адразу ж упасці разам з ёю пад ногі суродзічам, якія бязлітасна ўтопчуць яго, ужо нежывога, у бруд і свае ж экскрэменты.