БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Янка Сіпакоў

Па зялёную маланку

Сібірскія сшыткі

Слова перад дарогаю
Бераг тайгі
Самаходы
Вуліца з тайгі у тундру
Неба на зямлі
Сонца уначы
Слова пасля дарогі

Слова перад дарогаю

Мусібыць, кожнаму даводзілася бачыць, як маладзенькі, беленькі, чысценькі снег, які толькі што панападаў, сцішанымі зімовымі прыцемкамі бывае сіні-сіні — нібы святочнае вясновае неба.

Мусібыць, не толькі рыбакі ведаюць, што светлая вада ўначы здаецца чорнаю, і калі ты, седзячы ў лодцы, зачэрпнеш яе даланёю, у руцэ будзе нешта густое і вязкае, нібы дзёгаць.

А якая бывае сібірская маланка — там, у тайзе? Ды і наогул, што гэта за край такі — бела-зялёны Сібір?

Сібір, якім здаўна, горш чым турмою, палохалі нашых дзядоў і прадзедаў, якім усё яшчэ спрабуюць палохаць і нас нашы ворагі за мяжою.

Сібір, куды на тры гады, нібы ў глухую адзіночную цэлю, быў кінуты Уладзімір Ільіч Ленін.

Сібір, які сёння выгадаваў цэлую сям’ю электрастанцый, новабудоўляў, гарадоў,заводаў.

Сібір, куды пехатою і на ламаных калёсах амаль цэлае стагоддзе ішлі і ехалі беларусы — ішлі ўсяго толькі па кавалак хлеба.

Я таксама ледзь не зрабіўся сібіраком. Я мог бы нарадзіцца ўжо ў Сібіры — бацька, калі мой бусел яшчэ не збіраўся мяне шукаць, канчаткова вырашыў перасяліцца туды і ўжо нават пачаў быў распрадавацца...

Вось таму мяне і цягне зірнуць на той край, які ледзь не стаў маёй другою радзімаю.

Давай мы з табою, чытач, па нашым даўнім звычаі, сядзем перад дарогаю на сабраныя чамаданы, пасядзім, падумаем — ці не забыліся што-кольвек патрэбнае, чаго потым так будзе не ставаць у далёкай дарозе?

Нашага стомленага Пегаса давядзецца расцугляць і часова пусціць на расяны луг да статка, дзе слухмяна пасуцца пегаскі і падбрыкваюць пегасяняты. А мы з табою перасядзем на машыны, цягнікі, параходы, самалёты.

Прабач, мой знаёмы і незнаёмы субяседнік, што я кажу табе «ты». Я мог бы цябе клікаць, скажам, Пятром Пятровічам. Але тады б стварыліся не тыя адносіны — маўляў, ці то я прыйшоў да цябе прасіць нечага, ці то ты таксама пакуль што, да часу, хаваеш нейкую сваю просьбу. Ты ведаеш, што ў такім выпадку зніклі б давер і сама непасрэднасць, а таму многае я тады б не паказаў табе, пра многае змоўчаў бы...

Ну што ж, пасядзелі, а цяпер час ужо і ў дарогу...

 

Бераг тайгі

Змест сшытка. Тайга зверху і збоку. Дрэвы, якія спатыкнуліся. Хвост зялёнага каня. Шышкаванне ў Саянах. Чым пахнуць жалезныя звяры. Казкі сляпой Пляткаркі. Хто ўнадзіўся ў цётчыны грады. Памылка Брэма. Што пакрыўдзіла егера. Агонь замест ганчака. Міні-спаднічкі, пашытыя з лісця. Дзе хаваецца зялёная маланка. Асмялелы ЗІЛ. Тайговы сувенір.

 

Гэтай сустрэчы з тайгою я чакаў даўно. Яшчэ на Далёкім Усходзе ўсё збіраўся хоць на колькі гадзін астацца сам-насам з усурыйскімі кедрамі, але нейкі звычайны, будзённы клопат заўсёды апярэджваў гэтае маё жаданне, увесь час адсоўваў яго надалей — я вяртаўся тады дадому, так і не пабыўшы ў сапраўднай тайзе. Ды і потым былі выпадкі, калі я мог бліжэй пазнаёміцца з сібірскім лесам, але тайга заўсёды аставалася сама па сабе, я — таксама сам па сабе: калі і, здаралася, бачыў яе, то ўсё не так, як хацелася,— то зверху, з самалёта, то збоку, з вагона, а то яна, нібы тая казачная жар-птушка сваё пяро, пакідала мне нейкі адзінокі, абшарпаны вятрамі кедр — глядзі, маўляў, любуйся...

І вось цяпер, ад’ехаўшы з паўсотні кіламетраў ад Шушанскага (дзякуй Васілю Ціханавічу Лугавому, рэдактару шушанскай раённай газеты, які прывёз мяне сюды), я стаю высока на ўзгор’і паміж буралому, ламачча, ягадніку і задаволена азіраюся.

Саяны. Тайга. Яна ляніва спаўзае з аднаго хрыбта, няспешна, спатыкаючыся (вунь нават яшчэ не падняліся тыя дрэвы, што спатыкнуліся), узбіраецца на другі, павольна перавальваецца цераз яго вяршыню. Унізе булькоча, шушукае гаваркая шапятуха Шуш — яна пад невялічкімі, наспех скіданымі масткамі часта перабягае вузенькую тайговую дарогу: надакучыць ёй гарэзаваць на адным баку — адразу ж спяшаецца пад масток, і вось ужо дрэвы на тым баку слухаюць яе гаману.

Піхты. Выносістыя, гонкія, стройныя. Яны, як громаадводы, тырчаць з тайгі. Без сукоў — адны голыя ствалы. Толькі высока-высока на самай макавіне дзе-нідзе рэдзенькія кароценькія лапкі.

Каржакаватыя кедры з пышнай цёмна-зялёнай кронай. Лапкі — як у нашай сасны. Толькі іголкі задужа доўгія і мякенькія-мякенькія — сабраныя разам, яны нагадваюць зялёны хвост нейкага зялёнага казачнага каня. А можа нават і Пегаса...

Шышкаванне. Павымазаныя ў смалу шышкоўнікі з поўнымі мяшкамі шаргатлівых кедравых шышак падаюць чорныя ліпкія рукі, да якіх, як да ліпучак, прыліпаюць мае далоні, здароўкаюцца і, гледзячы на маё зусім нетайговае апранне, здзіўлена пытаюцца:

— Што, і ты шышкоўнічаеш? У белай сарочцы? Ну, давай, давай!

Не, што ні кажыце, а ўсё ж прыемна адчуваць, што ты бачыш сапраўдную тайгу. Толькі мне ўсё роўна чагосьці не стае: і піхты, здаецца, не такія ўжо высокія, як мне думалася, і кедры — не такія магутныя, як увесь час я ўяўляў іх. Пачынаю нават злавацца на сябе: «Якога табе д’ябла трэба? Вечна ты нярады, вечна табе здаецца, што ўбачыў не ўсё, не тое, што хацеў. Табе ж кажуць, што гэта тайга, самая сапраўдная тайга, а ты замест таго, каб любавацца ёю, усё штосьці выдумляеш».

Думалася — можа такое ад непрывычкі да гэтага незнаёмага лесу. Так бывае часам і з вёскамі. У сваёй — усё, здаецца, стаіць там, дзе трэба, на месцы: і вось гэта сасна, што адважылася пакінуць узлессе, выбегла аж на поле і цяпер, у жыце, спалохана азіраецца; і вось гэты пагорак, які закрывае вёску — з дарогі адно толькі коміны ды дымы відаць; і нават вось гэты гразкі ручай, цераз які ўвосень і ўвесну не праехаць — там не сціхае ноканне і лаянка. А ў чужой усё не так, усё недарэчна: і рэчка, здаецца, бяжыць чамусьці не ў той бок; і платы пазагароджваны не там, дзе трэба; і дарога не з таго боку ўбягае ў вёску; нават сонца і тое ўзыходзіць дужа дзіўна — якраз там, дзе ў нас яно заходзіць...

Але з тайгою было трохі не так. Потым, калі мы вярнуліся ў пасёлак Майскі і сядзелі ў новай, жоўценькай, як яечка, хаце дырэктара леспрамгаса Івана Апанасавіча Анохіна, я пахваліўся:

— Вось, нарэшце, і я пабываў у Саянах, пабачыў сапраўдную тайгу.

Іван Апанасавіч уважліва паглядзеў на мяне, усміхнуўся:

— Саяны, кажаце? Э, не — да Саянаў яшчэ ўга колькі трэба ехаць. А гэта ўсяго толькі адгор’і Саянаў. І тайга тут не сапраўдная. Сапраўдная была яна да таго, як наш леспрамгас сюды прыйшоў. А цяпер мы яе павывалілі і павывезлі. Тут толькі маладняк астаўся. А сёння мы вунь там працуем ужо...

Я паглядзеў туды, куды паказваў Іван Апанасавіч: на доўгім хрыбце рэдзенька стаялі дрэвы — як усё роўна валасы на палыселай галаве.

Значыць, і на гэты раз мне не давялося пабыць у сапраўднай тайзе. Значыць, нездавальненне маё ўсё ж такі было не без дай прычыны. Значыць, і цяпер нечапаная тайга асталася недзе там, вунь за гэтымі хрыбтамі: зусім зялёнымі зблізку, сінімі — трохі далей і шэрымі — самымі далёкімі.

Над гэтай вясёлкаю хрыбтоў вісяць хмары. Там грыміць гром. Здаецца, што нехта бурклівы злуецца, раўніва аберагаючы сапраўдную тайгу ад лішняга сурочлівага вока. Там жыхае тайговая маланка — незнаёмая, неспазнаная мною маланка.

Таму жаданне ўбачыць сапраўдную тайгу, хоць трохі спазнаць, калі ўдасца, вось такую хапатлівую, схаваную за сямю хрыбтамі маланку доўга вадзіла, насіла і вазіла мяне па Сібіры. Яно прывяло і ў Завусоўку — ціхі пасёлак лесарубаў.

З начальнікам лесаўчастка Толем Наседкіным едзем у тайгу на лесанарыхтоўкі. Толя — малады спецыяліст, ён толькі нядаўна скончыў Краснаярскі тэхналагічны інстытут. Гады са два працуе на ўчастку. Мяккі, нават дужа сарамлівы чалавек.

Вось ужо дзве гадзіны едзем мы з ім на машыне па былой тайзе. Колькі кіламетраў — а ўсё адзін і той жа малюнак: пустэча, захламленая, адкрытая ўсім вятрам і дажджам. Нават не дае спакою нейкая вельмі прэтэнцыёзная думка — маўляў, гэта зніклая лясная цывілізацыя: уздыхнуўшы, упалі дрэвы; вывелі птушанят і паспешліва паляцелі, каб больш не вярнуцца ў гэтае бязлессе, птушкі; перанеслі ў іншае месца (туды, дзе ёсць будаўнічы матэрыял — ігліца) свае хаты мурашкі: вы бачылі, як па ўсіх тайговых сцяжынках было аж бела — гэта мурашы цягнулі белыя яечкі ў свае новыя мурашнікі... А тут стала ціха. Тайга зарасла высокай травою, дзікім быльнягом. Так зарастае разбуранае, пакінутае чалавекам селішча, тое месца, дзе некалі стаяла печ. І амаль нішто не напамінае, што тут некалі была непраходная, дзікая тайга. Толькі зрэдку дзе махне галінаю неяк абыдзены, цудам ацалелы кедр, ці ўбачыш, як закрасуецца прыгожы астравок высачэзных сосен, пакінутых спецыяльна на натуральнае ўзнаўленне лесу, і здзівішся, што нават іх, каму даручана радзіць новае, моцнае і здаровае пакаленне будучай тайгі, не пашкадавалі — па іх, як нядаўнія раны, усё яшчэ смалатачывяць стрэлы, падсочкі. А вось тут вецер кружыць дымок. Нібы хоча звіць з яго вяроўку. І зялёненькія маладзенькія бярозкі ў дужа кароценькіх зялёных міні-спаднічках адхінаюцца ад яго, адмахваюцца галінамі. Тайга, выразаная і вывезеная, тут, у дадатак да ўсяго, нядаўна яшчэ гарэла...

Я, думаю, не перабольшу, калі скажу, што ў кожнага з нас на ўсялякі выпадак недзе глыбока-глыбока прыхавана яшчэ з дзяцінства патаемнае і шчымлівае жаданне — убачыць Афрыку, пра якую столькі незвычайнага чыталі мы і чулі: маўляў, гэта ж той край, дзе зіма — самы спрыяльны час на выспяванне пладоў.

Здаўна грэюся ля гэтага жадання і я. Упэўнены, што некалі усё ж пабываю там. Пабываю абавязкова. Толькі з гадамі мне ўсё больш і больш нецярплівіцца — пачынаю ўжо нават сам сябе прыспешваць. А часам зробіцца і боязна — а што, калі спазнюся? У наш час інтэнсіўнай, неабвешчанай вайны з прыродай усё можа быць. А што, калі раптам гэты край, які і сёння ўяўляецца мне як нечапаныя джунглі з напалоханымі звярамі, а што, калі раптам ён расчаруе мяне і я з болем зразумею, што і тут, у Афрыцы, ніяк не даехаць да сапраўдных джунгляў, а каб, скажам, толькі ўбачыць нейкую антылопу куду — трэба хадзіць некалькі дзён, а то і тыдняў? Знікаюць нечапаныя джунглі. Радзее густая тайга. Перасыхаюць блакітныя ніткі рэк, і толькі лужыны, падчас летніх і восеньскіх дажджоў, як пункціры на карце, пакуль што паказваюць, дзе нядаўна было рэчышча. Моўчкі (да стрэлу моўчкі!) бягуць штосілы па дрыготкім сляпучым промні ачмурэлыя зайцы — уцякаюць ад «газікаў», што гоняцца за імі па раллі, ад незнаёмага паху бензіну, якім пахнуць гэтыя жалезныя звяры. Колькі іх на свеце, змеханізаваных браканьераў! Яны, пэўна ж, лічаць сябе паляўнічымі, сцвярджаюць, што паляванне ўмацоўвае нервы. І, мусіць, між іх няма сапраўднага паляўнічага, які мог бы хоць зразумець думку Хемінгуэя — маўляў, наколькі прыемней вярнуцца з палявання без ільва, чым забіць яго з машыны, з-пад фар.

І таму ўжо як нешта вельмі неверагоднае, як цікавая прыдумка нашых беларускіх казак успамінаецца гісторыя зубрыхі, якую я пачуў у Белавежы.

Яшчэ зусім нядаўна жыла-была ў нашай пушчы зубрыха. Як ва ўсіх добрых людзей, было ў яе імя. Хто ведае, як звалі яе зубры (зубраняты, дык тыя клікалі ці мама, ці цёця), а ў людзей была яна Пляткарка. Хто яго ведае, чаму так назвалі яе, але калі ўжо назвалі, то прычына, мусіць, была. І вось састарылася яна. Спачатку клікалі яе цёткаю, а потым і бабкай Пляткаркаю пачалі зваць. І трэба ж ёй да ўсяго яшчэ аслепнуць. Бывала, як пакліча яе егер да кармушкі, каб паснедала: «Пляткарка! Пляткарка! Дзе ты, хадзі сюды!» — яна наўздагад ідзе на яго кліч, на дрэвы натыкаецца, аб пні спатыкаецца. Ведаеце, аж глядзець шкада. Але ні ў каго рука не паднялася, каб, як раілі некаторыя, выбракаваць яе па старасці і застрэліць.

Наадварот, усе Пляткарку дужа любілі. І даглядалі, як дзіця ўсё роўна: ёй і корм лепшы, і догляд таксама. І зубраняты з ёю сябравалі, як і раней. Табуном за ёю хадзілі. Мусіць, яна добра ўмела расказваць зубрыныя казкі, якія так любяць слухаць усе малыя... А яна збярэ ў гурт зубранят, тыя палягуць ля яе, і Пляткарка расказвае ім пра добрых зубрыных асілкаў, ды можа і пра тое, як раптам лёд на іх травы насунуўся, як холадна адразу стала — не так, як у даледніковую пару...

Скажыце, а хіба не для сенсацыі ці паляўнічых небываліц вось такое газетнае паведамленне.

«БАРАЦЬБА З ЗУБРАМІ»

У апошні час у агародах пушчанскіх вёсак пачалі лавіць незвычайных свавольнікаў, якія ўнадзіліся лазіць у цётчыны грады. Імі аказаліся зубры. Зубры цяпер ужо не ядуць жыта ці аўса. Праўда, авёс яны часам яшчэ могуць і ўважыць — прыйдуць, пакачаюцца там (а што ж зробіш, калі заедзь надакучае!) — і пойдуць. Асабліва спадабаліся зубрам морква і буракі: ядуць яны іх і аблізваюцца. Ад памідораў і салаты толькі плююцца — не спадабаліся.

Павырываюць іх, паклычаць, пакідаюць, ды потым, мусіць, і абураюцца: «Ну і дзівакі ж гэтыя людзі, няўжо ім такая дрэнь можа падабацца, што яны яе нават на сваіх градах разводзяць».

Людзі не спяць цэлымі начамі, пільнуюць свае грады. Калі прыходзяць «зладзеі», мужчыны паляць вогнішчы, бубняць у бляхі і засланкі, розныя тазы і місы, крычаць. Зубры не любяць чалавечага крыку, цярпець не могуць вісклівага сабачага брэху і таму спакойна, паважна, як усё роўна яны і не красці збіраліся, паварочваюць назад і з пачуццём уласнай годнасці хаваюцца зноў у пушчы...

 

Але гэта не прыдумка. У зуброў тут не страляюць. У пушчы наогул рэдка калі чуецца сёння стрэл. Бо асновай кожнага запаведніка павінна быць чалавечнасць.

Павінна быць... Але часцей за ўсё, як мы ведаем, таго, што павінна быць, не бывае. Колькі стралялі ў зуброў у Белавежы! Мусіць, вельмі цяжка было царам і каралям, цешачыся сваёй неабмежаванай уладаю, стрымацца ад спакусы пастраляць ва ўпор у гэтых магутных лясных асілкаў, якіх паслужлівыя падхалімы прывязвалі як не за ногі і потым калаціліся ад нецярпення і страху, каб, крый божа, не спазніцца і таргануць за вяроўку адразу ж пасля стрэлу — нават калі ў яго і не пацэлілі, зубр абавязкова павінен упасці: перад царамі і каралямі ўсе становяцца на калені. Але часцей за ўсё цалялі — стралялі ж дужа зблізку, і не пацэліць у шырокі зубрыны лоб было проста немагчыма.

Восень, 27 верасня. 1752 год. Жоўтая Белавежа. Усе пушчанскія сарокі не паспяваюць расказваць пра лясныя вяселлі — тут самая пара ўтрапёнага кахання. І раптам сарокі папярхнуліся — зуброў і аленяў, напоўненых, як дынамітам, пачуццём і жаданнем, загоншчыкі чамусьці зганяюць у адно абгароджанае месца. Нічога не разумеюць і зубры. Цікава — што здарылася? Хіба, акрамя жадання кахаць, у гэтыя дні ў каго-небудзь ёсць яшчэ іншыя жаданні? Аказваецца, яго каралеўская вялікасць кароль Аўгуст ІІІ палюе. Разам са сваёю жонкаю — вялікай каралеваю. Гэта ім пабудавалі ўмацаваную, узнятую на дубовых слупах альтанку, а зубрам нарыхтавалі загоны, па якіх падганялі пад самыя-самыя рулі. Каралева ў перапынках паміж чытаннем, нехаця адрываючыся ад нейкага сентыментальнага рамана і трымаючы беленькі пальчык на тым радку, да якога яна дачытала, амаль не гледзячы, не цэлячыся, націскала на спуск. І, заўважце, ніводнага разу яна не прамахнулася — зуброў было так многа, і яны былі так блізка... Бывала, што развіццё падзей у кнізе (ён ёй здрадзіў, здрадзіў, бессардэчны) так захапляла каралеву, што яна забывалася пра паляванне. І тады падагнаны пад альтанку зубр зненавідна чакаў стрэлу, чакаў, калі яна дачытае да абзаца ці перагорне старонку. Яго вочы, тужлівыя і разумныя, былі зусім блізка. І яна, адарваўшыся ад кнігі, магла б убачыць, колькі нянавісці і спакойнай, нашай чалавечай годнасці было ў яго вачах. Але ёй не было калі (падумаеш, нейкія там зубрыныя вочы!) — трэба было хутчэй даведацца, як да здрады паставіцца гераіня рамана.

У той дзень яе вялікасць каралева забіла 20 зуброў і прачытала каля 50 старонак сентыментальнага рамана...

А вось ужо 1860 год. Таксама верасень. Палюе цар Аляксандр ІІ. З усёй пушчы пад яго стрэлы было сагнана 117 зуброў, 100 зайцаў, 3 ласі, 23 дзікі, 36 коз, 14 ланяў, 17 ваўкоў, 15 ліс, 14 барсукоў. Усяго 339 галоў.

І зноў зубр — цар пушчы — мужна глядзеў у халаднаватыя пакуль што рулі царскіх стрэльбаў.

Кажуць, што зубр п’е толькі самую чыстую ваду — ніхто яго не прымусіць напіцца з балота. Ён лепей пойдзе далёка-далёка, туды, дзе шумяць чыстыя ліўні,— а зубры чуюць дождж за дзесяткі кіламетраў.

Кажуць, што самы моцны боль зубр цярпіць без адзінага гуку — моўчкі. Менавіта так, як і трэба цару пушчы. Таму браканьеры стралялі яго ахвотней — ён хоць не пішчыць так, як заяц, і не трывожыць нервовую сістэму.

Кажуць, што зубр пакідае тыя лясы, дзе яго перамагаюць ашуканствам. Ён прызнае толькі сумленныя паядынкі. І таму, каб яго перамагчы, сіла і адвага паляўнічага ці яго суперніка павінны быць большыя за ягоныя. Ці, у крайнім выпадку, хоць бы роўныя.

Але зубр, нягледзячы на здзек і ганьбаванне, не пакінуў сваю Беларусь, сваю Белавежу. Вучоныя нават рабілі вывады, што пушча захавалася толькі таму, што ў ёй былі зубры, а зубры захаваліся таму, што была пушча.

Каранаваныя браканьеры выбівалі ў пушчы ўсё. Некаранаваныя таксама не вельмі саромеліся. І толькі зубра баяліся чапаць. Яны былі ўпэўнены, што той, хто заб’е зубра, гэтага ляснога прыгажуна, якім цікавіцца сам цар і дзеля якога ахоўваецца цэлая пушча, аддаецца пад суд. Цікава, што нават вядомы прыродазнаўца Брэм быў упэўнены, што за зубра чалавека ссылаюць у Сібір па пасяленне, а то і зусім на катаргу. Можа, такая легенда і ўратавала нашага даледніковага асілка. І хто ведае, як бы ўсё склалася, калі б, скажам, браканьеры XIX стагоддзя ведалі, што за забойства зубра накладаўся ўсяго толькі штраф — ад 50 да 150 рублёў, які потым наогул знізілі да 25 рублёў. Гэты штраф можна было ўносіць адразу і потым кіравацца ў пушчу і забіваць зубра: за мяжою толькі адна яго галава каштавала 500 рублёў золатам.

Але ўсё ж пушча выжыла. Сёння гэта адзін з найцікавейшых запаведнікаў свету. Сёння гэтую зялёную краіну берагуць дзесяткі вопытных егераў. Праўда, трапляюцца сярод іх часам і выпадковыя людзі.

Калі з Анатолем Клышкам мы працавалі над сцэнарыем фільма «Белавежская пушча», некаторы час жылі мы ў Хвайніцкім лясніцтве — хадзілі па пушчы з егерамі, прыглядаліся. Леснікі будзілі нас яшчэ на досвітку, і мы, хуценька сабраўшыся, спяшаліся з імі на абход. Аднаго разу пабарабаніў у акно лясніцтва, дзе мы жылі, і ён — назавём яго Васілём Сямёнавічам. Імжэў-накрапваў надакучлівы дождж. Ён быў ціхі, бязгучны: мы нават спачатку і не заўважылі яго. Але ў пушчы падалося, што дождж пабольшаў — там ён загаварыў, залопаў па лісці асін, зашумеў у бярозах і ялінах. Мы доўга хадзілі па лесе, вымаклі да ніткі, але пакуль што яшчэ нічога цікавага не ўбачылі. Тады мы папрасілі егера:

— Васіль Сямёнавіч, можа, вы хоць якое гняздо ў сваім абходзе ведаеце?

Васіль Сямёнавіч лаўчэй узяўся за рэмень двухстволкі, што вісела на яго плячы, і, як здалося нам, трохі пакрыўджана адказаў:

— Я ж, мілыя мае, егер, а не смаркаты шалапут, каб шукаць нейкія там птушыныя гнёзды. Гэтым хай дзеці займаюцца. Птушыныя гнёзды ў мае задачы не ўваходзяць. Лес — вось мая задача.

Хацелася запярэчыць яму — маўляў, лесу без птушыных гнёздаў не бывае, але мы змоўчалі. А ён, таксама памаўчаўшы трохі, зноў паўтарыў — толькі ўжо больш настойліва:

— А я, мілыя мае,— егер...

І пайшоў шпарчэй. Але ўсё ж нам пашанцавала. Зусім выпадкова, калі ўжо здавалася, што Васіль Сямёнавіч начыста заблудзіўся і не ведае, у якім баку лясніцтва, мы выйшлі да невялічкай лясной рэчкі. І якраз у той час, калі з другога боку, з папрабіванага дажджом туману, сцярожка (здаецца, трэсні сучок — і адразу гэты палахлівы відзеж знікне) ішлі да вады аленіха з аленяняткам — мусіць, напіцца. Потым яшчэ, вылазячы з гушчару на трохі вальнейшае месца, мы (таксама выпадкова) убачылі чорнага бусла, які, нібы манах, глыбакадумна стаяў у сваім гняздзе і дужа добра быў відзён на фоне нізкіх мурзатых воблакаў.

А ў Броўскім лясніцтве (таксама пушчанскім) быў такі выпадак. Егер Іванюк, малады хлопец, прывёў як не ў самую вёску ваўка. Потым ён расказваў:

— Я іду і раптам бачу — за мною нейкі сабака крокаў за трыццаць следам валачэцца. Бач ты яго, думаю, і ваўкоў не баіцца — адзін у лесе хадзіў. Усё глядзеў, хацеў пазнаць, чый ён. Але так і не пазнаў — у нашай вёсцы падобных не было. А тут дзед Міхаль насустрач ідзе. Бачу — яшчэ здалёку чагосьці рукамі махае. А я не разумею, што ён хоча сказаць. Калі толькі параўняліся — пачуў: «Страляй,— кажа,— воўчае мяса! Хіба ты не бачыш, хто за табою ідзе!» Я яшчэ азірнуўся ды спакваля, спакойна так яму і адказваю: «Як хто? Сабака. Застрэліш, а тады ад бяды не абярэшся — гаспадар у суд падасць». А ён аж злуецца: «Страляй,— кажа,— гэта ж воўк». Я — шату-бату! — стрэльбу з пляча, а ваўку гэта, відаць, толькі і трэба было: ён з дарогі — адно хвост яго, як змяя, у кусты нырнуў. Я шарахнуў з двух ствалоў па кустах, аж лісце, як у лістапад, пасыпалася. А яго і след прастыў — лаві ваўка ў лесе.

Адрозніваць ваўка ад сабакі, мусібыць, таксама не ўваходзіць у задачы егераў. А мне ж здаецца, што егер павінен любіць не толькі лес, гэтую зялёную дзяржаву дрэў, але перажываць і за кожнага растаптанага мураша, і за кожную няспетую птушыную песню.

Сёння свет захапіўся дакладнымі навукамі. Гуманітарныя сціпла адышліся ўбок, у цень, і адтуль насцярожана сочаць, як людзі гуляюць у лічбы. Спалохаліся нават вучоныя. Захапленне дакладнымі навукамі і непавага да гуманітарных... А ці не значыць гэта, што розум перамагае душу, сэрца? Ці не значыць гэта, што халодная разважлівасць робата, якога хтосьці вельмі трапна назваў поўным ідыётам, надзеленым фенаменальнай здольнасцю запамінаць лічбы, з цягам часу назаўсёды блакіруе сэрца і не дасць яму магчымасці выпраменьваць дабрыню, захапленне, здзіўленне і нават лёгкі чалавечы смутак, які таксама патрэбен паўнацэннаму здароваму арганізму, як і радасць? Колькі стагоддзяў ішоў да гэтага чалавек?

Калі чалавек упершыню заспяваў? Мусіць, ніхто не ведае дакладна, калі гэта здарылася, але кожны разумее, што адбылося такое вельмі даўно. Хутчэй за ўсё тады, калі чалавек не ўмеў яшчэ гаварыць. Толькі я ўпэўнены, што першая песня прыйшла да яго абавязкова раніцою.

Давайце ўявім сабе першабытны лес. І яго, нашага далёкага продка, у гэтым лесе. Сёння ў яго было дужа ўдалае паляванне. Ён наеўся мяса, закусіў смачным карэннем, запіў халоднай — аж зубы заходзяцца! — вадою з ляснога ручая, пад раніцу яшчэ больш халоднай ад апалых рос.

Ён ляжыць на палянцы, на высокім лясным узгорку (толькі не чапайце яго, калі ласка,— бачыце, чалавек задумаўся) і шырока раскрытымі вачыма глядзіць на гэты дзівосны свет: здаецца, ён толькі вось цяпер убачыў яго прыгажосць і спрабуе разабрацца ва ўсім, звесці ў адно гэты рознакалёрны цуд.

Над палянаю шасціць верхні вецер. Ён, дурэючы, хапае за жоўтыя чубы бярозкі і клёны. А тут, на паляне,— ціха. Зрэдзь калі вецер прарываецца сюды, пад лісцё, пакудлаціць валасы на грудзях. А то, жартуючы, пераверне на другі бок фігавы лісток, які яшчэ потым (дужа няскора!) стане фігавым,— цяпер гэта ўсяго толькі выпадковы кляновы ліст, што выпадкова ўпаў на тое месца, якое пазней будзе прынята хаваць. А паміж гэтымі двума вятрамі — пара яркіх мятлушак, якія, мусіць, захапіўшыся сваім танцам кахання, нічога не бачаць навокал сябе.

Раніца. Шалёнасць колераў. Ласка сонца. Перазвоньванне ручаёў. Мяккі туман над дальняй ракою. І ранішняя шматгалосая малітва птушак. А небяспечных звяроў (розных там дыназаўраў) паблізу няма. Ну, як тут не заспяваць!

І ён заспяваў. Няўмела, баязліва, ціха. Заспяваў сабе. Але мне здаецца, што ўся прырода на гэты час змоўкла: свет здзівіўся і ўзрадаваўся новаму, незнаёмаму да гэтага, голасу, які па часе адшліфуецца, пасмялее і з якім пасля нялёгка будзе цягацца нават самым галасістым птушкам.

Можа ў такую ж самую раніцу, убачыўшы пад самым носам дзіўны карэньчык, які невыразна нагадваў маленькага дыназаўрыка, чалавек зубамі паспешна пачаў абгрызаць усё лішняе. А калі фігурка стала зусім падобная да сапраўднага маленькага звера, ён, узрадаваны, пабег да сваіх суродзічаў. Майстра не крычаў «эўрыка!». Ён не ведаў яшчэ, што адкрыў скульптуру. Але суродзічы радасна глядзелі на дыназаўрыка. І тут было не толькі мастацтва: цяпер ужо людзі не так палохаліся дыназаўраў — і сапраўды, чаго ж іх баяцца, калі іх можна выгрызаць зубамі са звычайнага кораня...

Потым былі пошукі. Захацелася паспрабаваць свае здольнасці ў новым матэрыяле — у камені, але зубы камень не бралі. Новы матэрыял патрабаваў новага інструмента... Пакінем яго, дарагія чытачы, аднаго — хай падумае. Не хвалюйцеся, ён знойдзе адпаведны інструмент. Ён яшчэ створыць сваіх маўклівых каменных ідалаў, якімі будзеце захапляцца, здзіўляцца і вы, многа да чаго раўнадушныя ў сваім ХХ стагоддзі.

Яшчэ ў сваім першабытным дзяцінстве дзікун некалі пазайздросціў птушцы ў палёце. З таго часу ён мысліцель. З таго часу яго думка настойліва працуе над тым, каб абавязкова навучыцца лятаць. Навучыць свае рукі быць крыламі. Што ён толькі не рабіў дзеля гэтага: і прывязваў крылы да рук, і ўзвіваўся ў неба на паветраным змеі, і падаў са званіц, і разбіваўся насмерць. І ўсё ж дамогся свайго, перамог птушку — сёння ён лятае лепей за яе.

Наогул, мне здаецца, чалавек у сваіх адкрыццях часта ішоў ад казак. Спачатку ў сваіх казках ён выдумляў нешта нерэальнае, але вельмі патрэбнае яму, а потым настойліва шукаў, каб спраўдзіць свае мары, ажыццявіць падсвядомыя прароцтвы: асядлаць вецер, падпаліць ваду, замарозіць полымя... А калі яму ўдавалася на самалёце, скажам, асядлаць вецер — божа мой, колькі было радасці і пахвальбы!

Чалавек спрадвеку любіў пахваліцца і перабольшваў часам свае сціплыя дасягненні. Скажам, навучыўся браць у рукі палку, навучыўся махаць ёю — і закрычаў: маўляў, вось ён, век розуму, высокая ступень развіцця, пра найвялікшую цывілізацыю нават успомніў. І, захоплены сваім дасягненнем, нават бажыўся, што ўсё ўжо адкрыта і ніхто нічога болей не вынайдзе. Потым вынайшаў кола — век розуму, паравоз — найвялікшая ступень развіцця, электрычнасць — небывалая цывілізацыя... А што ж тады такое космас, высадка чалавека на другой планеце? Многа гэта ці мала? Многа, але мала. Бо, мне здаецца, некалі на фоне найвялікшых адкрыццяў будучыні і гэта будзе выглядаць як колішняе радаснае асваенне палкі першабытным чалавекам.

А пакуль што чалавек адкрыў сабе палку — як працяг свае рукі, як сродак працы. І яшчэ не паспеў ён нацешыцца гэтым адкрыццем, як адчуў, што яна балюча выцяла яго па спіне: гэта хітрэйшы суродзіч, які цішком падглядаў за ім, паспеў выкарыстаць ужо яго першае вынаходства і гэтым самым узвысіўся над вынаходнікам.

Часта да адкрыццяў (і вялікіх і малых) падсуседжваліся змрочныя Мефістофелі. Першы друкарскі станок Гутэнберга, вялікае дасягненне чалавецтва, адразу ж пасля вынаходства быў абняслаўлены, зганьбаваны — на ім пачалі друкаваць індульгенцыі на дараванне грахоў.

Вучоныя спрабуюць спазнаць жывую прыроду. Навучыцца разумець, як і пра што размаўляюць паміж сабою рыбы, птушкі, мурашкі. І часцей за ўсё недзе побач круціцца свой Мефістофель. Тады, запісаўшы, скажам, усхваляваныя галасы рыб, мы зазываем цэлыя касякі ў трал ці ў сетку. Зазываем запісанымі на магнітафон крыкамі любоўнай страсці ці радасным і спакойным голасам — маўляў, смела плывіце сюды, тут усё добра. Вось так мы і абрываем даўнія добрыя сувязі чалавека з прыродай. Хаця, мусіць, такіх ідэальных сувязяў ніколі і не было. Нават у сваім дзяцінстве чалавек часам варагаваў з прыродай. Галодны, ён, з найвялікшай цяжкасцю выгадаваўшы, выспеліўшы невялікі агонь, падпальваў лес, каб выгнаць адтуль звяроў, жывёл, птушак,— яму хацелася есці, а ў лес ісці было боязна, ды і паляваць там нязручна. Калі ўсё жывое, уцякаючы ад пажару, выбягала з лесу, ён лавіў, можа, толькі якога-небудзь аднаго зайца, а дрымучы лес гарэў тады вельмі доўга...

— І ўсё яшчэ дыміцца...

Я здрыгануўся, як на спірытычным сеансе. Мне здалося, што Толя Наседкін, з якім мы сядзім разам у кабіне, увесь час ішоў следам за маімі думкамі і вось цяпер прадаўжае перапыненыя разважанні. А можа я, задумаўшыся, загаварыў нават сам з сабою ўголас?

— Што дыміцца? — насцярожана спытаў я.

— Тайга дыміцца... Два тыдні ўжо, як патушылі пажар, а яна ўсё куродыміць. Гэтулькі кубаметраў гатовага лесу згарэла. І выратаваць не змаглі. Як пыхне штабель — нібы карабок запалак. Мы толькі вывозіць збіраліся, але дождж крыху затрымаў. А такія хлысты былі! Па 25-30 метраў кожны, у некаторых нават кубаметраў па 12 драўніны было. Вы ж ведаеце наш сібірскі лес? Станеш паміж кедраў — як усё роўна паміж калон магутных стаіш. Разумееце, неяк мы адправілі ў Грузію кедровы камель (мусіць, метра паўтара ў дыяметры быў) і напісалі на ім: «Прывітанне ад сібіракоў!» Вярнуўся назад вагон, і камель таксама вярнуўся — не змаглі выгрузіць.

Потым, разумеючы, што мяне, чалавека, які ўпершыню трапіў у тайгу на лесараспрацоўкі, павінна зацікавіць, Толя расказвае, як складаюцца брыгады лесарубаў:

— У кожнай брыгадзе ў нас па 5 чалавек — вальшчык, памочнік вальшчыка, трактарыст, чыкіроўшчык (гэта той, хто хлысты чапляе) і сучкаруб...

Але тут нечакана з тайгі выбег пастаўлены на невысокія кедровыя круглякі вагончык, з бляшанага камінка якога ўздымаўся дымок. Лесарубы якраз палуднавалі. З вагончыка смачна пахла смажанаю бульбаю.

Пачаў накрапваць дождж. Сцішна, спакойна загагатаў гром. Мы ўсё ж пайшлі ў тайгу — адсюль, ад вагончыка, да яе таксама трэба яшчэ ісці. Толькі паспелі ўбегчы ў палац выносістых сасновых і кедровых калон, накрытых шумлівай зялёнаю страхою, як дождж вырас у лівень, чохнуў, што з вядра. Тайга зашумела, зашастала, залопала, загула. Пасур’ёзнеў гром. Ён лопаўся, здавалася, над самай галавою, гулка рассыпаўся і потым, задаволены, ва ўсе бакі каціўся па тайзе, падскокваючы на купінах, спатыкаючыся аб пні — гох, гох, го, го, го...

А над усім гэтым — тайговая маланка.

Я веру, што сцішанымі зімовымі прыцемкамі чысценькі, беленькі, маладзенькі снег, які толькі што нападаў, бывае сіні-сіні — як усё роўна святочнае вясновае неба.

Я ведаю, што ноччу светлая блакітная вада здаецца чорнай, як дзёгаць,— седзячы ў лодцы, зачэрпнеш яе рукою, і яна табе здасца нават вязкай.

А маланка ў тайзе бывае зялёная. Яна зялёна шуршала недзе над намі ў зялёных кронах, атрасаючы на нашы галовы зялёную ігліцу, як зялёная вавёрка, пераскоквала з дрэва на дрэва... Яна таропка жыхала па зялёнай тайзе — здавалася, шукала, дзе б схавацца ад зялёнага грому. І, мусіць, усё ж знаходзіла такую схованку, бо, калі ляскаў гром, яе ўжо не было відаць. Яна хавалася недзе ў кронах. А там маланку не знойдзеш — яна, як і кроны, таксама зялёная...

З тайгі я рашыў выбірацца на лесавозе. Ноччу ішоў цягнік, на які мне трэба было паспець. Толя Наседкін паехаў у Завусоўку, а я астаўся чакаць, калі нагрузяць лесавоз.

Дождж сціх. Лесапагрузчык асцярожна браў са штабеля па адным доўгія хлысты, а здаралася — і па два нават, асцярожна падымаў над сабою — бервяно, нібы вялізная гнуткая рыбіна ў ката ў роце, спрабуючы выслізнуцца, трывожна выгіналася і спружыніла,— а потым, пад’ехаўшы да лесавоза, далікатна, нават ювелірна, клаў на прычэп гэты хлыст, які, і ўлёгшыся, доўга яшчэ спружыніў тонкім сваім хвастом.

Нарэшце шафёр, драбнаваты з твару мужчына сярэдніх гадоў, запрасіўшы мяне ў кабіну, цяжкавата скрануў з месца лесавоз. Выехалі з тайгі на асноўную дарогу — мокрую, гразкую пасля дажджу. Прайшоў ужо той ніякаваты момант маўчання, якія звычайна бываюць, калі незнаёмыя людзі не ведаюць яшчэ, з чаго пачаць размову, і хапаюцца то за надвор’е, то за машыны, але гаворка ўсё роўна, хоць ёсць мноства тэм, абрываецца пасля двух-трох нязначных пытанняў ці адказаў.

А мы ўжо трохі разгаварыліся. Стала цёпла і радасна — едзем...

Раптам невялічкі пагорак падпіхнуў наш лесавоз, і той пабег уніз трохі хутчэй. А набраўшы хуткасць, не паспеў убачыць павароту (таксама невялічкага) — і вось мы ўжо сядзім у кювеце. Мне падумалася, што вінаваты я (загаварыў, маўляў, чалавека), але, вылезшы з кабіны, упэўніўся, што гэта не так,— колы метраў трыццаць сунуліся як не ўпоперак: шафёр даўно выкруціў амаль усю баранку, але лесавоз не слухаўся. Машыну цягнула ў кювет цэлых трыццаць кубаметраў лесу. Мы паспрабавалі падкласці пад колы галля. Дзе там! Паспрабавалі таўхануць плячом — два асілкі знайшліся!.. Стаіць як укапаны.

Шафёр выключыў матор. На дарозе стала ціха-ціха. Здалося, што ў тайзе ў гэты час былі толькі адны мы.

Вечарэла. На небасхіле спела новая навальніца. А тут яшчэ не прасохла ад папярэдняга дажджу — на чаравікі наліпала столькі гразі, што іх ніяк нельга было адарваць ад зямлі: з імі, здавалася, падымаецца ўся дарога. Узрадавана, прадчуваючы добрую вячэру, звінелі ля нас камары.

І якраз у той момант, калі я зразумеў, што тут, пэўна, давядзецца і начаваць, калі ўжо такім далёкім і недасягальным здаўся мне цягнік, якім сягоння ноччу я думаў ехаць, пачуўся далёкі прыглушаны бас машыны. Неўзабаве з-за ўзгорка паказаўся ЗІЛ-157. Ён ішоў смела — што яму, у яго ж усе тры масты вядучыя! Ён падчапіў наш лесавоз, лёгенька выцягнуў, і той паспешна пабег за ім, віхляючы задам і ўвесь час з’язджаючы з дарогі на абочыну. Скора мы ўбачылі яшчэ адзін лесавоз — ён, нібы шлагбаум, перагароджваў дарогу, пярэднія яго колы былі ў правым кювеце, заднія — у левым. ЗІЛ адчапіў і наш лесавоз: з ім далей не паедзеш. Я перасеў у кузаў, і ЗІЛ цераз кюветы, напралом па тайзе, ломячы дрэўцы і кусты, падскокваючы на пнях, аб’ехаў лесавозы і памчаў у Завусоўку.

З Завусоўкі я ехаў на гэтай самай машыне. Па ўсёй дарозе ў кюветах, нахіліўшыся набок, драмалі лесавозы — яны чакалі, калі прасохне дарога, калі загрукоча побач цягач, выцягне іх, словам, чакалі, калі можна будзе, паддаўшы хуткасці, паспяшацца дадому.

На свой начны цягнік я ўсё ж паспеў. Сеў у вагон, і адразу такімі далёкімі-далёкімі, як у сне, здаліся і сама тайга, і навальніца над ёю, і дарога з лесавозамі ў кюветах...

Падумалася, што і на гэты раз я не пабачыў сапраўднай тайгі. Такой, пра якую я думаў. Што ж — значыць, у мяне яшчэ наперадзе радасць новай, сапраўднай сустрэчы з ёю. Але ж тайга падарыла мне сваю зялёную маланку. Пройдзе час, многае забудзецца, некаторыя ўражанні стануць цьмянейшыя, а вось гэты мой тайговы сувенір — зялёная маланка — заўсёды будзе радаваць і асвятляць часам і не зусім светлыя мае дні і клікаць у новыя падарожжы...

 

Самаходы

Змест сшытка. Цягнік ідзе па пракосах. Чаму беларусы пахнуць тайгою. Са сваёй царквою на калёсах. Мядзведзевы дзесяціны. З кім Цярэшкава жонка спала. Пярэпалах у мерлагу. Каго Алёшка за вуха ўкусіў. Віно з пукоў. Дзве Усцінні ў адной хаце. 18—2. «На чорта табе той конь». Ці дояцца пчолы. Ці можна «абманіць» кулаком поле. «Добрай раніцы» на пеўневай мове. «Хто прыйшоў?» Песні на сняданне. Жыццяпіс дзеда Аляксея. «Ты» ці «вы». Беларускія сібіракі.

 

Асцярожна, нібы чайка на хісткія хвалі, на вялікі, выкруглены спаміж тайгі востраў бела-зялёнай, схваляванай і ўскудлачанай ветрам травы нячутка садзілася жоўтая мятлушка. Яна доўга вісела над самай высокай травіною і неяк паспешліва, хапатліва трапятала крыльцамі, пакуль не адважылася сесці. І нават сеўшы, нават моцна ўчапіўшыся тоненькімі ножкамі за зялёны травяны каснічок, які аж загайдаўся пад ёю, усё яшчэ махала напятымі крыльцамі, усё яшчэ баялася іх скласці. Так і ўпала яна разам з травіною ў халаднаваты густы пракос.

Быў сенакос. Поўдзень Сібіры касіў. Нават лёгенькі вецер-тайгавік замест вечнага паху кедровай смалы водарыў сенам. Вецер дыхаў роўна, спакойна, як сонны чалавек: удыхне паветра — і халадок, аблашчыўшы твой спатнелы твар, прашапаціць у адзін бок; выдыхне — і ён паспяшаецца ў другі бок, а ты да наступнага ўдыху адчуваеш, як сёння горача,— аж задыхаешся.

Па Сібіры ішоў ліпень. Ён ішоў паспешна, высока падымаючы ногі, бо не па-сібірску шчодрае сонца так нагрэла зямлю, што босаму можна было апячыся. Ліпень абіраўся ад дзяркатых сянінак (а яны віселі і па кустах, і на платах, і па дрэвах), вельмі ж ужо ўважліва глядзеў сабе пад ногі, каб, крый бог, не зачапіцца за пракос ці за якую копку сена.

Цягнік, які вёз мяне з Краснаярска ў Ніжні Інгаш, здавалася, сышоў з рэек і ідзе па сене. Ён вельмі спяшаўся — мусіць, разумеў, што сярод пасажыраў многа людзей, якім не цярпіцца хутчэй даехаць да сваіх вёсак, якім рупіць хутчэй выйсці на свой луг ці дабрацца да нагледжанага раней астраўка травы ў тайзе.

Усю раніцу цягнік татахкаў па саміх пракосах — яны з шоргатам клаліся, здавалася, аж пад самыя колы. Потым, крыху пазней, калі спала раса, з акна вагона было відно, як жанчыны растрасаюць пракосы і складзеныя ўчора копкі прывялай травы. Недзе пад полудзень за акном ужо варочалі сена, а яшчэ пазней, пад самы вечар, складвалі зноў у копы — каб не адсырэла.

І ўсюды прыкметы сенакосу. То сустрэнеш чалавека на веласіпедзе: да рамы прывязана каса, ля самай дзюбачкі якой асталіся травінкі (як акуратна ні абціраў яе гаспадар, усё роўна асталіся!); то ўбачыш, як муж з жонкаю цягнуць калёскі з травою, а наверсе, як на сёмым зялёным небе, сядзіць малое; то размінешся з матацыклам, на люльку якога навалены цэлы воз пакошанай травы, трохі запыленай ужо ззаду, а зверху яшчэ ўскінуты мяшок з сенам — мусіць, нехта папрасіў падвезці...

Па Сібіры ішоў сенакос.

Нават у вёсцы Стрэценка, у канторы калгаса «Рассвет», куды я прыехаў з Ніжняга Інгаша, стаяла цішыня — усе былі ў тайзе, на сенакосе. Толькі адзін чалавек настойліва дамагаўся кудысьці дазваніцца і ўсё ўгаворваў неўгаворлівых тэлефаністак:

— Вы Кавалеўскага далей адсуньце, ён паспее яшчэ нагаварыцца. А мне во на пакос трэба ехаць.

І па тым, як гэты чалавек гаварыў, я зразумеў, што трапіў якраз туды, куды даўно спяшаўся і што так настойліва шукаў у Сібіры.

Я быў у Беларусі. У Беларусі, якая ў стаптаных лапцях прыйшла сюды, у нечапаную тайгу, прынесла сюды сваю мову, песні, звычкі і абрады, а сама назаўсёды прапахла тайгою кедрачоў, лісцвяжніц ды няласкавых сібірскіх маразоў. Тут жыве Беларусь-перасяленка, якая самаходам доўга ўцякала сюды ў халады — ад голаду. Прытэпаў, скажам, сюды некалі дзядзька Тамаш, ушчаміўшыся неяк з дапамогаю вострай сякеры ў гушчар, паставіў там хату — і ўжо назаўсёды тут, у Сібіры, з’явілася Тамашова тайга; высек сабе на хату магутныя лісцвяжніцы дзядзька Каваль, паставіў пяцісценку на высокім узгорку (усё ж адсюль далей відна дарога дадому), і ўжо гэтая мясціна назаўсёды стала Кавалёвай гарой; вялікі кедрач, упершыню пакладзены цераз маленькі ручаёк дзядзькам Казаком, пакінуў назаўсёды назву гэтаму месцу — Казакоў мосцік.

— А вунь у Нова-Пакроўцы Кур’яновіч Хама жыве. Спытайцеся Хаму— ніхто не ведае, а Тамаша кожны, нават дзіця малое пакажа.

Паступова ў канторы прыбаўлялася народу — у вёсцы заўсёды любяць пагаварыць з незнаёмым чалавекам. Праз нейкі час я ўжо ведаў, што Стрэценка раней называлася Кукліна, а новае імя ёй далі пазней, па просьбе нейкага вельмі набожнага чалавека, які хадзіў з прашэннем кудысьці дужа далёка — аж дзве пары лапцей стаптаў. Тут жа, нібы на імправізаваным канцэрце мастацкай самадзейнасці, я праслухаў на беларускай мове (цудоўныя пераклады!) «Інтэрнацыянал» і «Марсельезу». Дзіўна было тут, за тысячы кіламетраў, чуць «Інтэрнацыянал» па-беларуску:

 

 

Мне расказалі, што ў Кукліне жывуць адны беларусы (маўляў, «здаецца, толькі адна сям’я руская, ды і тая ці не з-пад Віцебска»); што большасць перасялілася яшчэ да рэвалюцыі («а пасля вайны хто ж гэта прыехаў да нас, ці памятаеце,— яй жа богу, толькі Сядніха, Каптурыха ды Віталіха?»); што ўсе перасяленцы вельмі любілі раней лапці («а што — мякенька сабе; і, бывала, па нечапаным снезе як папаходзім — здаецца, што гусі яго патапталі...»); што ўсе тут пішуцца рускімі («мала што гаворым, але ж якія мы беларусы, калі чытаць па-свойму не ўмеем!»)...

Яны, беларусы-перасяленцы, ці самаходы, як іх называлі чалдоны — ранейшыя перасяленцы з Чала і Дона, абжывалі тайгу і ў Байкалове, і ў Нова-Аляксандраўцы, і ў Раманаўцы, і ў Гарэлым Барку, і ў Малінаўцы, і ў Іванаўцы, і ў Плашкіне, і ў многіх іншых дзікіх мясцінах, якія потым ужо сталі вёскамі. Гэтыя вёскі амаль поўнасцю заселены беларусамі, і таму няма ніякага дзіва, калі людзі, сабраўшыся разам на вяселле ці на хрэсьбіны, нейкім далёкім, вельмі шчымлівым і падсвядомым інстынктам, мусіць, якраз такім, які восенню ні з таго ні з сяго пачынае раптам трывожыць і непакоіць птушак, нават тых, што яшчэ ніколі не былі ў выраі,— такім інстынктам людзі ўспамінаюць сваю радзіму, і тады ў бяседу прыходзяць нашы беларускія песні, прывезеныя дзядулямі і бабулямі з-за той далёкай дарогі, песні, ад якіх вельмі ж ласкавее кожнае застолле.

А такіх вёсак у Ніжне-Інгашскім раёне вельмі многа, бо ўвесь раён — амаль поўнасцю беларускі. Многа іх і ў самім Інгашы. То раптам у гасцініцы дзяжурная раскажа табе:

— Мы ж таксама адтуль, ад вас. Наша мама і цяпер бліны любіць пячы. Устанем раніцою, чуем, што скварада ляскае,— ну, вядома, зноў бліны пячэ. Мы-то неяк да бліноў вялікай ахвоты не маем, а яна ўжо смачна есць іх са скваркамі ды ўсё падхвальвае. Пад’есць, а потым кажа: «Ну во, як усё роўна дома пабыла, у хаце бацькавай паснедала».

То потым ужо ў вёсках даведаешся, што маці першага сакратара Ніжне-Інгашскага райкома партыі Хведара Казлова, цётка Марына, вельмі ж хораша спявае беларускія песні (а ведае яна іх многа — можа цэлы тыдзень спяваць). А калі пачуеш, што сын дужа цікавіцца гэтай матчынай радасцю і запісвае яе песні на магнітафон, пашкадуеш, што не можаш сустрэцца з гэтым чалавекам,— сакратар райкома партыі цяпер якраз у адпачынку.

А то трэці сакратар райкома Васіль Камовіч, з якім мы ехалі ў Кукліна і якому я прызнаўся, што засумаваў па маладой бульбе з маласольнымі агуркамі, узрадаваўся:

— Вось яно што! А я ўсё думаю, адкуль гэта нашы яду такую выдумалі. Разумееце, паліе місу вялізную расолу, накрышыць туды агуркоў маласольных, а ў другую місу чыгунок бульбы маладой адваранай аберне, масельцам яе залагодзіць ды ўкропам падсвяжыць — і тады сёрбае, што аж нос угінаецца. Разумееце, а мая маці, колькі я ні вучыў, не адвыкла — усё і цяпер гаворыць «а чаго?», «а куды?». А калі я яшчэ малы быў і на сенніку спаў, то ўсё думаў — чаму гэта матрац называецца сенніком. Ён жа набіты не сенам, а саломай. Аж гэта дзед прывёз, пэўна, з сабою гэтае слова.

Так, разам з няхітрым скарбам, узятым у далёкую дарогу, людзі везлі з сабою ў невядомы край сваё спрадвечнае, звыклае, як штодзённы ўсход сонца, абжытае, як свая маленькая хатка, слова. У дарозе людзі захіналі яго лайном ад дажджу і ветру разам з галапузымі малечамі, якія дурэлі на возе; адагравалі ад ранніх сібірскіх замаразкаў разам з курамі і кацянятамі, якіх вельмі ж шкада было пакідаць ля апусцелай хаты. Песцілі разам са сваімі марамі пра новае, лепшае жыццё ў тайзе.

Таму і сёння ў беларускіх сібіракоў (ці сібірскіх беларусаў— якая розніца!) парэчкі называюцца толькі парэчкамі, журавіны — толькі журавінамі, бульба — толькі бульбаю, а хата (ну, вядома ж, як яшчэ можа называцца рупна складзеная, хоць сабе і з кедрача, пяцісценка!) —толькі хатаю...

А тады, у канцы мінулага стагоддзя і ў пачатку гэтага, па ўсім Сібірскім тракце рыпелі беларускія калёсы. Рыпелі ад перагрузкі — на кожным жа возе ехала па дзесяць, а то і ўсе пятнаццаць душ сялянскай сям’і. Не лічачы лёгенькіх кацянят ды цяжкіх дум гаспадара. Таму не ўсе калёсы дацягвалі да таго месца, якое «самаходы» ехалі абжываць,— многіх з іх хапала, скажам, толькі да Омска ці Томска.

Тады трэба было купляць новыя. Але ж дзе ўзяць таго купіла? Воз і так ужо дужа палягчэў. Усё, што можна было, ужо даўно распрададзена. Што ж прыдумаць яшчэ? Ага, боты... Падумаеш, калі яшчэ тая зіма! Цяпер босы пайду, а там і ў лапцях можна будзе патэпаць зіму-другую. Вось прыедзем на месца, надзяру лыка, а анучы і з палы світкі зробім. Што ж яшчэ? Хіба вось святочныя жончыны ўборы... Але ж крыку-плачу будзе, не дай ты бог... Нічога, нічога, абыдзецца. Паплача ды сціхне. Мы з табою, маці, не на свята едзем. Там працаваць трэба будзе, а не гулямі займацца. А калі абжывёмся — не такія табе, Палагея, уборы справім: увесь Сібір залюбуецца... І яшчэ ў жонкі недзе там нейкая капейка на чорны дзень прыхаваная. Развязвай, Палагея, вузялок — той чорны дзень прыйшоў... Вось на калёсы як бы і хапае ўжо. Праўда, на колы яшчэ вобад не зашкодзіла б узбіць. Ды і шворана жалезнага няма... Што б гэта яшчэ прадаць? Не, няма чаго! І хоць сабе шкрабі за вухам ці не шкрабі — ні да чаго ты, Цімахвей, не дашкрабешся. Чакай, а хіба вось тапор? Э, не — не дуры ты, стары! Як выдумае што, дык няма чаго слухаць. Тапор — гэта ж як і рукі. Без яго ў тайгу няма чаго ехаць, няма чаго і рыпацца.

Бывай, Томск! Новыя калёсы зноў рыпяць па Сібірскім тракце коламі, на якія так і не ўзагнаны шыны, драўляны шворан ламаецца на кожным пагорку, і яго часта даводзіцца замяняць новымі, выструганымі на папярэднім прыпынку, а ля калёс, трымаючыся за драбіны, задумліва і цяжка тэпае босымі нагамі па захаладалых лужынах сам гаспадар.

А недзе там, да пярэдніх калёс абозу, прымацавана маленькая драўляная каплічка з абразочкам і маленечкім звонам, якая замяняе ў дарозе царкву. Дай божа яму, рабу божаму Цімахвею, і ёй, рабе божай Палагеі, удачы!

А то, можа, і ён, як той чалавек з вядомай карціны, не дацягне да месца, дзе можна надраць лыка і сплесці лапці, і не ўстане аднойчы з-пад калёс, пакінуўшы сцішэлых дзяцей і сплаканую жонку на гэтай чужой і пустой дарозе, між аглабель, якія здаюцца без каня нейкімі доўгімі, лішнімі, непатрэбнымі. А абоз з маленечкай цэркаўкаю на пярэднім возе, зацалаванай просьбамі і малітвамі, пойдзе далей і далей... Хутка ўжо, як ні ўслухоўвайся, нават чуйнае вуха не зловіць і самага далёкага рыпу калёс...

Але большасць самаходаў усё ж, здарожыўшыся, стомлена і асцярожна, нібы ў халодную ваду, уваходзіла ў гэты невядомы край. І атрымлівала свой надзел тайгі — з тайговымі ягадамі, якія ўжо асыпаліся ў траву, з птушкамі, якія раіліся, куды лепей ляцець у вырай, з зайцам, які, пятляючы, настойліва ўцякаў ад ваўка, а то і з самім мядзведзем, які знайшоў тут куст запозненай маліны і цяпер, абіраючы ягады, засяроджана і задаволена мармытаў нешта сабе пад нос,— словам, атрымлівалі надзел з усім тым, што пад той час было на гэтых пятнаццаці тайговых дзесяцінах. Праўда, ягаднікі хутка жухлі, птушкі адляталі ў вырай, воўк выганяў зайца з гэтай дзялянкі, а мядзведзь, абабраўшы маліну, ішоў далей у тайгу. І чалавек тады аставаўся сам-насам з шумлівым векавым лесам.

Праходзіў час, радзела тайга, а на месцы, аблюбаваным пад вясковыя могілкі, з’яўляліся першыя дрэвы без лісця і карэння — першыя крыжы. Радзела тайга, шырэў гэты крыжасты бор...

— А дзяцёнак ты мой! Як мы ў гэтую Сібіру прыехалі, тут жа яшчэ нікога не было. Праўда, як ехалі сюды, зусім не памятаю — я ўжо тут першы раз вякнула. Мама мая ў дарозе растрэслася (а яна мною якраз хадзіла, на саменькім россыпе была), і як толькі прыехалі — адразу ж і абрадзілася. А тут няма каму ні прыняць мяне, ні хрысціць. Нікога няма — ні свата, ні брата. І хаты няма, дзе б можна было хоць калыску пачапіць...

Я з завучам мясцовай школы Надзеяй Сямёнаўнай Грахоўскай сяджу ў хаце Зінкевічаў. Мне параілі падысці да Міхала Несцеравіча — ён, маўляў, тут вельмі даўно, яго бацькі прыехалі як не першыя. Яму самому тады было гадоў чатырнаццаць. Цяпер дзед Міхал пачаў ужо дзевяты дзесятак. Але ён яшчэ сёе-тое робіць у калгасе — даводзіць да ладу вупраж: ці хамут падрамантуе, ці сядзёлку паправіць. Самога Міхала Несцеравіча я не заспеў — ён зранку павёз калоды сваіх пчол у тайгу.

— І пчолку, сынок, як тую кароўку, напасвіць трэба. Вось мой старычок узяў пугу і пагнаў нашых пчолак на пашу. А вечарам зноў дадому прыгоніць: даіць будзем. Тады і прыходзь. Пагамоніце,— супакоіла мяне бабка Марына.

Самой Марыне Кляменцеўне ўжо семдзесят гадоў. Але яна вельмі жвавая, рухавая — тут ёсць, тут няма. Мне вельмі ж не хацелася пакідаць гэтую хату. Я разумеў, што бабка Марына многа можа наўспамінаць.

 

 

Расказвае бабка Марына:

 

— Цяпер ужо лацвей жыць: і пад табой мякенька, і на табе крамнае. А даўней — нашыеш посцілкі-дзяругі, дык кастрына як дзеране, бывае, што хоць ты крычма крычы. Ды і падушкі былі мулкаватыя — ведама, з мякіны аўсянай. А дзе ж тады было што ўзяць? Сваё хватаем-хватаем, а нажнём — тады ў падзёншчыну на заробкі ідзём. Заробім троху, а потым самі сабе якую ватовачку пашыем і ходзім. Во як было. Я ў свайго дзеда Лукаша малаціла, коней яму паганяла, дык ён даў мне на падкладку. Занесла я гэта, Надзя, твайму бацьку (а ён жа так добра шыў), а сама і думаю: «Пагадзі-тка, Марына, зажыла ты цяпер». Што і казаць, Надзя,— ты ж і сама гадоў у шэсць усё бегала мельніцу абмятаць і па хатах хадзіла прасіць. А што ж зробіш? Пойдзеш, калі есці няма чаго. Ды і я не ад дабра замуж у семнаццаць лет выскачыла. Алі добра, што такі чалавек хоць папаўся — пражылі век, а ён мяне ні збадзяў, ні скараў.

А Міхал за мной дужа ганяўся. А я ўсё ўцякала — дайжа і не думала за яго замуж ісці. Я ж, Надзя, з Алёшкам вашым любілася. А Міхал як толькі прыйшоў з вайны (я ў іх у той дзень малаціла), як увідзіў мяне, так адразу і пытаіць: «А гэта чыя?» Так і прыліп да мяне. Мы ж раней Цярэшку жанілі. Ты ўжо, мой ты сынок, не ведаеш, што гэта такое. Дык вось на танец Алёшка ні з кім не становіцца. А Міхал прыказаў — калі толькі стане са мною, дык увесь час будзе з вячоркі яго праганяць. А Алёшка, хоць і маладзейшы быў, усё ж не паслухаўся — са мною стаў. І вось мы пяём:

 

 

А Міхал, бачу, аж губы ад злосці кусае. Усё нешта з Міхеем Далідовічам гаворыць. А мы ж раней усё ў Міхея гулялі. Хата прасторная, кругом лавы вялікія. Лавы старыкі займаюць — ну, і на здароўе: нам жа лавы не трэба, мы скачам усё. А потым мы ўжо, дзяўчаты, закуску нясём, а мальцы — водку, і хто з кім «ажаніўся», той з тым і сядзіць за сталом. І яшчэ наш дзявочы клопат быў — у тую хату, дзе гуляем, лучыны пананесці столькі, каб яе на цэлы вечар хапіла. А хлопцы ўжо музыку прывядуць. Тады ж гармонікаў яшчэ не было — усё пад іскрыпку гулялі. Ці ў жалейку ігралі. Мой хросны, Губарнатарам яго звалі, дужа ў жалейку ўмеў іграць.

А я ад Міхала ўсё ўцякала. Неяк спалі мы з Арынай Міхалкавай у нас у пуні. Толькі гэта мы ўлягліся, чуем — сена шастае. Аж гэта Міхал з Міхеем мяне шукаюць. Мы знайшлі дзірку ў сене — акурат каля сцяны не закладзена было — ссунуліся ціхенька туды. А яны ўсё шукаюць. І бацьку майго дражняць — мол, што б ён гаварыў, калі б увідзіў іх: «Эй, быкі гэтыя, лазяць тут па сене, больш ім дык і дзелаць няма чаго». А мы сядзім і аж кіснем ад смеху, адна аднэй нават рот затыкаем, каб не рассмяяцца. Пашукалі яны, пашукалі — і пайшлі. А назаўтра вельмі дзівіліся, адкуль мы ўсё ведаем, калі мы ім пра «быкоў» расказалі.

А другі раз дык ён мяне на свіней узагнаў. Я яму каторы раз і сёння раскажу, дык смяецца. Ляжалі гэта мы ўжо ў Міхалкі на сенавале. А Міхал мяне шукаць лезе. Арына кажа: «Не лезь, яе няма тут». А ён усё роўна лезець. Я тады ў мярлог да свіней так і ссунулася. Свінні тыя як зарохкаюць, як надзелаюць віску на ўсё Кукліна. А Міхалка ж не знаіць, што мы там начуем. Во, думаю, выбежыць! Я тады ціхенька, ціхенька ды дадому. А месяц такі ўжо кругленькі, і так ужо ён стараецца свяціць, што мне аж боязна: увідзіць, думаю, Міхал мяне. Але ж не, прыбегла дадому, ціха на хату ўзабралася (каб жа і свайго бацьку не разбудзіць) і ў дзірачку ў франтоне гляджу. Чую — ідуць яны з Міхеем, а мой ужо і будзе казаць: «Во, ядры яе пень, увесь сенавал аблазілі — нідзе няма. Відаць, з Алёшкам некуды ўцякла».

Маладая была, дык і хлопцы бегалі. І яшчэ за мяне адзін чалавек дужа чапляўся. Змітра — быў такі хлопец у нас. Алі, ці паверыце, у мяне дайжа і душа да яго не ляжала. А ён у сваты да мяне прыходзіў. Гарэлку прынёс, на стол паставіў.

А тут яшчэ мой брат Пятрусь падвярнуўся. «Дурная,— кажа,— давай гарэлку пап’ём, а яму пасля сплоцім». І што ж вы думаеце — папілі гарэлку. Гляджу, Зміцер мой вясёлы, смяецца ўсё, нібы смачны блін з’еў. На вячорках ён ужо ідзець, бацькам маім рукі цалуіць — дачку ж высватаў! А я на танцах з Алёшкам танцую, ён у мяне на каленях сядзіць. Падругі мне ўжо і гаварыць пачалі: «Цябе, сястра, за такое пабіць мала». Што рабіць? Трэба ж плаціць за гарэлку. А ў мяне ж плаціла таго няма. Я тады да дзеда Лукаша: «А дзедачка, а міленькі, дай ты мне грошай, я хоць за бутылкі заплачу». Дзед, праўда, даў. Я яму адмалаціла за гэта: зноў коней паганяла.

І ўсё ж за Міхала замуж пайшла. Хоць і ведала, што яго маці скупярдзяйка несусветная. Няўжо я, думаю, Несцерысе не ўладжу? Бабе Лукашысе і то ладзіла, ужывуся і тут.

А мы ж дужа блізенька жылі. Вось пасадзіў мяне старык мой у начовачкі і перацягнуў цераз вуліцу. А за ім і свадзьба пайшла. Мы, значыць, гэтае вяселле гуляем, а Алёшка дасадзіцца. А мы з Алёшкам увесь вечар перад вяселлем прасядзелі разам — усё цалаваліся, усё расставаліся і ніяк разысціся не маглі. Яно і цяпер калі-небудзь Алёшка возьміць ды і пашуціць. Во неяк, калі імяніны ў Зінкі былі, дык ён ішоў і за вуха мяне ўкусіў. Каб вы зналі, як Лісавета, жонка яго, прыраўнавала! А я толькі смяюся сабе — нам, старым качэргам, ужо трасца якая-небудзь нада, а не любоў тая.

А Алёшка тады ж у скорасці і ажаніўся на Лісавеце. Яна ж багатая была. Матка берагла яе, каб дайжа не загарэла.

Наплакалася я, мой ты сынок, ад сваёй свякроўкі. Масла і тое ад мяне хавала. Бывала, картошачку ачысціць, а масла збоку на ўслон паставіць. Калі мы адвернемся, памакне борздзенька ў масла, каб мы не бачылі, і тады ў рот, і есць гэту бульбіну як бы ўсухамаць.

Затаўку, бывала, выцягне, сама з’есць ці Арсею аддасць (гэта дзевер мой, пісарам працаваў, дык Несцерыха яму і паесці лепшае сабярэць, ды і ў крамнае ва ўсё адзеніць), а мы так сабе, на зацірцы жылі. І дзеткі мае ў бабы Несцерыхі на зацірцы выраслі. Каровы ж не было, а дзеці, ведама, малака просяць. А яна на лаве сядзіць ды і кажа мне: «Сучку падаі ды і дай ім». Во якая скупая была. А то заходжу я ў хату, а Маруся бяжыць (у мяне ўжо іх трое было) і як не плача: «Мама, есці хачу». Я і кажу ёй: «Ідзі, дачушка, вунь дзед з бабаю яешню ядуць, папрасі — яны і табе дадуць». Я кажу ёй так, каб яны чулі. А яны маўчаць, моўчкі ядуць, у скавароду абое глядзяць.

Несцер, свёкар — той, няма чаго бога гнявіць, нядрэнны быў чалавек. А Міхал мой дужа ціхі быў, слова не скажа. Усё маўчыць. Я ж ведаю, што яна табе матка, ты яе не карай, не бадзяй, а толькі скажы. А то, да слова, вужынаем мы, а яна на печы сядзіць і будзіць казаць: «Вы маю часць адсыпайце, а потым мне плацце купіце». Я так зажалела, аж слёзы на вочы навярнуліся, ды і кажу: «Мама, мама, няго табе гэтай бульбіны нішчымнай шкода?»

А Несцерыха ўсё намячала. Неяк мне затаўкі дужа захацелася. Так заманулася — аж пахніць яна мне. Палезла я ў кубел і маленечкую-маленечкую (аж свіціцца) лісцінку гэтага сала адрэзала. Няго, думаю, пазнаіць? І што б вы думалі — пазнала!

Потым, думаю, дай-тку, я цябе хоць раз абхітру. Мы з ятроўкаю, яе таксама Марынаю звалі (Васіль, другі дзевер мой, узяў яе ў мясаед і пажыў акурат да тройцы, а потым сам паехаў у Іланскае, а за ім і Аўгіння, ранейшая яго любоў, паехала), а мы, значыць, з Марынаю даведаліся, што ў пограбе ў Несцерыхі віно стаіць. Так лагушку, дзе гэтае віно было, не нагнеш — адразу свякруха пазнаіць, ды і паднімаць цяжка. І мы дадумаліся праз пукі яго піць. Ранічкаю спусцімся па вочарадзі адна за аднэй у пограб, пасмокчам трохі праз гэты пук, і так ужо нам захарашэе. Вясёлыя тады печ топім. Свякроў падазрона на нас паглядзіць, збегае ў пограб, каля лагушкі пакруціцца — не, усё ў парадку, знакі не парушаны. Ды і супакоіцца.

А мы як аддзяліліся, з амбара хату сабе здзелалі. Вось тады ўжо мы і зажылі. Несцерыха пасля зноў хацела, каб разам жыць, але я ўжо не згадзілася — на чорта мне нанава ў пекла лезці.

Ды і цяпер, слава богу, ёсць што з’есці. У нас і мядок, у нас і сала. Толькі ўжо есці няма каму. А як толькі мёд выкачалі, дык за дзень, яй жа богу, не лгу, чалавек дваццаць дзяцей пакарміла. Гляджу ў акно — ідзець Сярожа Вольчын і будзіць казаць Сашку: «Давай спросім, ці ёсць у бабы Марыны мёд». Я адчыніла акно ды і кажу ім: «А мае вы дзеткі! Ёсцека, ёсцека мёд. Хадзіце-тку ў хату». Наліла я ім па місачцы новага мёду, дык яны ўзялі гэтыя місачкі за беражкі і выпілі адразу — ведама, первіна!

Вунь, бачыце, і цяпер дзеці ўжо ля хаты табуняцца. А то неяк яны правінаваціліся. Убачылі ўдзень, што ў маіх градах парэчкі чырвоныя-чырвоныя, ды вечарам узялі і перакуліліся ў агарод цераз частакол. Мы б не зналі, але Ігналька ішоў якраз і заспеў. Потым і мёду хочуць, але ў хату зайсці сцісняюцца. Сядзяць там вунь, дзе равочак, быццам бы і гуляюць у невашта, а самі ўсё на вокны ды на дзверы мае паглядаюць. Пасля яны ўжо мне прызналіся: «А парэчкі, мусіць, на ноч хаваюцца пад лісце. Мы ж днём відзілі, іх было аж чырвона, а ноччу ніводнай не знайшлі». Тады я іх сама паклікала: «Хадзіце ў хату, мёду дам. І ты, Саша, хадзі, не сцісняйся, ну — перакуліўся ў агарод, бывае ж такое гора. А ты ж такі беленькі, акурат як наш Саша, унучак мой».

Сынок мой у Краснаярску жыў. Неяк прысылаіць ён ціліграму: «Мама, прыязджай, хачу на цябе паглядзець». А мой ты дзяцёнак, як жа тут не паедзеш! Сабралася, села на поезд і еду. Зайшла ў уборную. Гляджу, аж туды такая старая, як я, заходзіць. Усе ж крашаныя едуць, а гэта акурат як я. Я пытаюся ў яе: «А дзе ты будзеш злазіць?» Маўчыць. Мусіць, глухаватая, думаю. Старая ж ужо. Я тады з другога боку заходжу. «Ты можа ў Краснаярску сходзіш?» Зноў маўчыць. Гляджу, а на ёй мой жэмпер і хустка мая. Пагладзіла я рукою — аж гэта зеркала. Выходжу я ў калідор, мужчыны стаяць, кураць. Во, недзе, думаюць — дурная баба, дзеравеншчына, сама з сабою гаворыць.

Якраз як тая Нюшка. Прыехала гэта яна першы раз у Інгаш, стаіць на вуліцы, за рукаў кожнага, хто ідзе, хапаіць і ўсіх пытае: «Ці знаеце вы маю цётку Лёксу і дзядзьку Змітру?»

Няма ўжо майго сыночка, пяць гадкоў, як няма. Я Валі, нявестцы сваёй, і кажу: «Выхадзі другі раз замуж». А яна: «Хіба я, мама, знайду другога такога добрага чалавека, як наш Коля».

А яшчэ ў пазапрошлы год на стрэчанне выдумалі наша залатое вяселле гуляць. Я дужа не хацела — яшчэ ж толькі год і сем месяцаў прайшло, як Колі не стала,— але мяне ўгаварылі: «Ты ж, кажуць, нічым гэтаму не паможаш, хоць і сама ў магілку лажыся». Угаварылі, хоць мне і нявесела было. Але ж людзі прыйдуць, трэба ж ім даць нешта і выпіць, і закусіць. Мы самагонкі нагналі, два яшчыкі казёнкі купілі. Восем сталоў было. Гулялі ў нас два дні і яшчэ на трэці пахмяляцца прыходзілі. Калхоз машыну сціральную мне купіў. Хацелі буфет прывалачы, а старшыня, Жураў, кажыць: «Лучшы асвабадзіця старухін труд».

А мае ж вы дзеткі! Загаварылася з вамі і забылася свінням даць — чуеце, як вішчаць?..

 

Гэтую непасрэдную, шчырую споведзь бабкі Марыны я запісаў так, як яна вылілася,— мне не хацелася мяняць тут ніводнага слова. І, мне здаецца, кожны заўважыць, як натуральна, нягледзячы на многія рускія словы, гучыць у Сібіры яе беларуская мова — мова чалавека, які нарадзіўся ўжо тут і ніколі не быў у Беларусі.

Бабка Марына пабегла даваць свінням, заспяшалася дадому і Надзея Сямёнаўна Грахоўская (хоць у яе і канікулы цяпер, але ж работы і дома хапае — на ёй жа ўся гаспадарка ляжыць), а я пайшоў удоўж шырокай вуліцы, пасярод якой калгас насыпае яшчэ адну — добрую, нягразкую — дарогу. Дзве вуліцы, якія і ўтвараюць Кукліна, разам нагадваюць літару «Т». Але ж такой бачаць гэтую вёсачку, мусіць, толькі буслы ды самалёты — зверху. А тут, на зямлі, мне трэба дайсці спачатку да праўлення калгаса, а там павярнуць направа, на другую вуліцу, і недзе ўжо за магазінам шукаць хату Усцінні Ляўданскай — цётка Усціння, як мне сказалі, таксама даўно перасялілася ў Сібір.

Вось і магазін. Вось і тая хата з блакітнымі аканіцамі, па якую мне паказалі. Жанчына старатліва фарбуе ганак.

— Ці тут жыве Усціння Ляўданская? — пытаюся.

Жанчына хуценька выпрасталася, тыльным бокам рукі, у якой быў пэндзаль, адхінула з твару пасму валасоў, паправіла касынку і, нібы засаромеўшыся, адказала:

— Я Усціння Ляўданская.

Я здзівіўся. Гэтая маладая жанчына — даўняя перасяленка, якая прыехала сюды аж у 1899 годзе? Заўважыўшы гэта, жанчына супакоіла мяне:

— Але ў нас дзве Усцінні. Маці мая таксама Усціння Ляўданская. Калі вам трэба маці, то вунь яна якраз ідзе з магазіна.

Гэтую бабульку я толькі што па дарозе абагнаў. Вось як бывае, калі не ведаеш чалавека. А яна дайшла да канавы і паклікала:

— Усціння, хадзі праз гэтую канаву перавядзі, а то я сама няўздолею. Панакапаюць, чэрці, ямак, а ты тут ногі ламай. Калі яшчэ тая дарога будзе, а па вуліцы ўжо нельга прайсці.

Бабка Усціння доўга ўсё глядзела на мяне, прызнаючы ва мне сваю радню, але, так і не прызнаўшы, спытала:

— Дык чый ты ўсё ж будзеш, скажы. Радні многа, дык я ўжо і не пазнаю, мусіць.

Доўга растлумачваў (бабка Усціння ўсё не верыла), што я ніякая не радня, а прыехаў, каб зірнуць, як яны, перасяленцы з Беларусі, жывуць тут. Калі паверыла, загаварыла:

— Прыехалі сюды мы даўно ўжо. Мне тады толькі чатыры гадкі было. А цяпер ужо, бачыш, семдзесят чатыры. А маёй старшай сястрыцы наогул на сотню палезла, нятошта. Ды і маёй дачцы першай пяцьдзесят пяты пайшоў — во толькі нядаўна імяніны спраўлялі. А Усцінню вы ж самі бачылі — яна ў мяне дзесятая нарадзілася. А ўсяго, добры чалавек, васемнаццаць дзяцей было. А як бачыш — асталіся толькі дзве дачкі, а ўсе тыя паўміралі. Схопіць малога жывоцік — і ўсё. Дахтароў жа не было, бальніца толькі ва Усціянску. А гэта аж за дваццаць восем вёрст. Паспрабуй завязі яго туды хуценька... Акыш, каршуны праклятыя! Толькі для вас тут і красілі!

Певень і курыца, якія стаялі на поручнях ганка і ўжо збіраліся саскочыць на толькі што пафарбаваныя прыступкі, спалохана залопалі крыламі і неяк бокам зляцелі ў гародчык пад вокнамі.

— Першы сюды прыехаў Сямён, бацькаў родны брат. Ды і хросны ўсё пісаў, каб ехалі. Вось мы і сабраліся — бацька, маці і нас шасцёра. Я помню толькі, як плакалі ўсе, калі нас праводзілі. А ехалі мы з вёскі Заскавічы Вілейскага павета Віленскай губерні. Едзем мы сюды (гэта з Іланскага ўжо), а на дарозе і чалавека не сустрэць. Ды і дарога такая, што толькі адна назва — як калёсам прайсці, а то ўсё такая гушчэць, што і рукі не ўсунуць у тайгу, нятошта... А тутака во, прама на вуліцы, бярозы стаялі вялізныя — і ўдвух не абхапіць. А я, як толькі мы прыехалі, у той вечар і заблудзілася. На пяць крокаў у тайгу адышлася — і ўжо ніяк дарогі не знайду. Плачу і крычу, плачу і крычу. Але ніхто мяне не чуе. Сплакалася я, скрычалася ды і прылегла пад кустом. Ці не заснула нават, бо не чула, як крычалі, мяне клікалі. Прачнулася, а нада мной светла, як днём ці як пры пажары ўсё роўна. Людзі нейкія вялізныя з галавешкамі запаленымі ля мяне стаяць, ад агню страшныя-страшныя. Агонь палахліва мітусіцца па тварах. Ледзь пазнала татку і мамку, нятошта... Ты ж, Усціння, пэўна, гусянятам малым асобна не давала? Глядзі, як гэтыя разбойнікі іх адганяюць. Пайду я ім асобна насыплю.

Яна ідзе на прасторны шырокі двор. Я — за ёю.

— Вось так, добры чалавек, мы тут і абжываліся. Тут сяліліся, тут радніліся, тут, у гэтай тайзе, і першыя могілкі свае абжывалі. А тайгі спачатку наразалі колькі хочаш — колькі ўрабіць зможаш, столькі і бяры, нятошта... Гэта потым пачалі ўжо мераць. А пасля і калгасы прыйшлі. Мой гаспадар спачатку ўвайшоў быў у калгас, а потым (што яму ў галаву ўроілася) узяў і выйшаў. І, як на тое ліха, яшчэ і конь сам дамоў прыйшоў — ведама, прывык. Майму трэба было яго на агульны двор зноў завесці, а ў яго сілы не хапіла — расчуліўся і пакінуў каня нанач у сваім хляве. Прыехаў міліцыянер, нятошта... А мой не даў каня і міліцыянеру: ён сабе повад цягне, а міліцыянер — сабе. А я якраз у царкве была. Прыходжу дамоў, а мне і кажуць... «На чорта табе быў той конь! — злуюся я на свайго.— Аддаў бы ты яго ды і жыў спакойна». Хутка майго і забралі. Дзесяць гадоў далі...

— Цётка Усціння,— пачулася раптам з суседняга агарода,— колькі гэта трэба ўкропу ў агуркі класці?

— А ты што, ужо агуркі выбрала? Саліць нават будзеш? Відаць, многа навыбірала?

— Ды не! Капу нейкую пуплоў панашчупала. Мой жа маласольныя агуркі дужа любіць.

Неба паступова абкладала. Яно пачарнела спачатку з аднаго боку, там зажыхала маланка і завуркатаў гром. Потым хмары пасунуліся і з другіх бакоў. Бабка Усціння ўважліва паглядзела на неба.

— Мусіць, загрыміць. Пайду хоць юшку закладу. Баюся я гэтай навальніцы.

Старанна закрыўшы юшку, яна села на ўслон і, нібы не было ніякага перапынку, казала далей:

— Але мой адседзеў толькі два гады. Потым уцёк. Пасвіў непадалёку тут скот, хлеба заробіў многа, нятошта... Вот я неяк запрагла каня, паклала кашалу на калёсы, у кашалу Усцінню пасадзіла — ёй жа тады гадкі са тры яшчэ было — і паехала па той хлеб. А ў дарозе нас дождж дагнаў. Навальніца прыспела. Ды такая, што страх гасподні. Гром хляхоча не сціхаючы, пярун толькі і б’е, дождж як з вядра лье, а тут малання як смаляне, як пекане недзе зусім побач! Кабылка мая — хоп! — і павалілася ў аглоблях. Я аж спалатнела ўся. Потым абслухалася — здаецца, жывая! Устала з кашалы (а ногі як ватныя сталі — аж трасуцца), узялася за аглоблю ды: «Кося, кося...» — кажу. Устала кабылка — жывая, значыць! Гэта ж яна ад страху ўпала, нятошта... Я толькі цяпер заўважыла, што ў нас поўная кашала вады. Гляджу, дзе там малая мая — а ў лесе цёмна, як усё роўна ноччу,— і пытаюся: «Ці жывая ты, Усціннічка?» А яна з кашалы, як цяпер помню, ціхенька так шэпча: «Жывая, мамка». Ну, слава табе, божа, думаю...

— Мама, дык мы пайшлі ўжо.

— Куды вы ў самы дождж паедзеце? Хоць плашчы вазьміце. У тым жа баку якраз грыміць, нятошта...

Калі Усціння-малодшая са сваёй дачкою, пераапрануўшыся ў спартыўныя касцюмы, выйшлі з хаты, бабка Усціння ўсё не супакойвалася:

— Ну і дасць ім дождж — павымакнуць усе. Прыедуць мокрыя, хоць ты выкручвай. Але ж што паробіш — і ў дождж трэба ехаць каровак даіць. Яны ж даяркі. Праўда, Томка нядаўна даяркай работае. Яна ж цехнікум закончыла па асемяненні кароў. Але пакуль што гэтай работы няма, дык Жураў кажа: «Паработай, Тамара, сёлетні год даяркай, а тады ўжо за сваю работу брацца будзеш. І грошай трохі заробіш». Але якія сёлета ў даярак заробкі? Трава павыгарала, каровы надта малака не даюць. А нам жа капейка трэба. Мужчыны няма ў хаце — які гвозд забіць, і то прасіць трэба. Праўда, вунь наш мужчына. Міша, хадзі сюды! Але ж самі вы бачыце, што з яго возьмеш. Праўда, быў ва Усцінні муж — Мішаў бацька. Потым ён паехаў у Валгаград. Кажа, абжывуся там, тады і вас забяру. Пісьмы пісаў добрыя, нятошта... А тады Томка, малая яшчэ была, напісала яму запіску — захацелася расказаць ёй, як вучыцца. Адтуль свякроў піша ўжо: «Усціння, мы ж не ведалі, што ў цябе яшчэ адна дачка ёсць. Навошта ж ты нас абманіла». І сам тады ён напісаў: «Хопіць ужо нам, Усціння, паперу псаваць...» Ажаніўся там, потым усё аліменты прысылаў. А то неяк няма і няма. Мы — у розыск. Аж нам паведамляюць, што яго ўжо і ў жывых няма — засіліўся ў сваёй хаце. Гэта ўсё, наверна, яго бацькі жыць яму не давалі. Ён жа сам харошы чалавек быў. І каб не паехаў у той Валгаград, то і жылі б тут у Кукліне з Усцінняю.

У хаце цёмна — як быццам шараю гадзінаю. Я выйшаў на вуліцу. Там ужо трохі пасвятлела, хоць хмары ўсё яшчэ пагрозліва клубіліся навокал і нехаця, нездаволена, буркліва распаўзаліся ў розныя бакі — нібы злаваліся, што нехта так і не даў ім абдажджаваць вось гэтыя хаты, гэтае Кукліна. Па-ранейшаму парыла. Але па ўсім ужо было відаць — дажджу не будзе. Нават тыя хмары, што так ваяўніча грымелі і бліскалі над тайгою, адыходзілі ўсё далей і далей.

На вуліцы зноў весела сакаталі куры. Яны павыходзілі са сваіх сховішчаў, пазляталі з седалаў, куды перад гэтым толькі што, спяшаючыся, хаваліся: ці то яны гэтую цемнату прынялі за ранні вечар, ці то адчувалі блізкую навальніцу і ўцякалі ад яе.

Іду зноў да хаты Зінкевічаў. Дзед Міхал, мусіць, ужо таксама прыгнаў свой «статак» з тайгі. Цяпер бабка Марына, мусіць, доіць сваіх пчолак.

Нават уявіўся нейкі несур’ёзны, жартоўны малюнак.

Сядзіць бабка Марына на маленечкім-маленечкім услончыку — такая далікатная і такая ласкавая —і пчалу ў соты доіць. А тая ад здавальнення толькі хабатком водзіць ды крыльцамі трапеча. А каб яна, як кароўка, крый божа, не брыкалася капытамі, якіх у яе няма, не махала хвастом, якога ў яе таксама няма (а то ж можа перакуліць соты ці пылу ў мёд натрэсці), бабка расказвае ёй розныя цікавыя гісторыі — ці тую, як дзедка яе некалі ў свінячы мярлог загнаў, ці тую, як яна са сваёй ятроўкаю ў Несцерыхі віно праз пукі піла... Надоіць тоненькую, як вока,— аж выліваецца — ячэю, накрые маленечкай накрыўкай-лістком і ў наступную цыркае...

Міхал Несцеравіч быў ужо дома. Яшчэ з сянец я пачуў, што ён сварыцца з бабкаю Марынаю. Спакойна так, ласкава нават:

— Зноў ты, Марына, маімі нячытанымі газетамі гарлачыкі панакрывала. А во гэту, раённую, чуць знайшоў. Пад скварадою ўжо ляжала...

— А дзядок ты мой родны, а яна ж дужа ўдобная. Маленькая такая, пад сквародку пакладзеш — дык і кляёначка не гарыць,— таксама спакойна адказвае бабка Марына.

І я ўспомніў, як яна мне расказвала, чаму не дае Міхалу Несцеравічу чытаць:

— Ён жа вока адно ўжо страціў. Дахтары кажуць, што паменей чытаць трэба. А яго не адарваць ад кнігі ці ад газеты. Я і хаваю, я і сваруся ўжо. А толькі выйдзеш з хаты — ён кнігу барзджэй у рукі. Бразну клямкай — эх, хуценька закладзе ці лучынаю, ці нажом (што пад рукі пападзецца) — і ляжыць, як ні ў чом не бывала. «Ці не чытаў ты ўжо, старычок?» — пытаюся. «Ды не, не чытаў. Проста думаю, што трэба ісці падтопы з карча пашчапаць...» Хітруе так, бачыце.

Дзеда Міхала я якраз такім і ўяўляў сабе: у палатнянай кашулі з драўлянымі гузікамі-гуркалкамі, сівыя валасы вакол лысіны, вусы — белыя-белыя, як усё роўна пабылі ў малацэ, цёплы ласкавы позірк. Дзед Міхал сядзеў на самаробным табурэце, хамут ладзіў. Паглядзелі б вы на яго натхнёны твар! Можна было б падумаць, што ў гэтую хвіліну ён нават стварае свет. Мусіць, няма нічога прыгажэйшага ад таго, калі чалавек з радасцю, з асалодаю працуе — ці то ладзіць хамут, ці то сячэ дровы, ці то проста забівае патрэбны цвік.

 

Расказвае дзед Міхал:

 

— Паработалі тут мужычкі нашы, ой, паработалі. Увечары, цёмна ўжо, не відно нічога, а тапары стучаць. І ўранні, яшчэ не развіднела, а тапары зноў стучаць. Увесь дзень на нагах. А лес які прыгожы быў! Сосны красівыя-красівыя. Сонцам, як золатам усе роўна, пацягнутыя. Як купалы тыя царкоўныя, блішчаць. Стройныя такія, гонкія, як званарні. Прыедзеш у лес — каб табе хоць адзін гшюшоначак: усе дрэвы стаяць, як у садзе ўсё роўна. Глядзі ды любуйся. Але любавацца асобенна не было калі. А пасля тайга зашумела: увойдзеш у лес, а тут, як на базары, шум стаіць — мужыкі на коней крычаць, ругаюцца, пілы шоргаюць, тапары звіняць. Прайшоў нейкі час. Перабылі зіму, перацёрлі лета. Глядзіш — у мужыкоў ужо і хаты з’явіліся, і стайкі для жывёлы, і пра свае лазні думаць пачалі.

А мы прыехалі сюды ўвосень 1903 года з Барысаўскага павета Тамілаўскай воласці. Можа чуў такія? Жылі там на футары, у памешчыка Масальскага работалі. Спачатку бацька прыехаў адзін сюды, як быццам на агледзіны. Папахадзіў, папаглядзеў, сена нават накасіў. А потым паехаў, распрадаўся там, нас з сабою забраў — і зноў сюды. Неяк гэта быстра ўсё ў яго палучылася — мы яшчэ тое сена зграблі, што ён накасіў. А тут у Іланскім нас яшчэ далей хацелі паслаць. Пісар кажа: «Можна і тут, але трэба пяцёрку». Далі яму тую пяцёрку — давіся ты ёю, злодзей! Ён нам і адпісаў тут тайгу. А тады ж ужо яе мераць пачалі — цар даваў толькі па пятнаццаць дзесяцін на кожнага мужчыну. І па 150 рублёў грошай яшчэ. Але ж цар Мікалай дужа хацеў, каб мы на футарах сяліліся. А нашы мужыкі не саглашаліся — у дзярэўні жыць хацелі. Тут жа табе і паскоціну гарадзіць лягчэй, тут табе і яшчэ што якое іншае. Два тыдні сходка ішла. Землямер дужа застаўляў, аж турмою пагражаў. Казаў — яшчэ далей сашлём, але ўсё ж мужыкі перамаглі. Так вот Кукліна і радзілася.

А тут жа ўсё расло так, што аж, здавалася, зямлю рвала. Як станем жаць: дзве жмені — і сноп, дзве жмені — і сноп. А выкапалі бульбу, стаім ды дзівуемся: адна бульбіна — і ўжо вядро цэлае, другую і пакласці няма куды. Не тое што нашы паронкі.

Але і тут таксама гора хапіла. Спачатку чалдоны дужа недавольныя былі, што самаходы сюды прыязджаюць: ім жа прыходзілася пацясніцца. А яны тут тайгі панахапалі, заімак панаставілі, а ўжо раз заімка стаіць, то значыць, што навокал і тайга і зямля твая — што хочаш, тое і рабі з імі. Таму чалдоны ўзлаваліся: «Приехали, паря, самоходы и все наши фрукты потоптали». А якія ў іх там хрукты — толькі назва адна: пукі, чаромхавыя ягады ды чарамшына яшчэ. Ты ці знаеш, што такое чарамшына? Яе сібірскім салам называюць. Гэта ж пер’е дзікага часнаку. Сёння з’ясі, а праз месяц яшчэ з рота пахне. А чалдоны нават нашых перасяленцаў забівалі, здаралася: «Чо, паря, подвезу»,— а тады і заб’ець.

Але ж і ў Сібіры было — каму як павязе. Адзін б’ецца-б’ецца, як рыба аб лёд, а ў яго нічога не палучаецца — і пашаніца вымакне, і каня мядзведзь задзярэ, свінні — і тыя не ядуць, а толькі бурзоняцца ў карыце, жыжачку адну хлебчуць, праз зубы цэдзяць. А другі, глядзіш, шустры такі (яго і ў мяшку не зловіш), праз год-другі — на табе — ужо і разбагацее.

А вунь тут недалёчка самаход адзін жыў — Рыгор Парцянкін. Дык ён усё хлеб з булкаю, нібы з салам, еў. Бывала, жуе сухі блін-цадзень, а сам давольны такі і ўсё прыгаварвае: «Блін не клін — жывот не расколе». Усё яму неяк не ручыла. Праўда, ён і сам быў трохі гультаяваты. Поле сваё ўспашыць адзін раз — і ўсё. А потым сеіць шкадуючы — па дзве зерніны ў руку з сявалкі бярэць, а робіць выгляд, што пашаніца аж праз пальцы цэдзіцца — у кулаку не месціцца. Мой бацька казаў яму: «Ты, Рыгор, кулаком поле не абманеш, нада ў жменю ўзяць ды ўзяць».

Затое ва ўсіх на полі колас у чэцверць — можна быка забіць. Зерне ў чатыры рады, ды буйное-буйное. А ў яго і жаць няма чаго. І няма чым. Потым ужо яны жнейку купілі. Пацягаюць яе, бывала, па сваіх абугонях абы-як, дзелігадзіся, каласы пасасморгаюць троху, ды і ладна. Ці споп звяжуць, дык ён як баба тая лахматая на полі стаіць.

А дзеці наогул не ведалі канфет. Неяк Рыгор прывёз пару канфетак ім, дык яны пагулялі-пагулялі, як усё роўна з цацкамі, ды і пакідалі іх — не ведалі, што з імі далей рабіць трэба.

А нашы мужыкі доўга не маглі да хлеба сібірскага прывыкнуць. Хай сабе ён і беленькі, і мякенькі — можна ў кулаку цэлую булку сціснуць,— а ўсё ж хацелася кісленькага, аржанога. А тут жа ў Сібіры хлеб не пахніць. Дзе ж ён тых пахаў набярэцца, калі за два месяцы і ўзыдзе, і ў трубку яго выганіць, і адкрасуе, і налле, і выспее.

Потым і да нас калхозы прыйшлі. Некаторыя нашы мужыкі не хацелі ўступаць у іх — такіх нават і адсюль высылалі. Ды яшчэ ўсіх страшылі багацеі — маўляў, прыедзе жалезная печ і ўсіх тых, хто пойдзе ў калхозы, туды кідаць будуць. А тут у Эстоніі (вёска так называлася, дзе адны эстонцы жылі) купілі свайму калхозу трахтар. І вось гэты трахтар тарабаніць калёсы драбіністыя, за аглоблі прычэпленыя, а людзі ўцякаюць ад яго. Мой бацька і то спалохаўся. Кажа: «А ядры ж тваю маць, во ўжо тая жалезная печ едзе». А пасля, праўда, папрывыкалі. Потым ужо гэты трахтар на свята — на май ці на акцябарскую — людзей нават катаў. Прычэпяць якія лепшыя калёсы, насадзяць баб, мужыкоў і дзяцей поўны воз — і возяць па вуліцы. А людзі смяюцца, спяваюць сабе. Яй жа богу, раней народ нейкі весялейшы быў. Бывала, збяруцца на якое свята, вып’юць, потым пасядзяць, павесяляцца, песні паспяваюць. А цяпер — дык абавязкова каб напіцца. Даўней калі хто нап’ецца, дык хаваецца, каб ніхто не відзіў, бо назаўтра ж сорамна будзе. А цяпер, калі выпіў, дык абавязкова паказацца ўсім трэба. Ды і спяваць неяк развучыліся. Маладыя, дык тыя толькі хрыпяць — як кажухом па печы шоргаюць. І малы табе часам такое скажа, што хоць ты галаву адварочвай.

Я ж дык малы слова баяўся старэйшаму сказаць. Бывала, мы з нашым Васілём усё кароў пасвілі. Напасвім іх, потым агню ад машкары накладзём. Каровы палягуць, ты галаву на карову — а бок такі мякенькі, цёпленькі: поўсць гэтак ужо сонца ўгрэла! — і дрэмлеш сабе. Карова дыхае, бок то падымаецца, то апускаецца, як усё роўна закалыхвае цябе. І не боязна, што праспіш: будзе падымацца карова — і абавязкова цябе разбудзіць...

Мы павячэралі ўжо. Белым хлебам, які не пахне, я намакаўся пахучага тайговага мёду, з’еў сытную яечню з салам, запіў усё гэта добрай квартай цёпленькага сырадою. Дзед і бабка клаліся спаць. Я здалёку пачаў размову, што, маўляў, давядзецца мне ў іх пераначаваць.

— А пра што ты гаворыш! Канешне, начуй. Ты ж хаты за сабою, можа, не возіш.

На круглым, туга набітым саломаю сенніку, пад бабчынымі перабіранкамі спалася вельмі добра. Звечара, засынаючы, чуў, як спрасоння гаўкнуў на двары сабака — мусіць, сасніў, што хтосьці знайшоў тую костку, якую ён яшчэ ўдзепь закапаў на выгане. Недзе за сцяною, пад самым акном, уздыхала карова. Чуваць было, як ля канторы неяк інтымна, даверліва шэпча радыё.

Прачнуўся я ад ласкавага сцішаііага голасу:

— Старычок ты мой даражэнькі, уставай, пара ўжо. Ды і пчолкі застояліся, іх трэба на пашу выганяць.

Бабка Марына ўжо тупала ў пярэдняй хаце. На вуліцы дружна спявалі пеўні — мусіць, пыталіся адзін у аднаго, ці добра спалася, распытвалі, ці не прыходзіў сёння да чыйго-небудзь седала які тхор. А можа «кукарэку» — гэта ўсяго толькі «добрай раніцы» на пеўневай мове?

У пярэдняй хаце задырчэў ланцужок — дзед Міхал падцягваў гіру. Гадзіннік на хвіліну сціх, а потым заціктакаў весялей — мусіць, дзедаў палец, падпіхнуўшы маятнік, пераганяў стрэлкі.

— А старычок ты мой, ты ж малачка не п’еш, то трэба табе мёду з сабою чацвяртушку паліць.

І мне ўспомнілася, як бабка Марына яшчэ ўчора гаварыла:

— Сколькі ўжо нам жыць асталося разам. Скора ж трэба дадому збірацца. Дык чаго ж мы будзем той ругнёю піхацца. Міхал, бывае, і вып’іць. Заходзіць у хату вясёлы такі і будзіць казаць: «Старушка, я троху выпіў». А я яму: «Ну і харашо, што выпіў. Во цяпер садзіся ды закусі яшчэ, дык і зусім добра будзіць». Там жа нам ніхто ўжо не паднясе.

Куклінская вуліца, залітая халаднаватым ранішнім сонцам, кукарэкала і сакатала, рыкала і рохкала, бразгатала вёдрамі і смяялася. Вечар, хай сабе і вясёлы, заўсёды меланхалічны. А раніца — гэта як свята. Усход сонца. Яно ўзыходзіць кожны дзепь. І кожны дзень — трывожна, урачыста, шчымліва. І, галоўнае, гэта не надакучае. Як хлеб і бульба на сялянскім стале.

Мне здаецца, што нават хворыя, захапіўшыся агульнай мітуснёй шчаслівага абуджэння і весялосці, клопатаў, забываюць пра сваю хваробу і шчыра, разам з птушкамі, дрэвамі і мянушкамі, радуюцца ўзыходу сонца.

І ўсё ж адчуваеш, што бабка Марына казала праўду. Ніхто не зможа тут, у гэтым бясконцым свеце радавання, астацца назаўсёды — ні птушка, ні чалавек. Прыйдзе час, калі кожны апошні раз правядзе за небасхіл сонца, а ўсходу яго ўжо не ўбачыць — чалавек жа наіўна, але настойліва верыць, што раніцою ніхто не памірае. І ніхто ўжо, скажам, не будзе так бачыць дрэва, адчуваць ласкавы прамень ці размаўляць з пчалою, як гэта робіць дзед Міхал; ніхто не будзе менавіта так радавацца вясёлкам на перабіранках, якімі засланы ўсе ложкі і нават падлога, як радуецца бабка Марына.

Праўда, іх наступнікі будуць радавацца і сонцу, і вясёлцы на перабіранках. Але рабіць гэта яны ўжо будуць па-свойму. Так, як па-рознаму глядзяць людзі на могілкі. Маладых гэта месца яшчэ не хвалюе — яны часам заходзяць сюды, каб схавацца ў гушчэці ад лішняга вока і пацалавацца. А дзядулі і бабулі часта прыходзяць сюды ўжо як дамоў. Выберуць сабе месца на ўсялякі выпадак, агледзяць, каб і бяроза побач стаяла, каб яна і сонца не засланяла. Пасядзяць тут, паслухаюць, як шуміць лісце (гэта ж бяроза і потым шумець будзе!), палюбуюцца, як промень качае па лісціне расіну, узрадуюцца, што нехта добры ўзнёс шпакоўню якраз на аблюбаванае імі дрэва...

Кажуць, што старым людзям дужа падабаецца лятаць у сне. Можа таму, што гэта шчымліва-ляклівая радасць напаўняе іх стомленыя рукі той ранейшай сілаю, якая, нібы шырокія крылы, лёгка трымае ў небе іх зацяжэлае цела. А можа і таму, што той, хто лятае ў сне, кажуць, усё яшчэ расце...

Іду па вуліцы і ўсё гляджу, каб не мінуць хаты Віталёвай Матруны.

— Віталіха? — казалі мне.— О, яна многа песень беларускіх знае. І цяпер яшчэ на запоінах спявае: «Прапіла маці дачушку, напіўшыся скача, прачнуўшыся плача». Яна ж пасля вайны сюды прыехала, усё нам пра яе, страшную, расказвае.

Вунь якраз і крайняя хата. Ага, правільна іду — побач абгароджаная магілка. Мне ж расказвалі, што тут пахаваны дваццаць адзін партызан, якіх расстралялі калчакоўцы — некаторых нават мёртвых на варотах вешалі.

Ля крайняй хаты стаіць самазвал. Валодзя, сын цёткі Матруны, шафёр, з сённяшняга дня ў адпачынку, і таму самазвал стаіць ля варот, як адпрэжаныя калёсы.

Жураў учора ў канторы жартаваў з Валодзі:

— Прыходзіць, значыць, Уладзімір Віталёў дадому. Выпіўшы. Стаіць на парозе, далей у хату не заходзіць. І пытае, значыць:

— Хто прыйшоў?

— Ты, Валодзя, прыйшоў,— адказвае Матруна.

— А я пытаю, хто прыйшоў?

— Ты, сынок мой, прыйшоў...

— Не, я пытаю, хто прыйшоў? — і да Нінкі, жонкі сваёй: — А ты скажы, хто прыйшоў?

— Хіба ты сам не бачыш? — гаворыць тая.

— А я пытаю, хто прыйшоў?

— Ты, мой муж, гаспадар...

— А я гавару — Уладзімір Андрэевіч Віталёў, вот хто прыйшоў.

Валодзя смяецца разам з усімі.

— Гэта ж дзед мой так рабіў, вось і мне захацелася,— тлумачыць ён, смеючыся.

— А то яшчэ было,— расказвае Жураў.— Прыходзіць Валодзя аднекуль з вяселля. Вядома, таксама выпіўшы. Дастае чыгун бульбы з печы і есць. Потым, калі там ужо на дне асталося, раптам кідае чыгунок у парог. Нінка падбегла: «Валодзенька, можа, мала табе, можа, яшчэ дабавіць?» А ён: «Сама еш. Я толькі цяпер разабраўся, што там цыбулі мала было».

Я разумею, што гэтыя жарты ўсе ў Кукліне ведаюць даўно, і расказваў Мікалай Сідаравіч, напэўна, толькі для мяне.

Вось і Віталішына хата. Ля двара ляжыць рыжая карова. Каля яе немаладая, худзенькая жанчына — мусіць, сама Віталіха.

— Ага, яна самая і ёсць,— адказвае цётка Матруна.— Толькі што ж я вам сёння спяю? Прыходзілі б учора, я была пад градусам, вот бы і наспявала. Выпіла. І прычына знайшлася. Вун, кажуць, дзве бабы качэргі мянялі, і то магарыч пілі. А сёння ж і печ тапіць нада, сняданне варыць, а то Валодзя вернецца з рыбы, а есці не гатова, то і ўсердзіцца.

— А вы можа печ топячы...

— Ну, хіба толькі во гэтую, пакуль каровы пройдуць. Жаласная яна троху. То слухайце:

 

 

— Або! А калі б цябе ваўкі не елі, скаціну гэтую! Кароў прагналі, статак ці цепірся прайшоў, а яна ляжыць сабе і не варухнецца дайжа. Цясю ў поле, раўгеша!

Карова нехаця паднялася, спачатку на заднія ногі, потым на пярэднія, страсянулася, нібы толькі што пакачаўшыся, пастаяла, як быццам думаючы, ці варта ёй ісці, і потым паціху пайшла за каровамі.

— Пачакайце-тку, можа, вам я яшчэ во гэтую прымацкую спяю:

 

 

— Гэта ж неяк наш Хведзя з матафонам прыязджаў у Кукліна. Ты ж, сынок, у Ігнашы быў? Там наш Хведзя першым сакратаром. Дык я спявала, ён усё запісваў. Потым паехаў, уключыў гэты матафон, а Марына, мама яго, і кажа: «Яй жа богу, гэта наша Матруна пяець». А яна сама столькі песень нашых знаіць! І мы ж і яны са Слаўгарадскага раёна, з вёскі Бярозаўкі прыехадшы. У мяне дык раней тут толькі бацька і матка жылі. А я і не думала пераязджаць. А пасля вайны пераехала.

 

 

Расказвае цётка Матруна:

 

— Муж мой усю вайну прайшоў. І на табе — у саменькім канцы знайшла яго куля. А мы ж з ім да вайны ўсё пра хату сваю думалі, бёрнаў ужо насабіралі. І неяк пад канец вайны выходжу я на двор — нашы ўжо наступалі, немца гналі,— а салдаты маё бярвенне качаюць, зямлянкі з яго дзелаюць. Я нешта, не памятаю ўжо што, сказала ім. А яны і адказваюць: «Брось ты, мамаша, мы галоў сваіх не жалеем, а табе бярвення жалка». Так і парэзалі нашу хату. А пасля вайны я задумалася, што дзелаць: у Бярозаўцы ж ні кала ні двара няма. Тады я ўзяла ды бацьку сюды во напісала — ці прыязджаць, мол, мне да яго. Прысылаіць ён мне пісьмо ды і кажыць: «Глядзі, дачка, сама...» Тады падумала я, падумала ды і не паехала. Рашыла там хату ставіць. І пачала бярвенне цягаць. А ўсё ж на сабе і на сабе. Валодзя ж тады які памочнік быў. Мы з дачкой старшай жэрдзе вязём на калёсках, а ён яшчэ сядзіць зверху ды і пад’едзіць. Так-сяк пабудавалася гэта я, падлогу заслала. А хата такая ўжо вясёлая, такая вясёлая ўдалася — як клуб усё роўна. А тут бацька пішыць: «Прыязджай, дачка, сюды. Маці памерла, дык што я цяпер буду тут адзін рабіць». А мне так не хочацца ехаць! Я і адпісваю бацьку: «Татачка, родненькі, прыязджай ты ў Бярозаўку. У мяне ж цяпер і хата ёсць, я табе на печы засцяклю і, як на абразы, глядзець толькі на цябе буду». Але бацька не паехаў: «Тут жа ў мяне, дачка, гаспадарка немудраная, куды ад яе ехаць». Паехала я. Зразу не магла ніяк прывыкнуць — плачу, і ўсё. Тут і вуліца шырокая, нейкая не такая, як у нашай Бярозаўцы. Тут і людзі незнакомыя — няма з кім дайжа словам перакінуцца. Тут і машкара жыць не дае. Дачка мая таксама пойдзіць жаць, а дамоў прыходзіць і плачыць-плачыць горкімі слязьмі: «У нас жа і снапочкі як снапочкі дзелаюць, а тут жа такія, што не падняць ніяк».

І я дужа цяжка прывыкала. Я ж люблю, калі скоранька жнуць. А то, бывала, толькі пачнём жаць, а жнеям, яшчэ не жаўшы, піць засмылела. Пойдуць піць ды і палягуць там. Гляджу — храпуць ужо. А мяне як якія чэрці точуць — не спіцца, усё хочацца на паласу бегчы. Але ж бацька мне прыказваў: «Ты, дачка, не адставай ад астальных, але і дужа ўперад не выпрыгвай». А аднаго разу і я заснула. Горача было, а я ў цяньку сцішылася каля ўсіх. Прачнулася, працёрла вочы — хапу-лапу! — няма ўжо нікога. Аж спалохалася — ну, думаю, пабеглі ўсе жаць... Потым агледзелася, а яны ўсе троху воддаль ляжаць. Сонца павярнула, ценю не стала, дык жанкі ў другое месца перасунуліся. Так, значыць, паспяць, а потым яшчэ адна ў адной у галаве паглядзяць. А я ўсё падганяла іх. А то, бывала, адна пабягу ды і жну сабе ціхенька — усё роўна ж мне не ляжыцца...

Ай-яй-яй, вот-вот Валодзя прыйдзіць, а я табе басні расказваю. Ведаю, што ты яшчэ песень чакаеш. Тады, можа, вот гэтую і ўспею.

 

 

Прыйшоў з возера Валодзя. Ён прынёс бліскучых, спружыністых плотачак ды карасёў, якія падскоквалі ў рэшаце. Ды так эфектна, што аж кот нашатырыўся, надзьмуўся ад напружанасці і ўсё мякенька, падняўшы ўгору хвост, хадзіў ля стала, цёрся аб ножку табурэта — выбіраў момант, калі ўсе адыдуцца і калі можна будзе незаўважна схапіць рыбку...

Валодзя ўчора ў канторы мне здаўся гаваркім і смелым. Сёння ж ён ужо быў нейкі іншы — завельмі сціплы, ціхі і нават сарамлівы.

— А сынок ты мой, во і ты ўжо, бачыш, управіўся, а я яшчэ ні бульбы не начысціла, ні ў печы не затапіла і дайжа вады не злеціла... Апсік, куды лезеш, змей ты!

Кот, які ўжо ледзь не схапіў плотку, са страху зваліўся са стала і кульнём кінуўся ў дзверы.

Я сказаў Валодзю, што ва ўсім, пра што казала маці, вінаваты я, і папрасіў прабачэння, што праз мяне трохі запозніцца яго сняданне.

— Нічога, нічога. Я ж цяпер у водпуску, магу і ў полудзень паснедаць. А я на возеры думаў — чаго гэта матка распелася.

— А людзі таксама, мусіць, думаюць — што гэта з Матрунай стала, ці не здурнела мо, што з самай раніцы за песні ўзялася,— падтрымала сына цётка Матруна.

Апошнім часам людзі чамусьці адвыклі пець проста так, для сябе. Ці многа вы дзе чулі сёння, каб жанчыны, вяртаючыся з поля, раптам заспявалі жніўную песню? Без дай прычыны, проста так — каб лягчэй ступалася (што вы кажаце — гэта ж няёмка!); а ці сустракалі дзе, каб дзяўчаты, сабраўшыся на лавачцы ці на бярвенні, выпусцілі ў вячэрнюю цішу, як птушку ў неба, сваю дзявочую песню (навошта — у нас жа даўно не пяюць); ці каб жанчына — усё роўна, маладая ці старая — раптам, закрыўшыся на працы, узрадаваўшыся, што ў яе ўсё так ладна выходзіць, раптам адна, сама сабе, заспявала сваю любімую песню (не смяшыце людзей — цяпер жа адной спяваць таксама дзіўна, як і галасіць!).

Цяпер калі і пяюць песні, то толькі ў клубах. Але гэта ўжо называецца — самадзейнасць. Выступленне. Работа. Песня напаказ, дзеля другіх. А не дзеля сваёй узрушанай душы, калі хочацца пець проста так, калі песня, як у таго салаўя, выліваецца ў сонечную раніцу сама сабою, калі не думаеш, ці спадабаецца яна слухачам.

І дрэнна, калі мы часам раку ўспрымаем толькі як ваду, па якой на лодцы можна перавезці на той бераг сена, а на плыце — грузавую машыну. Шкада, калі мы, расклаўшы цяпельца, бачым у ім толькі жар, на якім можна згатаваць нейкі крупнік. Нядобра, калі лес патрэбен нам, толькі каб падняць, скажам, баравіка ці зваліць елку-сухастоіну на дровы. Сумнавата, калі дождж для нас — проста кроплі, якія абавязкова вымачаць да ніткі. І страшна, калі мы ўжо не ўспрымаем і раку, і цяпельца, і дождж як раку, цяпельца і дождж і не ўражваемся, што яны проста так ёсць побач з намі.

Я і сам часта заўважаў: любуючыся чым-небудзь, увесь час ловіш сябе на тым, што думаеш, як пра гэта лепей напісаць. І потым злаваўся, што, гледзячы на тое, як шуміць крыгалом ці як лашчацца адзін да аднаго коцікі на веснавой вярбе, я не мог проста так, для сябе, для душы радавацца вясне. І мне здаецца, што гэтая злосць не аднаму мне, бывае, не дае заснуць і ўсё муляе, як тая гарошына пад пярынаю капрызнай прынцэсы.

Тропікі адышліся мы неяк (і не дужа аглядваемся) ад казкі, ад народнай песні. А яны ж спрадвеку, як краўцы ці пастухі, хадзілі па Беларусі, пераходзілі з хаты ў хату. Стомленыя вандроўнікі, лірнікі, божыя людзі ішлі ад вёскі да вёскі, мясілі лапцямі снег узімку, гразь увосень, прасіліся пераначаваць. І ўдзячныя добрым людзям, якія ніколі не выганялі іх з хаты, якія давалі ім цёплы акраец хлеба, налівалі ў місу сыраквашы з гладыша ці даставалі з печы кіславатай і ўжо трохі астылай пад вечар бульбы, а потым слалі на шырокай лаве нейкую лайніну, дзе чалавек, перахрысціўшыся, клаўся спаць — абавязкова галавою да абразоў,— удзячныя за ўсё гэта, вандроўнікі расказвалі гаспадарам казкі, спявалі песні, загадвалі загадкі.

Так, ва ўсёй сваёй прыгажосці, у шчырай цеплыні сялянскай хаты распускалася беларуская песня ці казка.

І тое, чым ворагі думалі знішчыць нашу культуру, яшчэ больш развівала яе — дзякуючы гэтаму мы маем, як сцвярджаюць многія вучоныя, найбагацейшы ў свеце фальклор...

Багаты ён і тут. У сяле Старая Ювала Кажэвенскага раёна загадчыца клуба, руская жанчына, пабываўшы з перасяленцамі на жніве і сенакосе, адкрыла для сябе цудоўныя беларускія песні. Яна стварыла беларускі хор, які з поспехам выступаў нават і ў Томску.

У вёсцы Плашкіна, дзе я чакаў старшыню калгаса, мы з дзедам Цімафеем сядзелі на яго прызбе. На высокіх жэрдках каля хаты пакалыхваліся апусцелыя шпакоўні — шпакі павывелі дзяцей, навучылі іх карыстацца такімі непаслухмянымі крыламі і паляцелі ў тайгу на ліноўку. Потым, недзе пад восень, яны вернуцца сюды зноў, стабуняцца і паляцяць шукаць цяпла.

На двары надакучліва, як зубны боль, звінела электрапіла «Дружба» — сын дзеда Цімафея папраўляў стайку, падбаўляў яшчэ некалькі вянцоў. У сібірскіх вёсках цяпер у кожным двары ёсць «Дружба»: ёю і лес валяць, і дровы рэжуць, і вуглы заразаюць. Без яе не абыходзіцца тут сёння і самы нядбайны гаспадар.

Цімафей Качан сам з Віцебшчыны, з Лепельскага павета. Ён ужо больш як шэсць дзесяткаў гадоў асвойвае тайгу.

 

Расказвае дзед Цімафей:

 

— Усяго, брат, хапала тут. Мой бацька зрубіў хату ў тайзе. Ужо, наверна, кругоў восем гатова было. Прыходзіць ён неяк уранні дарубліваць (а яшчэ ж цёмна, хоць ты вока выкалі), лезіць на зруб, глядзь — а ў зрубе мядзведзь ходзіць. Паважна так, як хадзяін, куткі аглядае — нібы правярае, ці добра зрублена. Мой бацька скаціўся са зруба ды дадому бягом. Так і кінуў той зруб — так і згніў ён, брат, у тайзе.

А зладзеяў было тут болей, чым мядзведзяў. Адзін байкалоўскі мужык у Расею сабраўся ехаць. Там яму нада было нейкія грошы з памешчыка сыскаць. Запрог сын жарабка, ружжо з сабою ўзяў, пасадзіў бацьку ў вазок — ды і паехалі яшчэ прыцемна. А мароз-мароз — аж вожкі ламаюцца. А ў гэтую ноч зладзеі абакралі магазін у вёсцы Каха. І якраз дадому ехалі з награбленым. Нашы байкалоўскія іх і дагналі. Бачаць — нейкія мужыкі ўперадзе едуць, і свайго жарабка падганяюць, каб дагнаць — усё ж разам весялей ехаць будзе. Бачаць — і тыя спыніліся. Стаяць, чакаюць іх. Мужыкі як мужыкі. У іх жа на лбе не напісана, хто яны такія. Пад’язджаюць да гэтых людзей. Трое адразу да іх. Адзін гужы — шах! — і перарэзаў. А другі за цантралку, ствол — круць! — уверх. Трэці кажыць: «Раздзявайся!» Пазнялі яны кажухі (а што ж, брат, будзеш дзелаць!), грошы аддалі. А тыя яшчэ і катанкі ў іх удабавак забралі. Дык мужыкі босыя ў Каху прыбеглі.

А то, як, бывала, на базар у Іланск ці ў Абан ездзілі — паджыдалі і грабілі. У Тамале — тайга такая ёсць пад Іланскам. Дык ужо мужыкі нашы па аднаму з базара не вярталіся, ждалі, пакуль усе распрададуцца, а тады ўжо ўсім абозам і ехалі...

А то вунь у нас тут дзед Аляксей, ссыльны чалавек, жыў...

 

На вуліцы загула машына. Яна пад’ехала да хаты дзеда Цімафея і спынілася. З кабіны высунуўся старшыня і паклікаў мяне. Гісторыю пра ссыльнага Аляксея дзед Цімафей так і не паспеў мне расказаць. Але пра гэтую гісторыю я дужа многа чуў. Таму я ўсё ж паспрабую расказаць жыццяпіс дзеда Аляксея, злучыўшы ў адно многія паасобныя расказы.

Ён прыехаў сюды даўно і, само сабою зразумела, не дзедам — на той час Аляксей быў малады і прыгожы. Прыехаў ён сюды, у Сібір, не па сваёй ахвоце: яго саслалі аднекуль з Аршаншчыны за тое, што спаліў у памешчыка некалькі кладзяў жыта. Не так даўно ён памёр. Усё жыццё жыў адзінока, такім жа самотным і памёр. Хату яго забілі дошкамі, на яго магіле з’явіўся крыж, а людзі ўсё яшчэ не забыліся «Ляксееву гісторыю». Да самага свайго апошняга часу ён на некалькі дзён, а то і на тыдзень, сыходзіў у тайгу і вяртаўся адтуль стомлены, згаладалы, зарослы. Адны казалі, што ён шукае раку ў тайзе, дзе яшчэ малады мыў золата, другія былі ўпэўнены, што раку гэтую ён знайшоў (столькі ходзіць — за гэты час можна было б нават іголку ў стозе сена знайсці, па сяніне яго перакідаўшы), а, маўляў, шукае ён глячок з золатам, які схаваў недзе ў беражку, пад карчом. І ніхто не ведаў, хто тут казаў праўду. Але ўсе былі ўпэўнены, што глячка таго дзед Аляксей так і не знайшоў — ці то рака падмыла бераг і забрала з сабою гэты дзедаў скарб, ці, можа, хто іншы, шчаслівейшы, выпадкова падняў корч, ці то ён сам, колькі ні хадзіў, так і не змог знайсці таго месца. Але глячок з золатам усё-такі быў.

Сасланага Аляксея адразу ж аддалі ў парабкі да чалдона, прыпісалі да чалдонавай сям’і. Але хлопец працаваў на яго нядоўга — ён, згаварыўшыся з такім жа ссыльным, як сам, уцёк далёка ў тайгу. Там яны знайшлі залатаносную раку, паставілі на яе беразе хатку, мылі золата і жылі сабе спакойна. Але маладому чалавеку, калі ў ім сама буяе сіла, без жаночай ласкі цяжкавата. Яны прывялі да сябе дзвюх нейкіх галодных дзяўчынак, накармілі іх, абагрэлі і любілі па-мужчынску многа і да самазабыцця.

Праз колькі дзён дзяўчынкі ўцяклі, а сюды з’явіліся стражнікі. Яны арыштавалі сяброў, прыбавілі ім тэрміну і аддалі зноў чалдонам у парабкі.

Новы гаспадар Аляксея быў злы, маўклівы — нікому слова добрага не скажа. Чалдон ведаў, што яго парабак нядаўна меў справу з золатам,— не можа ж быць, думаў ён, каб залатыя парушынкі не прыліплі да яго рук. І ўсё прыглядаўся да Аляксея, усё сачыў — ці не будзе ён перахоўваць скарб. І, мусіць, высачыў усё-ткі.

Аднаго разу да Аляксея, усхваляваная і напалоханая, прыбегла Кацярынка, дачка чалдона:

— Лёшанька, міленькі, хавайся — мой бацька збіраецца цябе забіць, каб забраць тваё золата.

Бацька не дужа хаваўся ад дачкі. Ён жа не ведаў, што яго Кацярынка як не штоночы бегае да парабка і той шурпатымі ад мазалёў далонямі гладзіць яе падатлівае, белае (аж блішчыць у цемры) цела...

І вось уявіце сабе — мароз, зіма... Аляксей ляжыць у хаце на тапчане, грэецца. А чалдон усё нешта тупае — то з хаты, то ў хату. Пойдзе, на двары нешта паляскае тапаром, ля стаек паходзіць і зноў у хату вяртаецца. Паглядзіць на работніка — незаўважна так, адным вокам, і зноў пойдзе. Потым раптам ні з таго ні з сяго нож вайстрыць возьмецца. А Аляксей жа ведае, чаму чалдон супакоіцца не можа. Потым дзед і кажа яму:

— Можа б ты на заімку схадзіў. Трэба там сёе-тое паправіць. Можа жэрдзя пацясаў бы...

А Аляксей думае сабе: «Няўжо я з ім, старым чортам, не спраўлюся? Мне будзе лягчэй троху, бо я ж ведаю пра яго намер». Пайшоў на заімку. Чэша сабе тое жэрдзе — навошта яно зімою трэба! Прыязджае чалдон на парцы коней. А коні-коні, стаеннікі — на месцы і хвіліны пастаяць не могуць.

— Ты, паря, плохо чешешь!

— А як трэба? Пакажы, гаспадар, я павучуся...

Вось тут і адбылося тое, што на мове крымінальнага закону называецца праднамераным забойствам: была доўбня, была кроў, былі шырока раскрытыя вочы, у якіх апошні раз хістанулася тайга. Аляксей сеў у вазок і паехаў да другога чалдона, які даўно пераманьваў яго да сябе,— а з такімі коньмі, вядома, любы прыме!

Абжыўся Аляксей на новым месцы. Прывык трохі. Толькі без Кацярынкі сумнавата было — як не кожную ноч снілася яна Аляксею.

Неяк сын гэтага чалдона паехаў на базар у Іланск. І Аляксея з сабою ўзяў — за фурмана. І вось, кажуць жа, што ў жыцці часам такое здарыцца, што напішы ўсё, як было,— не павераць. На базары сын чалдона сустрэўся з сынамі таго дзеда, якога Аляксей на заімцы пакінуў. Аказваецца, яны былі даўно знаёмыя і сябравалі нават. Аляксей і так круціцца, і гэтак — усё адварочваецца, баіцца, каб не пазналі. А тыя стаяць, рагочуць — вясёлыя такія, задаволеныя. Потым, калі яны адышліся да сваіх коней, падыходзіць да Аляксея гаспадар і кажа:

— Давай-тку, Аляксей, запрагай коней ды едзь за тымі вунь мужыкамі, з якімі я стаяў,— яны мяне ў госці запрасілі.

Аляксей аж увагнуўся ад гэтай навіны. Але што ж ты зробіш: нідзе не дзенешся, трэба ехаць. А сам думае: «Харашо, што гаспадар хоць тых дзедавых коней не даў запрэгчы. А я ж, дурань, усё рваўся і ўгаворваў».

Выехалі яны з Іланска, едуць па тайзе — тыя першыя, Аляксей з сынам гаспадара за імі. Едуць, а Аляксей усё адварочваецца назад — пазнаюць жа, чэрці, абавязкова пазнаюць!

— Што з табою, Ляксей? — пытае гаспадароў сын.

— Дык во, каб на яго пярун, зуб нешта схапіла, дык я ад ветру затуляюся. Можа б ты, гаспадар, пакіраваў трохі коньмі.

Хлопец узяў у рукі лейцы, а Аляксей, лёгка ўздыхнуўшы, перавярнуўшыся на санях, усеўся ямчэй, выставіўшы сваю спіну ў новым чырвоным кажусе,— хай глядзяць, хай пазнаюць!

Але ўсё роўна яго калоціць — ці то ад страху, ці то ад холаду — зуб на зуб не пападае: а як там у двары ўсё зрабіць, каб не пазналі?

Прыехалі. Гаспадарскі сын пайшоў у хату, а работнік не ідзе.

— Хадзі, хоць пагрэешся там трохі, укусіш чаго-небудзь. Ды і гарэлка на хворы зуб — лякарства.

— Не, я тут коней лепей пачышчу.

— Ну і дзівак...

Але хутка нявесткі выбеглі зваць парабка. І пазналі:

— Лёшанька, гэта ты?!

Аляксей бачыць, што яны ўзрадаваліся, яго пазнаўшы, але яшчэ не верыць гэтаму.

— Хадзі ў хату, Лёшанька.

— Дык я ж баюся. Яны ж ведаюць, што бацьку...

— Не бойся, дурненькі. І мы і яны былі рады, што ты гэтага чорта старога забіў. Ён жа ні нам, ні нашым мужчынам ходу не даваў. Толькі вось коней тых, што ты забраў, і сёння забыць не могуць — усё яшчэ іх шкадуюць: дужа ж ладныя былі коні.

І Аляксей пайшоў у хату. Потым сеў і за стол. Разам яны і пілі і гулялі. Ён усё хацеў спытацца неяк пра Кацярынку (яе ў хаце не было, і, абвёўшы вачыма ўсе крукі, Аляксей не знайшоў нічога з яе вопраткі), але так і не адважыўся. Потым ужо, калі яны ад’язджалі, жонка старэйшага сына шапнула яму на вуха:

— А Кацярынка рукі на сябе налажыла. У той жа дзень, як прывезлі бацьку. Пайшла ў стайку і там...

Кацярына, відаць, добра адчувала, што ў смерці бацькі ёсць і яе немалая віна...

А Аляксей так і пражыў усё сваё жыццё бабылём — кажуць, не мог забыць Кацярынкі. Усё, колькі жыў, ён шукаў той гляк з золатам і не ведаў, што яго, вымыты ракою, злавілі недзе ў нізоўі ракі дзеці, золата здалі дзяржаве, а гляк — у музей: каб людзі маглі ўбачыць, як і куды клалі, дзе хавалі раней золата...

Гэтую гісторыю я запісаў пазней, мне яна здалася вельмі ўжо экзатычнай. Якраз такой, якімі здзіўляюць турыстаў малыя афрыканскія народы — маўляў, раскажуць ці пакажуць нешта такое знарок экзатычнае, чаго чакаюць ад іх нецярплівыя падарожнікі, а потым, адчапіўшыся, займаюцца сваім будзённым жыццём, якое не мае нічога агульнага з той паказной экзотыкай.

У кабіне грузавой машыны (старшынёў «казёл» на рамонце) мы ўтрох — шафёр, Жураў і я — трасёмся па калдобістай дарозе. Мяне ўжо не дзівіць, што шафёр называе свайго старшыню на «ты», бо перад гэтым я заўважыў, што так звяртаюцца да Журава як не ўсе куклінцы («Слухай, Мікалай, даў бы ты мне машыну — гасцей у Інгаш нада завезці»). Але гэтае натуральнае абыходжанне са старшынёй нічога агульнага не мае са страчаным аўтарытэтам. Проста Мікалай Сідаравіч тут нарадзіўся, тут вырас, і таму ўсе называюць яго, як і раней, да старшынёўства, — толькі на «ты». Не можа ж так быць, каб чалавек, які да самага перавыбарчага сходу быў «Мікалай, ты», раптам адразу ж пасля сходу зрабіўся «Мікалай Сідаравіч, вы»...

У вёсцы нават чалавеку з усімі задаткамі падхаліма такая перамена далася б нялёгка.

Машыну здорава трасе: у лесе — на тоўстых вузлаватых каранях дрэў, у полі — на глыбокіх калдобінах. А Мікалай Сідаравіч расказвае пра тое, як жывуць у Сібіры тайговыя беларусы...

Ага, так і жывуць тут Ігналькі і Петрусі, Аўхімы і Рыгоры, Тамашы і Зміцеры. Носяць тыя даўнія імёны, якія прывезлі сюды з Белай Русі іх дзяды і бабулі, а таксама даюць такія імёны сваім дзецям, унукам — і ў тайзе з’яўляюцца маленькія крыкунцы Міколкі, Аўхімкі, Петруські... Яны гавораць на мове сваёй бацькаўшчыны, якая не растрэслася за даўгую такую дарогу і ацалела разам з цёплымі ўспамінамі пра свае вёскі. І па іх мове можна адразу пазнаць, хто з якой вобласці прыехаў: «самаходы» з Віцебшчыны гавораць «вароты», «мяшок», у магіляўчан гэта ўжо будзе «коўраты», «кайстра», а ад мінскіх наогул толькі і чуеш: «кажа», «будзе», «трэба». Але часам (у адной жа вёсцы жывуць перасяленцы з розных абласцей) дыялекты перамешваюцца, і тады віцябляне дзіўна так выгаворваюць — «будзя», «ходзя», «прося», а мінскія пачынаюць націскаць на «ц»: «будзіць», «кажыць», «бярэць»...

Колькі нашчадкаў беларусаў — і тых, хто некалі прыйшоў сюды ў кайданах, і тых, хто прыехаў у Сібір па сваёй ахвоце,— сталі ўжо за гэты час сапраўднымі сібіракамі! Яны аруць і сеюць, разведваюць сібірскія нетры і будуюць электрастанцыі, даўно ўжо ва ўсіх перапісах значацца рускімі, але сяды-тады і яны ўспомняць беларускую песню...

Самалёт ляцеў над тайгою. Невялічкі цень ад яго здаўся мне ўвішнай мятлушкай, якая ляціць над лугам, выбіраючы зручнейшую травіну, дзе можна спакойна прысесці і перасушыць крыльцы.

 

Вуліца з тайгі у тундру

Змест сшытка. Навошта дрэвам вецце. Вечар, які прапах вясною. Сула, Юла і Колька. «Пакажы, што ты заказаў?» Геолаг без барады. Хто прычапіўся да Палярнай зоркі. Жаркі грэюць снег. Рабінзоны ў тундры. Дзяўчына, якую слухаюцца мядзведзі і медзвяжатнікі. Белы асфальт. Каму даваў дарогу цеплаходзік...

 

На адным канцы гэтай вуліцы даўно ўжо млее ад спёкі сібірскае лета, пахне падпаленым лісцем; у дрэў і кустоў, здаецца, урадзіла купчастае вецце толькі дзеля таго, каб спрытней было адмахвацца ад камароў і гарачыні! А другім канцом вуліца ўпіраецца ў Ледавіты акіян; яна яшчэ зацярушаная снегам, над ёю кружаць халодныя вятры, там зіма і зябка пахне пакуль што льдамі.

Над адным канцом гэтай вуліцы звычайна, як і ўсюды, чаргуюцца дзень і ноч, раніца і вечар, а над другім — не заходзячы, шчыруе сонца. Вуліца злучае поўдзень і поўнач Сібіры, яна спяшаецца з густой тайгі ў голую, без адзінага дрэўца, тундру. З зеляніны — у снег, з лета — у раннюю вясну.

Па гэтай вуліцы толькі што, ломячыся, прайшлі крыгі. На гэтай вуліцы нейкі час буду жыць і я: па ёй паплыву ў Дудзінку — сталіцу Таймыра.

Вуліца гэтая — Енісей.

Адтуль, куды мы плывём і дзе цяпер сама буяе вясна, вецер прыносіць пах калакалушы, маладога бярозавага лісця і нейкай клейкай свежасці, якая бывае толькі вясною. За ноч і мы самі, і карабель, і нават поўня, якая, нібы лоцман, усю ноч бяжыць паперадзе электрахода, прапахлі гэтай запозненай паўночнай вясною, да якой мы яшчэ і не даплылі. Уяўляецца, як там сцішылася лесатундра, і ў гэтай цішыні, здаецца, кожны пачуе, як неспакойна варушыцца ў зямлі разбуджанае вясною семя; як, нібы заведзеныя міны, выразна чакаюць пупышкі і гулка лопаюцца адна за адною; як вецер з налёту, здзівіўшыся, ліпне да першых клейкіх лісточкаў там, дзе ён яшчэ нядаўна пралятаў без усялякай перашкоды.

На караблі плыве многа салдат, якія, адслужыўшы свой тэрмін, вяртаюцца дадому. А каля іх — цэлы табун дзяцей. Дзеці і салдаты заўсёды разам — у іх нейкая спрадвечная ўзаемная сімпатыя. Не паспела яшчэ наша «Латвія» адплысці ад Краснаярска, а па палубе, горда выставіўшы ўперад жываты, захадзілі ўжо завельмі сур’ёзныя карапузы ў вялікіх салдацкіх фуражках, якія, колькі іх ні папраўлялі, усе роўна насоўваюцца на вочы; жэўжыкі, падпяразаныя шырокімі салдацкімі рамянямі, што трэба рукамі трымаць, каб не спадалі; жыгуны, якія ўсе свае пінжакі і кашулі паабчаплялі салдацкімі значкамі. Адзін вунь ужо дапытваецца: «Юла, а хто такі малсал?» А другі пытае: «Сула, а ты стлаляў з алудзія?» І як утульна і радасна адразу зрабілася на караблі!

Дзіўная гэта рэч — чалавечы настрой! То раптам ні з таго ні з сяго засумуеш і колькі ні будзеш дакопвацца, не дакапаешся — чаму. А то нечакана, без дай прычыны, стане весела і лёгка, светла і радасна. І потым ужо, калі пачнеш перабіраць у памяці ўвесь дзень, успомніш, што, калі ты ішоў раніцою на працу, дарогу табе перабег вось такі смяшлівы карапуз, якога, здаецца, толкам ты і не разгледзеў. І як непрыемна бачыць, калі дарослы і малы, бацька і сын, ідуць побач і маўчаць: быццам малы так ужо ўмудроны вопытам — маўляў, ён усё, што можна было, уведаў, а даросламу няма пра што яму расказваць.

— Юла, глядзі, палаход ідзе!

Юра прыглядаецца да сустрэчнага цеплахода.

— Дык гэта ж «Барадзін!» На ім жа Нінка правадніцай працуе!

Ён паспешліва пачынае аглядаць людзей на «Барадзіне», што стоўпіліся ля борта, мітусліва кідае позіркам то на карму, то на нос цеплахода — здаецца, ён вось-вось саскочыць і па вадзе пабяжыць туды. Калі цеплаход прайшоў, Юра, так і не ўбачыўшы Нінку, расчаравана ўздыхнуў:

— От д’ябал — размінуліся! Цяпер яшчэ тыдзень не ўбачу яе — пакуль з рэйсу вернецца.

Другі салдат, якога малыя завуць «Сула», правёўшы рукою па пшанічных вусах, скептычна заўважыў:

— Замнога хвалюешся, Юра. Дзяўчаты не заўсёды чакаюць нас, салдат. Вось мая на другім годзе маёй службы прысылае раптам ліст: «Пісем пакуль што не шлі, я сама табе паведамлю, калі можаш напісаць». І па сённяшні дзень чакаю...

Юра вельмі хвалюецца — дома ж не ведаюць, што ён едзе.

— Я не пісаў. Бо, як напішаш, маці так і забегае, так і забегае. І пакуль не прыеду — спаць усё не будзе: «Юрачка едзе, Юра едзе...»

Салдаты вяртаюцца дамоў. Яны і радасныя, і трошкі разгубленыя. Там, у арміі, усё было зразумела, усё вядома — куды ісці і што рабіць. А тут, «на гражданке», трэба пачынаць новае жыццё, і яшчэ не зусім зразумела, як складзецца твой лёс — чым ты будзеш займацца, дзе працаваць. Але, вядома, гэта не можа засланіць сабою радасці ад чакання сустрэчы з роднай хатаю, з бацькамі.

На другі дзень на караблі ўжо ў цябе многа знаёмых. У поўдзень, калі ўсе збіраюцца ў рэстаране, ты з многімі вітаешся.

Вунь сядзіць за сталом Колька, які з плачам не дае маці зняць салдацкую фуражку нават і ў рэстаране. Колька просіць усіх задаваць яму арыфметычныя прыклады. Ён іх вельмі любіць рашаць.

Дзяўчынка. Сядзіць за сталом вельмі паважна, па-сталаму. Дзяўчо якраз у такім узросце, калі ёй верыцца, што яна ўжо вельмі дарослая, а ўсім здаецца, што ад яе яшчэ пахне матчыным малаком. Яна вельмі злуецца, калі з ёю пачынаюць гаварыць як з маленькай, і здзіўляецца, калі вечарам хлопцы не запрашаюць яе танцаваць.

Спелая, яўная саміца. І каля яе, за сталом, нібы алені ў час самага гону, вядуць славесную баталію два хлопцы. Пераможаны ў гэтым славесным турніры змушаны будзе адысціся, а з ёю астанецца той, хто больш нагаворыць ёй прыемных банальнасцяў.

Дзядзя Міша. Маленькі, худзенькі, маўклівы мужчына. Ён сядзіць на крэсле, як на гарачым вуголлі, і нецярпліва пазірае то на шырмачку, з-за якой павінна паказацца афіцыянтка Валя, то на дзверы, з якіх... Дзядзя Міша вельмі перажывае: «Ну, калі ўжо яна прынясе заказ?» Нарэшце Валя нясе на яго стол графінчык. Ай-яй-яй — позна! У дзвярах паказваецца тоўстая, шырокая жанчына. Гэта жонка дзядзі Мішы...

— Я яго па ўсім караблі шукаю, а ён во дзе сядзіць. Я і туды, я і сюды — няма. А чаго ты тут сядзіш, калі ж мы з табою ўжо ў каюце паабедалі?

Яна хуценька падыходзіць да стала.

— Пакажы, пакажы, што ты тут заказаў?

З булькатам вылівае ў шклянку гарэлку і выпівае.

— Мог бы хоць закускі ўзяць! — злуецца яна і выходзіць.

Сумна ўстае дзядзя Міша і ідзе за ёю: каб паўтарыць заказ, грошай у яго няма... Ён плыве ў Дудзінку, каб арганізаваць там аленевыя рогі і 500 кілаграмаў аленіны для новага кафэ «Таймыр».

Валя, афіцыянтка:

— Калі я выйшла замуж, то вазіла дадому, у Оршу, свайго мужа напаказ. Бацькі ж мае там на вуліцы Заслонава жывуць. Ну, мама бяседу сабрала, сваякоў назвала цэлую хату. А я ўзяла ды за сталом закурыла. Мама паклікала мяце ў сенцы ды і гаворыць: «Што ты, дачка,— хочаш мяне на ўсю Воршу абняславіць? Кінь зараз жа папяроску!»

Алег, геолаг. Гадоў каля сарака. Мне здавалася раней, што Сібір — гэта край барадатых людзей. І асабліва я не ўяўляў без барады геолага. Геолаг без барады быў для мяне такім несапраўдным, як матрос без цяльняшкі, жулік без фіксы, пірат без звыклай чорнай павязкі на адным воку. А тут сапраўдны геолаг, нават начальнік геалагічнай партыі — і вельмі ж акуратна паголены!

 

Расказвае Алег:

 

— Ты разумееш, на Поўначы чалавека вельмі цягне чамусьці на сентыментальнасць. Уяві сабе, маленечкі-маленечкі аэрадром сярод снягоў... Адна назва «аэрадром» — так сабе хатка на курыных ножках. На сасне зонд, нібы панчоха, лопае ад ветру. І ніякага раскладу руху няма: захоча — прыляціць самалёт, захоча — не прыляціць.

Спачатку, калі мы з Рытаю толькі пажаніліся, яна за мною таксама ўсюды ездзіла. Рыта мая добрая, ласкавая была. На вось, пісьмы пачытай. Ці, можа, давай я сам пачытаю: «У Хібінах выпаў снег. Там цяпер, мусіць, дужа холадна. Я гляджу на белыя горы і думаю, як табе холадна,— бр-р-р!.. У нас таксама халаднавата. Калі б я не замыкала дзверы, то яны б былі ўвесь час расчыненыя — вецер так і ходзіць па хаце. Олік, мілы, беражы сябе — ты вельмі-вельмі патрэбен і мне і дзвюм нашым дачушкам».

Гэта яна тады ў Цік-губе жыла. А я з партыяй быў у Хібінах. Рыта тады ў кожным пісьме паведамляла мне, як будуецца наш дом, дзе мне паабяцалі кватэру.

А потым... Потым, мусіць, надакучыла ёй з малымі дзецьмі бадзяцца за мною па халодных паўночных кутках. Цяпер яна ў Маскве, у дзіцячым садзе працуе. І ўсё піша мне: «Отцепись от Полярной звезды».

Я ўжо казаў табе пра палярную сентыментальнасць. Разумееш, часам на цябе ўсё гэта так наваліцца, так захопіць усяго... Вось пачытай, што я ў Эвенкіі ў дзённік запісаў у такі дзень: «Калі б сёння са мною была Рыта, то я быў бы такі добры да яе, як 12 мая 1954 года. (Гэта быў дзень нашага вяселля.) Сёння я папрасіў бы ў яе прабачэння за ўсё дрэннае, што я калі-небудзь рабіў ёй».

Толькі «отцепиться от этой Полярной звезды» я ўжо ніяк не магу... Ага, вось фота Нарыльска палярнай ноччу. А гэта Рыціна фота. Яна добрая ў мяне. І дочкі па ёй. Вось сам паглядзі... Памятаю, як яшчэ ў Цік-губе я пакрыўдзіў яе. Уяві сабе: вялікі-вялікі каток, ледзь асветлены нейкай параю лямпачак. Катаюся. Клікаў Рыту — не пайшла. «Дзяцей,— кажа,— купаць трэба». Позна ўжо, а мы з інструктарам спартыўным (прыгожая такая дзяўчына!) толькі ўдваіх на катку катаемся. І раптам я адчуў, што нехта сочыць за намі. У далёкім неасветленым кутку заўважыў маленькую шэранькую фігурку ў знаёмым дэмісезонным паліто. Стаіць, здаецца, нават дрыжыць ад холаду, у полы паліто ўсё захутваецца. Вярнуўся — нічога не сказала. Толькі ў дзённіку пасля майго апошняга запісу выказалася: «Глупое сердце, не бейся — он уж не любит тебя».

А вось гэты нож эвенк мне падараваў. Бачыш чатыры зарубкі на ім? Гэта колькі ён мядзведзяў перамог. За што падараваў, пытаеш? Разумееш, я якраз праз іхняе стойбішча праходзіў. Бачу, яго сям’я галадае — эвенк паехаў на факторыю, п’янствуе там, аленяў папрапіваў. Ну, я яго сям’і прадуктаў трохі пакінуў, накарміў іх. Дык ён, вярнуўшыся, дагнаў мяне і вось гэты нож аддаў. «На,— кажа,— і ведай, што цяпер у Эвенкіі ёсць у цябе сябры».

А гэта фота бачыш? Мой сябра. Доўга быў на Поўначы, і жонка хацела ўжо кідаць яго. Я ж прыехаў, нагаварыў ёй і пра цяжкасці і пра прыгажосць краю гэтага — памірыліся. Вось — мы п’ём за іх прымірэнне...

 

Я адчуваю, што і Алег таксама некалі памірыцца з Рытаю. Мне здаецца, што яны, нягледзячы на развод, усё яшчэ жывуць сваёй агульнай радасцю — каханнем.

 

Ля Ворагава заўважаеш, што сібірскія вёскі вельмі ж ужо аднолькавыя з выгляду. Падплываеш і здзіўляешся — ці не вярнуўся электраход назад: да гэтай вёскі мы ўжо, здаецца, прыставалі! Не, вёска іншая. Толькі ўсё такое ж, як і ў папярэдняй. Вось палоса пяску ля берага, а на ёй, нібы на старце, перад самай лініяй вады пасабраліся розныя лодкі: маленькія і вялікія, старыя і новыя, з вёсламі і без вёслаў. Як і там, трактар цягае да вады новыя лодкі — чорныя, прасмоленыя звонку і жоўценькія, нібы жаўточак, усярэдзіне. На беразе — тоўстыя бёрны, павылаўленыя пасля крыгалому. Некаторыя парэзаны ўжо, некаторыя паколаты нават. Плашкі тоўстыя — круглякі колюць на чатыры часткі, а то і зусім толькі напалам: мароз тут вялікі, і таму трэба, каб палена гарэла доўга. Колькі клетак жоўтых, смалістых дроў сушыцца на сонцы — цэлая вялізная дрывотня на беразе! А далей, на высокую кручу, дзе расселася вялікае сяло, чапляючыся за бераг, узбіраецца многа ўсходцаў (мусіць, у кожнага гаспадара свае)— тут табе і ганачкі з поручнямі, і дошкі з папрыбіванымі папярэчынамі, і нават звычайныя лесвіцы, прыстаўленыя да берага, як да сцяны.

І толькі заўважаеш, што ў гэтай вёсцы ўжо няма ніводнага дрэва — блізка Палярны Круг, вечная мерзлата.

Казачанскі парог, пра які я столькі наслухаўся, мы праходзілі дужа рана раніцою. Баючыся праспаць, я ўстаў зарана і гадзіны са дзве ў халаднаватай ранішняй ядранасці чакаў гэтага дзіва. Але дзіва не было: карабель спакойна мінуў звужэнне, утворанае палосамі камення, цераз якія бурліла вада,— і ўсё. Потым ужо, калі на караблі даведаліся, што мы прайшлі Казачанскі парог, многія пыталіся:

— Ну і як — страшна было?.. А на колькі метраў мы падалі ўніз з гэтага парога?

Чалавек часам, наслухаўшыся пра што-кольвек і стварыўшы ва ўяўленні нейкі ўжо свой вобраз, потым, убачыўшы ўсё гэта на свае вочы, расчароўваецца.

Кажуць, у Амерыцы сляпы ад прыроды чалавек, якому зрабілі аперацыю і які пачаў бачыць, астаўся незадаволены, расчараваны: ён зусім іншымі, больш радаснымі ўяўляў сабе колеры і ніколі не думаў, што чалавечыя вочы могуць быць такія няшчырыя і такія хітрыя — тое, з чым мы даўно звыкліся, яму вельмі крыўдна было бачыць.

Кажуць, што стражнікі, упершыню ўбачыўшы палымянага італьянскага камуніста Антоніо Грамшы, калі ён трапіў у турму, ніяк не маглі даць веры, што вось гэты маленькі, гарбаценькі чалавек і ёсць той Грамшы, якога баіцца нават урад. Камуніст уяўляўся ім гэтакім самавітым асілкам...

А на берагах, у заслоненых ад сонца мясцінах, мы пачалі заўважаць лапікі шэрага, як леташнія газеты, снегу.

Туруханск. Невялічкі драўляны раённы цэнтр. Кволае маладое лісце на рэдкіх дрэвах. Хлопцы з карабельнай каманды, жартуючы, папярэджваюць:

— А за Туруханскам камары такія — як коні. З капытамі нават. Некаторыя, мусіць, падкаваныя. Не кусаюцца, а брыкаюцца... Нават шыбы ў каютах выбіваюць — як дасць па шкле, аж зазвініць...

Курэйка. Вось тут, па рацэ Курэйцы, праходзіць Палярны Круг. Сонца ўжо тут не заходзіць. Яно, знізіўшыся, адскоквае ад небакраю, як каменьчык-пліска ад вады, і зноў пачынае ўзбірацца ўгору.

Ігарка. Вялікі порт, які гандлюе пілаваным лесам. На берагах ляжыць пачарнелы лёд: тут толькі што прашумеў крыгаход. Плылі льдзіны з умёрзлымі бёрнамі, плылі нават трактары і машыны, якія не паспелі выбавіцца з лядовага палону ды так, скаваныя, і паплылі на крыгах у Ледавіты акіян.

А ў Мядзведжым Лагу, куды рачнікі схавалі каля 50 суднаў — увесь дробны флот порта, у канцы чэрвеня адбылося сапраўднае лёдавае пабоішча.

Уваход у бухту тады закрылі баржаю. Каля яе сталі на лёдавую вахту ледакол «Палярны» і параход «Барэц». Але нават і праз такі заслон асобным ільдзінам усё роўна ўдалося праскочыць у Мядзведжы Лог. І тады маленечкі цеплаходзік «Север» смела кідаўся на іх і ўсё ж, крэкчучы і сапучы, выпіхваў з бухты крыгі намнога большыя за сябе. З якой цеплынёй і добраю ўсмешкаю ўспамінаюць сёння ў Ігарцы, як апантана змагаўся «Север» з крыгамі.

На чацвёрты дзень з правага боку блакітнай вуліцы з’явілася Дудзінка. Як зайцы на востраве, ратуючыся ад паводкі, на высокім месцы збіліся ў цесны гурт партовыя краны: каб не зацерла крыгамі ці не знесла ў акіян, іх зачалілі далёка ад ракі. Крыгалом некалькі дзён таму скончыўся, Енісей паспеў пазелянець ужо ад вясны, а яны ўсё яшчэ не адважваюцца пакінуць гэтае высокае месца. Хутка ім памогуць людзі — пасля паводкі ў Дудзінцы заўсёды праводзяцца нядзельнікі, каб упарадкаваць прычал.

«Латвія» далей не пойдзе — там, у нізоўі, яшчэ бушуе ледаход.

Збочваю з хвалістай вуліцы і на цягніку, па вузкакалейцы, еду ў Нарыльск. Цягнічок слабаваты — нават на невялікіх пад’ёмах буксуе. Каб адолець перашкоду, ён дае назад, разганяецца і тады толькі, свішчучы і чохкаючы, узбіраецца на ўзгорачак. Трошкі зводдаль, амаль паралельна чыгунцы, як дзве круглыя бліскучыя рэйкі, па тундры цягнуцца трубы першага ў Запаляр’і газаправода Мясаяха — Нарыльск. Летам, калі я быў у Нарыльску, якраз прадзімалі трубы, а цяпер газаправод, зразумела, здадзены ўжо ў эксплуатацыю.

Рэйкі ніколі не памыляюцца: яны добра ведаюць сваю дарогу. Хутка і беспамылкова яны знаходзяць Нарыльск — самы паўночны ў свеце горнарудны і металургічны цэнтр.

Сучасны, звычайны горад. Незвычайнае толькі тое, што вырас ён, узышоў, прабіўшы вечную мерзлату тундры — як падснежнік лёдавую корку.

У Нарыльску горача, парыць — як перад дажджом. У тым самым Нарыльску, дзе 300 дзён у годзе ляжыць снег, 270 дзён гуляюць па тундры вятры, 60 дзён людзі не бачаць сонца, мароз пад 40— 50 градусаў лічыцца нармальным, рабочым. У Нарыльску, на вуліцы якога паўночнае неба абвальвае да 100 мільёнаў кубаметраў снегу.

Але, нягледзячы на гэта, Нарыльск і зімою мае сваю свежую гародніну: у горадзе ёсць добрыя грады — звыш тысяч квадратных метраў цяпліц.

А цяпер вакол Нарыльска апантана цвіце тундра: каля 200 назваў кветак уплялося ў яе прыгожы вясновы букет.

І ўсё гэта на вечнай мерзлаце, на 69-й паралелі!

Мы з сакратаром парткома горнаруднага ўпраўлення Мікалаем Хведаравічам Андрэевым у бурнай рацэ Хараелах ловім харыуса. На вадзе, трымаючыся за бераг, дзе-нідзе ляжыць лёд; навокал узрадавана, а можа нават і трохі здзівіўшыся такой раптоўнай цеплыні, буяюць кветкі. Не, гэта зусім не падобна на спакойнае, разамлелае, злінялае цвіценне Поўдня. Гэта няўрымслівае шаленства колераў: калі ўжо бэзавыя ці жоўтыя пялёсткі — дык абавязкова яркія-яркія, калі адна кветка — дык вялікая-вялікая, калі маленькія кветачкі — дык іх цэлы рой: гронка аж згінаецца долу. А побач з сумётамі гараць ярка-аранжавыя пестуны паўночных кветак — жаркі: гэта, мусіць, ад іх гарачыні паступова падтае снег...

Убачыўшы, што я любуюся кветкамі, якія саграваюць снег, Мікалай Хведаравіч гаворыць:

— А я пятнаццатага чэрвеня во тут яшчэ на лыжах хадзіў...

Прыгожа вясной у тундры! Але ўсё ж раней неяк не ўяўлялася, што можна адпачываць тут, на Таймыры. Усе ехалі абы-куды, абы толькі далей адсюль — ці на поўдзень, ці на захад, ці на ўсход. Але ў апошні час вакол Нарыльска з’явіліся дамы адпачынку, прафілакторыі, турбазы — «Валёк», «Рабінзон», «Бярозавы гай», «Факел»...

Быў я і на Талнаху. Мы ехалі па добрай асфальтаванай дарозе, а я ўяўляў, як дабіраліся сюды геолагі. Мне расказвалі, што хлопцы станавіліся ў ланцужок, перадавалі адзін аднаму вёдры з вадою, палівалі ёю пушыстую, узбітую пургою будучую дарогу — снег, схоплены вадою і марозам, рабіўся белым асфальтам і не праламваўся пад машынамі.

Бачыў падземную здабычу руды. А талнахская руда вельмі багатая — у ёй ёсць ледзь не ўсе элементы з табліцы Мендзялеева. Алег, геолаг, на электраходзе гаварыў мне:

— Кожны геолаг марыць пра свой Талнах...

А на рудніку «Мядзведжы Ручай» Мікалай Хведаравіч пазнаёміў мяне з адкрытым спосабам здабычы руды. З дыспетчарскай, што стаіць высока на гары, вельмі ж добра відна панарама рудніка: унізе капаюцца маленькія экскаватары, бегаюць маленькія нашы МАЗы, дзяўбуць пароду такія самыя цацачныя буравыя ўстаноўкі.

— Зімою тут цяжкавата,— уздыхае Мікалай Хведаравіч.— Як задзьме пурга, дык тады дні са тры «Мядзведжы Ручай» адкопваем ад снегу. Людзі на працу і за паўдня дабрацца не могуць. Стаяць машыны на гары, а ехаць нельга — дарогу перамяло. А экскаватаршчыкі тады па дзве змены працуюць. Перададзім па рацыі ім, што дабрацца на Мядзвежку ніяк нельга,— і працуюць.

— І метал нават марозу не вытрымлівае,— дадае дыспетчар, дзяўчына, якой тут, кажуць, слухаюцца ўсе «мядзведзі» і «медзвяжатнікі».— Пачнуць шафёры хуткасць пераключаць, а рычагі, як сучкі сухія,— хроп! — і зламаліся. Нават і не падумаеш, што гэта жалеза. Гайку іншы пачне завінчваць, а яна, як цацачная, адломваецца. Во які крохкі метал на марозе робіцца!

Але людзі змянілі гэты край. Часам нават алені не могуць пазнаць тых мясцін, па якіх хадзілі спрадвеку.

Той вясной у канцы сакавіка і ў пачатку красавіка дзікія алені па левым беразе Енісея, звыклай дарогаю, ішлі на Поўнач — да заўсёдных мясцін сваіх ацёлаў. І раптам дарогу ім перагарадзіла траса газаправоду, якую будаўнікі зрабілі толькі зімою. Алені разгубіліся. Больш за 50 тысяч сабралася іх усцяж трасы. Але тут... Пра гэта пісаць не вельмі прыемна. Тут на іх, як калісьці на маманта, хто з чым пайшлі браканьеры: з нажамі і палкамі, з сякерамі і камянямі, са стрэльбамі і нават на ўсюдыходах. Тэрмінова сабралася пасяджэнне Нарыльскага гарвыканкома. Быў забаронены рух цягнікоў уночы, забаронены выхад усюдыходаў у гэты раён. Для грамадскіх інспектараў былі выдзелены верталёты. За некалькі дзён інспектары злавілі каля 40 браканьераў.

І ўсё ж людзі памаглі аленям адолець гэтую перашкоду — яны дайшлі да сваіх мясцін ацёлаў...

Я вярнуўся да Енісея. Перасеў у другую, не такую прасторную, як «Латвія», хату — маленькі цеплаходзік — і паплыў далей на Поўнач гэтай шырокаю вуліцаю.

Малая Хета — пасёлак геолагаў і рыбакоў. Наш цеплаходзік выйшлі сустракаць усе з пасёлка: дарослыя і дзеці, цяжарныя жанчыны і маці з немаўляткамі на руках, сабакі і камары. На беразе віск, гамана. Сустрэчы.

— Толька, д’ябал,— прывет!..

І Толька, хлопец у зімовай шанцы, сінім світэры і ў доўгіх ботах, лезе на борт цеплахода, зграбае ў абдымкі Колю Зварынцава, з якім я перад гэтым трохі пазнаёміўся:

— Колька! А я цябе ў акулярах не пазнаў! Ты ж у нас гэты веласіпед не насіў.

— А чаму ты не ў тундры?

— Дык я ж учора толькі вярнуўся.

Колька працаваў тут у геалагічнай партыі. Таму і сустрэў знаёмага.

Але большасць людзей, што сабраліся ля ракі, нікога не сустракаюць. Мужчыны і жанчыны стаяць на беразе, жартуюць. Ля самай вады, рагочучы і пырскаючыся, бегаюць маляты. Але чаму ўсе сюды так беглі, спяшаліся?

Тут толькі пачалася навігацыя. Наш цеплаходзік зазірнуў сюды адным з першых — адразу ж за крыгамі. І таму людзі, пачуўшы яго гудок, выбеглі на бераг — выйшлі сустрэць нас проста так, без асаблівай прычыны, добра ведаючы, што ні сваякі, ні знаёмыя на ім не плывуць.

Трошкі ў баку ад усёй гэтай мітусні я заўважыў чалавека ў нейкім брызентавым плашчы з башлыком замест шапкі. Чалавек, трошкі пахіліўшыся наперад, стаяў на адным месцы і ўсё, не паварочваючы галавы, толькі вачыма разглядаў пасажыраў. Мы адплылі ўжо, людзі палезлі ўверх, у пасёлак, а ён усё яшчэ стаяў у той самай паставе і ўсё глядзеў на цеплаход...

Насустрач плывуць калёсныя параходзікі са сваімі запчасткамі на палубе — тоўстымі дошкамі для лопасцяў.

Ад самай Дудзінкі ўсе берагі завалены лесам. Гэты лес, мусіць, сплаўлялі ў Ігарку, але не змаглі вылавіць. Думаю, колькі тут прападае чалавечай працы, і раптам чую:

— А Усць-Порт астаўся сёлета без дроў. Увесь лес пайшоў неяк бокам, ніводнага бервяна не дасталося ім...

Успамінаю дрывотні на беразе Енісея.

Успамінаю, што яшчэ ў тайзе я сустракаў цэлыя мёртвыя пасёлкі. Леспрамгас павыразаў блізка ўвесь лес, пераехаў у другое месца, пабудаваў там пасёлак, а гэты так і пакінуў з парасчынянымі весніцамі, дзвярамі, вокнамі...

І раптам пасярод Енісея мы ўбачылі цэлы статак дзікіх аленяў — яны якраз пераплывалі на другі бераг. Плылі важна, спакойна, злёгку пакалыхваючы сваімі прыгожымі рагамі — здавалася нават, што тут неглыбока і яны ідуць па самым дне.

— У іх што,— заўважыў нехта з пасажыраў,— важак ідзе, і ўсе за ім ідуць. Топяцца, гінуць, але ўсё роўна ідуць. Адзін раз яшчэ большы статак пераплываў Енісей (тут жа ён пяць кіламетраў шырынёй), а на тым беразе сабакі — гаў-гаў-гаў... Дык важак, не адпачыўшы, назад павярнуў. І ўсе за ім паплылі, хоць былі дужа стомлены. Многа тады іх патапілася: паспрабуй дзесяць кіламетраў без перадыху праплысці. Але ж важак паплыў — няма чаго і ім думаць...

Каб не спалохаць аленяў, наш цеплаходзік спыніўся і даў ім дарогу — хай сабе плывуць!

 

Неба на зямлі

Змест сшытка. Нерашучы самалёт. Пасярод замарожанай спёкі. Статак туманоў з туманяткамі. Аляксей Пятровіч ці Пётр Аляксеевіч. Шашаль каменю. «Ціві-ціві-ціві». Свята караблёў. Загадка ЗФІ. Спроба пабываць на востраве Вікторыі. «Хадзем начальніка біць». Гурманная манная каша. Гром на лядовым купале. Ці балеў у дзеда кіпцюр. Каму холадна без Поўначы. Ацёл леднікоў. Каго ўбрыкнуў д’ябал. У якім баку Полюс. Лёд, накрышаны ў начоўкі. «Цік» без «так». Дарога, паламаная на кавалкі. «Дзядзя Вася прыехаў». Камарыныя зайцы.

 

Самалёт, мусіць, шукаў востраў Дзіксан. Пад крылом то бледнавата зелянела трохі адталая, усыпаная лужынкамі, мацерыковая тундра Таймыра, то, як першы нечапаны снег, бялеў кідкі лёд Карскага мора з рэдкімі азярцамі зеленаватай вады, то раптам самалёт доўга падаў уніз праз злямчаныя, шэрыя воблакі над востравам. Але і знайшоўшы Дзіксан (нават мы ў круглыя акенцы, блізенька-блізенька, бачылі ўжо лётнае поле), ён чамусьці зноў пачынаў набіраць вышыню.

Так самалёт падаў на востраў разы са тры. Нас, пасажыраў, гэта нават крыху забаўляла: бач, які нерашучы і асцярожны трапіўся нам самалёт — ніяк не адважыцца сесці. А калі ён, абтросшыся ад туману, зноў кружыў над плямістай, як алені, тундраю, пад уледзянелым Карскім морам, мы ўжо гатовы былі нават паверыць, што самалёт не сеў і кружыць ля вострава, толькі каб яшчэ раз паказаць нам з вышыні суровую прыгажосць гэтага краю.

Мы жартавалі, нам было весела. Лётчыкам было не да жартаў. Потым, ужо ў гасцініцы Дзіксанскага аэрапорта, хлопец у акулярах (як потым я даведаўся — настаўнік з пасёлка на мацерыку) тлумачыў, чаму мы так доўга садзіліся,— ён якраз ляцеў сюды на востраў і ў верталёце чуў усю размову па рацыі нашага самалёта з аэрадромам. Вось як, прыкладна, гэта было:

— Ну куды ж ты, куды ж ты ідзеш, як сляпы ўсё роўна! Трэба ж было трошкі лявей узяць,— злаваўся аэрадром.

— Панапускаюць тут самі туману, а потым яшчэ злуюцца,— жартаваў самалёт.

Гэта першы заход.

— Ну вось, а цяпер ужо зусім залявіў. Паласа ж у цябе, бачыш, дзе асталася — далёка справа.

— Бачу, але паспрабуй тут у вас разбярыся, дзе права, дзе лева!

Гэта другі заход.

— Пераляцеў, далібог, пераляцеў! Што — ты думаеш, можа, на каменне садзіцца, га?

— Ну, хопіць. Іду на чацвёрты заход. Калі не сяду, палячу назад.

Востраў доўга не прымаў нас. Суцішаны самалёт рэйсу Краснаярск — Дзіксан перад гэтым цэлыя суткі стаяў крыху воддаль узлётнай паласы на аэрадроме, і кожнаму (асабліва тым, хто павінен быў ляцець) кідаўся ў вочы сваім ярка-чырвоным, як у паўліна, хвастом палярнай авіяцыі. Прыемны, але такі абыякавы жаночы голас зноў дражніўся з пасажырамі, якія хто як (хто падклаўшы пад шчаку чамаданчык ці кулак, хто закінуўшы, нават перакуліўшы — аж страшна! — галаву назад, некуды аж за спінку лаўкі) спрабавалі спаць на нязручных аэрадромных крэслах і тапчанах: «Рэйсы на Дзіксан, Ціксі з-за метэаралагічных умоў адкладваюцца».

Дзіўнае гэта, прыемнае і неадольнае пачуццё — прага падарожнікаў забрацца як мага далей. Ужо ў дарозе ты выпадкова даведваешся, што недзе побач жывуць сваім звычайным, невядомым табе жыццём незнаёмыя гарады, горы, бухты, і табе, нягледзячы на «метэаралагічныя ўмовы», раптам нясцерпна захочацца туды. Твой маршрут вельмі хутка разрастаецца, разбухае, як той кашэль з рыбаю, а ты ўсё спяшаешся дадаваць туды новыя і новыя жаданні, аж пакуль не спахопішся, што ўсюды, дзе хочаш, пабыць табе так і не ўдасца.

Азарт падарожніка мне здаецца чымсьці вельмі блізкі азарту грыбнікоў: вось адзін баравік, а вунь — другі, а там — трэці... І ўсё далей і далей, глыбей і глыбей у лес.

Ці, скажам, азарт жмінды запасіць грошы: спачатку, маўляў, адну сотню пакладу, потым — другую, а там — як ужо і ўтрымацца, каб не пакласці трэцюю...

Дудзінка паклікала Нарыльск, Нарыльск — Дзіксан. А вось цяпер Ціксі... Паспрабуй без шкадавання адмовіцца ад гэтых запалярных гарадоў на беразе Ледавітага акіяна, якія сваімі неспазнанымі імёнамі гіпнатызуюць цябе!

І вось ён, Дзіксан. Сярэдзіна лета. Павінна быць самая сярэдзіна спёкі. Я ж выйшаў з самалёта ў зіму, у самую сярэдзіну холаду. Пасінелы ад ветру і марозу ліпень зусім быў не падобны на летні месяц.

Цяжкое, халоднае, свінцовае неба Дзіксана, здавалася, назаўсёды ўпала на зямлю, прыціснуўшы ўсё, што было на востраве,— нават не падумаеш і не ўспомніш, што цяпер вось тут, недзе за хмарамі, як і ва ўсім Запаляр’і, кружыць, не заходзячы, сонца. Нібы пасмы снежнай веі, з шоргатам чапляючыся за бадыллё леташняй травы на абочыне, перабягаюць цераз дарогу ці то аблачынкі, ці то маленькія туманяткі, што адсталі ад статка старых туманоў. Недзе недалёка ў праліве крэкча, мусібыць, асядаючы, тоўсты летні лёд. Дзьме халодны вецер. Зямля яшчэ не адтала (з яе тырчаць умарожаныя, пасохлыя мінулагоднія кветкі). Пад нагамі прастуджана бухае, грыміць груда.

Вось ты які, Дзіксан, востраў, што вярнуўся да мяне адтуль, з дзяцінства. Яшчэ са школьных гадоў, з маіх падручнікаў! Тады ты быў для мяне проста назваю, толькі словам, і ніяк не ўяўляўся нечым матэрыяльным, жывым, аб’ёмным. А цяпер я нават чую тваё дыханне — у кожнага, хто размаўляе, грэюцца ля рота маленькія, як птушаняткі, хукаўкі: пагрэецца — і паляціць, пагрэецца — і паляціць...

Усе тут яшчэ апрануты па-зімоваму. Цёплыя шапкі-вушанкі, зімовае паліто, валёнкі ці боты. І я, перамёрзшы ў сваім летнім адзенні, яшчэ на аэрадроме, ледзь уціснуўшыся ў маленечкі настылы аўтобусік, які вёз мяне ў гасцініцу, пачынаў ужо сам сябе нават дакараць — маўляў, навошта табе, неабачнаму дурню, спатрэбілася ехаць сюды, за блізкі свет,— што ты тут не бачыў, што забыўся, і якой табе рамантыкі захацелася? Але потым, праз колькі дзён, калі я паспеў перазнаёміцца з многімі людзьмі вострава, калі ўжо нават пачынаў блытацца ў калейдаскопе імёнаў (з Іванамі Фёдаравічамі, Васілямі Пятровічамі, Аляксеямі Анісімавічамі мне даводзілася знаёміцца многа і так хутка, што не паспяваў нават як след запомніць іх імя і імя па бацьку), калі, толькі выйшаўшы з гасцініцы, ужо сустракаў знаёмых, якія, нібы я жыў з імі цэлую вечнасць, віталіся са мною,— тады востраў для мяне пасвятлеў і пацяплеў.

Тады я заўважыў, як прыгожа, роўным матавым святлом падсвечвае сонца туман, які, нібы ватаю, абклаў востраў — у ім засядаюць і цішэюць самыя рэзкія гукі, крыкі, шум. Тады мне адкрыўся рытм, элегічная і велічная музыка астраўнога каменю: то вялізныя каменныя глыбы, пліты і блокі, роўныя, нібы спецыяльна абчасаныя і пацяганыя ў адно месца на будаўніцтва нейкага свайго храма сонца; то замшэлыя, у шэра-зеленаватых плямінах лішайнікаў, круглабокія, заінелыя аграмадзіны, якія вельмі ж ужо напамінаюць байніцы некалі магутных і грозных крэпасцяў, што потым, паточаныя вадою, ветрам і марозам — гэтым адвечным шашалем каменю, паціху асыпаліся ў рэдкую траву; то панакіданае, наварочанае абы-як і немаведама дзеля чаго каменне — чамусьці здаецца, што тут ці то злаваўся, ці то забаўляўся нейкі казачны асілак.

Яшчэ больш цёпла зрабілася мне, калі я ўбачыў нарэшце пуначку, невялічкую шэрую птушачку са светлай грудкаю, гэтага нястомнага паўночнага жаўранка. Пуначку, пра якую з такою ласкавасцю і з такім замілаваннем гавораць дзіксанчане, якая, нашатырыўшыся, і ў снег і ў холад вельмі ўжо весела цівікае аднекуль з туману: ціві-ціві-ціві, ціві-ціві-ціві...

Дзіксан жыў чаканнем першага каравана караблёў. Ён даядаў і даношваў тое, што было завезена год таму назад. Навігацыя ж яшчэ пакуль што не пачыналася — паўтараметровы лёд, хоць і крэкчучы, але моцна стрымліваў пад сабою пругкія, як рыбіны, марскія хвалі, якія, мусіць, ужо адчулі запозненую паўночную вясну і спрабавалі страпянуцца, каб узняцца высока-высока і, размяўшыся пасля доўгай зімы, адчуўшы свабоду, з вялікай асалодаю, з шумам ударыць у бераг. Два ледаколы — «Мурманск» і «Уладзівасток» — даўно ўжо вялі сюды першы караван. І калі раптам яны паказаліся далёка на гарызонце, на востраве толькі і гаварылі пра іх:

— Бачылі? Караблікі ідуць! — забыўшыся нават павітацца, замест «добры дзень» гаварылі адны.

І ім, таксама як прывітаннем, адказвалі:

— Шэсць караблёў. З ледаколамі. Першы караван.

Калі я сядзеў у пакоі Барыса Сямёнавіча Бродкіна, начальніка ўсёй астраўной авіяцыі (дарэчы, ён з Бабруйска), то яму ўвесь час званілі:

— Барыс Сямёнавіч, караблікі паказаліся! Гэта не да нас?

— Не, браце, не да нас. Яны ідуць у Дудзінку. З Архангельска.

Адчувалася, як той, хто трымае на тым баку трубку, трошкі расчараваны і зайздросціць у гэты момант Дудзінцы. Нават я, захапіўшыся агульным радасным настроем чакання караблёў, таксама шкадаваў, што яны ідуць не «да нас», не на Дзіксан...

На Поўначы, у запалярным календары, у дадатак да ўсіх нашых свят, мусіць, трэба ўпісаць яшчэ два вельмі жаданыя святы, якіх з асаблівым няўсцерпам чакаюць людзі.

Першае — гэта ўзыход сонца пасля двух месяцаў суцэльнай ночы. Давайце мы з вамі паспрабуем уявіць, як гэта можа расчуліць і ўзрадаваць чалавека, калі вочы, якія стаміліся ўжо ў цемені пазнаваць і свае хаты і нават сяброў па неасветленых вуліцах, раптам убачаць, як на ўсходзе, нібы адмытае, трохі пабялее неба, а потым з-за небасхілу пакажацца маленечкі-маленечкі кіпцюрык сонца, які з кожным днём будзе выглядваць усё больш і больш, аж пакуль поўнасцю не ўскоціцца на лінію гарызонту.

А другое свята — гэта прыход першага каравана. Ледаколы паламаюць лёд у праліве, мацерыковы вецер і енісейскае цячэнне адгоняць яго далей у акіян, а тут, на чыстай вадзе, збяруцца караблі. Адны прывязуць непаседлівых турыстаў, дзеля якіх бюро райкома пасля доўгага аднеквання нарэшце ўгаворыць быць гідамі па сваім востраве звычайных рабочых людзей, у якіх яшчэ, на вялікае шчасце, не будзе прафесійнай бойкасці і зашмальцаваных штампаў экскурсаводаў: «Зірніце направа, зірніце налева...» Другія — зноў на цэлы год прывязуць харчы, адзенне, абутак. Трэція... Ну, а трэція, можа, якраз не прывязуць нічога, апрача радасці, што вось цяпер востраў злучаюць з мацерыком не адны толькі самалёты...

На Дзіксане ўсяго дзве асноўныя арганізацыі, якія, як і трэба добрым суседзям, жывуць у згодзе: штаб мораперацый, ці, як яго яшчэ называюць, штаб праводкі марскіх суднаў, і РМЦ — радыёметцэнтр заходняга раёна Арктыкі. Штаб мораперацый працуе толькі ў часе навігацыі, толькі чатыры месяцы, але затое кругласутачна: яму ж трэба ведаць, дзе ў Ледавітым акіяне які карабель. А чым займаецца РМЦ?

— Арктыка, дарагі мой,— гэта кухня надвор’я,— гаворыць начальнік цэнтра Леў Сямёнавіч Таргунскі.— Так што мы кухары, мы робім надвор’е.

Пакуль ён адказвае на тэлефонны званок, я тое-сёе запісваю, а самому дужа ж карціць спытаць, як ён ставіцца да мноства жартаў пра іх — маўляў, калі метэаролагі божацца і клянуцца, што дзень будзе сонечны, абавязкова бяры з сабою плашч.

— Нашы палярныя станцыі ёсць і ў моры Лапцевых, і ў Карскім, і на Таймыры, і на Паўночнай Зямлі, і на ЗФІ,— паклаўшы трубку, казаў далей Таргунскі і, мусіць, адчуўшы, што я не разумею, што значыць ЗФІ, растлумачыў: — Так палярнікі называюць Зямлю Франца-Іосіфа. А на востраве Хейса ў нас працуе абсерваторыя «Дружная». Паглядзеў бы ты, дарагі мой, як там прыгожа, на Хейсе гэтым! Навокал астравы, а на астравах леднікі, у моры айсбергі, пейзаж суровы такі, а ў добрае сонечнае надвор’е блішчыць усё, пераліваецца...

— Мы збіраем гідралагічныя, тэлеметрычныя, іянічныя звесткі,— дадаў намеснік начальніка РМЦ Генадзь Пятровіч Ільчанка, які незаўважна зайшоў у кабінет.— Потым складаем карты надвор’я. Выкарыстоўваем тут, а пасля перадаём у эфір. Іх прымаюць і, каму трэба,— выкарыстоўваюць.

І мне вельмі ж ужо заманулася на палярную станцыю. Куды-небудзь на самы Паўночны полюс. Ці хоць бы на востраў Рудольфа — самы далёкі востраў са станцыяй. Ці ўжо, на крайні выпадак,— на Вікторыю.

— Э, дарагі мой,— астудзіў мой азарт Таргунскі,— каб патрапіць хоць на якую палярную станцыю, трэба прыязджаць у сакавіку, калі мы палярнікам пошту скідваем.

— Пачакай, Леў Сямёнавіч,— перапыніў яго Генадзь Пятровіч Ільчанка,— а што, калі вось зараз, у ліпені, паспрабуем пабываць на станцыі?

Ільчанка — вопытны палярнік. Ён многа зімаваў на розных палярных станцыях. І мы накіраваліся з ім у Ледавіты акіян. Спачатку — на Вікторыю.

 

Расказвае Генадзь Ільчанка:

 

— Значыць, Вікторыя. Я трапіў туды выпадкова, недзе ўжо ў сярэдзіне зімоўкі. Там быў начальнікам станцыі Арлоў. Але нешта не паладзіў ён з калектывам. Пасыпаліся скаргі, тэлеграмы: начальнік станцыі на калектыў піша, калектыў — на начальніка. Выклікалі мяне і кажуць: «Давядзецца табе Арлова замяніць». Параілі, пакуль будзе стаяць на востраве самалёт, правесці сход, распазнаць завадатара і разам з Арловым адправіць на мацярык. Але дзе там за якую гадзіну паспееш той сход правесці. Я і так ледзь паспеў толькі паперкі прыёму-здачы падпісаць, якія мне Арлоў падсоўваў. Падпісаў, не гледзячы, не разбіраючы, што дзе ляжыць: станцыю як ката ў мяшку прымаў.

І вось самалёт узняўся, памахаў нам крыламі на развітанне і паляцеў сабе. З Арловым на борце. Я сабраў калектыў. А таго калектыву кот наплакаў — са мною ўсяго толькі пяць чалавек. Хлопцы і кажуць: «Вам ужо, мусіць, нагаварылі многа пра нас — мы і такія, мы і гэткія». Бачу — глядзяць насцярожана. Чакаюць, як я павяду сябе. «А хто пра вас павінен быў гаварыць мне? — пытаюся.— Я нічога не чуў, нічога не ведаю. І ведаць не хачу. Мне не цікава, як у вас тут было раней, а ў нас будзе цяпер вось так».

І расказаў усё, як мы будзем дазімоўваць на Вікторыі.

А быў на станцыі радыст — Гена Папенка. Бацьку яго, вядомага лётчыка-выпрабавальніка, у свой час рэпрэсіравалі, а Гену ў дзіцячы дом аддалі. Цяпер, праўда, бацька рэабілітаваны, ён нядаўна прыязджаў сюды, лятаў да Гены на «палярку», а потым і зусім забраў яго з сабою.

А тады Гена быў з намі. Мілы хлопец. Але як трохі перабярэ — кулакі ў яго свярбяць. Трэба яму пабіцца, ды і ўсё. Ледзь што — «Хадзем начальніка біць!» Арлоў дзе толькі не хаваўся ад яго — і за таросамі, і на гарышчы доміка. Усё роўна знаходзіў. Гэта ж не ў горадзе, дзе хавацца добра. А тут жа, у лядовай пустыні, далёка відаць. Ды і ў міліцыю не пазвоніш, каб забралі, 15 сутак далі. Пры мне, праўда, не перабіраў. Аднекваўся. «Не п’ю»,— казаў. Але адзін раз было. «Пайду, кажа, з Пятровічам пагавару». А Валерка, сябар яго, не пускае да мяне. Я чую — за сценкаю тузаюцца. Я туды. «Пятровіч, сыдзі!» Але ўсё абышлося. Валерка супакоіў. Назаўтра прачынаецца і пытае ў мяне: «Пятровіч, я тут нічога не рабіў?» — «Не чуў,— адказваю,— па-мойму, ты спаў». Я, праўда, ніякіх арганізацыйных вывадаў з гэтага не рабіў.

А тут пад канец зімоўкі скончылася неяк у нас мяса, асталіся толькі адны манныя крупы. І, разумееце, настолькі ўсім нам гэтая манка збрыдзела — ніхто і глядзець на яе не хоча. Хлопцы ўжо і на сняданне не прыходзяць (ай, чаго туды ісці, там жа зноў, як і ўчора, адно манная каша будзе), і на полудзень таксама ніяк не даклікацца. Спяць сабе, ды і ўсё. Добра, што ўмовы ёсць — вокны і ў поўдзень завешваць не трэба: над востравам жа цёмная палярная ноч вісіць. Яно чалавеку звыкламу і то цяжкавата гэтую ноч пераносіць. Усё цёмна і цёмна — адно спаць хочацца. А навічкі, якія ўпершыню зімуюць, дык тыя наогул мучацца: дзе ні сядзе такі — ці ў сталоўцы, ці ў чытальні, ці ля рацыі — глядзіш, ужо і задрамаў. Аж захрапе іншы. Ды так, што белыя мядзведзі і тыя ад нашай станцыі ўцякаюць.

Бачу я — худнеюць хлопцы. Дзіва што — нічога ж не ядуць! Трэба мне нейкія меры прымаць. І я загадваю ўсім тры разы на дзень прыходзіць у сталоўку. Абавязкова. Не хочаш, маўляў, есці — не еш, але прыйдзі, пасядзі за сталом, паглядзі, як іншыя есці будуць. «Няпраўда, думаю, усё ж нехта лыжкаю нешта калупне, хоць нейкую шклянку чаю вып’е». А сам, разумееце, сяджу за сталом, ем тую манную кашу, а яна ў мяне ў роце расце, у горле перасядае. Але я раблю выгляд, што дужа смачна, і ўвесь час падхвальваю: «Ну і каша, ну і каша! Гэта ж не каша, а манна нябесная! Гэта ж ежа багоў. Ну і каша! Дай-ка мне яшчэ дабаўку»,— прашу кухара. Ён, хоць і здзівіўшыся, мне яшчэ міску накладае. Я зноў ем і хвалю: «Ну і каша!» Усе сядзяць, глядзяць на мяне, плячыма паціскаюць. Глядзіш — захапіўшыся маім азартам, і хлопцы па пары лыжак незаўважна ў рот укінуць. А я і дабаўку з’ем. А потым ужо, чую, гавораць: «Ніколі б не падумаў, што можна гэтак любіць манную кашу». Ужо трохі пасля я даведаўся, што па ўсіх суседніх зімоўках разнеслася, нібы Ільчанка — вялікі гурман: ён да смерці любіць манную кашу.

Так і перазімавалі. Нашу работу ў РМЦ на «выдатна» ацанілі. І вось чакаем мы ўжо змены. Лёдавыя таросы расчысцілі. Пасадачную пляцоўку падрыхтавалі. На Дзіксан паведамілі — маўляў, туману няма, чакаем самалёт. І тут, ці паверыце, раптам бачу: з аднаго боку ляціць самалёт, а з другога — густая хваля туману засцілае нашу паласу. І нічога не зробіш — хоць ты сам сябе за локаць укусі. Праз мінуту ўжо туман схаваў і нашу пасадачную паласу, і нашы домікі, і нас саміх. Чуем, недзе ў тумане над намі пратарахцеў самалёт, потым нешта загрымела — і раптам усё сціхла. Ціха-ціха стала на востраве, нібы мы ўсе паглухлі. А я дык і спалохаўся: а што, калі лётчыкі канец нашай пасадачнай пляцоўкі ў тумане прынялі за пачатак і ўрэзаліся ў таросы? Паспрабуй тады даказаць, што ў той час, калі мы прасілі самалёт, туману над пасадачнай пляцоўкай не было. Я — да Гены. Прашу яго звязацца па рацыі з самалётам. Але экіпаж маўчыць. Ну, думаю,— усё. Пабеглі шукаць у той бок, куды паляцеў самалёт. Прайшлі трохі — чуем, людзі размаўляюць недзе недалёка. Потым і іх саміх убачылі. Дзіўныя такія ў тумане, ненатуральныя. І не ідуць, здалося, а ўсё роўна як плывуць у вадзе. Бачым іх, усе разам гаворым, што людзі ідуць, але паасобку кожны сабе не верыць яшчэ, думае — а што, калі гэта галюцынацыя. На Поўначы ж нярэдка такое бывае: раптам выразна-выразна ў блакітна-белым прасторы Ледавітага ўбачыш характэрны айсберг ледакола. Нават пачуеш, як ён з хрустам крышыць лёд. І потым доўга яшчэ ніяк не хочаш змірыцца, што карабля ўсё ж такі не было, і ўсё пераконваеш сябе — ён быў, быў, быў... Але на гэты раз мы неўзабаве абдымалі сваю змену — не міражных, а жывых

Вы сабе нават і ўявіць, мусіць, не можаце, што значыць на палярнай станцыі ўбачыць самалёт! На мацерыку мы яго бачым як не штодзень, ён там ужо такі звыклы, як трамвай ці тралейбус, і таму не выклікае ніякіх асаблівых пачуццяў. На палярцы ж гэта цэлая падзея. Колькі радасці выклікае ўжо нават адно яго далёкае пагугукванне — гу-гу-гу, гу-гу-гу... А потым з лётчыкамі ніяк не нагаварыцца. Нават трошкі дзіўнавата бачыць незнаёмыя твары.

Разумееце, да гэтага было ўсё толькі звыклае. Раніцою паднімаемся, робім фіззарадку — пяць чалавек. Ідзём у сталоўку снедаць, садзімся за стол — усе сядзяць супроць усіх — таксама пяць чалавек. Вечарам збіраемся разам, расказваем анекдоты, цікавыя гісторыі — таксама, як ні круці, зноў пяць чалавек. Мы ўжо даўно вывучылі, дзе ў каго на твары якая маршчынка, як у каго прычасаны валасы, і адразу ж заўважым, калі хоць адзін волас будзе ляжаць не на сваім месцы. Мы ведаем адзін пра аднаго, здаецца, усё. Нават ведаем, у чыйго бацькі расла вельмі моцная лапушыстая табака, а ў чыйго дзеда (і на якім пальцы!) балеў некалі кіпцюр. Таму і дзіўнавата бывае з непрывычкі бачыць незнаёмы твар.

Жанчыны гэта пераносяць яшчэ горш. Мы спрабавалі дзеля эксперыменту браць на станцыю дзвюх жанчын. Але яны, месяц пажыўшы між сабою ў такой дружбе, што, здавалася, і вадою не разальеш, потым перасварыліся і адна з адной і з усімі членамі экспедыцыі — давялося раней часу прасіць самалёт, каб як найхутчэй адправіць іх з зімоўкі.

А мы, значыць, дачакаліся самалёта.

Па дарозе на Дзіксан завярнулі да сваіх сяброў, на бліжэйшую палярную станцыю. Яны наладзілі нам сапраўды боскі прыём: стол аж ламаўся ад пачастунку. Усе радасныя і задаволеныя паселі за сталы. Бачу, нешта начальнік гэтай станцыі ўсё мнецца, усё не пачынае — ніяк не адважыцца выдыхнуць першы тост. Просіць чамусьці паклікаць кухара. А я сабе думаю: «Ну і прыдзірлівы ж ён, д’ябал, калі нават на такім стале бачыць нейкія недахопы!» А калі кухар прыйшоў, начальнік і пытае ў яго:

— Слухай, Міша, а манная каша ў нас ёсць?

Той здзіўлена пазірае на начальніка, паціскае плячыма:

— Ёсць, вядома, але хіба на стале мала закусі? Навошта яна тут?

— Як навошта? Гэта ж той Ільчанка, які без маннай кашы жыць не можа...

Усе маўчаць, згодна ківаюць галовамі — а як жа, маўляў, калі гурману Ільчанку хочацца гэтай гурманнай маннай кашкі, то чаму б яе і не паставіць на стол.

Вось тут мяне і прарвала:

— Знайшлі гурмана! Манная каша! Яна ў мяне і цяпер яшчэ поперак горла стаіць!

І расказаў, адкуль узялася легенда пра Ільчанку і манную кашу. Усе, вядома, рагаталі. Першы тост выпілі за манную кашу. І потым яшчэ за яе, салодзенькую, пілі. Але часам і цяпер хто-кольвек возьме і спытае:

— Намеснік начальніка РМЦ? Ільчанка? А гэта не той, што манную кашу вельмі любіць?

Той, той Ільчанка! Люблю манную кашу! Яшчэ не тое будзеш любіць, калі спатрэбіцца. А ў нас, у Запаляр’і, усё можа здарыцца.

Поўнач дужа да сябе цягне. Я сам пасля зімовак ужо ў Маскве быў прыжыўся. Працаваў там ва ўпраўленні, дачу меў, машыну таксама. І раптам сустракаюся са сваім сябрам даўнім, палярнікам. Слова за слова — разгаварыліся. «Хадзі,— кажу,— да мяне дадому. Па чарцы зробім, пасядзім, пагамонім. Поўнач успомнім». Ну, значыць, выпілі па чарцы, сядзім, успамінаем знаёмых, Ледавіты, станцыі, на якіх некалі зімавалі.

— А ведаеш, давай мы яшчэ па разу з’ездзім, і тады ўжо — усё,— прапаноўвае Іван.

— Ну што ты, Ваня! Цяжкавата ўжо будзе — сям’я, дзеці, Масква...

Выпілі яшчэ па чарцы.

— А ўсё-такі давай...

— Пачакай, трэба падумаць...

А ў самога сэрца, адчуваю, зашчымела. Выпілі яшчэ па адной.

— Ну што?

— А, было не было — паедзем. Яшчэ па разу адзімуем — і тады ўжо ўсё. Гэта будзе апошні раз. І кропка.

Ну, разышліся мы, я і забыўся пра гэта. Цвярозаму ж цяжэй зноў рашыцца на такое. Праўда, жонка назаўтра ўспомніла: «А ты ведаеш, пра што вы ўчора дамаўляліся?» А потым і яна забылася. А тут звоніць Іван:

— Гена, дык ты сабраўся?

— Куды сабраўся? Ці мала што п’яныя мы з табою рашылі! — кажу, а сам адчуваю, што аднеквацца не хочацца.

— Ты разумееш, няёмка неяк атрымліваецца. Я ўжо і хлопцам сказаў, яны чакаюць цябе. Кажуць, няхай Ільчанка любую, якую захоча, станцыю выбірае.

І я зноў трапіў на Поўнач. Адзін раз адзімаваў, другі, трэці... А цяпер вось у РМЦ засеў. І ўсё думаю яшчэ неяк перазімаваць на станцыі. Ужо самы-самы апошні раз...

 

Ільчанка змоўк... Маўчаў і я. Паступова, паціхеньку, не спяшаючыся, вяртаўся я на Дзіксан, неахвотна пакідаючы ўбачаную і да драбніц абжытую, дзякуючы Генадзю Пятровічу, палярную станцыю. Вось мы ўжо і адламаліся ад Вікторыі, нібы невялічкі кавалачак ад вялікага айсберга, і згубіліся недзе ў акіяне — шэрая льдзіна сярод белых лядовых гор і ўзгоркаў. Плывём, а навокал з астравоў спаўзаюць усё новыя і новыя льдзіны — цяпер жа ў акіяне самы ацёл леднікоў: меншанькія льдзіны ссоўваюцца вельмі ўжо асцярожна (так і трэба нованароджаным немаўлятам!), а большыя — тыя трохі смялейшыя: з разгону, як цюлені, плюхаюцца ў ваду — аж пачынае калыхацца Ледавіты...

А вось і зноў ужо Дзіксан — чуеце, як узрадавана загуў цеплаход? Значыць, я на востраве, значыць, вярнуўся з далёкага падарожжа, у якое мяне браў з сабою Ільчанка...

Над Дзіксанам раскашуецца сонца, і ў РМЦ ніхто сёння не працуе — кожны сонечны дзень на востраве абвяшчаецца днём здароўя, і ўсе, хто як можа, стараюцца пазагараць: чалавек упішчваецца між валуноў, знаходзіць нагрэтае, зацішнае ад ветру месца, радуецца прыемнаму паколванню рэдкіх промняў і па-свойску ўсміхаецца маленькай кветцы, якая дзівам прабілася вось тут, побач, між камення.

Так, гэтыя мясціны толькі для мужных людзей. Хоць часцей за ўсё здараецца наадварот — самыя звычайныя людзі становяцца сапраўднымі палярнікамі. Яны прыязджаюць сюды з адзінай думкаю — ай, маўляў, вось папрацую год-два, трохі збяру грошай, а тады і махну на мацярык. Але праходзіць і год, і другі, і трэці, а яны астаюцца тут. Спачатку мяркуюць папрацаваць да першай паляркі (дабаўка да заробку на Крайняй Поўначы), да другой, да трэцяй, а потым і самі не заўважаюць, што палучаюць ужо і восьмую і што, апрача ўсяго, у іх з’явілася яшчэ нейкае новае пачуццё да гэтага суровага краю. І раптам зусім неспадзявана для сябе выяўляюць, што яны захварэлі на Поўнач — на дзіўную, неадольную хваробу.

Напачатку яны зараблялі тут грошы, а недзе там, на мацерыку, уступалі ў кааператыў, будавалі сабе кватэру і, нават развітаўшыся з востравам, спрабавалі пачынаць новае — спакойнае і цёплае — жыццё. Але многія вярталіся сюды зноў — без гэтага свінцовага неба, без гэтага запалярнага холаду, без гэтых самотных кветак між валуноў, без гэтай радасці, калі выпадае адзіны сонечны дзень, без гэтага шолаху і шыпення паўночнага ззяння ім цяпер усюды было ўжо неяк халаднавата і няўтульна... Ім усюды патрэбен быў Дзіксан, пасёлак, які я за пару гадзін абышоў увесь, агледзеў і пасля не ведаў, што далей рабіць...

Гэта потым даведаўся ўжо я, што штаб мораперацый пасылае ў акіян самалёты на разведку льдоў. Але каб паляцець з імі, абавязкова трэба мець спецыяльны дазвол. А каб мець дазвол — трэба з вострава цераз праліў ісці ў пасёлак на мацерыку. Менавіта ісці, бо чакаць верталёта няма сэнсу: ён можа прыляцець толькі тады, калі збярэцца поўны камплект пасажыраў.

Ільчанка даў мне свае вялізныя, як лодкі, боты і паказаў прыблізна, у які бок ісці. Спачатку я ішоў вельмі ж ужо асцярожненька — адной нагою доўга мацаў лёд, покуль цвёрда не адважваўся стаць на яго, потым павольна падсоўваў другую: перад гэтым мяне так напалохалі пралівам (маўляў, там і тыя, хто яго добра ведае, топяцца), што мне здаваўся ненадзейным нават і лёд у паўтара-два метры.

Пасля ўжо я зусім асмялеў. Любаваўся зеленавата-блакітнымі вымоінамі на лёдзе, весела пераскокваў цераз невялікія лужыны чыстай, як сляза, вады. І нават змог дазволіць сабе памурлыкаць пад нос нешта накшталт песенькі пра капітана.

А па лёдзе праліву плылі сапраўдныя рэкі. Адны з іх пераразалі наезджаную ўсюдыходамі зімовую дарогу, другія пачыналіся якраз з каляін. Каб пераскочыць цераз іх, я пакрэплымі ад ветру і марозу рукамі (ліпень жа ўсё-такі, д’ябал яго ўбрыкні!) цягаў нейкія скрынкі, зваленыя недалёка на лёдзе, тапіў іх адна на адну ў раку, але яны, так і не дастаўшы дна, вылузваліся і выскоквалі на паверхню. Пасля ўжо, убачыўшы, як людзі абыходзяць такія рэкі, я здагадаўся, што ў іх часцей за ўсё не бывае ні пачатку, ні канца — яны пачынаюцца непрыкметна, з маленькіх ручаінак, і канчаюцца таксама непрыкметна: рака раптам пачынае вузець і вузець, пакуль не заціхне недзе пад тоўстым пластам зялёнага лёду.

Абышоўшы яшчэ адну такую раку, я нечакана ўбачыў пасёлак: аказваецца, ён не так далёка ад вострава. Нават няёмка стала за свой жарт, калі я, збіраючыся ісці цераз праліў, не ведаючы, ці далёка бераг, не бачачы ў тумане пасёлка, гаварыў Ільчанку:

— А што, калі я зблытаю напрамак, заблуджуся і пайду ў бок Паўночнага полюса?

Ён-то ведаў, што пасёлак вось тут, побач — за туманам...

Невялікі драўляны пасёлак. Высокія дашчаныя тратуары. Трубы паравога ацяплення ляжаць на паверхні, абшытыя дошкамі: у зямлю іх не закапаеш — тут жа вечная мерзлата! Іду, прыглядаюся. І раптам чую:

— Привет, дорогой! Ты уже приехал?

Спачатку думаю, што гэта вітаюцца не са мной. Азіраюся. Не, са мною. Прыгожы малады мужчына. Прыблізна маіх год.

— Как хорошо, что ты приехал! Наконец-то я тебя дождался. Что? Не знаешь? Как это ты меня не знаешь? Я обознался, говоришь? Вот дает! Да брось ты, Лёха, шутить! Это ты просто забыл. Мы же с тобою на Сумгаите вместе работали. Ты инженером... Что, ты на Сумгаите не был? Тогда, может, в Снежногорске. Или на Талнахе...

На Талнаху-то я быў, думаю, можа, недзе і сустракаліся. Устаўляю свае тры грошы:

— Талнах-то я ведаю, але...

— Никаких «но», дорогой. Значит, мы с тобой на Талнахе работали. Ты — инженером, я — сварщиком. А теперь я здесь сварщик-водолаз. Суда варю. Я сам цену устанавливаю. Хочешь — вари, хочешь — так, с пробоиной, плыви. Я здесь единственный специалист. Это вымогательство, скажешь? Но мне же тоже надо заработать. Я уже институт имени Патона окончил. Но пока места инженера нет. Машина у меня есть. «Чайка». Но здесь же она мне совершенно не нужна, я пока ее у тещи в Одессе оставил. Она права получила и пока соседей катает, в магазины иногда их возит. Иногда в баню — потом в машине вениками долго пахнет. Да что мы с тобою здесь стоим? Пошли, Саня, ко мне в гости. У меня жена есть, двое детишек. Видишь, все есть. Но иногда, понимаешь, какая-то грусть найдет, сидим, я на пианино Чайковского играю — да, у нас и пианино есть,— а сами картошку сушеную едим. Пойдем, пойдем ко мне в гости. Жена будет рада. У нее очень хорошая настойка клюквенная есть — клюкву нам с материка присылают. Как это ты не можешь? Спешишь? Да перестань ты! Столько не виделись мы с тобой, а он «спешит»... Неужели не зайдешь? А у меня сын растет. Уже десять месяцев ему. Некоторые говорят, что на вечной мерзлоте дети нлохо растут — чего-то им не хватает. Пойдем, посмотришь, какой крепыш. ІЦечки розовенькие, ручки пухленькие, как ниточками перевязанные у ладошек и локотков, глаза веселые-веселые, да и говорит уже сразу басом. У меня и кинокамера есть. Я фильмы делал, посылал в «Мосарктикфильм», даже премии давали. Рассказы я тоже пишу. Правда, посылал в «Известия», так назад вернули. Ошибок много, говорят... Зарабатываем мы здесь, Толька, прилично. Я бы мог еще машину купить, да вот только жена не дает. Говорит, куда ты на ней ездить будешь — вездеходы, что ли, вытаскивать. А так ужо привыкли. Шестая полярка идет. Правда, оперного театра нет. Но ничего. Я не очень-то и люблю оперу. А насчет того, что я тебя знаю, что мы с тобой на Талнахе работали, я, друг, просто выдумал. Просто увидел, что ты незнакомый, нездешний человек, и — дай, думаю, поговорю. Понимаешь, всех своих мы уже давно знаем, а тут вдруг незнакомый человек. Слушай, а в гости ты серьезно приходи. Давай хоть познакомимся — меня зовут Коля Демченко. У жены есть наливка. Клюквенная. Клюкву нам с материка присылают...

Пасля ўсяго, што ў час выпадковай сустрэчы нагаварыў мне Коля Дземчанка, я сумняваюся, што імя і прозвішча сваё назваў ён таксама правільна. І толькі ў адно абавязкова веру: у яго сапраўды ёсць дзесяцімесячны сын (шчочкі ружовенькія, ручкі пухленькія, вочкі вясёленькія-вясёленькія), бо так чулліва і радасна гаварыць пра дзіця можа сапраўды толькі шчаслівы бацька...

Чалавек, ад якога залежала, ляцець мне на лядовую разведку ці не, пачаў крыху расхалоджваць, адгаворваць:

— Што вы не бачылі ў тым акіяне? Там жа нічога цікавага няма. Асабліва цяпер. Акіян — гэта ж начоўкі, у якія нехта накрышыў лёду. Вось і ўсё ўражанне. Такі акіян вы і ў сябе ў Мінску ў кватэры зрабіць можаце. Галоўнае — каб былі начоўкі і лёд. А вось людзі...

— Дык я ж з людзьмі якраз і палячу.

— Ну, добра, а калі самалёт на Дзіксане сесці не зможа з-за метэаралагічных умоў? Калі яму давядзецца сесці недзе на востраве, у глыбіні акіяна? А вы ж так лёгка апрануты — змерзнеце там...

Але турботы гэтага таварыша былі дарэмныя: лядовы разведчык шчасліва ўзляцеў і шчасліва, нягледзячы на туман, сеў — для сапраўдных, вопытных палярнікаў гэта перашкода не дужа сур’ёзная.

Мы ляцім зусім нізка — туман прыціскае наш самалёт як не да самых ільдоў. Вышыня — 50—100 метраў. Часам здаецца нават, што самалёт яшчэ не ўзляцеў і, мінуўшы ўзлётную паласу, усё коціцца па лёдзе. Прыкідваю, колькі часу пры такой хуткасці трэба, каб сустрэцца з ільдзінай.

Па маіх падліках выходзіць недзе каля паўсекунды — гадзіннік зможа сказаць толькі «цік», а на «так» у яго ўжо не хопіць часу.

Караблям, нават і з ледаколамі, цяжкавата бывае прабіцца праз тоўстыя льды, і тады ім на дапамогу прыходзяць самалёты — палярныя разведчыкі. Яны вывучаюць лядовыя абставіны — дзе лёд больш за ўсё разбураны, дзе ён меней за ўсё трывалы,— складаюць у час палёту карту і скідваюць яе на ледакол: выбірайце, маўляў, дзе лепей вам ісці!

Я гляджу ў акно і сам ужо сяк-так стараюся разабрацца ў лядовых абставінах. Вось светла-зялёныя плямы па ўсім лёдзе — вялікія і маленькія, круглыя і прадаўгаватыя. Тут разбуранасць лёду невялікая — усяго два балы. А вось цёмна-карычневыя азёры. Гэта прамоіны да самай вады. Тут лёд меней трывалы: тры балы разбуранасці. Пяць балаў — лёд ужо разбураны зусім. А потым ідуць «карункі» — прыгожыя белыя ўзоры, якія вельмі хораша, як усё роўна на нейкай падкладцы, глядзяцца на цёмнай вадзе. Тут ужо ледаколу няма чаго рабіць.

Таросістасць нуль — лёд чысты, гладкі, як белае футбольнае поле.

Трывалы прыпай. Вецер, мусіць, доўгі час дзьмуў з акіяна, а таму лёд узлез аж на самы мыс. Уяўляю, як ільдзіны з трэскам, ломячыся, напіралі на голае каменне. Калі вецер пераменіць кірунак, пачне дзьмуць з мацерыка, прыпай злезе з берага, і льдзіны памаленьку, але таксама з крэктам, пасунуцца ў акіян, пакінуўшы палоску чыстай вады ля берага, ды дзе-нідзе лядовыя абломкі на мысе.

— А вось і мыс Шайтанны,— паказвае мне Юры Барташэвіч, гідролаг, які гаворыць з беларускім акцэнтам і ўсё спявае «Чаму ж мне не пець».— Вунь хатка, дзе жывуць два хлопцы, якія маяк абслугоўваюць.

Маленькая (тым больш зверху), самотная хатка. Да яе наўпрасткі па тундры спяшаецца доўгі — не відно, дзе ён пачынаецца — карычневы след ад усюдыхода.

— Усё збіраюся да іх на паляванне з’ездзіць. У хлопцаў лодка ёсць, усюдыход свой. А на ІІІайтанным зайцоў багата.

На гэтым голым мысе — зайцы? А дзе ж яны хаваюцца, калі тут ніводнага кусточка няма? Дзіўна — мне ўвесь час здавалася, што зайцоў без лесу, без кустоў не бывае...

— А яны ў скалах хаваюцца,— тлумачыць Юры Анісімавіч.— Прыляжа за каменем ад ветру і дрэмле сабе. Тут жа ім баяцца асабліва няма каго. Яны ж, лічы, тут непалоханыя. Толькі мы зрэдзь калі і выберамся на Шайтанны, паганяем іх трохі.

Пад левым крылом самалёта паўзе дарога паміж ільдоў — палоска чыстай вады. Ага, значыць, недзе недалёка і сам караван. Значыць, ледаколы толькі што прайшлі. Раней мне здавалася, што дастаткова адзін раз прайсці ледаколам, а потым ужо ў любы час па гэтай дарозе могуць ісці караблі: палоска заўсёды будзе чыстая. Але ж акіян па натуры сваёй вялікі свавольнік: то раптам ён так сцісне пераламаныя льдзіны, што на месцы былой дарогі высока ўзнімуцца таросы; то, забаўляючыся, ільдзіну з цэлым праёмам дарогі аднясе далёка ўбок (паспрабуй яе знайдзі!) і паставіць яе ўпоперак асноўнага праходу; а то і наогул паламае дарогу на кавалкі і параскідае яе ў шахматным парадку.

Кожнаму каравану, пакуль не ачысціцца Паўночны марскі шлях, трэба новая, менавіта свая дарога.

А вось і караван. Першы ледакол (не відно, «Мурманск» ці «Уладзівасток») ламае льдзіны, як кавалкі тоўстага шкла. Зверху гэта асабліва добра відно: вось ён разагнаўся і з сілаю ўдарыўся носам у льдзіну — і нешырокая трэшчына-раскепіна хуценька пабегла на лёдзе; а гэтая льдзіна завельмі моцная — не раскалолася, і ледакол ускочыў на яе так, што ніякай рады не могуць даць нават усе яго конскія сілы: трэба прасіць, каб сцягнуў сябра.

Карта лядовай разведкі ўжо гатова. Але скідваць яе на борт ледакола сёння няма патрэбы: абодва капітаны цяпер у штабе праводкі марскіх суднаў — калі мы адляталі, бачылі, што на аэрадроме стаіць іх маленькі верталёт.

Караван падыходзіць да Дзіксана. А мне час ужо развітвацца з востравам. Толькі туман, які так не хацеў мяне пусціць сюды, цяпер ужо не хоча выпусціць: каторы дзень краснаярскі самалёт сядзіць недзе ў Туруханску, але аэрадром з Дзіксана ўвесь час яму адказвае — не, не і не...

Мы з Васем Шаўцовым сядзім у гасцініцы і гаворым. Гаворым сцішана, бо мой сусед па пакоі ўсё яшчэ спіць, хоць ужо недзе блізка к полудню; ён прыйшоў позна ноччу, я нават і не чуў калі.

Вася — зямляк. Ён з Магілёўшчыны, з вёскі Саматэевічы. Капітан. Служыць у пасёлку Каравул — гэта на Енісеі, паміж Дудзінкаю і мысам Насок. І вось мы сядзім з ім і ўспамінаем пра Беларусь. Правільней — успамінае ён, а я толькі слухаю.

 

Расказвае Вася:

— А я нядаўна дома ў водпуску быў. Праўда, нядоўга. Бацька мой сказаў: «Во прыехаў, як усё роўна жару ўзяць. Нават і месца на лаве за сталом не паспееш сагрэць!» А мне трэба было ў Касцюковічы адскочыць. Дык мама ўсё наказвала: «Ты ж глядзі толькі там не баўся дужа, зрабі што трэба і хуценька дамоў. А то яшчэ я і не нагледзелася на цябе як след». А колькі ў мяне пляменнікаў! Толькі ў адной маёй сястры (яна за кавалём замужам) аж васьмёра. Не паспееш яшчэ ў хату ўваліцца, а яны ўжо як тут і былі: «Дзядзя Вася прыехаў, дзядзя Вася прыехаў!» А ўсе такія крэпенькія, тоўсценькія, як камёлкі. І з рук не злазяць.

А ты сенакос любіш? Мне дык вельмі падабаецца агульны сенакос, калі косяць у тры, а то і ў чатыры разы спарней, чым у звычайныя дні. Ну, старшыня, вядома, чарку паабяцае. Мужчыны кухараў добрых выберуць. Баб да катлоў і блізка не падпусцяць — што вы, яны ўсё сапсуюць! Часцей за ўсё за кухараў становяцца тыя мужчыны, якія ў вайну кухарылі. І вось ужо скончаць касіць, тут табе перадавікоў зачытаюць, узнагароды тым, хто лепей стараўся, дадуць. А потым, вядома, чарка абяцаная. Ужо цёмначы вяртаюцца. І з песнямі.

А ў лесе скора грыбы пойдуць. Мой жа бацька ляснік. Бывала, выбежыш на хвілінку ў лес — і ўжо цэлы кош баравікоў цягнеш. А потым і па другі збегаеш. А ўвечары ніяк не заснуць: усё чорнагаловікі перад вачыма кружацца.

На Таймыры ж я на рыбу на Енісей хаджу. Таксама цікава. У нізоўі — тут адлівы і прылівы бываюць: Енісейская ж губа вунь якая шырокая, што тое мора! Бывае, прыплывеш у такое ўжо зручнае месца, лодку паставіш ля берагу. Пакуль сеё ды тое — глядзіш, а лодка ўжо на сухенькім стаіць, нават абсохнуць паспела. Вось тады што хочаш, тое і рабі — ці волакам яе цягні метраў з пяцьдзесят да вады, ці чакай, пакуль той прыліў будзе. А ў час прыліву бывае, што вудачкі, якія ля берагу стаялі, акурат пасярод ракі апынуцца. Паспрабуй іх дастаць, калі і клюе нават...

 

І вось ужо — пад Дзіксанам сонца. І самалёт.

Шчыра кажучы, ужо неяк не хочацца пакідаць гэты сціплы востраў — родны дом палярнікаў. Стала неяк няёмка, што раней трохі скептычна ўспрымалася яна, іхняя праца — падумаеш, нейкія там метэазводкі! І прыйшло на памяць недзе чытанае, як у час апошняй вайны немцы палявалі на нашых савецкіх палярнікаў, нападалі на зімоўкі на Таймыры — іх цікавілі толькі звесткі пра надвор’е, толькі ўсё тыя ж метэазводкі...

У Падкаменнай Тунгусцы, дзе самалёт, вяртаючыся, начаваў — збаяўся вялізнай навальнічнай хмары, якая, заняўшы ўсё неба, ішла насустрач,— раніцою не адбіцца ад камароў. Сцюардэса стаіць у дзвярах самалёта і адганяе іх галінкаю бярозы.

— Вы і камароў толькі па білетах пускаеце? — жартуе нехта.

— А як жа! Іначай яны вашы месцы пазаймаюць,— адказвае дзяўчына.

— Як на Дзіксан ляцім — ніводнага няма, а назад — дык пішчом у самалёт лезуць,— падтрымліваюць размову лётчыкі.

— А што ім там рабіць, на Дзіксане вашым?! Там жа холадна, ды і палярак ім ніхто не плаціць.

Калі зачыніліся дзверы, усім стала зразумела, што ў самалёт ўсё-такі набілася поўна камароў — ім, мусіць, захацелася пракаціцца зайцамі. І пакуль не былі запушчаны рухавікі, у салоне стаяў тонкі, дакучлівы звон — гэта, мусіць, маленькія крылатыя безбілетныя пасажыры хваліліся адзін перад адным, як ім удалося перахітрыць сцюардэсу і заляцець у дзверы вялізнага камара — самалёта.

 

Сонца уначы

Змест сшытка. Чайнік чаю ў тундры. Смажаныя панты. Хлопчык з Драўляным Тварам. Чым саграецца бацькаўскі чум. Ці трэба сеяць снег. Што значыць «нюнеў»? Як ненцы кармілі каня. Зоркі ў мярзлотніку. Знаёмства з жывымі каўнярамі. Хто паляціць у тундру. У чуме Яптунэ Намтасі. Рагатлівыя намтасяняты. Дзіўнае беларускае непаразуменне. Ці ёсць у нас свой Енісей. Пра што думаў Тэседа. Табакерка прызнаецца ў каханні. Пурга, рассечаная на дзве часткі. Іван — Гусіная Лапка. Што робіць бабка Нечы з дрэннымі словамі. Напарстак — важак у запрэжцы. Ці вярнулася дарога Сангачы. Нумадзі ў кубе. Як абсыпаецца арнамент. Вораг, які прыкідваецца сябрам. Ці можна прымяняць песні ў медыцыне.

 

Была самая-самая ноч. Сонца свяціла ярка — тут, за Палярным кругам, летам яно шчыруе і ўначы. Нават калі вясною, у канцы красавіка, сонца і скочваецца на якую хвіліну за белую, як паўночная мядзведзіца, тундру, усё роўна святло, сабранае снягамі за доўгі дзень, не паспявае рассейвацца: яно з канца ў канец будзе хадзіць па Таймыры, нячутна ламацца аб чумы і балкі, будзе прасочвацца ў самыя цёмныя мясціны, аж пакуль там, куды толькі што зайшло, нібы ўпала, сонца, зноў не пачне залачаць.

Была звычайная сонечная ноч доўгага палярнага дня. «Омік» — чысценькі рачны цеплаходзік, заякарыўшыся трохі далекавата ад берага (бліжэй падысці ён не мог — там мель і бёрны-тапельцы), прарэзліва зваў на дапамогу якую-небудзь лодку. Ён, маленькі, гуў басам. Аж было трохі ніякавата — як усё роўна ад падлетка чуць грубы мужчынскі голас. На маленькі пасёлачак, што ўзлез на круты енісейскі бераг, гэтага басу было аж задужа —здавалася, ён бы мог разбудзіць нават вялізны сучасны горад.

Мыс Насок. Пасёлак Насок. Цэнтр нянецкага калгаса «Зара Таймыра». Абжыты куток таймырскай тундры. Мы, асцярожна трымаючыся за борт «Оміка», ссунуліся ў хісткую лодку, на беразе асцярожна ўзлезлі на слізкія, мокрыя, прыхопленыя ў вадзе камлі лісцвяжніцы і памахалі на развітанне цеплаходзіку — ён паплыў далей, да Варанцова.

Насок, хоць свяціла такое поўнае сонца, моцна спаў. Толькі вялікія калматыя ездавыя сабакі абыякава сноўдаліся па пасёлку, не звяртаючы ніякай увагі ні на сваіх такоўскіх людзей, што прыплылі на «Оміку», ні нават на мяне — чужака, прыхадня. Уяўляю, як бы зайшліся ад брэху, як бы заекаталі нашы сабакі, убачыўшы чужога чалавека!

Сакратар партарганізацыі калгаса Вера Міхайлаўна, з якой мы разам плылі з самай Дудзінкі, завяла мяне ў хату для гасцей. У невялікім пакойчыку, застаўленым ложкамі і раскладушкамі, спаў толькі адзін чалавек. Спрасоння, незадаволена (а хто ж будзе задаволены, калі яго разбудзілі ноччу, у самы сон) ён буркнуў нешта, адначасова падобнае і на «добры дзень» і на «добрай ночы», і павярнуўся да сцяны.

Потым, раніцою ўжо, мы з ім пазнаёміліся, а пасля нават і пасябравалі. Гэта быў Коля Бальшакоў, далганін па нацыянальнасці, які таксама нядаўна прыехаў у калгас. Колю тут узялі на пасаду заатэхніка, і цяпер ён на ўсё лета збіраўся ў тундру, да аленяводаў. А пакуль прыляціць верталёт, ён жыве тут, у хаце для гасцей. Але верталёта пакуль што не было. Яшчэ ў Дудзінцы сакратар Таймырскага акругкома партыі Аляксандр Панфілавіч Раслякоў, калі я заікнуўся, што мне хацелася б пабываць у аленяводаў, расказаў:

— Толькі ўчора мы са старшынёй «Зары Таймыра» ажно сем гадзін ганялі над тундраю верталёт. Спалілі ўсё гаручае, але да аленяў так і не дасталі: яны ўжо зайшлі вельмі далёка — пэўна, аж пад самае Карскае мора. Разумееце, нашы аленяводы працуюць па вельмі дакладным графіку, як на чыгунцы ўсё роўна. Алені ж на поўнач ідуць — спяшаюцца за вясною. А за імі — цэлыя плоймы заедзі, аваднёў. Разумееце, корм і авадні — гэта Сцыла і Харыбда аленегадоўлі. Прыйдзеш на новае месца раней — а там яшчэ зіма, няма выпасу. Значыць — алені галодныя. Прыйдзеш пазней — выпас ёсць, але там ужо столькі заедзі пасецца! Усё роўна аленяў не накорміш. Збіўшыся ў цесную кучу, яны будуць ратавацца ад аваднёў, ногі сабе пасатруць. Іх ужо тады не карміць, а лячыць трэба...

Вось таму і збіраецца ў тундру Коля Бальшакоў. Па ўсёй хаце — і ў кутках, і ля ложкаў, і пад ложкамі, і пад сталом — клункі розных памераў, дзе сабрана ўсё самае неабходнае ў тундры: пліткі чаю, бляшанкі згушчанага малака, цукар, спірт у бутэльках, спірт сухі, лякарствы.

Коля — хлопец гаваркі, знаходка падарожніку. Праз нейкі час я ўжо ведаў, што калі ў тундры ўкусіць камар, то самае лепшае лякарства — маленечкае лісцейка карлікавай бярозы (патрэш ім тое месца, дзе ўкушана,— і не свярбіць); што ў тундры вельмі цяжка сагрэць нават чайнік чаю (дроў няма: збярэш вялізную гару тоненькіх, як саломінкі, пруткоў карлікавай бярозы, але не паспее нават вада закіпець, а той гары ўжо няма — згарэла); што днём аленяў пасуць шырока (днём жа не так ваўкі нападаюць), а нанач збіраюць іх пасярод спашанага за дзень — так ямчэй сачыць за імі.

Ведаў ужо, якая гэта смаката — падсмажаныя маладзенькія аленевыя панты. Нават да драбніц вывучыў, як робіцца гэты боскі ласунак тундры. Спачатку ловяць маладога аленя — ён яшчэ не прывык да людзей, дрыжыць і ўсё спрабуе вырвацца. Яму, каб не цякла кроў, ніткаю туга перавязваюць маладзенькі пант ніжэй таго месца, дзе будуць рэзаць. Потым вострым нажом адным махам ссякаюць яго — алень нават спалохацца не паспее, ён толькі ўздрыгне ад нечаканасці. Потым насаджваюць пант на ражончык (якраз як у нас сала) і на лёгенькім агні абсмальваюць, падсмажваюць. А калі ножыкам акуратненька з чатырох бакоў разрэжуць скуру і, нібы з банана, спусцяць яе доўгімі палосамі ўніз, далікатны, топкі пах маладога панта пагоніць сліну нават у негалоднага чалавека. А каўбаса са свежай аленевай крыві! А свежая печань!

— Афіцыйна лічыцца,— тлумачыў мне Коля,— што пастухі-аленяводы за год з’ядаюць 500 аленяў (разумееш, у тундры ж ніякай другой ежы не знойдзеш!). Але так толькі лічыць наш галоўны заатэхнік. На самай справе аленяў з’ядаюць намнога болей. Сам падумай: у кожнай брыгадзе па 6 пастухоў. А яны ж ідуць за аленямі з жонкамі і дзецьмі — з сем’ямі. Значыць, ужо ў брыгадзе будзе недзе каля 40 чалавек. А ўсяго ў калгасе шэсць брыгад. Бачыш, якое стойбішча збіраецца. Што ім тыя 500 аленяў!

Наша ж гасцініца пакуль што пахла толькі адною рыбаю. Зранку Коля ненадоўга некуды знікаў, а калі вяртаўся, у хаце з’яўляўся пах вады, пах рачнога дна, пах ціны — Коля прыносіў з сабою свежую рыбу. Ён садзіўся яе чысціць, а я выходзіў на двор і тут жа, ля ганка, шчапаў смаляныя карчы, а потым распальваў у печы. Увесь час, тры разы на дзень, мы елі толькі рыбу: на халодную закуску — юкала, пасечаны і своеасабліва высушаны сіг (як пукі з кменам ці травамі, юкала сохне на сценах ледзь не кожнага балка), на першае — наварыстая юшка з нельмы ці чыра, на другое — сцярлядка (свежая, маласольная ці вяленая).

Тундра неахвотна адпускае ад сябе чалавека. Нават калі чалавек, здавалася, назаўсёды пакінуў стойбішча, калі ён пра сваіх бацькоў, якія асталіся ў звыклым для іх чуме, гаворыць толькі як пра чужых людзей — «яны», «у іх», «тыя» — усё роўна ў сваіх цёплых снах, у якіх пакуль што ніхто нічога не можа перайначыць, ён не-не ды і ўбачыць то кволенькі дымок, які адразу ж над чумам зрывае пурга, то ўзрадуецца паўночнаму ззянню, якое пераліваецца пад яго стойбішчам, то раптам вельмі выразна адчуе, як залопае аленевая шкура, якою абцягнута жэрдзе бацькоўскага жытла. Тады чалавек вяртаецца ў свой чум, у сваю тундру. Тады бацькі доўга прыглядаюцца да яго, пачужэлага, доўга спрабуюць убачыць у ім таго, ранейшага Пясю Лабочу — Хлопчыка з Драўляным Тварам, ці Нярку Ванно — Прыгожы Корань, ці Пахаку Нумадзі — Самы Ніз Неба. І як узрадуюцца, калі раптам з-пад напластавання новых звычак, як тундра з-пад снегу, прагляне даўняя, такая знаёмая і такая звыклая сынава ўсмешка.

У чум вяртаюцца нават людзі з вышэйшай адукацыяй. Хоць рэдка, але ўсё ж вяртаюцца. І што ты зробіш, калі яны не могуць астацца абыякавымі да поклічу тундры, не могуць перасіліць яе прыцягнення.

Коля Бальшакоў працаваў у Нарыльску на металургічным заводзе. Атрымліваў добрую зарплату, жыў у добрай сучаснай кватэры з усімі выгодамі, спяваў у хоры. І раптам — зноў тундра... Недзе тут, на Таймыры, яшчэ і сёння яго бацькі саграюць родны чум і робяць яго гэтакім утульным, як у дзяцінстве. Яшчэ і сёння тут, недзе пасярод тундры, здалёку відаць невялічкі калок, забіты на тым месцы, дзе ён нарадзіўся,— у вандроўнікаў-далган ёсць такі даўні звычай: забіваць калок на тым месцы, дзе нарадзіўся чалавек. І колькі такіх калкоў ведае ўжо яго тундра: там нарадзіўся брат, там — дзядуля, а вось тут — маці...

У праўленні калгаса, што побач з хатай для гасцей, старшыня Іван Хведаравіч Самарскі распякаў невысокага ненца:

— Дык што ж гэта мы, Васіль Іванавіч, будзем рабіць? Разумееш, далей так ісці нельга. Ты ж камуніст, а рыбка ў цябе не ловіцца... План свой ты не выконваеш. А што іншыя скажуць? Маўляў — зірніце, як Ямкін працуе. Вунь, глядзі, Яр Сангачы па плане павінен быў 14 цэнтнераў рыбы здаць, а здаў ужо 23. І Тэседа Вэйтора замест 16 планавых 19 цэнтнераў здаў. А вунь Тэседа Лэма ўзяўся 23 цэнтнеры здаць, а здужаў падняць толькі 13. Тое ж і ў Яптунэ Нюкі, і ў Сінгунея Пысю.

Васіль Іванавіч Ямкін маўчаў. Спачатку быў нешта заікнуўся пра дрэнную лодку, дрэнны матор, дрэнную сетку, а потым змоўк і, гледзячы ўніз, слухаў старшыню.

 

Расказвае Іван Хведаравіч Самарскі:

— На тэрыторыі нашага калгаса магло б размясціцца некалькі невялікіх еўрапейскіх краін. Мы маем 3 мільёны 500 тысяч гектараў тундры. Бачыце, якімі багацеямі мы тут жывём: зімою — больш за 3 мільёны гектараў снягоў маем (усё наша — бяры і што хочаш рабі з гэтымі снягамі), летам — усё тыя ж мільёны гектараў заедзі. Ну, гэта, так сказаць, наша непрадукцыйная, няпланавая гаспадарка. Снег жа сеяць не трэба, заедзь таксама гадуецца сама. Дык а чым жа мы тады займаемся, можаце вы спытаць.

Асноўны наш клопат — гэта аленегадоўля. Наш статак аленевы сягае аж за 12 тысяч. Штогод мы забіваем і здаём па 2 тысячы галоў. Нашы аленяводы — людзі спрактыкаваныя: вунь Вэнга нават ардэнаносец. Ордэнам Леніна дзяржава ўзнагародзіла яго.

Потым ідзе паляванне. Нашы паляўнічыя здаюць да дзвюх-трох тысяч пясцоў. Але тут год на год не прыходзіцца. Тут усё залежыць ад мышэй: захочуць яны — дадуць нам план выканаць, не захочуць — так і астанёмся ні з чым. Не здзіўляйцеся, усё тут правільна. Пясец жа харчуецца мышамі. А мышы, скажам, пройдуць недзе бокам, мінуць нашы землі — ну, і пясец за імі пайшоў, паспрабуй яго знайсці. Вось так мышы наш план і з’ядаюць. Яшчэ ў нас звераферма ёсць, блакітнага пясца гадуем. Праўда, яна пакуль што нашаму калгасу толькі адны страты дае.

Ну, і апошняе — гэта рыба. Каля 20 тысяч цэнтнераў за год здаём. Нам бы сорамна было, калі б мы, жывучы на Енісеі, ды рыбалоўствам не займаліся.

Але мне, як старшыні калгаса, не толькі за гаспадарку пападае ад начальства. Адзін сподняй бялізны не носіць — я вінаваты, у другога ў чуме брудна — таксама Самарскі дрэнна працуе. Выклікаюць у раён, у Караул, а то і ў Дудзінку, і даюць пытлю — маўляў, у «Зары Таймыра» не займаюцца пытаннямі культуры. А што я часам магу зрабіць? Вось перасяляем, скажам, сям’ю з чума ў кватэру ў пасёлку. А яны пажывуць троху, а летам усё роўна ў двары чум ставяць. Пытаю: «Навошта вы гэта робіце?» — «А нам у хаце паветра не хапае. У столі дзіркі няма, куды б яно заходзіла»,— адказваюць. Падумаеш-падумаеш ды і сам згодзішся. Сапраўды ж: калі чалавек увесь век жыў у чуме, не затыкаўся, як мы ў хаце (каб, божа барані, нідзе — ні ў вокнах, ні ў дзвярах — ні шчылінкі не было), калі ён прывык заўсёды, каб у чуме было свежае паветра, то яму цяжкавата адразу прывыкнуць да хаты. Таму некаторыя, перасяляючыся, бяруць з сабою ўсё з чума — і нізенькія свае ўслонікі, і столікі, і шкуркі. І ў новай хаце рассцелюць ля сцен шкуры — і ўсё. Абжывацца па-сучаснаму не хочуць. Гэта таксама звычка. А звычку ламаць заўсёды цяжкавата.

Не памятаю, я недзе чытаў жудасныя факты пра абарыгенаў Аўстраліі. Дык там іх ніхто не лічыць, затое вядзецца самы дакладны ўлік авечак, якіх яны гадуюць. Агонь у іх раскладаецца ў такой ямінцы, дзеці кладуцца спаць каля агню, а ноччу скочваюцца ў полымя ці на вуголле. Мы ж сваіх дзетак дужа глядзім. А недзе пад 20 жніўня заказваем верталёт і з далёкіх стойбішчаў, адзінокіх чумаў і часовых стаянак аленяводаў збіраем у школу дзяцей. Часам бацькі не хочуць аддаваць — ведама, бацькі: каму гэта хочацца разлучацца са сваімі віхрастымі накольнікамі. Але мы ўсё роўна забіраем. Цяпер ужо ў нашай Наскоўскай школе каля 250 дзяцей вучыцца. А спачатку прывозім і ў нулявы клас іх залічваем. Вучым, як спаць на ложку, як лыжку правільна трымаць, вучым па-руску гаварыць. Спачатку яны ні слова не разумеюць — толькі па-свойму і размаўляюць.

Доўга настаўніца паўтарае кожнае слова па-руску і па-нянецку — пакуль не запомняць. Калі ідзеш увосень ля школы, толькі і чуеш: «Мерчар — дождь, до-о-ождь. Ханоў — унеси, у-не-си. Унеси дождь — мерчар ханоў. Нюнеў — гагара, га-га-ра. Гагара, гагара, унеси дождь. Нюнеў, нюнеў, мерчар ханоў...»

Стараемся ўсіх на аселасць перавесці. Але гэта задача цяжкаватая. Аленегадоўля — гэта ўсё-такі пастаянная змена месца, бесперапынныя пошукі корму, вечны рух за аленямі. Я і сам яшчэ не ведаю, як можна прымірыць аленегадоўлю і аселасць. Мне здаецца, што трэба ісці шляхам стварэння лепшых умоў у балках і чумах, лепей забяспечваць аленяводаў. Бо, мне здаецца, аселасць начыста выключае аленегадоўлю, і наадварот. Але паспрабуйце вы ў ненца забраць аленяў! Алень для жыхароў Поўначы — гэта жыццё. З аленем яны на «ты». Як там у вам на Беларусі, ды і ў нас на Украіне, да апошняга часу было з коньмі. Ёсць конь — будзеш і сыты, і адзеты, і абагрэты.

А тут — памятаю, як да нас у Насок першага каня прывезлі. Знайшлі мы хляўчук, паставілі яго туды, а вось угаварыць каго, каб карміў каня,— не можам. Усе адмаўляюцца. Бачым, што ненцы яго, як нячыстай сілы, баяцца: ніколі ж не бачылі такой дзіўнай жывёліны. Мы і так, мы і гэтак, мы і расказвалі, мы і паказвалі, якое гэта рахманае стварэнне — і грыву часалі, і за хвост торгалі, і ў роце зубы глядзелі — слухаюць, згаджаюцца, усміхаюцца, захапляюцца нашай смеласцю. Ківаюць у знак згоды галовамі, а калі зноў напомніш, што некаму трэба яго даглядаць,— ані блізка. Потым усё ж строга загадалі двум конюхам карміць яго. Дык яны што? Прадралі ў страсе дзірку і, узлазячы наверх па лесвіцы, скідвалі ў тую дзірку сена і на вяроўцы спускалі вядро з вадою. Я, убачыўшы гэта, кажу ім: «Каня вы баіцёся, а вось аленя, у якога такія страшныя рогі і такія моцныя пярэднія ногі, якімі ён наскрозь прабівае ваўка,— не баіцёся».— «А,— адказваюць яны,— алень жа наш, а конь чужы».

Алень для ненца — усё: ежа і адзенне, жыллё і транспарт, забава і нават прысмакі, калі хочаце. Ёсць у цябе алені — значыць, ты самы багаты чалавек, значыць, табе не страшна ніякая пурга. Алень — гэта духмянае варанае ці смажанае мяса; гэта цёплыя сакуі, маліцы, шапкі, бакары; гэта цёплы чум, рупна накрыты аленевымі шкурамі; гэта і хуткія нарты, якія робяць блізкімі самыя далёкія стойбішчы ў тундры; гэта вясёлыя спаборніцтвы ў спрыце і смеласці, скокі цераз запрэжкі, што імчаць на ўвесь дых; гэта яшчэ і прысмакі — пра пах палярных аленевых пантаў ты ўжо, мусіць, наслухаўся ад Колі Бальшакова. Ненец у перакладзе на нашу мову значыць — чалавек. Свабодны чалавек у тундры. Цяжкавата ён прывыкаў да калгаса, да нейкага патрэбнага парадку. Раней што — я сам сабе, маўляў, гаспадар, калі захачу ўстаю, куды захачу еду. Надакучыла ехаць — з паўдарогі назад вярнуся: маўляў, я толькі прагуляўся ў тундру, выязджаў прасвяжыцца крыху. Не надакучыла — паеду далей у тундру, пясцоў пасачу. А то і наогул захочацца паглядзець — а як вунь за тым узгоркам глядзіцца паўночнае ззянне... А вярнуўся дамоў — распрог аленяў, пусціў іх (гэта ж не коні — іх ні паіць, ні карміць не трэба, алені самі ўсё знойдуць) — і таксама што хочаш, тое і рабі: хочаш — зноў спаць кладзіся, а хочаш — торбу са скуры ментуза рабі, з таго, што ўчора з пролубкі выцягнуў.

У іх, ненцаў, вельмі развіта пачуццё справядлівасці. І нейкае падсвядомае адчуванне ўзаемасувязі чалавека і прыроды. Яны вельмі асцярожныя ў абыходжанні з прыродаю. Скажам, начавалі двое нашых наскоўскіх ненцаў у тундры. Чум там паставілі, ля яго ездавога алешку прывязалі. І потым, пад раніцу ўжо, яны чулі, як да чума падышоў мядзведзь, задраў аленя, наеўся сабе не спяшаючыся і, здаецца, нават і ў тундру не пайшоў — тут жа і адпачываць прылёг. А яны нават не стрэлілі, хоць у іх ружжы былі. Пехатою ў Насок вярнуліся. «Што — спалохаліся? Ад страху не знайшлі нават, дзе ў стрэльбе курок?» — пытаемся ў іх. «Чаму спалохаліся? Чаму не знайшлі? — аж злуюцца яны.— Мы ўсё знайшлі, але навошта ў мядзведзя страляць? Ён жа нічога дрэннага нам не рабіў. Ён толькі снедаў. А хіба гэта добра — страляць у каго-небудзь, калі той снедае? На нас бы пасля гэтага тундра ўзлавалася, вялікі б Нум пакрыўдзіўся. Па нас жа ніхто не страляе, калі мы нельму або сцярлядку ядзім»...

Бачыце, якім нечаканым, на першы погляд, здаецца такі вывад. А для мяне ж тут нічога нечаканага няма — на Крайняй Поўначы, сярод ненцаў, я жыву ўжо больш за 30 год, і іхняе жыццё стала ўжо і маім жыццём.

 

Потым Іван Хведаравіч паказваў мне сваю калгасную гаспадарку. З намі хадзіў і Коля Бальшакоў.

Было душна. Нават па-паўднёваму густа і ліпка прыпарвала. Тундра, толькі што сагнаўшы снег, цяпер патроху адтавала і прасыхала — над ёю ад выпарэнняў трымцела паветра. Тундра звінела ад камароў: ад гэтага дзвынькату нідзе нельга было схавацца. Ездавыя сабакі, якія напачатку здзівілі мяне сваёй рахманасцю і пасіўнасцю, цяпер, як ашалелыя, учадзела кідаліся па пасёлку, качаліся па зямлі, то з правага, то з левага боку хапалі сябе за доўгую поўсць і з екатаннем пішчыліся ў любую дзірку, абы ўцячы ад гэтага дакучлівага звону.

А ў калгасным мярзлотніку было холадна. Недзе глыбока-глыбока ў тунелі цьмяным святлом хліпае невялічкі агарак свечкі. Над ім стаіць цёпла ўхутаная ненка і над яго мізэрным полымем грэе рукі. Святло палахліва мітусіцца па вечнай мерзлаце скляпення, выхоплівае з цемры крышталікі лёду, ад чаго яны свецяцца рознакаляровымі крапінкамі. Пад нагамі грукаціць марожаная рыба. І варта толькі трошкі адысціся ад каганца — нічога не відно: цёмная і доўгая пячора. І міжвольна, неяк само сабою, гэтак ужо дыхнула на мяне старажытнасцю, даўніной, ды такой, што ўсё навокал адразу перасунулася на некалькі стагоддзяў назад — аж у даледніковы перыяд. Вярнуў мяне ў наш век голас Івана Хведаравіча:

— Вось гэта наш вечны халадзільнік у вечнай мерзлаце. Тут жа зямля ніколі не адтае. Высек пячору, навесіў на яе дзверы — вось табе і мярзлотнік гатовы. На ўсё жыццё хопіць. І рамантаваць не трэба.

Колю Бальшакова хвалюе іншае:

— Нешта, Іван Хведаравіч, рыбы малавата ў мярзлотніку. Гэта ж толькі на некалькі дзён звераферме. А наш галоўны заатэхнік не клапоціцца.

Калі мы па размяклай тундры (зямля тут адтае толькі зверху, і то сантыметраў на 20) хлюпаем на ферму блакітных пясцоў, гарачыня трохі спадае — аднекуль з-за Енісея пачынае дыхаць ветрык. А вось і яна, ферма. Хаткі пясцоў стаяць высока над зямлёю на тоненькіх слупках — акурат шпакоўні на жэрдках. Не вельмі зграбныя на выгляд блакітныя пясцы (мусіць, яны лепей глядзяцца ўсё-такі ў каўняры!) павыйшлі са сваіх сховішчаў на адкрытае месца, што збольшага прадзьмувае вецер,— так яны ратуюцца ад камароў, якія ў зацішным месцы іх заядаюць.

— Летась вось гэтыя прыгожыя каўнерыкі далі нам тысяч рублёў страт. Але ж фермы мы не ліквідоўваем. Што тут паробіш, калі жанчынам вельмі ж да твару блакітныя пясцовыя каўняры!

А ў Колі Бальшакова свае клопаты:

— Казаў жа я галоўнаму заатэхніку, што трэба пясцам уколы рабіць. А ён усё сваё — паспееш ды паспееш. А цяпер вось, калі ў тундру палячу, так і астануцца без уколаў.

Калі вярталіся, на дарозе сустрэлі шчуплага, худога, невысокага мужчыну, які спяшаўся на ферму. Ён аберуч, неяк вельмі ж ужо асцярожна, трымаўся за жывот. Мяне з ім пазнаёмілі. Гэта быў якраз галоўны заатэхнік калгаса. Ціхі, спакойны, сарамлівы чалавек.

— Ну, як твой жывот? — спытаўся Іван Хведаравіч.— Можа, ужо наладзіўся?

— Дзе там наладзіўся, бюлетэнь во сёння ўзяў.

— Глядзі мне, а то, можа, якую дзізенцярыю падхапіў?

Заатэхнік пайшоў на ферму. Калі мы трохі адышліся, Коля, нібыта сам сабе, пачаў расказваць:

— Дзіўны ён нейкі чалавек. Неяк мы з ім разгаварыліся. Я і кажу: «Запусціў ты, браток, справы. Больш пра сваю гаспадарку дбаеш, чым пра калгасную. Відаць, ты не хочаш працаваць па-сапраўднаму». Ах, як ён раззлаваўся спачатку, нават лаяцца пачаў. А потым нам давялося разам чарку падымаць. Выпілі мы, а ён мне і кажа: «Ты, Коля, праўду тады казаў. Але вось сам ажэнішся, гаспадаркай абзавядзешся, дзеці з усіх бакоў паабсядуць, тады і і ўбачыш, ці можна на тую гаспадарку не звяртаць увагі — там нешта паправіць спатрэбіцца, там укапаць, там прыбіць». А мне здаецца, асноўнае — гэта калгас. Не, мяне сям'я не сагне. Я і жанаты на калгаснай рабоце гарэць буду.

Расказваючы гэта, Коля ўвесь час пазіраў на старшыню.

Яшчэ мы былі ў школе. Потым у яслях, дзе маленькія ненчаняткі яшчэ не блытаюць рускія і нянецкія словы — яны яшчэ пакуль што гуляюць у свае нянецкія гульні. Потым у калгасным клубе, праз няшчыльныя аканіцы якога паласуюць паўзмрок сонечныя промні, мы глядзім нейкі пасрэдны фільм, здаецца, Адэскай студыі. Ачмурэламу ад сонца, мне быццам і падабаюцца банальныя думкі накшталт: «Час ужо не абяцаць чалавеку, а выконваць гэтыя абяцанні» ці «Бачыш — як стаў начальнікам, дык па-нашаму і балакаць развучыўся». А на экране, як сімвал Поўначы — маленькая карлікавая бярозка. Голая, без лісця — адны сукі. Можа, падрапалася лінза праектара, а можа, сабраўся ў складкі палатняны экран, але што б ні паказвалі — ці то выстаўку польскіх мод, ці то дзяўчатак у як толькі можна кароценькіх міні-спаднічках, ці то малюнкі дзяцей — усюды, як куст у заснежанай тундры, па белым палатне чарнела гэтая карлікавая запалярная бярозка...

Скончылася кіно. Выйшлі з клуба. Коля — зноў за сваё.

— Адзін герой — копія нашага заатэхніка. Якраз такі цяльпук.— І, трошкі счакаўшы, дадаў:— А ў тундры ж цяпер камароў-камароў!

А ў маленькай цеснай хаце старшыні (навошта яна тут вялікая — яе ж тады не абагрэеш: дроў спатрэбіцца цэлая процьма), калі мы выпілі па кропельцы спірту і Коля пераспяваў увесь свой нарыльскі рэпертуар, Іван Хведаравіч сказаў:

— Я ўжо даўно да цябе, хлопец, прыглядаюся. Правільна ты бярэшся — з ахвотай, з жаданнем. І галоўнае — моцна. Ды і навошта табе ў тундру ляцець? Хопіць табе і тут работы. Заатэхнік у нас сапраўды не вельмі... Можа, ён злятае? А ты і хор тут арганізуеш, і ўколы зробіш...

І вось толькі цяпер я зразумеў, што Колю вельмі ж ужо не хацелася ляцець у тундру, да камароў.

У хату ўбегла Вера Міхайлаўна:

— Гудзе нешта, можа, верталёт. А вы тут панапіваецеся, і ў тундру некаму ляцець будзе. От гэтыя мужчыны!

— Не бойся, Вера Міхайлаўна, няхай ляціць твой верталёт. Усё будзе добра.

Але верталёт праляцеў міма.

Назаўтра дзень быў ветраны. Як адразу пахаладала! Вецер павыдзьмуў ваду з енісейскіх пратокаў, і лодкі, нават велікаватыя караблі, умомант апынуліся на сухім — не паспелі і пацерціся аб пясок кармою, каб злезці з мелі. Цяпер яны, як выкінутая на пясок рыба, ляжалі, прыпаўшы набок, абсыхалі і чакалі таго моманту, калі над днішчам зноў забулькоча вада, калі пругкая хваля асцярожна ўдарыць у вінт. А па ўсім Енісеі паспешліва беглі баранчыкі хваль — белымі аленямі іх называюць ненцы.

«Омік» вернецца няскора — цяпер ён, мусіць, схаваўся куды-небудзь у зацішнае месца і чакае, калі наладзіцца надвор’е.

 

Я, па-ўсходняму падкурчыўшы пад сябе ногі, сяджу ў чуме старога Яптунэ Намтасі. Сам Яптунэ сядзіць справа ад мяне. За ім, з-пад цёплых аленевых шкур, выглядаюць такія цікаўныя і такія смяшлівыя тварыкі мурзатых намтасянятаў. Бліжэй да ўваходу — там, дзе святлей,— свежую аленевую шкуру шкрабе іх маці. Злева хлопчык гадоў дванаццаці, Юкала, самы старэйшы сын Намтасі, пляце рыбалоўную сетку. Пасярод чума — маленькая грубка. У ёй весела гарыць агонь. Дым паволі падымаецца ўверх і праз ладную дзірку ў тым месцы, дзе сыходзяцца разам закуродымленыя жэрдкі чума, выходзіць на двор, на вецер. За грубкаю — маленькія столікі, услончыкі. На іх міскі, лыжкі, кніжкі, чыгункі. Тут жа на тоўстым дроце падвешаны адрыўны каляндар.

Што такое нянецкі чум? Гэта звычайны кавалачак таймырскай тундры, атулены з усіх бакоў цёплымі аленевымі шкурамі. Перанясеш чум у другое месца — і ўжо гэты конус паветра, які толькі што быў цёплым жытлом, зноў назаўсёды злучаецца з усёй тундраю і тады ўжо нічым не адрозніваецца ад астатняга наваколля. Летам уваход у чум раскрыты насцеж, і калі ў тундры пахнуць кветкі — пахнуць яны і тут; калі ў тундры звіняць камары — звіняць яны і тут; калі ў тундры, аж захліпаючыся ад пачуцця, увосень равуць алені — гэтым ровам напоўнены і чум. На пачатку зімы чуваць, як пад чумам паступова замярзае зямля — яна робіцца ўсё больш і больш гулкая. А ў самую зіму чуваць, як аб бакі чума колкімі сняжынкамі трэцца пурга, як шуміць там, куды выходзіць дым, доўгая зімовая ноч, як, цяжка сапучы, прабяжыць недзе побач, зусім недалёчка, галодны воўк...

Яптунэ Намтасі распытвае пра маю Беларусь:

— А алені ў вас ёсць?

— Ёсць,— кажу,— але вельмі мала. Аленяў у нас у звярынцах паказваюць.

— А што вы ў ім, у алені, знайшлі цікавага, каб паказваць? Звычайная жывёліна. А ў вас таксама алешкаў ядуць?

— Не, у нас няможна іх забіваць. За гэта штрафуюць. Нават у турму могуць пасадзіць.

— За аленя ў турму? Не смяшы ты мяне.

Зарагаталі, нешта загаварылі па-свойму малыя намтасяняты. Перастаў плесці сетку Юкала.

— А пясец у вас ёсць?

— Не, вось пясца ў нас няма. Я толькі тут, на ферме ў вас, убачыў яго.

— А мышы ёсць?

— О, мышэй хоць ты гаць гаці. Бывае, калі зімою які стог забіраем, дык іх там процьма.

— У вас ёсць мышы — павінен быць і пясец...

— Не, дзядзька Яптунэ, няма. На нашых мышэй ёсць кот.

Стары пасядзеў, памаўчаў — мусіць, усё думаў над гэтай нашай дзіўнай беларускай няўвязкай, а потым, нібы сам сабе, сказаў:

— Цікава: мышы, значыць, ёсць, а пясца няма. Дзіўна, дужа дзіўна. А мора ў вас ёсць? Карскае?

— Не, Карскага няма. Ёсць штучнае, мы самі яго зрабілі.

— А дзе вы панабралі столькі вады, каб наліць цэлае мора?

— А ў іх жа Енісей таксама ёсць,— падказаў свайму бацьку Юкала.

— Не, Юкала, Енісея ў нас няма. Енісей — гэта ваша рака. А ў нас ёсць свае — Дняпро, Нёман, Бярэзіна, Сож, Прыпяць... Праўда, яны намнога вузейшыя за ваш Енісей.

— А яблыкі ў вас у лесе растуць?

— Не, яблыкі растуць у садах, ля хат.

— А на чым яны трымаюцца?

— На дрэвах. На вялікіх купчастых яблынях. Між зялёнага лісця чырвоныя, жоўтыя, белыя яблыкі. Круглыя, як сонца. Чырвоныя — як сонца, калі яно заходзіць, жоўтыя — як сонца ў самы поўдзень, белыя — як сонца ў марознай, снежнай тундры.

— А як яны трымаюцца ў пургу?

— Яблыкі растуць летам, калі пургі няма. У нас больш за ўсё бывае зялёная пурга — лета. І такіх, як у вас, маразоў таксама не бывае.

— Дык тады ў вас зімою горача?

— Не, не горача. Гэта ўсё адносна. Вось сённяшні дзень для вас звычайны, цёплы. А мне ўжо халаднавата. А ёсць такія краіны, дзе ўжо нават пры пяці градусах цяпла людзі не ведаюць, як сагрэцца. На вуліцы тады ставяць жароўні з вуголлем, раскладаюць агні. І чалавек, каб не змерзнуць, бяжыць ад жароўні да жароўні, ад агню да агню. Пяць градусаў — гэта цёпла, але яны прывыклі да гарачыні.

Ненцы ж прывыклі да халоднай тундры, па якой вельмі часта, грэючыся, гойсае, кідаецца з канца ў канец белая пурга; да маразоў, якія раз’ятрана накідваюцца на ўсё жывое, радуючыся, што ў гэтым ціхім і маўклівым бязлюддзі, нарэшце, знайшоўся чалавек, на якім можна апрабаваць сваю моц; да белых снягоў, якія на дзевяць месяцаў у годзе хаваюць ад чалавечага вока нават чэзлыя лішайнікі.

 

У тундры няма дарог. Тундра — белая, не чапаная дарогамі снежная роўнядзь. І ў той жа час у тундры — мільёны дарог. Куды не паставіш перадам свае нарты — на поўдзень ці на поўнач, на захад ці на ўсход, куды пабяжыць ад твайго чума аленевая ці сабачая запрэжка — там, лічы, і дарога. Твая дарога. Тут кожны пракладае сам сабе менавіта сваю дарогу. У тундры ўсе яны пачынаюцца ад чума. І вяртаюцца таксама да яго. Праўда, здараецца, што дарога — вузенькія доўгія сляды ад нартаў — назад не вяртаецца. Яна вядзе толькі ўперад і недзе далёка-далёка абрываецца, знікае ў пурзе. Гэта ўжо няшчасце. Гэта гора таго чума, ад якога яна пачыналася.

Але звычайна дарогі вяртаюцца. Пурга хутка зноў замяце іх, зараўняе, і на другі дзень ты зноў можаш выбіраць сабе любую дарогу: куды паставіш нарты перадам — туды і паедзеш. І пурга, як і во цяпер, зноў будзе замятаць сляды.

Ён, Тэседа, што значыць Безаленевы, вяртаецца дамоў з тундры. Пурга не ўціхамірваецца. Тэседа ўяўляе, як рыпяць жэрдкі яго чума: здаецца, што вецер вось-вось адарве жытло ад зямлі, паваліць набок і пакоціць-пакоціць па снезе. Чум, мусіць, хоча пайсці разам з ветрам. А ў адтуліну яго, кружачыся, заходзіць пурга. Тэседа, здаецца, нават чуе, як на разагрэтай дачырвана жалезнай грубцы шыпяць сняжынкі, што сыплюцца зверху.

— Добры шлях чалавеку!

— І табе добрага шляху!

Тэседа толькі і паспеў адказаць на прывітанне — аленевая запрэжка прамільгнула паўз яго нарту. Пачакай, а хто ж гэта такі паехаў? Голас жаночы... А, дык гэта, мусіць, бабка Нечы. Яна жыве ў суседнім стойбішчы і часам прыязджае ў госці да сваёй сяброўкі Саўрынэ. Шчасліва табе, толькі не збіся з дарогі, Нечы!

 

 

Пра што думаў Тэседа, сустрэўшы бабку Нечы

 

«Старэю, мусіць. А што ж зробіш — шэсцьдзесят гадоў пералічыў ужо, час і дадому збірацца. Ды і Нечы вунь як згорбілася. А здаецца ж, зусім нядаўна яна выходзіла замуж за першага мужа. Брат яе аддаваў. Малая яшчэ была — з нартаў не відно. Каб трохі лепей было відаць, пасадзілі яе на куль з івовымі стружкамі. Здаецца, таксама зусім нядаўна было, калі я, вось так, пасярод тундры, сустрэўся з дзяўчынаю — цяперашняй маёй жонкаю Тэнэ. Здаецца, зусім нядаўна. Але тады не было пургі. Тады над тундраю весялілася паўночнае ззянне. Я яшчэ і сёння чую, як яно лопала, нібы дзверы чума на ветры, як шыпела — мусіць, у фалдах гэтай гарачай вясёлкі раставаў снег. Я, Тэседа, памятаю, спытаў тады ў Тэнэ, ці чуе яна, як шыпіць і лопае ззянне. А яна адказала:

— Я ніколі не прыслухоўваюся да гукаў майго ачага — паўночнага ззяння.

Бачыце, паўночнае ззянне яе ачаг! Але гэта было пасля. А спачатку мы ехалі насустрач адно аднаму, а калі параўняліся запрэжкі, я загаварыў:

— Пасярод сваёй вялізнай зямлі я астаўся без табакі.

Маўляў, доўгая ў мяне была дарога, доўга я ехаў, усю табаку выкурыў. Я ж ведаў, што так часцей за ўсё знаёміліся з дзяўчатамі мае продкі. Так пазнаёміўся і мой бацька з маці, і мой дзед з бабкаю. Просьба табакі — гэта толькі зачэпка дзеля знаёмства.

Але мая незнаёмая маўчала. А сама прыгожая такая — апуха яе белага сакуя вакол маладзенькага твару, нібы тое ззянпе, пераліваецца. Не тое што я — худы, тонкі, нібы той пясец вясновы.

— Ці няма ў цябе табакі? — запытаўся я тады больш настойліва.

Яна трохі падумала, потым дастала сваю табакерку, зробленую з мамантавай косці, і кінула на мае нарты. Я ўзяў яе і не вяртаю — цягну колькі магу. А потым і кажу:

— Давай памяняемся табакеркамі, а табаку папалам падзелім.

Бачу я — мая прыгажуня раскрыла вусны і гэтак ласкава ўсміхнулася. Ну, а я-то ведаю, што калі дзяўчына не пашкадуе сваёй табакеркі, і асабліва калі яна ўсміхнецца — значыць, хлопец ёй падабаецца.

Так і пажаніліся мы тады з Тэнэ.

Тэнэ мая яшчэ і цяпер прыгожая. А тады была якраз як тая кропля дажджу, што падае з шаста чума. Я яе тады нават і празваў Нгу Тэсраха — кропелька дажджу. А паглядзелі б вы на яе, калі яна ў суседні чум ідзе! Якраз як гадавалае аленяня, што вясною праталінак шукае: ідзе паважна — і не спяшаецца, але і не марудзіць. Словам, адразу відаць, што ідзе жанчына, якая знае сабе цану.

Ды і я тады не ўломак быў. Ніколі ля сваіх ног і сам пад сваім носам не круціўся — далёка хадзіў, усё даставаў, што Тэнэ трэба было, што майму чуму трэба было. Я яшчэ і сёння працавіты, як тундравы пясец. Чатыры даўганогія алені ў маёй запрэжцы рассякаюць тугі паўночны вецер, разразаюць самую страшную пургу на дзве часткі. І далёка чуваць стук аленевых капытоў.

Я яшчэ і сёння рыбу лаўлю. Вось мы, пяцёра мужчын, невад свой за два вухі ў лодку пагрузілі. Спусцілі на ваду чатырохвёсельную лодку. А па баках лодкі — хвалі. Нібы лятаюць, нібы смяюцца. Чацвёра асілкаў вёслы ў рукі ўзялі. Чуеце, як вёслы з хвалямі размаўляюць,— нібы алені-хары хоркаюць. А я ля руля сеў, бо я гаспадар лодкі — я звеннявы. А хвалі як стаяць усё роўна. Невад зрабіўся падобны на вяроўку — так яго скруціла хвалямі. А хвалі так расхадзіліся — здаецца, вышэй мяне глядзяць, за мяне глядзяць. Нашы чумы на беразе маленькія-маленькія, як сядзяць усё роўна над вадою. І нібы прысядаюць: уверх-уніз, уверх-уніз.

Але пры ўсялякім надвор’і матня майго невада, як страўнік сытага пясца, заўсёды поўная — яна аж раздаецца ад рыбы.

Вось так і жыву я. Так незаўважна і праходзяць мае месяцы. Здаецца, толькі нядаўна быў яра іры, студзень,— месяц перакульвання года. Потым незаўважна прабег і пі нядалава, красавік,— месяц, калі нават ноччу можна знайсці аленевую пашу. Прабулькатаў, прабушаваў сава іры, чэрвень,— месяц вялікай вады. Празвінеў усе вушы ненянг іры, ліпень,— камарыны месяц. Адроў сваё хор іры, кастрычнік,— месяц аленяў-самцоў. А вось ужо і зноў упаў над чумам пэўдзя іры, снежань,— месяц цемені і сумётаў...

Блізка ўжо і маё стойбішча. Вось гэтыя вялізныя пудзеры — гурбы снегу — таксама стойбішча. Але тых, хто ўжо спаўна пералічыў усе свае месяцы, пасланыя яму вялікім Нумам, і назаўсёды развітаўся са сваім чумам. Іх новыя чумы — цесныя, збітыя з дошчак і пастаўленыя адразу на зямлю скрынкі — замяло снегам. Не відно нават званочкаў, якія на папярочынках прымацоўваюцца над скрынкаю і праз якія мёртвыя размаўляюць з намі, жывымі: падзьме вецер, зазвініць званочак — значыць, твой родзіч ці радуецца твайму поспеху, ці засмучаецца тваёй няўдачай. Цяпер зіма, і званочкі пад сумётамі маўчаць. Але прыйдзе вясна, і яны зноў загавораць. Параскажуць усё, што там у іх новага адбылося за зіму. А пачне сыходзіць снег — ён спачатку пакажа лісцвяжныя нарты з палазамі, падобнымі на бабровыя брушкі; абернутыя на магіле, яны пакрыліся ўжо нават мохам (значыць, чалавек памёр даўно). Тут жа потым вызваляцца з-пад снегу і харэі, якімі некалі кіравалі сваімі запрэжкамі людзі, і чыгункі, з якіх яны елі, і ўслонікі, на якіх сядзелі і бакары, у якіх хадзілі. Памірае чалавек — і ўсё, чым ён карыстаўся, аддаецца яму назаўсёды: маўляў, мы можам набыць новае, а табе там усё спатрэбіцца. А так, калі раптам табе ўдасца перахітрыць вялікага Нума,— уставай і едзь куды вочы глядзяць, у тундру: усё, што табе трэба для гэтага, ёсць тут, ля тваёй магілкі. Толькі пакліч сваіх верных сабак ці аленяў...

А вунь тая гурба — гэта магіла майго бацькі. Я, Тэседа, памятаю, як яго хавалі. Мы везлі бацьку на могілкі. Справа на нарты дзяды ўторкнулі сухую галінку, злева — зялёную: маўляў, ты, калі так ужо здарылася, ідзі сваёю дарогаю (яе табе сухая галінка пакажа), а мы пойдзем сваёю — вось гэтай, зялёнай. На могілках самы старэйшы ў стойбішчы чалавек дзед Вэнга ціхім голасам, якім размаўляюць толькі з сябрамі, прасіў продкаў, якія раней абжывалі могілкі:

— Мы назаўсёды аддаём вам Найваседу. Прыміце яго такога, які ён ёсць. Глядзіце яго, не сварыцеся з ім, дружныя будзьце заўсёды. Мы тут, у стойбішчы, усе яго любілі. Добры быў ён чалавек. Умеў папрацаваць, умеў і павесяліцца. Яго чум заўсёды быў дагледжаны, жонка — заўсёды радасная. Дзяцей ён падгадаваў — харошыя дзеці ў яго. Мы думаем, што і тут, сярод вас, ён будзе такі самы добры чалавек, які быў сярод нас.

І я ўжо сваіх дзяцей таксама падгадаваў: хто ў горадзе вучыцца, хто тут у школе. А малы Яптунэ — Гусіная Лапка яшчэ ў гульні гуляе. Вось і некалькі дзён таму назад, калі пургі не было, іду гэта я ў свой чум і бачу: мая Гусіная Лапка сабраў каля сябе такіх самых малечаў, як і сам, і кіруе. Падышоў бліжэй, прыслухаўся. Чую — у магазін гуляюць. Як жа абмінуць гэты магазін, калі з яго і цукеркі салодкія, і булкі смачныя!

Мой, значыць, за прылаўкам стаіць. А на прылаўку і каменьчыкі, і гліна, і снежкі. А ля яго — цэлая чарга.

— Іван, дай мне пяць буханак хлеба, дзесяць плітак чаю, пяць кілаграмаў цукру і пятнаццаць сукенак маёй бабе.

А мой Іван — Гусіная Лапка ўсё адкладае і ўпакоўвае. А за гэта грошы бярэ — паперкі рознакаляровыя. Калі ж грошы скончацца, ён камандуе:

— Хадзіце зарплату атрымліваць.

І ўсе зноў у чаргу становяцца. І ўсе яму расказваюць, хто дзе працуе:

— Я ў школе прыбіраю.

— Я кухар у сталоўцы.

— Я рыбак, звеннявы.

І так радасна было тады маім нагам, што яны ўсё яшчэ ходзяць па тундры — дужа белай у месяцы ловаў і дужа зялёнай у камарыны месяц. І мне было прыемна, што я яшчэ магу даць вось такую звычайную радасць сваім нагам — хадзіць...»

 

 

Пра што думала бабка Нечы, размінуўшыся з Тэседа

 

«Тэседа паехаў дадому. Бачыла, Нечы, не так ужо лоўка сядзіць ён на нартах, як некалі. Гады, што ні кажы,— гады. У чуме ўжо, мусіць, яго зачакалася Тэнэ. Прыгожа яны жывуць, дружна. Я ж памятаю, як яны пажаніліся. Тады ў стойбішчы гаварылі: «Глядзіце, якую прыгажуню прывёз у свой чум Тэседа! А якая яна ладная ўся. Адны грудзі — як тыя два чумы багацеяў, накрытыя шасцю нюкамі». Няхай сабе гавораць. Ці мала што каму падабаецца. Аднаму падабаецца худы, нібы той схуднелы шчупачок, чалавек, а другому — румяная, пухленькая дзяўчына. А сам Тэседа... Як любіў ён пагаварыць! Яго апошнія словы заўсёды абганялі пярэднія. Але з Тэседа хоць пагаварыць прыемна. А іншыя толькі і абгаворваюць. Усялякія дрэнныя словы да іх чапляюцца.

Памятаю, як я ўцякла з чума майго першага мужа. Колькі мяне тады няславілі! Але я пустыя словы пад сваімі нагамі тапчу, у свае сляды затоптваю, за галаву закідваю. А навошта ж з ім жыць буду, калі ён мне не падабаўся ні кропелькі: ці ў чуме сядзіць, дык з яго і слова не выцягнеш, ці па стойбішчы ідзе, дык усё пад ногі сабе глядзіць.

Затое на майго Сангачы я наглядзецца не магла. Усё ў яго ў руках аж гарэла. Пойдзе зімою на лёд лункі даўбсці, дык ля гэтых яго лунак такі шум стаіць, быццам цэлы статак хораў хоркае. А, бывала, калі ідзе па тундры, дык яго ногі цэлую пургу ўзнімаюць — во як хутка хадзіў мой Сангачы. А калі ён на сваіх любімых аленях ехаў, каменныя мысы аставаліся для мяне незаўважнымі.

Я не паспявала за імі сачыць — во як хутка ехаў. Ястрабы ўперадзе яго ляцяць, зірк — а яны ўжо ззаду Сангачы ляцяць.

Памятаю, ён усё марыў на Ямал з’ездзіць. Усё казаў мне:

— Калі я прыеду на Ямал, то неба ад радасці будзе апускацца над Ямалам, снег будзе правальвацца, зямля аж заскача, бо мая запрэжка будзе звінець тысячамі званочкаў бомаў, бо ўсе людзі Ямала выйдуць мяне сустракаць.

Вось пра які шумны поспех на Ямале марыў мой Сангачы.

А вясёлы які ён быў! Пра яго ўсе гаварылі:

— Паміж трох жанчын заўсёды ў бяседзе вісіць яго галава.

І сапраўды, мой Сангачы ўсіх весяліў. Ён адразу мог гаварыць з трыма жанчынамі: толькі і круціў галавою — то сюды, то туды.

Сем дзён мяне сваты яго сваталі. Сем дзён у час вялікага сватаўства яны бегалі ў наш чум. А на сёмы дзень брат мне і кажа:

— Даставай-тка, Нечы, усё са свайго вандака, дзе ляжыць тваё самае лепшае ўбранне.

І тады я зразумела, што мяне Сангачы высватаў.

Падрыхтавалі, узасобілі людзі доўгія аргішы аленевых запрэжак. Мяне пасадзілі ў прыхарошаную жаночую нарту, засланую тонкім чырвоным сукном. Запрэжкі ўбралі чырвонымі каснікамі з аленевай шкуры, званочкамі галасістымі іх задобрылі. Маю нарту да самага стойбішча жаніха вяла свацця. Мяне закрылі з галавою — нявесце ж няможна глядзець па баках, бо тады ўсё жыццё дрэнна будзе жыць з мужам. І мне жаніха не паказваюць. Яны-то не ведаюць, што мы з Сангачы даўно ўжо зналіся. Мяне ў чум яго ўвялі. А ля чума вяселле рыхтуецца. Там забіваюць аленяў. Хлопцы скачуць цераз нарты, цераз разагнаныя запрэжкі, там — шумна, весела. І мне весела. Не тое што ў дзень майго першага замужжа.

І заўсёды потым для нашага з Сангачы чума кветкі распускаліся — усё было на нашым стале. Мой жалезны напарстак і сёння корміць мяне, а здарыцца чорны дзень — і чарку паднясе, і важаком у запрэжцы будзе, і ўкрые ад лютай сцюжы. А тады ж я зусім маладая была і працавітая. Таму перада мною ўсе шкуры слалі, нічога не шкадавалі і не шкадуюць мне, бо я шыць умею. Надарыцца голад — я сшыю што-кольвек, пракармлюся, мне і чаркі не пашкадуюць, дадуць харошага важака-аленя, цёплая вопратка выратуе мяне ад пургі.

А вось майго Сангачы нішто не выратавала. Шэсць доўгіх дзён тады пурга шалела. Ды такая, што руку выцягнеш — рукі не відно. А ён быў якраз у тундры. Са стогнам чакала я вяртання Сангачы. Усе шэсць дзён чакала, калі пакажуцца вочы яго. Нават уяўляла, як аб снежныя паўночныя гурбы кідае пурга яго нарту, як пераскоквае яна з сумёту на сумёт — аж палазы рыпяць трывожна, нібы настылыя званочкі ад ветру халоднага заходзяцца.

Але злосны Нум не даў мне нацешыцца маёй радасцю — не вярнуўся дамоў Сангачы: яго дарога так і не дайшла да нашага цёплага чума.

А ад Сангачы асталася толькі добрая памяць. І вочы. Ды яшчэ голас. Я і цяпер помню, як ён прасіў, каб я праспявала яму песню. Вельмі любіў ён маю, што я тады яшчэ сама склала.

Давай-ткі, Нечы, спяём яе — пурзе спяём. Можа і ён, Сангачы, пачуе...

 

 

І яшчэ ад Сангачы астаўся падарунак — Нумгыка, наша дачушка. Яна цяпер жыве ў вялікім горадзе: за рускага замуж выйшла. Яе там усе завуць Ніна Сідараўна. І ў яе ўжо дачушка ёсць — Танечка, мая ўнучка. А нядаўна і ўнук з’явіўся, Аляксандр. Цяжкое слова. Мне, старой, цяжка яго выгаворваць. Сама сабе я называю яго Явыка.

Так зручней і неяк цяплей. Не ведаю, можа прывыкну калі і да Аляксандра.

А мая Нумгыка, як я помню, дужа ў школу хацела. Бывала, рыбу ля ракі чысціць, а сама ўсе глядзіць у той бок, адкуль кацер павінен прыйсці, каб дзяцей у школу забраць.

І вось кацер кінуў якар ля нашага стойбішча. Пачакай, Нечы, а калі ж гэта было? Здаецца, у сярэдзіне жніўня. Неба тады было нейкае як падранае — з яго, не перасціхаючы, сыпаўся дождж. Дзеці бегалі ля ракі і крычалі:

— Нюнеў, нюнеў, хэнёр тангей! Гагара, гагара, прынясі добрае надвор’е... Мерчар ханоў, сарор ханоў! Забяры дождж, забяры вецер...

А калі з’явіўся кацер, усе кінуліся хто куды. Адны за чумы свае пахаваліся, другія — аж у тальнік сіганулі. А мая Нумгыка да кацера кінулася. Аж я зазлавала. Дужа ж не хацелася мне яе ў тую школу аддаваць. Гляджу, а ўжо рускі — белы такі, у акулярах, адразу пазнаеш, што настаўнік,— пасадзіў на плечы маю Нумгыку і нясе да чума. Так і паехала дачка. Назаўсёды паехала...

Загаварылася ты, Нечы, задужа. Глядзі, каб з дарогі не збіцца. Адчуваеш — вецер па-другому пачаў у твар дзьмуць. Можа, збілася? Не, еду правільна. Гэта толькі пурга павярнулася другім бокам. Ды і халаднавата ўжо трохі стала. Мусіць, гэта старасць, бо апранута я цёпла, як заўсёды. Пачакай, Нечы, а як жа апранаўся ў той чорны дзень мой Сангачы? Пачакай, пачакай... Здаецца, ён апрануў тады свой святочны сакуй з белых аленяў. І яшчэ маліца... І яшчэ...»

Грунтоўнае пісьмо пра нянецкае адзенне прыслала мне загадчыца аддзела акругкома партыі Любоў Пракопаўна Сарокіна. Ненка па нацыянальнасці. У чуме бацькі і суседзі называлі яе Ненянгы.

У ненцаў сёння пашыраны рускія імёны. Асабліва сярод дзяцей, моладзі. Бягуць у школу і старанна там вучацца Каці Северныя, Алёшы Ямкіны, Колі Камаровы, а дадому ў свой чум вяртаюцца з заняткаў усё тыя ж Нюкі, Енкі, Вэйтора.

Часам мяняюцца імёны і пры атрыманні пашпарта. Скажам, заходзіць ненец да начальніка пашпартнага стала.

— Як тваё прозвішча? — пытаюцца ў яго.

— Нумадзі.

— А імя?

— Нумадзі.

— А імя па бацьку?

— Нумадзі.

— Дык вось што, дарагі мой Нумадзі,— гаворыць яму начальнік пашпартнага стала,— я Васіль Іванавіч, будзь і ты Васілём Іванавічам. І прозвішча мы табе таксама прыдумаем не горшае, як у людзей. Скажам, чым дрэнна — Сонечны? Бачыш, сёння ж якраз сонца першы дзень не паказалася. А свяціць жа некаму трэба. Значыць — будзь здароў, Васіль Іванавіч Сонечны. Ідзі і свяці!

Любоў Пракопаўна хоць збольшага спяшалася памагчы мне зразумець лёс свайго маленькага (на Таймыры ненцаў каля 2 тысяч), але такога мужнага і такога працавітага народа. Яна вельмі часта выязджае ў тундру, яна— свой чалавек і ў зімовых і ў летніх чумах.

— Бывае, калі абвесцяць, што ў чырвоным чуме я лекцыю чытаць буду,— спачатку не вельмі спяшаюцца: усе занятыя, ва ўсіх работа. А як даведаюцца, што лекцыя на нашай мове,— прыходзяць. І, сумеўшыся, апраўдваюцца: «Ой, прабачце, што спазніліся, гэта ж гадзіннік, ведаеце, адстаў». А потым слухаюць — вельмі ўважліва слухаюць. І пытанні задаюць. Часцей за ўсё жанчыны і часцей за ўсё адно: «Чаму няма ў продажы харошага бісеру?» Ведаеце, нашы жанчыны вельмі ўмелыя майстрыхі. Яны любяць аздабляць пацеркамі і адзенне і абутак. Як упрыгожаць унтайкі, дык ад іх вачэй не адвесці. А тут з бісерам цяжкавата. Не ўсміхайцеся, гэта сапраўды для нас, ненцаў, вялікая праблема. Не стае бісеру, няма яго ў магазінах. Праўда, часам бывае, але шкляны. А шкляны ніткі рэжа. Толькі закончыш, бывае, работу, толькі пакрасуешся ў новай адзежыне крыху, а тут ніткі пацеркамі перарэжуцца — і ўвесь арнамент так і абсыплецца. Вось таму і хвалюе гэтае пытанне нашых жанчын. Таму яны і пытаюцца ў мяне: «Чаму няма бісеру? А чаму ў купцоў быў?»

Так, у рускіх купцоў было ўсё. Быў бісер. Былі цікавыя дзіцячыя забаўкі — для дарослых дзяцей. І каштавалі яны таксама нейкую дробязь — усяго некалькі пясцоў. Былі ў купцоў і медныя катлы. Харошыя, начышчаныя — аж блішчаць. І цана не бог ведае якая. Нават без грошай аддавалі іх ненцам купцы-дабрадзеі: усяго толькі яго трэба было напоўніць шкуркамі пясца. Поўненька напоўніць — укоптур. Можна было і сабалямі. Напоўні — і бяры на здароўе. У купцоў таксама заўсёды была улька — гарэлка. Вось яе купцы сапраўды не шкадавалі. Зусім без грошай аддавалі: пі колькі хочаш. Бачыце, якія добрыя. А што ненец назаўтра, працверазеўшы, недалічваўся мноства і пясцоў, і рыбы, і аленевых шкур — гэта ўжо дробязі. Што ж яны, купцы, могуць зрабіць, калі ў споенага ненца такая шырокая і шчодрая натура, калі ён сам усё аддае. Вось так улька, прыкінуўшыся самым вясёлым, самым шчырым сябрам ненца, хутка станавілася яго ворагам. А тундравік гарэлку, здавалася, абагаўляў, як Нума. І што самае крыўднае — гарэлка прасачылася нават у фальклор. «Гэтую песню я знайшла на рыльцы бутэлькі»,— во як часта пачынаюць свае песні нянецкія жанчыны.

Народы Сібіру плацілі рускаму царызму вялікую даніну — ясак. Раскладка ясаку ўлічвала кожны лук, кожнага мужчыну. Акрамя гэтага раскладнога ясаку паляўнічыя і аленяводы абавязаны былі плаціць яшчэ гасударовы і ваяводскія «памінкі» — а як жа, людзі Сібіру павінны былі хоць раз у год успамінаць і ўсцешваць падарункамі таго, хто абіраў іх (маўляў, для іх жа радасці гэта і робіцца). А дзе насельніцтва палічыць было цяжкавата, там ясак быў неабкладны: «Кто что ясаку и какою мягкою рухлядью даст, то у них и емлют». Асноўнай жа адзінкай вымярэння ўсіх сібірскіх футраў быў собаль. Нішто сабе «мягкая рухлядь»! Толькі з-за гэтай «рухляди» людзей сілком прымушалі прысягаць. Шэрць (так называлася гэтая прысяга) заўсёды суправаджалася магічнымі абрадамі, дзе шаманілі не толькі свае шаманы, але і рускія купцы. А часцей за ўсё найбольш распаўсюджаным метадам было вымаганне праз заложнікаў. Купцы бралі заложнікаў і потым рабілі абмен — так званы абмен «вуха на вуха». Але хто памятае, колькі сабаліных вушэй трэба было аддаць, каб вызваліць аднаго заложніка. А потым самі беднякі збіраліся па дзве-тры сям’і, складалі што ў каго было і ставілі чум — адзін на ўсіх: хто аддаваў жэрдкі, хто шкуры, хто жалезную грубку...

Часта падкуплялі знаць плямёнаў падарункамі. Прыклад у гэтым паказвалі нават цары. Яшчэ і сёння ў Краснаярскім музеі вісіць прыгожы каптан з чырвонага сукна і блакітны пояс з залатымі майхрамі. Мікалай І 21 сакавіка 1837 года ўсё гэта падарыў багацею-аленяводу Ока. За «усердие» — Ока ахвяраваў сотню аленяў на перавозку ўсё той жа «мягкой рухляди».

Царызм планамерна і няспынна праводзіў абрусенне малых народаў Сібіру. І радаваўся, калі з яго дапамогаю гінула нейкая мова. Цар, нібы кат, які толькі што зрабіў забойства, задаволена паціраў рукі — добра, ай, як добра! Але светлыя галовы Расіі думалі зусім не так, як цар. Прыкладна ў гэты час, калі многія народы адвучалі ад сваіх моў, вялікі рускі педагог Канстанцін Дзмітравіч Ушынскі, мусіць, адчуваючы, што вельмі многа рускіх усё больш пнецца гаварыць толькі па-французску, пісаў:

«Калі знікае мова — народа больш няма. Вось чаму, напрыклад, нашы заходнія браты, выцерпеўшы ўсё разнастайнае насілле ад іншаземцаў, калі гэты гвалт, нарэшце, зачапіў мову, зразумелі, што цяпер ужо гаворка ідзе пра жыццё і смерць самога народа. І няма здзеку, больш недаступнага розуму, чым той, які хоча адняць у народа спадчыну, створаную незлічонымі пакаленнямі яго аджылых продкаў. Адбярыце мову, і ён ніколі больш ужо не створыць яе; нават новую радзіму можа стварыць народ, але мову — ніколі; вымерла мова ў вуснах народа, вымер і народ. Але калі чалавечая душа можа скалануцца перад забойствам аднаго недаўгавечнага чалавека, то што ж павінна адчуваць яна, замахваючыся на жыццё шматвяковай гістарычнай асобы народа — на гэта найвялікшае з усіх стварэнняў на зямлі».

Сёння на Таймыры жывуць далганы, ненцы, нганасапы, эвенкі, энцы, якуты. Усе яны, дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі, дзякуючы Леніну, робяць сваю нацыянальную культуру. Сярод дактароў, настаўнікаў, вучоных, партыйных работнікаў, сярод ардэнаносцаў, дэпутатаў (ад раённага Савета да Вярхоўнага Савета СССР) многа і ненцаў, і далганаў, і нганасанаў, і іншых народаў Таймыра.

— Гэта наша ява,— казаў мне Аляксандр Памфілавіч Раслякоў.— За намі ўвесь свет сочыць. Вось, скажам, у мінулы перапіс нейкім чынам выпала ў нас цэлая народнасць — энцы. Хоць і не шматлікая, але ўсё ж народнасць. І адразу ж з Брытанскага каралеўскага інстытута ў нас запыталіся — маўляў, «па перапісе 1939 года на Таймыры жылі энцы. Згодна апошняга перапісу, іх ужо няма. Дзе яны падзеліся? Можа вымерлі?» Яшчэ што выдумалі — вымерлі... Паехалі туды паўторна, яшчэ раз апыталі — знайшлі. Так і жывуць на Таймыры малыя народы Поўначы. Кожны жыве сваім жыццём. Кожны спявае свае песні.

Многа сваіх песень і ў ненцаў. Ненец без песні — дрэва без кораня. У нянецкіх стойбішчах песняю даўней нават лячылі хваробы. І памагала. Здорава памагала. Хворыя зноў станавіліся на ногі — слова, калі ў яго паверыць, мае магутную сілу. Тым больш — праспяванае.

У ненцаў ёсць кароткія і доўгія песні. Кароткія спяваюць усе. А вось доўгія могуць спяваць толькі вельмі таленавітыя спевакі. А калі ненец спявае — трэба ўважліва слухаць. Ён раскажа табе ўсё — і дзе быў, і што бачыў, і што ўпаляваў, і што ён збіраецца рабіць заўтра. Можа нават песняю расказаць табе, што было на яго дзедзіне ў даўніну.

 

Слова пасля дарогі

І вось, дарагі чытач, мы вярнуліся з табою з майго падарожжа. Увушшу ўсё яшчэ гудуць самалёты, туркочуць маторныя лодкі, татахкаюць цягнікі, лапочуць цеплаходы і маленькія кацяркі, фыркаюць аўтобусы. Вочы ўсё яшчэ памятаюць слёзы, абдымкі, пацалункі блізкіх між сабою людзей — на вакзалах жа заўсёды нехта некага праводзіць, нехта некага сустракае. Яшчэ і цяпер, трапіўшы ў шумную мітусню вакзалаў і аэрадромаў, якая, мусіць, ніколі не можа стаць чалавеку звыклаю, я міжволі спахапляюся: трэба ж хутчэй даставаць білет, трэба ж спяшацца, каб не прапаў лішні дзень, трэба некуды ляцець, плысці, ехаць...

Наездзіліся мы. Трохі і стаміліся. Ты памятаеш, як часцяком у сібірскіх гасцініцах, калі мы бралі з табой у рукі газету і, лежачы ў ложках, спрабавалі чытаць, яна, лёгенькая, як пушынка, рабілася цяжкою — нібы шматпудовы груз, падала ўніз, і ўжо не ставала сіл, каб утрымаць яе, адапхнуць ад сябе ці хоць бы адхінуць з твару,— мы так і засыналі, накрыўшыся газетнымі старонкамі.

І ўсё ж мы многа дзе не пабылі, многа чаго не пабачылі.

Так і астаўся неспазнаны полюс, Ледавіты акіян, дзе, як сцвярджаюць тыя, хто ўсё ж дапяў туды, спрэс усё белае-белае — ад айсбергаў да мядзведзяў.

Таксама непазнаныя асталіся на Таймыры нянецкія аленяводы і тысячы аленяў — столькі рагоў, сабраных разам у статак, вельмі ж ужо нагадваюць голыя восеньскія кусты, якія раптам пачынаюць ісці на цябе.

Незнаёмаю асталася таксама дзікая тайга — тая тайга, якою бачаць яе толькі паляўнічыя, мядзведзі, ды яшчэ, можа, геолагі.

Але ўсё ж, я думаю, сёе-тое мы пабачылі...

Я веру, што сцішанымі зімовымі прыцемкамі чысценькі, беленькі снег, які толькі што нападаў, бывае завельмі сіні — нібы святочнае веснавое неба.

Я ведаю, што светлая блакітная вада ўночы бывае чорная, і калі ты, седзячы ў лодцы, зачэрпнеш яе даланёю, у руцэ будзе нешта густое і вязкае — як дзёгаць.

А цяпер я ўпэўнены, што сібірская маланка, якая шастае летам у зялёнай кроне тайгі, бывае толькі зялёная...

Сібір.

Чэрвень — ліпень 1969 г.

 

1969

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Сіпакоў Я. Сад людзей: Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1. Лірычная проза. Аповесці / [Аўт. прадм. С.Андраюк]. - Мінск, Мастацкая літаратура, 1985. - 510 с., 1 л. партр.
Крыніца: скан