epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Сіпакоў

Паморак

З ёю нешта рабілася.

То ёй раптам здавалася, што яна зусім лёгкая, бязважкая, не мае цела і, нібы растварыўшыся ў паветры, зліўшыся з ім, не адчувае ніякага супраціўлення сабе - праз усё на свеце, каб захацела, змагла б, здаецца, прайсці без перашкоды. Лёгка, самі сабою, як у скоках, перастаўляюцца ногі, лёгка бяжыцца над зямлёю, амаль не дакранаючыся да яе, а калі і спатыкнешся часам, то падаеш ціха, павольна - быццам нехта невідомы, асцярожна падтрымліваючы, кладзе цябе на траву.

То, бывае, цела наліваецца такім цяжарам, што не можаш ступіць ніводнага кроку, няма нават сілы падняць і пераставіць у іншае месца нагу - як усё роўна нехта моцны прыціскае цябе да зямлі, змушае ўціснуцца ў яе, расцячыся, расплысціся і знікнуць у ёй назаўсёды. Толькі што была лёгкая, як птушка, а ўжо цяжкая, як валун. Спрабуеш беражна сесці, а падаеш на зямлю каменем. Быццам той, хто трымаў дасюль тваё цела, выпусціў нечакана яго з рук.

Як яна ўпала на гэты раз, Вуляна не памятае.

Калі зноў вярнулася да яе прытомнасць, калі самі сабою адкрыліся, адплюшчыліся вочы, яна ўбачыла над сабою вялікае-вялікае і глыбокае-глыбокае неба. Яно было такое бяздоннае, што жанчына спалохалася яго, зноў заплюшчыла вочы і нават ускрыкнула - ёй здалося, што яна нечакана пачала падаць у гэтую блакітную глыбіню. Ці то сама правальвалася ў бездань, ці то, наадварот, неба набліжалася, навальвалася на яе так імкліва, што блакіт (яна адчувала гэта і заплюшчанымі вачамі) усё гусцее і гусцее, усё цямнее і цямнее і там, куды яна ляціць, робіцца амаль што чорным.

І ўсё ж гэтае падзенне было прыемным.

Ёй хацелася дасягнуць самага дна блакіту! Яна прагла ўпасці на самае дно неба!

Ёй здавалася, што там, у небе, будзе шчасліва, спакойна, што там яна зможа прымірыць усе свае думкі і пачуцці, што там не будзе так трапятацца сэрца.

Думалася, што там - выратаванне, і Вуляна хацела туды.

Яна доўга ляцела, цешачыся гэтым палётам, але блакіт быў бяздонны - да нейкага канца, краю, куды б можна было ўпасці, Вуляна так і не даляцела... Яе як усё роўна вярнуў хтосьці з паўдарогі.

Зноў адкрыўшы вочы, яна ўбачыла перад сабою тое ж неба і адчула, што травінкі казычуць ёй шчокі, што сонечныя промні, як мурашкі ці божыя кароўкі, поўзаюць па яе твары.

Не, нікуды яна не лятала, нікуды не падала - ляжыць, як і ляжала да гэтага, на траве. І ёй стала шкада, што не адбылося тое, што павінна было адбыцца.

Сэрца ўжо бухала - гучна і цяжка. Здавалася, з усяго, што мелася ў яе целе, жывым было толькі адно сэрца.

Зрэшты, цяпер яе сэрца ўвасаблялася, пераходзіла ва ўсё тое, да чаго яна дакраналася. Дакранецца да травіны і пальцамі адчувае, як яе сэрца пачынае біцца, здавалася б, у зусім нежывым зялёным каснічку. А зловіць, каб хоць нешта ўкінуць у рот, мятлушку і, яшчэ нават не адарваўшы яе крылы, у адчаі чуе, як спалохана стукоча ў сэрцы ахвяры яе сэрца. А можа, наадварот, гэта сэрца самой мятлушкі ўсяляецца тады ў ейнае цела?

Вуляна, адчуўшы нязручнасць, паварушылася, прыбрала з грудзей зацёклую руку, палажыла на зямлю. І той жа час падхапіла яе з зямлі, падняла ўгору - у пальцы моцна загрукала сэрца. Чыё яно? Сваё, што апынулася раптам не ў грудзях, а на самых падушачках пальцаў, ці, можа, і ў зямлі ёсць сваё сэрца і яно вось так - па-чалавечы - б'ецца?

У гэты час штосьці халоднае і казытлівае заварушылася на яе вуснах, і ёй тут жа захацелася скінуць тое, што варушылася, далоў, гідліва выцерці даланёю рот, але калі яна ўбачыла, што дачушка, якая сядзела ўвесь гэты час каля яе ціха, схілілася над ёю і піхае сваім пальчыкам ёй у рот нейкую казюрку, Вуляна, каб не пакрыўдзіць Любімку, праглынула яе не жуючы.

- Еш, мамка, - плюснуўшы вачыма, узрадавалася дачка.

- А ты чаму не ясі?

- Я ўжо наелася.

Слёзы заслалі Вуляне вочы, праз іх яна нічога не бачыла, але стрымала сябе, каб не заплакаць, не загаласіць і толькі ласкава, з удзячнасцю дакранулася да дачушчынай ручкі. І тут жа, як апёкшыся, штосілы адхапіла сваю руку - пад пальцамі моцна стукацела яе, матчына, сэрца.

Вуляна галадала ўпершыню і таму не ведала, што ў голадзе вельмі страшна бывае пачуць, як ва ўсім, да чаго ты ні дакранешся, пачынае раптам біцца тваё сэрца...

 

Той год быў нечуваны голад. Летапісцы, якія выжылі, перажылі яго, запісалі: «Быў вялікі паморак на Белай Русі».

 

Спачатку на небе з'явілася дзіўная камета з яркім хвастом на захад сонца, якая пастаяла крыху на месцы, нібы вывучаючы незнаёмую ёй зямлю, а затым імкліва рванулася наперад і знікла - Вуляна сама бачыла, як яе ўжо не было відаць, а хвост усё яшчэ ўточваўся ў неба.

А пасля праз два княствы ад іх - Вуляна на свае вушы чула, як пра гэта расказвалі жабракі адтуль, - жанчына нарадзіла нежывое дзіця, па спіне якога поўзала вужака і кусала мёртвае цельца, бо маладзіца зачаравацела быццам бы ад чарадзейства.

Спалоханыя людзі чакалі бедаў, няшчасцяў.

І неўзабаве яны пачаліся.

Ішлі дажджы, і ў вялікай павадзі гінулі пасевы. Вады было так многа, што рэкі паплылі не ўніз, як звычайна, а ўгору, да вытокаў. Затым аднекуль прыляцела вялікая, у палец, саранча са страшнымі кажановымі галовамі - яна паела ўсё, што яшчэ заставалася. Людзі сабралі толькі «сам-трэць» зерня - не вярнулі нават таго, што пасеялі: аддалі зямлі, да прыкладу, мяшок, а ўзялі толькі адну трэць.

Ды і на гэтым няшчасці не скончыліся. Маланкі, як сумысле, падпальвалі сцірты з жытам, град забіваў на выпасах кароў і коней.

«Есці!» - здаецца, паўсюль чуўся адчайны крык.

Па дарогах у розныя бакі пайшлі прошкі і пабірахі - сустракаючыся на ростанях, яны здзіўлена глядзелі адны на другіх: маўляў, чаму яны, дзівакі, ідуць туды, адкуль мы прыйшлі: там жа ўжо няма чаго есці нават самім тутэйшым, людзі гатуюць ежу з рознага лісця, параць у гаршках звычайную траву.

Сакалянскі цівун схаваў быў ад сваіх людзей, што пухлі ад бясхлебіцы, цэлую скрыню з жытам, а яно, кажуць, усё да зернетка ператварылася ў змей - зярняты шыпелі акурат як змеі.

Узлаваныя людзі пасадзілі цівуна на кол. Удзень пасадзілі, а раніцай ён знік - уночы галодныя знялі яго з таго кала...

Голад цьміў людзям розум. Маткі адбіралі ў малых ежу, бацькі не саступалі дзецям, ваўкі - людзям, сабакі накідваліся на жывых гаспадароў і елі іх.

Людзі ішлі ў лясы, каб уратавацца ад паморку, а звяры, наадварот, набліжаліся да паселішчаў, каб падбіраць яшчэ цёплыя целы мерцвякоў.

Некаторыя князі разам з сем'ямі і слугамі, баючыся пошасці, заразы, жылі ў лясах, схаваўшыся, адасобіўшыся, выставіўшы варту, каб у лес да іх ніхто не змог прынесці гэтай заразы, ад якой выміралі цэлыя вёскі і адразу пусцелі людныя гарады.

З'ехаў са свайго хорама ў непраходны Ўсвяцкі лес і князь Васілька. Схаваўся там ад паморку разам са слугамі, чэляддзю, дзецьмі і княгіняю Міхалінай - роднай Вулянінай сястрой.

Якраз іх і хадзіла шукаць Вуляна. Калі голад зусім прыціснуў сям'ю, яна рашуча сказала мужу:

- Пайду ва Ўсвяцкі лес. Пашукаю там сястру.

Небр маўчаў - вядома ж, і яму было балюча глядзець, як пакутуе ад голаду дачка, як яна на вачах чахне. Ды і жонка сама адважылася на такое небяспечнае падарожжа толькі таму, што хацела зберагчы адзіную іх радасць - Любімку, дзеля якой яна цяпер толькі і жыла. Думала, адвядзе ва Ўсвяцкі лес дачушку - там з князевымі дзецьмі, з сястрой-княгіняю ёй лягчэй будзе ратавацца ад паморку, - а сама вернецца дадому, да Небра.

Здымаючы са сцяны ладную вязанку хохлікаў - сушаных карасікаў, якіх налавіў і насушыў Небр, яна спыталася:

- А што ты будзеш есці?

- За мяне, Вуляна, не турбуйся. Выжыву. Яе шануй, - і паказаў на дачку. - А я вунь чорнага зайца высачыў. Сіло змайструю. Злаўлю вушастага.

Небр глядзеў сабе пад ногі. Усталявалася няёмкая цішыня. І каб парушыць яе, ён, паказваючы на раскіданыя каля сябе светлыя, чыстыя ліпавыя клёпкі, усміхнуўся:

- Балею во скончу рабіць. Вернецеся - Любімку ў ёй папялёхаем.

Вуляна маўчала. Яна не плакала, вочы былі сухія - усё ўсярэдзіне ў яе як скамянела. Ужо выходзячы, яна азірнулася, убачыла на покуці лал - колішні падарунак дзядзькі Валодшы, - вярнулася, зняла камень з палічкі - сонечны прамень толькі трывожна слізгануў па ім і схаваўся ў самай сярэдзіне самацвета - і асцярожна паклала ў торбачку, дзе ўжо была сабрана такая-сякая яда.

І рашуча накіравалася да дзвярэй.

 

Княгіняю магла стаць і яна, Вуляна.

Успомніўшы тое, ужо далёкае, маладое і бесклапотнае, яна ўсміхнулася сама сабе - аднымі куточкамі вуснаў. Але Любімка заўважыла гэта, спыталася:

- Мамка, чаго ты ўсміхаешся?

- Так, дачушка. Проста ўспомнілася...

І тут жа яе нібыта прарвала. Яна загаварыла. Гаварыла доўга, не спыняючыся. А можа, яна і не гаварыла? Можа, успамінала моўчкі? Можа, толькі думала, што гаворыць?

Не памятае. Памятае толькі, што малая сядзела ля яе не варушачыся.

 

Друцак Вуляна вельмі любіла.

Пасля таго як памерла яе маці - малодшая сястра друцкага князя Валодшы, - дзядзька ўзяў да сябе ў Друцак на выхаванне дзвюх пляменніц - Вуляну і Міхаліну. Ён вельмі любіў сваю разумную, заўсёды вясёлую сястру і таму ўсю сваю любоў перанёс на яе дачок. Абедзве дзяўчынкі былі падобныя на маці, але Вуляна найбольш: яна, здаецца, і крошкі матчыны падабрала.

Ад гэтай увагі і дзядзькавай ласкі Вуляне, нягледзячы на скрушлівае сіроцтва, здавалася, што ў Друцку ўвесь час свеціць сонца, што ў ім ніколі не бывае пахмурных дзён. Горад, абкружаны сценамі, землянымі валамі і равамі з вадою, стаяў вельмі высока, а таму ўвесь асвятляўся сонцам.

Вуляна любіла бавіць час на высокім дзядзінцы і адтуль, з вышыні, глядзець за шырокую Друць, на лугі і палі зарэчча, дзе кешкаліся людзі, - адсюль яны здаваліся маленькімі-маленькімі, як мурашкі, і гэта цешыла і смяшыла яе.

Часам яна выбягала за сцены, лазіла там у зарасніках лазы і вярбы, часам спускалася нават да самай вады, не баючыся, што назад будзе вельмі крута падымацца на гару зноў, часам нават садзілася там на камяні, якія засталіся пасля апошняй асады горада - дзядзька казаў, што тады наскідвалі са сцен столькі камянёў, што яны выцеснілі ўсю ваду з абваднога канала: у рэчышчы ляжалі адны камяні.

І яшчэ дзядзька расказваў ёй, як пад гэтымі сценамі раней закідалі камянямі кіеўскага князя Ігара Святаслававіча, які тады асадзіў Друцак, але ўзяць так і не змог.

Аднак каля камянёў, каля вады ёй часцей за ўсё чамусьці рабілася страшна, і яна борздзенька ўзбягала наверх, хавалася за сцяну, бегла па замошчанай бярвенцамі вуліцы ў сваю невялікую, але сонечную святлічку, якую яны з Міхалінай вельмі любілі - чатыры акны, якія расчыняюцца, жоўценькія лавы каля сцен...

Князю не падабалася, што пляменніца выбягае за вароты, ён называў яе сваволкаю, аднак не вельмі ўшчуваў за гэта і не надта злаваўся. Бо хто ж, злуючыся, падарыў бы ёй той лал - прыгожы заморскі камень з жывым святлом усярэдзіне, які дзядзька калісьці выменяў у палавецкага хана за тры белі - тры вавёркавыя шкуркі.

Як яна любіла гэты лал, як шанавала яго! Ёй здавалася, што ўсё друцкае сонца збіраецца ў ім і ён тады свеціцца, іскрыцца, іграе ўсімі сваімі брыжамі.

Князь Валодша многа ездзіў, шмат бачыў. Любіў чытаць - у яго былі тоўстыя кнігі, пісаныя рукою па скуры, ён іх чытаў, а потым расказваў, што там напісана. Вуляна і цяпер помніць, як дзядзька расказваў ім з Міхалінаю пра падземныя краіны - тыя, якія быццам бы знаходзяцца ў нас пад нагамі: у адных жывуць людзі рагатыя, у іншых - адна палавіна чалавечая, а другая - сабачая, а ў некаторых - вочы і рот у грудзях. А то ёсць пеўні, на якіх людзі ездзяць. А то ёсць пясчанае мора, якое ніколі не стаіць на месцы: куды вецер дзьме, туды і пясчаныя хвалі ідуць. Яшчэ ніводзін чалавек не пераадолеў гэтага мора - ні на караблі, ні сваімі нагамі...

Таму, калі дзядзька Валодша адкуль-небудзь прыязджаў, Вуляна бегла памагаць яму хутчэй развязваць шырокі пояс, якім ён любіў падпярэзвацца, - яна тады, развязаўшы канцы, бралася за кутасы і бегала вакол князя, выслабаняючы яго ад плеценага пасака. Смяялася яна, смяяўся і дзядзька.

Дзядзька вучыў іх усяму - правільна есці, маліцца, нават чытаць. Яна памятае і да гэтага яго павучанні.

Няхай, казаў ён, ваш язык не будзе хутчэйшы за ваш розум. Беражыце душу, бо ўсё мінецца, а душа даражэй за ўсё.

Прычашчаючыся, цалуючы крыж, казаў ён, нельга чвякаць, плямкаць вуснамі, трэба асцерагацца брыдкіх пахаў з рота - часночнага, хмельнага і іншага смуроду.

Нельга, казаў ён, паганіць, хуліць ежу, крывіцца, моршчыцца за сталом, гаварыць пра стравы, што яны кіслыя, гнілыя, прэсныя, салёныя, горкія, затхлыя, перавараныя, недавараныя - трэба ўсё есці хвалячы, без хулы.

А якія сталы накрываліся ў княскіх харомах падчас святаў ці тады, калі прыязджалі вельмі шаноўныя госці. Чаго там толькі не было!

Запечаныя лебедзі ды жураўлі... Заечыя пупкі... Бараніна салёная... Жаўранкі гатаваныя... Студзень з рабчыкаў... Заліўная зайчаціна... Шчупакі на пары... Беларыбіца... Запечаныя акуні... Юшка з пескароў ды ляшчоў... Языкі ласіныя... Ментузы гнутыя... Піражкі ў арэхавым масле... Медзвяжаціна... Стронга... Двайная капуста... Сачні... Пірагі з макам... Караваі яечныя... Смолачы... Зубраціна... Гальцы... Шышкі - салодкія булачкі...

Нешта халоднае і ліпкае раптам пабегла па яе вуснах - Вуляна злякнулася і машынальна далоняй змахнула з іх тое, што бегла.

- Не бойся, мамка. Гэта - станога. Еш... - Любімка зноў пачала лавіць мнаганожку, якая няспрытна спрабавала ўратавацца ад яе пальцаў.

- Не лаві яе, сонейка маё, - ласкава папрасіла маці. - Няхай бяжыць.

- Мамка, я хачу хохліка, - зусім ціха папрасіла Любімка.

Вуляну аж скаланула - гэтая просьба была як быццам працягам яе ўспамінаў. Якраз вось гэтак за багатым дзядзькавым сталом яна часам сама, капрызна падцяўшы вусны, прасіла: «А я хачу хохліка», і князевы слугі на дарагім падносе з добраю ўсмешкаю неслі ёй адной таго хохліка.

З цяжкім сэрцам, адыходзячы з дому, здымала яна са сцяны апошнюю вязанку сушаных карасікаў. Але ж яны, гэтыя карасікі, якраз і дапамаглі ім абедзвюм выжыць у цяжкай дарозе - праўда, яна сама іх амаль не ела, усё берагла і аддавала дачушцы.

Цяпер у торбачцы заставаўся толькі адзін, апошні хохлік.

«Няхай з'есць, - ласкава падумала Вуляна. - Двор жа блізка ўжо - вунь масток праз Вабіч, які і адсюль відаць, а тады вунь той пералесак, Добрае Поле, ды і будзем дома. Не можа ж быць, каб Небр не знайшоў якой-небудзь ежы».

Яна развязала торбачку, дастала карасіка - цяпер ужо, каб не было лала, яна б была зусім парожняя - і аддала дачцэ. Але тая не выхапіла яго з матчыных рук, а спакойна ўзяла пальчыкамі, разламіла на дзве часткі і большую аддала, вярнула маці:

- Еш і ты...

- Я не хачу, - адмовілася Вуляна.

Яна не маніла - ёй і праўда чамусьці зусім не хацелася есці.

Вочы яе самі сабою затуманіліся, і яна адвярнулася - не хацела, каб дачка ўбачыла, што ў іх стаяць слёзы.

Але ж Любімка ўбачыла ўсё, спыталася:

- А чаго ты тады плачаш? Можа, ты захварэла? Ты ж во толькі што трызніла. Пра нешта ўсё гаварыла, гаварыла, гаварыла. Але я не зразумела нічога.

Вуляна сцяміла: пра тое, што ўспаміналася, яна ўсё ж гаварыла ўслых.

І ўзрадавалася, што дачка нічога не зразумела - то ж трэба галоднаму дзіцяці расказваць пра такія прысмакі...

Яна адплюшчыла вочы, ужо не саромеючыся, выцерла слёзы і з трывогаю, як толькі што ўбачыла, угледзелася ў дачушчын тварык: якая ж Любімка бледненькая! «Але ж нічога, - супакойвала яна сама сябе, - ластавіца ж не худзенькая, бачыш, якая пухленькая, поўненькая - як налітая». І тут жа спахапілася, устрывожылася яшчэ болей: «Што ж гэта я гавару? Яе ж паўната нездаровая - ад голаду. Ад голаду ж людзі таксама пухнуць».

Сэрца моцна застукала, але на гэты раз ужо не ў пальцы, а ў галаву - быццам яно нейкім чынам аказалася не ў грудзях, а ў галаве.

Вуляна не падала выгляду, што спалохалася, стараючыся гаварыць спакойна, казала да дачкі:

- Пацярпі, мая ластавіца, хутка будзем дома. Там татка нас чакае, ён спажывы нам напасвіў. Ты ж чула, як мы адыходзілі, татка казаў, што чорнага зайца высачыў, сіло браўся майстраваць. Я думаю, той заяц ужо трапіў у яго сіло...

Любімка ўсміхнулася - неяк па-даросламу, як і маці: аднымі куточкамі вуснаў.

- Уставай, мамка, - сказала яна. - Пойдзем хутчэй дадому.

Вуляна ж не магла падняцца - цела яе, адчувала, як прыклеілася да зямлі.

- Давай, дачушка, яшчэ паляжым трохі. Двор жа наш ужо блізка, мы з табою мігам дойдзем. Борздзенька дабяжым.

Любімка, згаджаючыся з ёю, махнула галоўкаю і, закусіўшы вусны, няёмячыся пацягнулася ручкаю да другой палавінкі карасіка, якая ўсё яшчэ ляжала на парожняй, скручанай вакол лала торбачцы.

- Еш, еш, ластавіца мая, - падхваліла яе Вуляна і дадала: - Вось даясі хохліка і пойдзем...

 

Князя Васільку яны з Міхалінаю ўпершыню ўбачылі ў дзядзькавых харомах ранняю восенню. Высокі, статны, з акуратнаю попельнаю барадою. У зялёных ботах з тонкай скуры, у лёгкім кажусе грэчаскага вырабу, абшытым залатымі карункамі.

Шчыра кажучы, ён ім абедзвюм спадабаўся.

Князь Васілька заехаў у Друцак, вяртаючыся са сваёй паездкі ў Залатую Арду, да ўнука Чынгіс-хана - Батыя.

Яшчэ ўлетку Васілька падрыхтаваў лодкі, спусціў іх на ваду Дняпра каля Копысі і паплыў да Кіева. Месяцы тры яго не было відаць у княстве, нічога не было чуваць таксама і пра яго гасцяванне ў Ардзе.

І вось ён вярнуўся. З гэтага выпадку князь Валодша зрабіў у Друцку вялікі пір, на якім было шмат людзей. Была дружына, былі гудцы і глумцы. Былі, вядома, і яны з Міхалінаю. Слухалі, пра што гаварылася, вельмі ўважліва, баючыся што-небудзь прапусціць - князь жа быў у страшнага Батыя!

- А чаго ты сам туды паехаў? - дапытваўся ў яго дзядзька.

Васілька на гэтае пытанне адказаў сваім:

- А ці чуў ты, што ў Ляхах татары нарэзалі пяць мяшкоў вушэй? І адразалі ж толькі па аднаму вуху - другое пакідалі.

- Ён збаяўся за свае вушы, - зарагатаў глумец Мак'ян, але яго ніхто не падтрымаў, і ён хуценька закрыў свой рот.

Князь Валодша, які адгаворваў Васільку ад гэтай паездкі, нецярпліва спытаўся:

- Ну дык расказвай, як яны цябе там прымалі.

Васілька гаварыў не спяшаючыся, павольна, нібыта ўспамінаючы вось зараз усё тое, што з ім было ў Ардзе. Яго ўважна слухалі - маўчалі нават глумцы. Толькі нямы гудзец Юрша выдаў нечакана ў жалейку выпадковы гук і сам спалохаўся гэтага.

- Паклікалі мяне да Бату, у шацёр да яго правялі. «Васіль, а чаму ты да мяне раней не прыходзіў?» - спытаўся ён. Я не адказаў нічога. Ды ён і не чакаў адказу, сам гаварыў далей: «Але добра, што цяпер прыйшоў. Ці п'еш ты чорнае малако - наша піццё, наш кумуз?» - «Дагэтуль не піў, - кажу, - а цяпер, калі ты падносіш, вып'ю». Выпіў я тое кабылячае доіва, зморшчыўся. Кажу: «Пайду пакланюся царыцы». - «Ідзі», - кажа Бату. Прыйшоў я да ханшы, ёй пакланіўся. А Бату ўжо туды мне коўш віна прыслаў: «Не прывыклі вы піць кумуз, то пі віно».

- Ну і што ж ён табе паабяцаў? - спытаўся Валодша.

- А нічога ён мне не абяцаў. Даручыў зямлю, маю зямлю, якая ў мяне і была. І ўсё.

- Дык а чаго ты тады ездзіў, прыніжаў сябе, кланяўся? Кабылячае доіва піў? Цераз д'ябальскія агні перад ханскім шатром праходзіў? Ты ж вялікі князь! А ты едзеш у Арду толькі таму, каб сказаць Батыю, што будзеш яму спраўна плаціць даніну.

- Не, князь Валодша, я ездзіў туды, каб вярнуцца, - неяк загадкава адказаў Васілька і дадаў: - А многія князі не вярнуліся: не пакланіўся агню ля шатра - зарэзалі нажом, не выпіў кумузу - атруцілі. А я вярнуўся.

Замест таго каб адразу ж, пабачыўшыся з Валодшам, зноў ехаць у сваё княства, Васілька затрымаўся ў Друцку надоўга - яму спадабаліся Валодшавы пляменніцы, і адну з іх ён папрасіў у жонкі. Праўда, выбраў не яе, Вуляну, а малодшую - Міхаліну.

Дзядзьку гэта не спадабалася, ён абурыўся:

- Адзін камень шмат гаршкоў разбівае. Ты, Васілька, ганьбіш маю Вуляну. Я ж не магу аддаць табе малодшую, пакуль старэйшая не ў ажэньстве. Бяры старэйшую.

Аднак Васілька ці то жартам, ці то ўсур'ёз адказаў на гэта:

- Я ўзяў бы, Валодша, і абедзвюх - яны ж абедзве і прыгожыя, і спрытныя, і добрыя. Але ж я ўжо не малады чалавек - баюся, не спраўлюся...

- А я не аддам замуж Міхаліну, пакуль не выйдзе замуж Вуляна.

Аднак абедзвюм дзяўчатам пара ўжо было думаць пра замужжа, і таму дзядзька пачаў шукаць для старэйшай пляменніцы жаніха.

Князь Глеб Каханаўскі Вуляне спадабаўся яшчэ больш, чым Васілька. Дзядзька вельмі хваліў яго - ён і харобры, ён і сумленны, ён і добры, ён і ласкавы, ён і руплівы.

Глеба выхоўвала адна маці, і яна перадала сыну шмат чаго са свайго вельмі жаноцкага характару.

На княства Глеб сеў малалетнім - у Каханава яго прывезла маці са сваім цівуном. Калі маці ад'язджала, ён ніяк не мог адважыцца выпусціць са сваіх рук повад матчынага каня - так баяўся застацца на княжанні адзін. Пасля, праўда, перажыў свой страх, абвыкся і ўжо сам пасміхаўся са сваіх маладых дзівацтваў.

Неўзабаве, яшчэ той жа зімою, Вуляна стала жонкаю князя Глеба і пераехала ў Каханава, а Міхаліну ўжо вясною звёз у свой церам Васілька.

Перад самай жаньбою князь Глеб толькі што вярнуўся з паходу на яцвягаў - дзядзька Кандрат, на землі якога нападала гэтае племя, паклікаў яго: «Пойдзем на яцвягаў», і ён згадзіўся.

З гэтага паходу Глеб нічога, здаецца, не меў, апрача, можа, палоннага яцвяга, якога палюбіў, як брата свайго, і прывёў яго ў Каханава. Яцвяг быў маўклівы, спакойны, вынослівы, працалюбівы, і князь неўзабаве зрабіў яго сваім цівуном. Здаецца, мудрэйшага і справядлівейшага цівуна не было на свеце: Небрам былі задаволены ўсе - і сам князь, і яго людзі.

Яцвяг заўсёды пра нешта зацята думаў і маўчаў - часам нават здавалася, што ён нямы. Маўклівасць і зацятасць Небра яе, Вуляну, спачатку раздражняла, а потым як нешта здарылася, як нехта начараваў ёй, - яна закахалася ў гэтую маўклівасць і гэтую зацятасць яцвяга. І ўжо, сама таго не жадаючы, не магла ні дня правесці, каб хоць здалёку не ўбачыць яго.

Яна, хоць іхняе ажэньства з Глебам і было такое паспешлівае, не была абыякавая да князя, здаецца, нават любіла яго.

Але ж Небр... Які таямнічы, які загадкавы яго твар!

Калі князь ад'язджаў куды, быў у паходзе, Вуляна сумавала без яго, хацела, каб ён хутчэй вярнуўся.

Але ж яцвяг... Як ёй хацелася разгадаць ягоную загадку: чаго ён усё маўчыць?

Пры ім з ёю нешта рабілася: ногі станавіліся як не свае, ва ўсім целе разлівалася млявая, прыемная цеплыня, шчокі чырванелі, а сэрца пачынала так гучна біцца, што яна спяшалася адысціся як мага далей ад мужа - баялася, што ён пачуе, як яно стукае.

Словам, здарылася тое, што і павінна было здарыцца.

Сумленны яцвяг, адно сказаўшы Вуляне: «Не патрывожыўшы пчол, мёду не есці», пайшоў да князя, расказаў яму пра ўсё і настойліва запатрабаваў:

- Я хачу тваю жонку, князь.

Гэтая неразумная, як здавалася ўсім, прыстойнасць цівуна прывяла князя ў лютасць, і ён выхапіў з бабровых логнаў меч і хацеў пасячы ўжо і княгіню, і цівуна, але яго стрымалі дружыннікі. Яны не выпускалі князя з рук, пакуль Вуляна і Небр не сышлі з ягоных вачэй - яшчэ перад тым, як збочыць у лес, княгіня азірнулася і ўбачыла, што Глеба ўсё яшчэ трымаюць дружыннікі, а ён спрабуе вызваліцца ад іх.

Узяўшыся за рукі, яны з Небрам ішлі павольна, не спяшаючыся, бо не ведалі, куды ісці і што ім рабіць далей...

 

- Мамка, я даела хохліка... - Дачка перапыніла яе ўспаміны.

- Ну і добра. Тады і пойдзем, мая ты ластавіца.

Уставаць Вуляне не хацелася - стома так і не пакінула яе цела. Але яна разумела, што такая зняможанасць не ад стомы, а ад голаду, і таму, колькі ні ляжы, колькі ні адпачывай, сілы не прыбавіцца.

Дачушка, узрадаваная, што яны нарэшце пойдуць, а неўзабаве будуць і дома, усхапілася дужа борздзенька, ды і яна сама, каб не паказваць Любімцы сваёй слабасці, паднялася таксама хутка - ды так хутка, што аж павяло ўбок, і Вуляна, нібы аступіўшыся, ледзь не павалілася зноў на траву. Але, ухапіўшыся за Любімчыну ручку, затрымалася, устояла і вінавата, нібы апраўдваючыся ў нечым перад дачкою, сказала:

- Во якая ты моцная. Гэтак добра мяне падтрымала.

Так, узяўшыся за рукі, нібы перадаючы адна адной сваю сілу, маці і дачка неўзабаве падышлі да старога моста цераз раку Вабіч.

Гэты мост быў іхні. Яго пабудаваў Небр якраз у той год, калі нарадзілася Любімка. Дарога славілася сваёй люднасцю, па ёй кожны дзень ехалі вазы, людзі плацілі за пераезд праз раку, і яны з Небрам жылі з гэтага.

Але тое ўжо было пасля.

А напачатку, тады, калі яны пакінулі Глеба ў руках дружыннікаў, - даганяць іх князь, крыху астыўшы, ці то не схацеў, ці то збаяўся: прадбачлівы яцвяг на нялёгкую размову з князем на ўсялякі выпадак узяў з сабою меч - усе сцежкі і дарогі былі іхнія і не іхнія: па любой з іх яны маглі ісці, але не ведалі, куды іх могуць прывесці нават знаёмыя пуцявіны.

Дзядзькі Валодшы ўжо не было ў жывых. Абклалі нядобразычліўцы горад, ён зачыніўся ў ім, але ваяваць не стаў, а выйшаў да іх з мірам. І ўсё было добра, і пір яны між сабою ўчынілі, і весяліліся і радаваліся. А назаўтра дзядзька раптоўна памёр - відаць, атруцілі нелюдзі.

Таму ісці ў Друцак, які зусім апусцеў пасля смерці дзядзькі Валодшы, Вуляне не было ніякага сэнсу.

Яны пайшлі ў двор Зубрэвічы, дзе князяваў Сямён Зубрэвіцкі - братаніч дзядзькі Валодшы, сын яго брата, а Вулянін стрыечны брат.

Аднак Сямён не адважыўся прыняць іх, збаяўся гневу князя Глеба - яны ж цалавалі між сабою крыж.

Таму Небр, не атрымаўшы ніякага прытулку і ніякай работы ў князевым маёнтку, змушаны быў разам з люзнымі людзьмі, з сялянамі, якія згалелі, пайсці ў наёмнікі. Ён стаў лаўніком - лавіў на дарогах рабаўнікоў, якія нападалі на пахаджан і паязджан.

Небр на Тумініцкай пустэчы сваімі рукамі пабудаваў сабе хату - цесля, будляр, бондар ён быў адменны. І гаспадар такі ж - калі ў іншых людзей не было дымароў - дым з хаты выходзіў праз дзверы, - ён зрабіў над агнішчам адтуліну ў страсе і паставіў на яе комін: выдзеўбаў у вялікай і тоўстай калодзе дзірку, абмазаў яе, каб не загарэлася, глінай і ўзнёс на страху.

А калі яцвяг пабудаваў яшчэ вось гэты мост, яны з Вулянаю пачалі жыць не сказаць каб багата, але і не бедна - у іх на стале пачалі з'яўляцца і запечаныя лебедзі, і гатаваныя жаўранкі, і двайная юшка, і заліўная зайчаціна...

Аднак удосталь нацешыцца сваім шчасцем ім не ўдалося.

Разбойнікі, якія злаваліся на лоўкасць і шчырую службу лаўца, перастрэлі аднойчы яго аднаго ў лесе і - ім было за што яму помсціць! - выкруцілі Небру нагу. Не забілі, не зарэзалі, а толькі пакалечылі нагу, каб болей ён не перашкаджаў ім...

 

Вуляна, не выпускаючы са свае рукі пухленькай ручкі дачушкі, нясмела, асцярожна ступіла на свой мост.

Ад часу Небравага калецтва за гэтым мостам ужо ніхто не глядзеў - ніхто не папраўляў яго, не рамантаваў. А цяпер, у гэты паморак, мост зусім стаў не патрэбны - хто і што будзе вазіць па ім, калі ўвесь набытак людзей зараз можа змясціцца ў жабрацкіх торбах!

Ісці па мосце было нязручна - коткія бярвенцы, якія нічым ужо не прывязаны да лаг, круціліся, выслізгвалі з-пад ног, і Вуляна, лёгкае цела якой усё апярэджвала ацяжэлыя ногі, з усіх сіл стрымлівалася, каб не ўпасці. І ўсё ж не ўтрымалася, павалілася, калі першаю, спатыкнуўшыся, трапіўшы ножкай у дзірку ў мосце, паляцела Любімка, пацягнуўшы за сабою і маці.

Дачушка ўсхапілася адразу ж, а Вуляна, падымаючыся, узялася за струхлелую парэнчу, якая засталася толькі з аднаго боку, аднак парэнча захісталася, і жанчына зноў села на мост.

Вабіч пад ёю маўчала. Яна цякла так спакойна, павольна, бясшумна, што здавалася, быццам вада зусім не рухаецца, а стаіць на месцы. Праз шчыліны між бярвенцамі яна бачыла, што і пад мостам рака не бурліць, не шуміць, а, натыкнуўшыся на палі, спакойна, ціха абцякае іх з двух бакоў. Аж не верыцца, што вунь там, ніжэй, на завароце, яна збівала іх некалі з ног.

Вуляна падпаўзла да самага краю моста і ўгледзелася ў запаволеную плынь Вабічы. І гэты спакой, і гэтая запаволенасць нібыта самі сабою заплывалі ў яе і напаўнялі нейкай дзіўнаю незямною цішынёю.

Рака... Вада... Спакой... Цішыня...

Дык вось, вось жа яно - вырашэнне ўсіх клопатаў і турбот! Не трэба нікога шукаць і хвалявацца ад таго, што тыя, каго ты шукаеш, схаваліся так, што іх немагчыма знайсці...

І ёй вельмі захацелася туды, уніз, дзе так ціхаплынна цячэ вада, дзе, патрывожаныя ёю, на дне ракі лена перакочваюцца пясчынкі, а далей, ля самага берага, нячутна варушацца травінкі, якія зайшлі ў раку...

Дык вось жа яно, яе шчасце!

Вуляна ўзялася за слупок парэнчы і пачала - як забілася ў ім яе сэрца! - падсоўвацца бліжэй, бліжэй, бліжэй - на самы край... Але тут Любімка спалохана закрычала:

- Мамка, куды ты?!

І сваімі пальчыкамі ўзялася расшчэпліваць матчыны пальцы, якія моцна сціскалі калок. Вуляна неахвотна выпускала патрэсканае дрэва з рук і толькі злавалася на дачку, якая замінае таму, што вось-вось магло б адбыцца...

Калі Любімка адагнула ад калка апошні матчын палец, Вуляна, як мёртвая, упала спінаю на мост і заціхла - ёй замінаў рубежаваты лал у торбе, на які яна адкінулася, але маці не зважала на гэта і не варушылася.

Цяпер сэрца яе было ў спіне. А можа, і ва ўсім мосце - яе так калаціла, што аж падкідвала на бярвенні. Як усё роўна сэрца яе размножылася і цяпер білася ў кожным кругляку пад спінаю.

І ў гэты час з боку недалёкага лесу пачулася тужлівая песня - нехта ці то плакаў, ці то прычытаў там:

 

Ой, цёплае сонейка так ласкава грэе,

А мяне ж яно абмарожвае.

Ой, рассаджу я ды па ўсіх красачках

Ды сваю тугу незагойную.

 

Песня была ціхая, журлівая, сумная. Той, хто спяваў, здаецца, уклаў у яе ўсю сваю душу.

І раптам песня як узарвалася, спявачка як загаласіла:

 

Ай, спадарыня, перапёлачка,

Ай, мая зорухна, маё сонейка.

Дай жа дзіцятку хоць бы зернетка,

Хоць бы лыжачку, хоць бы кропельку

Варыўца сырога-а-а-а...

 

Песня разрывала душу. Але Вуляна слухала яе надзіва абыякава - яна як быццам супакойвала яе.

- Глядзі ты, - як сама сабе вымавіла яна, - жывая. Не з'елі яе ваўкі.

- Пра каго ты, мамка? - спыталася Любімка.

- Ды пра Бялуху, - адказала ёй маці.

Яшчэ калі Вуляна не збіралася шукаць Усвяцкую пушчу, Бялуха, гаротная ўдава княскага дружынніка Гарнастая, грыдзя, які збіраў даніну, паела ўсю лебяду і на двары, і за хатаю і, каб хутчэй скончыліся галодныя пакуты, з маленькім сваім сынам пайшла ў лес - на з'ядзенне звярам. Але як назнарок іх, быццам зачараваных, бокам абыходзілі ваўкі, а ў дадатак да ўсяго малы Бераж адшукаў у лесе нейкія смачныя салоднія карэнні, еў іх сам і карміў імі маці.

Гэта ж колькі ўжо часу прайшло, а яны ўсё жывыя...

- Бачыш, дачушка, як яно бывае, - не гледзячы на Любімку, задумалася Вуляна. - Таго, хто хоча памерці, ваўкі не чапаюць, а хто не хоча - абавязкова з'ядуць.

- Мамка, мне страшна. Пойдзем хутчэй адсюль, - заплакала малая і ўзялася падымаць маці.

Вуляна, каб, устаючы, выпадкам не віхлянуцца, не ўпасці ў раку, адсунулася далей ад краю моста і з дапамогаю дачкі пачала падымацца на ногі.

Як яны перайшлі Добрае Поле, яна яшчэ памятае - іх увесь час даганяла, нібы падпіхвала ў спіну галашэнне Бялухі:

 

Хоць лыжачку варыўца сырога-а-а...

 

Памятае таксама, як яны ўбачылі сваё селішча, драўляны комін над зялёнаю страхою - Любімка вельмі ўзрадавалася гэтаму.

Але яна ўжо не памятае, што было далей - як дайшла да свае хаты, як ужо на сваім ганку ўпала на рукі Небра.

Ачнулася Вуляна ў хаце. Яна ляжала на мядзведжай шкуры, а Небр стаяў над ёю з карцом у руках і пырскаў на яе твар вадою. Першае, што кінулася ў вочы, былі чамусьці стружкі ў яго барадзе. А твар у мужа і цяпер быў непраніклівы. Яна разумела, што робіцца зараз у яго душы, аднак аблічча зусім не выдавала гэтага.

- Як ты тут жыў без нас? - ласкава спыталася Вуляна. - Што рабіў?

- Цэбар вунь скончыў, - вачыма ён паказаў некуды за яе.

Яна, не ўстаючы, павярнула галаву і за сваёю спінаю ўбачыла новую балею - з кароткіх клёпак, з двума вушкамі, каб было за што брацца. Усміхнулася:

- Вось і добра. Нагрэем вады ды і пакупаем Любімку. Пыл, што ў дарозе набраўся, змыем з яе.

Яна даланёю выцерла мокры ад пырскаў твар, зірнула ў вочы Небру:

- А дзе твой заяц? Ты ж сіло рабіў.

- Няма зайца, - Небр адвёў вочы ўбок - не вытрываў яе позірку.

Ад рэзкага руху выпала з барады стружка, упала на Вуляніну руку.

- Не злавіў?

- Не, злавіць-то злавіў, але яго нехта з сіла выняў...

- А што ж ты сам ясі?

Небр моўчкі пакульгаў да сцяны, зняў з яе новую вязанку сушаных хохлікаў, якая вісела на тым жа самым месцы, і, вярнуўшыся, асцярожна паклаў на мядзведжую шкуру перад Вулянаю.

- А яшчэ ў мяне варыва ёсць. Жменю мукі-міжсіткі расстараўся, у траву ўсыпаў.

Абнавіць балею, пакупаць у ёй Любімку ім не ўдалося - наеўшыся варыва і хохлікаў, яны ўсе ўтраіх моцна і непрабудна заснулі. Вуляна, праўда, некалькі разоў за ноч прахоплівалася ў нейкай невыразнай трывозе, але, палапаўшы каля сябе, нібы шукаючы чаго, па мядзведжай поўсці, зноў правальвалася ў цяжкі і нездаровы сон.

А ранкам іх усіх разбудзіў незразумелы шум пад вокнамі - пад'ехалі нейкія калёсы, спыніліся ля хаты, загаварылі людзі.

Вуляна яшчэ не прачнулася, не паспела як след расплюшчыць вочы, як у хату ўвайшлі двое мужчын.

- Хопіць спаць! - нават не павітаўшыся, гучна загукаў на ўсю хату адзін з іх, а потым, нібы засаромеўшыся свайго крыку, сказаў цішэй: - Уставай, Вуляна, гаворка ёсць.

Вуляна пачала падымацца. І зрабіла гэта, мусіць, рэзка, бо ў яе закружылася галава і яна ледзь не ўпала зноў на шкуру, але ўхапілася за вушкі новай балеі і толькі так устояла на нагах. Усё яшчэ трымаючыся за вушкі, абышла балею і села на лаўку каля сцяны.

- Ты што, Вуляна, хворая? Заразу маеш? - занепакоіўся мужчына, крыху адышоўся ад яе і зноў надзеў на галаву зімовую ваўчыную шапку, якую трымаў ужо ў руках, - як усё роўна збіраўся ўцякаць.

Брата князя Васількі Вуляна пазнала не адразу. Толькі пасля таго, як ён зняў шапку, з-пад якой, вызваліўшыся, адразу ж сталі дыбка густыя валасы, яна ўспомніла, што гэта Давойна.

- Не бойся, Давойна, ніякай заразы ў мяне няма. Балазе абыходзіць нашу хату пакуль зараза, - сказала яна і нават паспрабавала пажартаваць: - А хістаюся я, відаць, ад таго, што гэтую ноч пераспала... Падыходзь, Давойна, бліжэй, не бойся. Чаго так парану прыехаў?

Князеў брат, хоць і няўпэўнена, але ўсё ж падышоў да Вуляны, сеў побач на лаўку, зноў зняў шапку - лета на носе, а ён у зімовай шапцы парыцца! - паклаў кучомку між сабою і ёю - нібыта гэтым хацеў абараніцца, адгарадзіцца ад заразы, калі яна ўсё ж ёсць у гэтай хаце.

Вуляну нечакана забілі дрыжыкі. Сунімаючы іх, яна гаварыла да госця:

- Ну і схаваліся ж вы, Давойна, ад паморку. Мы з Любімкай увесь Усвяцкі лес абышлі, але вас так нідзе і не знайшлі.

- А чаго вы там шукалі? Князь жа ў Відзеніцкай пушчы жыве.

Вуляна, здаецца, не здзівілася - быццам яна і сама гэта ўжо ведала.

- А як там мая сястрыца, Давойна?

Давойна не адразу адказаў ёй. Маўчаў доўга, а тады ўздыхнуў:

- Няма ўжо ў цябе, Вуляна, сястры.

Вуляна не зварухнулася. Сядзела, маўчала і толькі няўцямнымі вачамі глядзела на Давойну - быццам і не чула таго, што ён сказаў ёй.

- І ў лесе не схавалася Міхаліна, - задумліва гаварыў госць. - Нехта і ў лес прынёс заразу. Можа, людзі, можа, сабакі. А можа, і ваўкі. Яны ж заражаюцца ад мёртвых... Усе мы тут у гасцях госцім.

Аднак і пасля гэтага Вуляна не ачнулася. Яна сядзела нерухома і толькі глядзела ў адну кропку - некуды за Давойну, удалячынь.

- Дык вось, Вуляна, калі памірала княгіня, яна прасіла князя нікога не браць сабе ў жонкі, апрача цябе. Непакоілася, што любая іншая мачаха не будзе маткаю яе дзецям. А ты з ласкаю і дабратою будзеш гадаваць іх. Вось князь і прыслаў мяне па цябе. Так што збірайся, паедзем.

Наступіла даўкая цішыня. Маўчала Вуляна, усё гледзячы некуды за Давойну, маўчаў Небр, пахмурна пазіраючы сабе пад ногі, маўчала Любімка, якая гладзіла маці па руцэ.

- А яе куды? - нібы прачнулася Вуляна і прытуліла да сябе дачку.

- Бяры з сабою, - параіў Давойна. - Яды ж і ёй хопіць. І ты ж вунь высахла ўся. Як цень стала. Цальба табе самой нада.

- А Небр? - Вуляна рашуча павярнулася на хату, нібыта шукаючы вачыма мужа.

- Ты ж ведаеш, што Васілька не хоча з-за яго сварыцца з князем Глебам. Не хоча па-новаму гнявіць яго...

- Не паеду! - рашуча закрычала яна.

Небр стаяў у парозе, быццам пільнуючы, каб ніхто не зайшоў без патрэбы ў хату і не выйшаў з яе.

- Едзь, Вуляна, - глуха, але цвёрда сказаў ён. - Ты ж сама той лес столькі шукала, а цяпер адмаўляешся ехаць.

Вуляна паволі, не спяшаючыся - мусіць, баялася, што зноў закружыцца галава, - пайшла да парога - нібыта яна, вырашыўшы ехаць, выходзіла з хаты, каб вось зараз садзіцца на калёсы. Але раптам, дайшоўшы да мужа, яна кінулася яму на шыю і зноў выдыхнула:

- Не паеду!

Яцвяг не чакаў такога ад жонкі, а таму, не ўтрымаўшыся на адной назе, нязручна сеў на лаву, дзе стаялі драўляныя ваданосы, быў іншы посуд. З яе паляцелі долу, пакаціліся па падлозе стаўцы, гаршкі ды гарлачы, пасыпаліся розныя накрыўкі. Яна ж, не зважаючы на гэта, ашчаперыўшы Небра, не выпускаючы яго са сваіх рук, нібы ўгаворваючы і сябе, і астатніх, паўтарала, праўда, ужо цішэй, адно і тое ж:

- Не паеду, не паеду, не паеду...

Сядзець вось так, напаўлежачы, прысланіўшыся галавою да сцяны, Небру было нядобра, няёмка, але ён, трымаючыся абедзвюма рукамі за лаву, рабіў усё, каб не патрывожыць жонкі, якая ўсё яшчэ вісела на ім. Яму самому хацелася абняць яе, каб аж затрашчалі косці, аднак замест гэтага ён спакойным і нават адчужаным голасам казаў:

- Трэба, Вуляна, ехаць. Трэба. Трэба ратаваць Любімку.

Вуляна, пацішэлая, крыху супакоеная, ужо, здаецца, і згаджалася, што трэба ехаць у лес, да князя, каб схаваць там ад паморку сваю Любімку, а потым зноў, як усё роўна ўсяляўся хто ў яе, крычала:

- Не паеду!

І ўсё ж агульнымі намаганнямі яе ўдалося пераканаць, што яна, паехаўшы, пажыўшы там, у лесе, угаворыць потым князя і той згодзіцца забраць да сябе і Небра.

Першы пайшоў з хаты вазатай, які так і прастаяў увесь гэты час моўчкі, не сказаў ані слова.

Вуляна наўзверх сарафана апранула сваю любімую целагрэю - лёгкае жаночае плацце, якое насіла яшчэ ў Друцку, - прыбрала ва ўсё лепшае, што было ў яе, Любімку і пайшла да дзвярэй.

Пакуль збіраліся Вуляна і Любімка, Небр стаяў як укапаны, на адным месцы, з хаты ён выйшаў ужо тады, калі крануліся калёсы, калі заплакалі Вуляна і Любімка. Сам Небр не плакаў - усё ў ім нібыта скамянела, - адно толькі няпэўна махнуў рукою; па яго непраніклівым твары і цяпер нельга было ўявіць, што робіцца з ім, якія буры віруюць у душы яцвяга.

Калі ўжо з Добрага Поля жонка з дачкою ў апошні раз памахалі яму рукамі, ён таксама няўпэўнена падняў сваю і той жа час апусціў яе: позна, яны ўжо ўсё роўна нічога не ўбачаць. Не стаўшы чакаць, калі калёсы зусім схаваюцца за пералескам, Небр павярнуўся і, валочачы пакалечаную нагу, пакульгаў у хату.

Каля ганка, пад сцяною стаяла вязаная барана з драўлянымі зубамі, ён зачапіўся за яе, бяздумна памацаў вузлы, пахітаў зуб'е, не разумеючы, навошта гэта робіць.

Падняўся на ганак, пайшоў да дзвярэй у хату, якія ўсё яшчэ былі расчынены напята...

У хаце спрабаваў нешта рабіць, нечым заняцца, аднак нічога ў яго не выходзіла - усё валілася з рук.

Убачыў на мядзведжай шкуры торбачку, з якою Вуляна хадзіла шукаць князя, падняў яе, каб прыбраць куды, аднак адчуўшы, што яна не парожняя, залез у яе рукою і дастаў лал. Камень быў халодны і бліснуў нейкім трывожным цьмяна-чырвоным святлом. Успомніўшы, што Вуляна вельмі любіла свой камень, пашкадаваў, што жонка забыла яго, і, падумаўшы, што з ім зараз рабіць, паставіў на ранейшае месца - на палічку ў покуці.

Доўга стаяў, бяздумна глядзеў на лал і адчуваў, як па ім ад ног да галавы падымаецца нейкая незразумелая трывога.

З таго боку, куды паехалі княскія калёсы, раптам пачулася тужлівая, як плач, песня:

 

Ай, спадарыня-перапёлачка,

Ай, мая зорухна, маё сонейка,

Дай жа дзіцятку хоць бы зернетка,

Хоць бы лыжачку, хоць бы кропельку

Варыўца сырога-а-а-а...

 

Дзверы ў хату былі ўсё яшчэ адчынены, і таму песню было добра чуваць. Небр адразу ж пазнаў, што спявае Бялуха - тая самая Бялуха, якая ўжо даўнавата пайшла з сынам у лес на з'ядзенне ваўкам...

Ён хутка, як мог, выкульгаў на вуліцу і напраўду ўбачыў Бялуху - яна, перайшоўшы Добрае Поле, набліжалася да селішча. З аднаго боку за яе руку трымаўся сын, а з другога - нейкая дзяўчынка.

Калі Бялуха падышла бліжэй, у дзяўчынцы ён пазнаў сваю дачку і хутчэй пакульгаў насустрач.

- Дзе ты ўзяла Любімку? - спытаўся ён у Бялухі. - Яна ж паехала.

- Ля твайго моста.

- А дзе Вуляна?

- Пад мостам ляжыць. Коні яе забілі.

- Якія коні?

- Князевы. Яны ўпудзіліся.

- А хто іх спудзіў?

На гэтае пытанне Бялуха не адказала - яна адно роспачна загаласіла.

 

Мне здаецца, што я сам бачыў, як усё гэта адбывалася.

Коней, якія беглі трухам, вазатай не паспеў стрымаць, перавесці на звычайны крок - якраз бегам яны і ўзляцелі на леткі, раскатаны Небраў масток. І ў гэты час з правага боку, з кустоў, усхапілася раптам Бялуха, якая шукала там лебяду, чамусьці замахала сваім рыззём, прарэзліва закрычала. Коні ўпудзіліся, не зважаючы на напятыя лейцы, кінуліся ўлева, збілі падгнілую парэнчу, пападалі ў раку самі і пацягнулі за сабою калёсы з людзьмі. Я яшчэ раз сведчу, што ўсё гэта бачыў, помню і ў дэталях магу расказаць, як гэта адбывалася: як ламалася парэнча, як фыркалі коні, як раскотваліся бярвенцы пад калёсамі, як яны тарчма падалі ў раку. І як Вуляна ў самы апошні момант нагою спіхнула з калёс Любімку...

На наступны год летапісец запісаў: «Нічога не было. Было ціха».

 

Бялуха і Небр выгадавалі Любімку і Беража. Бераж аказаўся вельмі кемлівым хлопчыкам, той жа год усё навучыўся рабіць сам - ставіць сіло на зайца, лавіць рыбу, знаходзіць пчаліныя гнёзды і раі. Не адставала ад яго і Любімка - яна ведала ешчыя травы, ірвала шчавель ды крапіву, а ў грыбах не было ёй роўных.

Ніхто не сумняваўся, што дзеці, калі вырастуць, абавязкова пажэняцца: яны ж як хадзілі, узяўшыся за рукі, малыя, так не расставаліся і цяпер - усюды толькі рука ў руцэ.

Іх працавітасць і кемлівасць упадабалі ў маёнтку і забралі да сябе. А калі князь Зубрэвіцкі пахваліўся імі ў Друцку, іх перапрасілі ў Друцак - там якраз пасля чарговай аблогі трэба было падсыпаць абарончыя валы, паднаўляць Дольны горад. А Бераж - знакаміты цясляр: гэтаму рамяству яго навучыў Небр. Вельмі радавалася пераезду Любімка - яна бачыла Друцак, пра які ёй столькі расказвала мамка! І як толькі здаралася вольная часіна, яна, як і маці, проста стаяла на дзядзінцы і проста глядзела на шырокія, разараныя палі за Друццю.

У Друцку яны мелі сваю гародню, а потым атрымалі ў валоданне Гарнастаі, Відзенічы, Радасну.

У іх было дзесяць дзяцей, і ўсе хлопцы. Ніводнай, хоць бы на развод, дзяўчынкі!

Затое ў іхніх дзяцей нараджаліся толькі дзяўчаты. З трох унукаў Любімкі і Беража, якія ў друцкіх харугвах хадзілі па крыжакоў да Зялёнага Лесу, з Дубровенскай бітвы вярнуўся толькі адзін, апошні, - двое іншых, старэйшых, на пачатку бою разам з коньмі ўваліліся ў воўчыя ямы.

Не вярнуўся з Зялёнага Лесу і муж Фенкі, Вулянінай праўнучкі. Маладую аўдавелую жанчыну ўпадабаў князь Мітка Сякіра, які на ўсіх сваіх паперах падпісваўся: «Дзмітрый Зубрэвіцкі». Ён узяў яе да сябе ў двор, а калі яна нарадзіла яму сына, падараваў ёй Тумініцкую пустку - якраз тую пустку, дзе стаяла калісьці хата Вуляны і Небра.

Кажуць, што мой прадзед Сямён гаварыў, што яго дзед Анціп усё ўспамінаў пра нейкага нашага князя Валодшу, пра нейкі лал - рубінавы камень, што свяціўся. І яшчэ згадваў Мітку Сякіру, які, паставіўшы свой хорам, жыў у нашых Зубрэвічах...

 

Калі я бываю ў Друцку, заўсёды ўзбіраюся на высокае, вельмі высокае гарадзішча, дзе вецер пачынае ўжо надзьмуваць сарочку, як ветразь, хаджу там, думаю, углядаюся адсюль, з вышыні птушынага палёту, удалячынь, за Друць, у зарэчныя лугі і палі, дзе, як і тады, ходзяць, працуюць маленькія, як мурашкі, людзі, і тады мне здаецца, што на друцкім замчышчы я не адзін і гляджу на ўсё не толькі сваімі вачамі - быццам са мною ходзіць і глядзіць яшчэ хтосьці іншы.

І я напраўду, здаецца, чую словы, якія нашэптвае мне нехта невідомы: «А вось тут во жыў дзядзька Валодша. А во тут во стаяла царква. А во тут во была наша святліца, у якой жылі мы з сястрою...»

І яшчэ мне часам нясцерпна хочацца пашукаць той злашчасны Небраў мост цераз Вабіч, але я адгаворваю сябе, пакідаю гэта на потым:

«А навошта? Ты ж ужо і так калісьці, вельмі даўно, за смугою часу быў там і ўсё тое бачыў».

 

2000


2000

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая