Сонца падымалася з мора — ён глядзеў, і гэта яму ніколі не надакучала.
Сонца заходзіла ў мора — ён глядзеў, і гэта таксама яго заварожвала, нібыта вось-вось павінна была раскрыцца нейкая таямніца.
Ён даўно думаў пра гэтую далікатную еднасць — святла і вады, — хацеў зразумець, ахапіць яе розумам, а потым калісьці, можа, і ўвайсці ў яе, стаць пасярод — з аднаго боку мора, з другога — сонца.
І яшчэ яго даўняю і ці не заўсёднаю мараю было напісаць партрэт сонца і мора — разам: спасцігнуць іхнюю еднасць і паказаць яе іншым.
Таму ён і прыехаў сюды, на поўдзень, на паліняла-жоўты і той жа час сакавіты, зялёна-магнолісты поўдзень, падоўгу сядзеў ля мора, глядзеў, як нібыта самі сабою коцяцца спакойныя і, адчуваў, дужа пругкія, быццам рыбіны, хвалі, слухаў іх уніклівы шум, калі яны, дасягнуўшы берага, абмывалі і так ужо мокрыя каменьчыкі, робячы іх яшчэ прыгажэйшымі, і думаў, што, мусіць, яму і на гэты раз не ўдасца здзейсніць сваю мару — напісаць партрэт хоць бы, да прыкладу, аднаго мора.
Хіба можна намаляваць жывое мора?
Яно такое ж няўлоўнае, як, скажам, трымценне пальмавага лісця ад дотыку лёгенькага-лёгенькага ветрыку,— якім ён заўсёды захапляўся, заўсёды дзівіўся, але ніколі не браўся гэта маляваць, — хто адважыцца паспрабаваць спыніць такі момант, перанесці яго на паперу, але так, каб лісцё, і намаляванае, трымцела на аркушы, без ветру.
У простым і зразумелым часам месціцца ўсё складанае і невымоўнае.
Неяк, лежачы на пляжы, вачыма да пяску, ён глыбока выдыхнуў паветра і, убачыўшы, як ад нейкага невядомага цэнтра вельмі ж прыгожа, веерам пабеглі ва ўсе бакі пясчынкі, здзівіўся, узрадаваўся нечаканаму адкрыццю, але тут жа і засмуціўся: гэта ж таксама нельга намаляваць. Такі рух непадуладны фарбам, словам, нават гукам: перад нейкаю пясчынкаю бездапаможнае ўсё — мастацтва, літаратура, музыка.
Тым больш перад такою незразумелаю веліччу, як мора,— ды яшчэ разам з сонцам — ён губляўся.
Мора мастак заўсёды ўяўляў сабе толькі жывым. Так думаў пра яго і так хацеў намаляваць.
Ён ведаў, што ў мора, як і ў чалавека, бывае добры і кепскі настрой, свае радасці і свае турботы, засмучэнні. Часам яно было задумлівае і мудрае, а часам гарэзлівае, як дзіця. Сяды-тады заўважаў, нават адчуваў фізічна яго трывогу. Зрэдзьчас бачыў, што ў вады была бяссонная ноч, і зараз яна, шэрая ад недасыпу, дрэмле, не зважаючы на такое асляпляльнае сонца.
Ён хацеў зразумець, разгадаць мора і тады, калі яно, у роздуме, засяроджанае, дыхала роўна і спакойна — хвалі адна за адною, як грудзі расслабленага чалавека, то падымаліся, то апускаліся: удых — выдых, удых — выдых...
Хацеў зразумець і тады, калі яно ў часе шторму разлютавана і ашалела, нейкае ўсё жоўтае і страшнае, кідалася на любога, хто асмельваўся падысці да яго блізка, — каб схапіць смеляка, змыць з ног, пацягнуць па пяску і гальцы і запіхнуць пад грозныя, уздыбленыя хвалі-валы, што з грукатам абрынаюцца на бераг.
Ён часта сядзеў пры вадзе, глядзеў на паверхню мора, спрабаваў дабрацца — не вачыма, а думкаю,— да самага дна, каб хоць нешта акрэсліць і зразумець.
На пляжах многія сядзяць на беразе: адны палошчуць ногі ў вадзе, другія ловяць рукамі хвалі, трэція, як і ён, сядзяць, здаецца, бяздумна, а на самай справе тужацца ўсвядоміць тое ж самае, што і ён: дык што яно ўрэшце такое, гэтае мора?
Хлапчукі тыя часцей за ўсё кідаюць у ваду каменьчыкі проста так — чый далей бултыхне ці весялей заскоча пліскаю, і радуюцца потым, калі ён доўга гупае з хвалькі на хвальку. І мора не злуецца на іх — нібыта і не зважае на гэтыя дзяціныя забавы.
Але аднаго разу ён бачыў, як мора выходзіць з сябе, бялее ад злосці.
Вялікі дзяцюк з крыху дэбільным тварам заняўся быў тым жа, што рабілі і дзеці. Цэлага паўдня ён сядзеў на беразе і метадычна, абыякава, бяздумна кідаў у ваду вялікія, як валуны, камяні — каля сябе хлопец павыбраў ужо ямкі і зараз даставаў, сцягваў, а то і прыносіў каменне з далечыні. Мора цярпела яго забавы доўга, а потым сабрала вялікую, высокую хвалю і наводліў пляснула ёю ў твар дзецюка — той і апамятацца не паспеў, як ужо, далёка адкінуты ад берага, ляжаў на гальцы. Падхапіўся, пабег яшчэ далей і ўсё спалохана азіраўся — ці бяжыць за ім той, хто толькі што так балюча яго ўдарыў. Адбегся, сеў там на пяску і ўжо болей да мора цэлы дзень не падыходзіў — мусіць, зразумеў, што зрабіў мору балюча, што мора раззлавалася на яго: адкуль жа яшчэ было ўзяцца той моцнай хвалі, калі вада перад гэтым была надзіва ціхая і спакойная-спакойная, нават ласкавая.
Раней мастак вельмі любіў ранішнія купанні. Прыходзіў сюды яшчэ да ўсходу сонца і цешыўся спакоем соннага мора і той урачыстай цішынёю, якая стаяла навокал. Людзі, што ўжо купаліся, плылі ціха-ціха, не гаварылі між сабою — толькі галовы тырчалі, нібыта яны і не плывуць, а проста так трымаюцца на вадзе, — ніякіх узмахаў рук, пырскаў. Ды і на беразе таксама перагаворваліся як не шэптам — каб не парушыць гэтую цішыню.
У яго ж у гэты час настрой бываў заўсёды вельмі няроўны і змяняўся ад поўнай ціхмянасці і пакорлівасці да неўтаймаванасці і агрэсіўнасці — калі ўзыходзіла сонца, яму чамусьці хацелася крычаць, махаць рукамі, уздымаць такія пырскі, каб у іх не было відаць ні мора, ні сонца, ні яго самога.
Але пасля таго здарэння з дзецюком, ён зразумеў, што мору гэта непрыемна, і раніцаю купаўся ўжо без ранейшага азарту і настрою, баючыся зрабіць яму, як жывому, балюча. Разумеў, што мора тады яшчэ спіць, і не хацеў будзіць яго дрымотнага, заспанага, — проста ўявіў, што і ў ім самім, сонным, нехта купаецца на досвітку...
Цяпер ужо заўсёды, заходзячы ў хвалі, ён прасіў прабачэння ў мора, а выходзячы, дзякаваў яму за радасць і асалоду, якія яно падарыла, — можа, і насуперак сваім жаданням.
Аднойчы на марскім беразе надвечар ён застаўся адзін.
Стаяў і ўсё, як фотамайстар, хацеў з’яднаць у адзін кадр мора і сонца. Чамусьці ведаў, што гэта яму сёння ўдасца, і аж трымцеў ад нецярплівасці...
Садзілася сонца, і мора чакала яго і ў нястрыманасці сваёй аж прыпадымалася, здаецца, над небасхілам, хоць само было надзіва ціхае і звонку выглядала зусім спакойным.
На самай жа справе яно вельмі хвалявалася. Ён адчуваў нават яго дрыжыкі, неспакой і ўнутранае трымценне. І, здаецца, усё, што ў ім было, — рыба і планктон, медузы і ракавіны, водарасці і каменьчыкі, — таксама адчувалі гэта.
І само сонца, здаецца, ахапіла нецярпенне: і яно хацела, жадала, прагла хутчэй дакрануцца да мора. І калі ўжо яны былі зусім блізка адно да аднаго, нібы нехта невідомы, але настойлівы, падказаў яму: глядзі ўважліва і нічога не прапусці. І ён убачыў, як мора нечакана выпуклілася, выкруглілася, выгнулася і сваёю самаю верхняю мясцінаю нецярпліва падалося да сонца, як і сонца, таксама пачало выпінацца, выкругляцца да яго...
І калі яны дакрануліся, хваляванне ахапіла і яго самога. Зараз і ён трымцеў гэтак жа, як трымцелі дрэвы і воблакі, вецер і каменьчыкі на беразе.
Сонца паволі ўваходзіла ў мора. І мора з радасцю і ласкаю прымала яго ў сябе, лашчыла, атуляла, гладзіла і, нецярпліва выгінаючыся ўсё бліжэй і бліжэй, хавала ў свае воды, у свае глыбіні...
Ён ведаў, што ўсё гэта міраж, што так не можа быць — сонца ж на самай справе заходзіць зараз вельмі далёка і ад мора, і ад самой зямлі. Але гэта было наяве, і ён нават не сумняваўся, што насуперак усёй логіцы і сусветнай практыцы, насуперак усім законам сонца вось зараз заходзіла менавіта ў мора!
Калі схавалася нават маленькая, апошняя крапка святла, якая толькі што, як іголка, калолася ў вочы, ён выразна пачуў ці то нейкі ўздых, ці то сапраўдны стогн.
І тады для ўсіх наступіла супакаенне, нават аблягчэнне. Стала ціха-ціха і дрымотна: нідзе нічога не варушылася. Мора, схаваўшы ў сабе сонца, ляжала ціхае, маўклівае і стомленае — яно, здаецца, засынала...
І тады ён пачуў нейкі выразны голас — нібыта нехта плыў да яго з боку мора.
— Ты ўбачыў тое, чаго нельга бачыць людзям. Напішы .гэта альбо забудзься зусім. Але калі зможаш напісаць адчутае, звар’яцееш ці памрэш. Памрэш геніем.
Аднак чалавек быў проста баязлівы.
Ён нічога не напісаў, а хуценька выкінуў усё, што ўбачыў, з галавы, вызваліўся ад нейкіх міжвольных думак, якія трывожылі яго, і не звар’яцеў.
І застаўся жыць. І звычайна, як і раней, працаваць.
Вечным няўдачнікам.
Бо ўся звычайная праца чалавека, як сказаў прапаведнік, для рота яго, а душа гэтым не насычаецца...