Здаецца, тыя дні ўсё ў Ляўках пахла здаровым смаловым дрэвам. Толькі што адноўленая да стогадовага юбілею Янкі Купалы паэтава дача - жоўценькая, светлая, святочная, нават з непрыбранымі яшчэ трэскамі, стружкамі і апілкамі - духмяніла і водарыла, як і кожная новая хата.
Мы, хто прыехаў на купалаўскае свята паэзіі, радуючыся гэтаму водару, гэтаму спрадвечнаму яднанню дрэва і смалы, любаваліся ўтульнымі пакоямі, дзе ўжо была паспешліва разгорнута экспазіцыя, перанесеная з будынка былога Копыскага лясніцтва; цешыліся светлатою хаты зводдаль, сочачы, як плямкі сонца, якія прабіліся праз лісце дрэў, што нечапанымі пакінулі ля самага будынка цеслі, мітусіліся па сценах, вокнах, балконах, парэнчах, робячы дачу яшчэ больш светлаю і святочнаю.
Потым, стоячы ля шырокіх акон другога паверха, у пакоі, які Якуб Колас называў салькаю, мы не маглі нагледзецца на неабсяжны прастор, разлог Задняпроўя, на які не хапала вачэй і душы, - каб нарадавацца, каб назаўсёды ўвабраць у сябе гэтую прыгажосць.
Па стромай сцежцы, выбітай у зямлі, між карэння дрэў - карані служаць нагам за прыступкі - спускаліся з высокай кручы, на якой стаіць дача, да самага Дняпра, каб пачуць і запомніць, як плёскаюць аб бераг ціхія і ласкавыя хвалькі гэтай даўнелюбай славянскай ракі.
Падоўгу стаялі - кожны, мусіць, са сваёю думаю - ля скульптурнай кампазіцыі «Восень паэта», якую падараваў Ляўкам Анатоль Анікейчык, які быў на гэтым свяце, спрабавалі зазірнуць у вочы паэта, хацелі ўбачыць хоць недзе глыбока-глыбока прытоеную радасць, але вочы дзядзькі Янкі былі, як заўсёды, задумлівыя, зажураныя, журботныя - а хто калі бачыў, каб Ён на якім-небудзь здымку ўсміхаўся?!
І сама сабою чаплялася думка, што лёгкае паліто, у якое захінуў яго скульптар, і тут, у леце, яму не лішняе - сярод краявідаў, якія цешылі яго, сярод людзей, якія шанавалі яго, сярод зялёнай травы і зялёных дрэў паэту, здаецца, было халаднавата...
Затым шумнае, інтэрнацыянальнае свята паэзіі, вершы і прамовы гаспадароў і гасцей. А з партрэта, прымацаванага да выносістай, раздвоенай у ствале бярозкі, і на прамоўцаў, і на слухачоў глядзяць усё тыя ж задумліва-журботныя вочы Янкі Купалы - як усё роўна і радасць у іх люструецца таксама вось гэтак.
Напоўненыя Ляўкамі, пахам смалы і хвоі - і ў лесе, і ў новай хаце, - мы вярнуліся ў маю родную Воршу, дзе меўся быць святочны банкет.
Ці трэба пра гэта гаварыць, здзіўляцца, што я, ходзячы па ляўкоўскіх сцежках, ці то крадком, ці то ўвачавідкі, не хаваючыся, з гордасцю пазіраў за Дняпро, туды, дзе кіламетраў за дзесяць адсюль - а калі разам з птушкамі ляцець назіркам, па прамой, то і яшчэ меней - знаходзяцца мае Зубрэвічы, радаваўся, што ўсе любуюцца, захапляюцца якраз маімі мясцінамі, ганарыўся, што дзядзька Янка менавіта іх выбраў для творчасці і адпачынку - не стрымаўся нават, паказаў з кручы Максіму Танку, дзе, у якім баку мая вёска.
І шукаў на тым беразе месца, дзе, рассоўваючы прыбярэжныя кусты, упадае ў Дняпро мая абмялелая Вуллянка - а ўпадае яна якраз недзе тут, перад Копыссю. Тады ж, пры Купале, яна ведала сябе яшчэ паўнаводнаю ракою, і яе плынь, канечне, сягала, даплёсквалася і да гэтага берага, да босых паэтавых ног. А можа - хто ведае! - менавіта ейнымі хвалькамі раніцою ці пад вечар свяжыў свой твар дзядзька Янка...
Таму я крыху сумеўся, калі ў сваім, як заўсёды бліскучым тосце Янка Брыль парэкамендаваў аршанскаму раённаму начальству як самага блізкага іхняга земляка Рыгора Барадуліна. Цяпер я стаўлюся да гэтага спакойна, нават з усмешкаю - Рыгор Іванавіч таксама з Віцебшчыны, ён, хоць і ўшацкі малец - так гавораць і ў іх, і ў нас, - але, канечне ж, зямляк! Колькі прачулых слоў намовіў ён пра наш паўночна-яловы, азёрна-льняны край! Гэта ж яму належыць трапны жарт, пушчаны ў людзі даўнавата ўжо: «Віцебскі - значыць, арыец». Зямляк, канечне ж, блізкі зямляк!
І вось цяпер, калі пішу гэтыя радкі, паблажліва ўсміхаюся сам сабе, а тады, прызнаюся, вельмі пакрыўдзіўся.
Ад маіх жа Зубрэвіч да Воршы ўсяго толькі нейкіх дваццаць няпоўных кіламетраў, і колькі я зімою і летам папахадзіў туды пехатою! Асабліва калі мяне, не зважаючы на мае пратэсты, абралі сакратаром камсамольскай арганізацыі школы і мне даводзілася па два, па тры разы на месяц хадзіць у райкам на розныя нарады, семінары, пленумы... Туды і назад я спраўляўся нават у кароткі зімовы дзень: цёмначы выйдзеш і цёмначы прыйдзеш.
Ды і ўсе гарады свету, як я ўжо пісаў, з самага дзяцінства знаходзіліся для мяне ў тым баку, дзе была Ворша.
А Ляўкі ж увогуле свае. Зубрэвічы, Капысіца, Герасімоўшчына, Александрыя, Копысь і вось яны, Ляўкі... Гэтыя словы, гэтыя назвы, здаецца, і нарадзіліся для мяне разам са мною.
Да таго ж, наіўна пераконваў я сябе, вунь і лесніком зараз у Ляўках працуе мой аднавясковец Сямён Лукоў, з якім мы сябравалі ў дзяцінстве - разам лазілі ў яблыкі і хадзілі на аэрадром, дзе для афіцэрскай сталоўкі секлі дровы, за што нас да адвалу кармілі макаронамі. Ён жа і на свяце падыходзіў з жонкаю, запрашаў дадому.
У сваім тосце я прастадушна, бязладна і, здаецца, нават раздражнёна адстойваў сваё права на гэтую зямлю, крыху блытана расказваў пра свае Зубрэвічы і свае Ляўкі, згадаў, што Купала выбраў сабе гэтыя мясціны амаль тады ж, як я нарадзіўся, успомніў, як яшчэ школьнікам хадзіў у Ляўкі на паэтычнае свята, прысвечанае сямідзесяцігоддзю песняра, пазнаёміўся там з цёцяю Ўладзяю і слухаў паэтаў, прыткнуўшыся да дошак часовай эстрады, якая, здаецца, была зроблена на тым жа самым лузе, пад тымі ж самымі дрэвамі, пад якімі сёння, толькі што, усе мы разам выступалі. Праўда, раздвоенай бярозы, да якой прыладзілі партрэт паэта, тады хутчэй за ўсё не было - яна нарадзілася, канечне ж, пасля ці на той час стаяла маленькая, непрыкметная.
Але мяне, мусіць, зразумелі не так - усё ж такі блытанасць зрабіла сваё. І адбыўся перагіб у другі бок - некаму здалося, што я ледзь ці не асабіста ведаў Купалу, што мая біяграфія пераплятаецца з ягонай - маўляў, а як жа, ён жа з тых мясцін, дзе жыў паэт. Нават мае таварышы - украінец Іван Драч і асецін Аляксандр Пухаты - з павагаю пачалі распытваць у мяне пра дзядзьку Янку, быццам я ведаю, павінен ведаць пра паэта бадай што ўсё.
А мне ўсяго толькі пашчасціла нарадзіцца непадалёку ад тых сцежак, ад таго сасняку, ад былой сядзібы Копыскага лясніцтва, ад кручы над Дняпром, якую пасля творчай камандзіроўкі сюды выбраў сабе пад жыццё і творчасць наш вялікі Пясняр...
І яшчэ - пад спакой. Канечне ж, Янка Купала шукаў тут цішыні і спакою - час быў ускаламучаны і якраз гэтага не ставала стомленай у чаканні чагосьці страшнага і непапраўнага душы паэта.
Тут жа былі і цішыня, і спакой.
«Калі я ўспамінаю Ляўкі, дзе была наша дача, перада мной заўсёды ўстае высокі бераг Дняпра, стары сасновы бор, задумны, шумлівы...» - згадвае Ўладзіслава Францаўна.
«Дача была пабудавана ў надзвычай прыгожым кутку, на маляўнічай дняпроўскай кручы, на ўскрайку старадаўняга лесу, - успамінае Якуб Колас, а мне вельмі радасна, што ён, пясняр Наднямоння, захапляецца якраз маімі мясцінамі, улюбёна глядзіць на мае краявіды. - Купала дужа любіў гэтую мясціну... Асабліва прыгожы і шырокі краявід рассцілаўся перад вачыма за Дняпром з акна салькі Купалавай дачы. Не адну ноч правялі мы ў гэтай сальцы. Мне вельмі добра помняцца летнія раніцы да ўсходу сонца, калі мы, начуючы ў сальцы, прачыналіся і падыходзілі да акна. Нельга было не залюбавацца малюнкам, што ўставаў перад вачыма. Адхонны схіл дняпроўскай кручы, багата зарослы пышнымі кустамі, упіраецца ў бераг Дняпра. Шырокаю бліскучаю стужкаю між паўзбярэжнай зараслі купчастых кустоў павіваецца старадаўні Дняпро. Павольна, паважна плыве баржа з чырвоным ліхтаром. Плямка агністага колеру адбіваецца ў Дняпры, ідзе следам баржы. Ціха праплываюць рыбацкія лодкі. А воддаль, ніжэй на Дняпры, цьмяна вымалёўваюцца з ранішняга змроку сілуэты будынкаў Копыся.
- Ну што - прыгожа? - ціха пытае мяне Купала. У голасе яго чутны ноткі радасці».
І гэта звычайна маўклівы Колас.
І гэта негаваркі Купала.
«Па сваёй натуры, - успамінае Ўладзіслава Францаўна, - Купала быў маўклівы, больш любіў слухаць, чым гаварыць».
І ёй як бы падтаквае Колас:
«Звычайна Купала мала калі пускаўся ў доўгія гутаркі. Ён пераважна абмяжоўваўся кароткімі трапнымі адказамі, заўвагамі».
А тут, бачыце, разгаварыліся.
Значыць, прыгажосць можа разгаварыць нават маўклівых людзей. Але ж яна і дасць мажлівасць застацца сам-насам, памаўчаць, засяродзіцца...
У Ляўках Янка Купала, па словах цёці Ўладзі, «мог доўга слухаць шум бору, глядзець на Дняпро».
Спакой і цішыню, апладнёную прыгажосцю, шукаў на маёй Аршаншчыне, непадалёк ад маіх Зубрэвіч дзядзька Янка, і ён знайшоў іх тут.
Ужо зараз не памятаю, як і адкуль мы, школьнікі, якія толькі што скончылі восьмы клас, даведаліся, што ў Ляўках адбудзецца купалаўскае свята паэзіі. Здаецца, гэта вычытаў у раённай газеце Толя Круцікаў - ён, нястомны і неўтаймоўны пошукавец, чытаў вельмі многа кніг і газет, у яго на гарышчы была вялікая бібліятэка: вяскоўцы нават жартавалі, што пад яе цяжарам калі-небудзь абваліцца столь, рухне хата.
Мяне агітаваць не трэба было. Мы з Толем спакусілі яшчэ Лёшу Ермакова і Мішу Сліжова. З апошнім Толя ўжо хадзіў у падарожжа, якое чамусьці сарвалася: праз некалькі дзён яны зноў з'явіліся ў школе - настаўнік гісторыі Міхаіл Іванавіч Дуйноў жартаваў, што вярнуліся яны таму, што не было чаго есці: увесь хлеб, што яны бралі з сабою, падкраўшыся ўночы, з'еў нейкі сабака.
І вось мы, злёгку паснедаўшы, без асаблівых збораў выйшлі з Зубрэвіч і паспяшаліся ў бок Дняпра, за якім, мы ведалі, даўно прачнуліся Ляўкі і чакаюць свята.
Тая раніца на пачатку ліпеня 1952 года была сонечная і цёплая, на прыдарожнай траве яшчэ блішчэла, пералівалася, ззяла нікім не абабітая раса, і пакуль не разагрэлася сонца, ісці было лёгка і хораша.
Сцежка Зубрэвічы-Ляўкі напачатку злілася з наезджанаю дарогаю ўзбоч Панізоўя, якое сваімі першымі хатамі амаль чапляецца за апошнія хаты нашай вёскі; потым звярнула ў лес, пад зялёныя шаты ўрочышча Коззе, дзе спявалі птушкі і паветра было чыстае і ядранае, як сама раніца, - гэта потым ужо тут паставілі атамную ракетку, праклалі да яе бетонку, зрабілі склад сакрэтнага боеначыння, і ў гэтым лесе з-за радыяцыі стала нельга збіраць грыбы.
Сцежка абмінула Герасімоўшчыну, лясную вёсачку, якую падчас вайны спалілі немцы, бо ў ёй пасля паходаў і баёў звычайна адпачывалі партызаны, выбегла на дарогу, што вядзе ў Капысіцу - там усе Куляшы, прозвішча ці не адно на цэлую вёску, дарэчы, і бацька Аркадзя Куляшова таксама з гэтай Капысіцы, - нырнула разам з ёю ў равок, у лагчыну пасярод вёскі, каб неўзабаве зноў паспешліва ўзбегчы, узабрацца на пагорак, каб ужо напрамкі бегчы да Александрыі.
Па Александрыі (праз два гады тут народзіцца Аляксандр Лукашэнка, першы прэзідэнт Рэспублікі Беларусь) мы не пайшлі - не хацелі такою гурмою злаваць чужых сабак, - а звярнулі на луг і па лузе, па траве, не баючыся абрасіцца, бо раса на той час абсыпалася, абшалушылася, спала, пайшлі да Дняпра, які ўжо відзён і адсюль: гэтаю спрамленаю пуцявінаю будзе бліжэй да парома.
Нам трэба пераправіцца на той бераг, дзе справа ўжо ўглядаюцца ў нас вокнамі прыбярэжныя хаты Копысі, а злева, мы ведаем, недзе ад самага Дняпра сягае, бярэцца ў кусты, у зараснікі алешніку, арэшніку, крушыны і маладых бярозак ледзь заўважная сцяжынка, якая і падыме нас на тую кручу, на якой да вайны стаяла дача Янкі Купалы.
Прарэзаны бульдозерам у стромым пясчаным беразе пакаты з'езд да ракі - яго зрабілі, мусіць, нядаўна, бо яшчэ і зараз вісяць з бакоў камякі зямлі, дзёрну, карэнне кустоў, якія не паспелі апасці, абсыпацца. Да вады далёка - перад ёю шырокая паласа спачатку сухога, а затым мокрага пяску. Між вадою і берагам - мусіць, разлічанае і на паводку - як пень, тырчыць глыбока закапанае ў пясок бервяно, на якое наматаны канат.
На пароме ўжо смяюцца прыгожа, чыста апранутыя дзяўчаты і жанчыны - яны, мусіць, плывуць па нейкіх сваіх справах, а нам здаецца, што таксама спяшаюцца на свята.
Па нахіленых дошках, дзіўна дыбаючы капытамі, узвозіць на паром парожнія калёсы буланы конь - пад гэтым цяжарам паром нахіляецца, хістаецца, і конь па ім ідзе асцярожна, няўпэўнена. За калёсамі ўзбягаем на перавоз і мы, і паромшчык, мужчына гадоў за сорак, бярэцца за ключ на канаце.
Паром паволі адыходзіць ад берага. Конь, звесіўшы галаву за парэнчу, абыякава, бяздумна, не міргаючы - як усё роўна спіць з адкрытымі вачыма - глядзіць на ваду. Я стаю блізка і бачу, як у ягоных вачах люструецца дняпроўская плынь і нават воблакі, што адбіваюцца ў рацэ. Паромшчык аказаўся гаваркім, вясёлым дзядзькам. Ён падміргвае жанчынам, смяецца:
- О каб дзе-небудзь у цёмным - я б любую з вас згроб!
І жанчыны не злуюцца на яго, таксама ўсміхаюцца і дабрадушна згаджаюцца:
- Ага, такі зух, канечне, згроб бы...
А мы маўчым, слухаем, як бруіць плынь, глядзім, як на сярэдзіне Дняпра, нацягваючы, нібы цеціву, канат, зносіць яна плыт - уніз па цячэнні, далей, ніжэй ад тых паляў, што ўкапаны па абодва берагі ракі.
З парома саскокваем першыя. Нават не дачакаўшыся, калі ён прычаліць да самаробнай прыстанькі. І па стромай сцежцы, нікога не чакаючы, узбіраемся на бераг.
Амаль пры самым беразе дзелавіта, няспешна цюкае сякера - невысокага росту дзядзька рубіць хату. Адна клетка ўжо гатовая і стаіць складзеная крыху воддаль, а ля другой чалавек выбірае шпар у бервяне. Дзядзька працуе так спакойна і немітусліва, што аж самому хочацца ўзяць у рукі сякеру і паспрабаваць пацясаць - а зрэшты, чаму тут здзіўляцца: так працуюць усе, хто ўпэўнены ў сваёй працы.
Мы спыняемся, вітаемся з цесляром. Той прыязна глядзіць на нас, ахвотна пачынае размову:
- І вы на свята?
Потым уцюквае сякеру ў нейкую калоду, садзіцца на бервяно і закурвае.
- А чаму гэта вы адзін хату рубіце? - у сваю чаргу пытаемся мы. - Чаму вам ніхто не памагае?
- А навошта? Да зімы яшчэ далёка, я і адзін спраўлюся, - ён паглядзеў на першую клетку, перавёў позірк на другую, дадаў: - Ужо ж нямнога засталося.
- А дзе гэта Ляўкі будуць? - хоць і ведаем самі, але ж пераправяраем сябе.
- Ідзяце ў Ляўкі і не ведаеце, дзе яны? А во тут во, - дзядзька паказаў рукою на кусты перад лесам, куды настойліва тачылася вузенькая сцежачка, і задумаўся: - А можа б, і самаму туды схадзіць? Я ж яго ведаў...
- Што?! Вы ведалі Купалу? - здзівіліся мы.
- Не толькі ведаў, але і гарэлку з ім піў, - засмяяўся дзядзька.
Мы сумеліся. Янка Купала, як сцвярджаюць падручнікі, як гаворыць наша выкладчыца беларускай літаратуры Аляксандра Антонаўна Леановіч, - класік, святы, бог. І раптам такое: ён піў гарэлку вось з гэтым дзядзькам... Святыя ж не п'юць! Тым больш з простымі дзядзькамі.
А цясляр, бачачы, што мы сумняваемся, не верым яму, яшчэ раз паўтарыў:
- Піў, мальцы, піў я з ім руска-горкую.
- Можа, вы ў госці да яго хадзілі? Разам з іншымі калгаснікамі?
- Не, мальцы, у госці не хадзіў. У іншым месцы піў.
- А хто тут яго яшчэ помніць?
- Усе, мальцы, Купалу помняць. Ён жа на сваёй машыне ў Копысь па прадукты прыязджаў. Каўбасы купіць, булак, цукерак... Руска-горкай...
- А як згарэла дача, не ведаеце?
- Не, мальцы, не ведаю. Адны кажуць, што снарад нямецкі ў яе трапіў, а другія гавараць, што свае ж злоснікі-зайздроснікі падпалілі.
- І ўсё, відаць, пагарэла?
- Усё, мальцы, усё. - Мы тады яшчэ не ведалі, што і ў Менску згарэла Купалава хата, а ў ёй таксама агонь знішчыў усё дазвання. - Купалы ж ужо тут не было, ратаваць яе было некаму.
Дзядзька задумаўся, пасунуў рукою на патыліцу шапку, пацёр пальцамі спераду лоб:
- Хаця, мальцы, нешта і асталося. Калода, на якой Купала сек дровы, засталася. Якаў яе ўсім паказвае. Вы яго спытайце ў Ляўках, пагаварыце. Ён і цяпер у лясніцтве конюхам працуе. Якаў вам усё раскажа.
Тады мы з Якавам Іванавічам не сустрэліся. Але ўсё ж мне ўдалося з ім убачыцца крыху пазней - праз дзесяць гадоў пасля таго нашага школьнага падарожжа.
У 1962 годзе мне вельмі захацелася ўбачыць менавіта вясновыя Ляўкі - якраз такія, якімі бачыў іх Янка Купала ўпершыню, а потым і заўсёды, калі звычайна ў траўні месяцы прыязджаў сюды на ўсё лета. Якраз тады, калі, як зноў жа засведчыла Ўладзіслава Францаўна, «ноччу і раніцой увесь прастор аж дрыжэў ад салаўінага спеву».
Тою вясною я пазнаёміўся з Сямёнам Яфрэмавым, які працаваў да вайны ў лясніцтве і ездзіў з Іванам Дамінікавічам па рыбу; з Сямёнам Яфрэмавым, які быў у складзе той дэлегацыі, якая ўвосень наведала паэта, пасля чаго з'явіўся слынны верш «Госці» - дзядзька Сямён успомніў, што Купала даваў калгаснікам такія слушныя і мудрыя парады, што яны нават здзіўляліся і распытвалі, ці не аграном ён па адукацыі.
А дзядзька Якаў памагаў Купалу рабіць шпакоўні. Расказваў, што Іван Дамінікавіч вельмі любіў птушак і дужа радаваўся, калі бачыў у каго шпакоўні: «Во добра, во добра, што птушак не крыўдзіце...»
Якаў Іванавіч паказаў і мне калоду, на якой Янка Купала сек дровы. Пачарнелая такая, уся пасечаная і пашчапаная - колькі разоў дзядзьку Янку даводзілася даставаць з яе сякеру, бо калі лоўка размахнешся, а палена расшчэпіцца лёгка, лязо глыбока ўдзяўбнецца ў калоду і яго тады даводзіцца дужа доўга, варушачы і шаволячы, вымаць, выцягваць.
Паказаў і зноў схаваў. А я, пакуль было магчыма, з хваляваннем глядзеў на яе, стараючыся запомніць кожную расколінку, кожную шчылінку - разумеў, гэта ж рэліквія, гэта ж сапраўдны музейны экспанат!
І як жа я быў здзіўлены і абражаны, калі мне сказалі потым, што гэтая калода ў Якава Іванавіча чацвёртая. Тры ранейшыя ён прадаў ужо даверлівым збіральнікам даўніны ці нават у музеі. Пасячэ, пасячэ сам дровы, а тады кладзе пад сякеру новы кругляк, а старую калоду схавае - няхай ляжыць, пакуль не знойдзецца на яе чарговы пакупнік.
Пра тое, што дзядзька Якаў прадаваў калоды ў музеі, мне, мусіць, наманілі - да гэтага часу я нідзе не бачыў гэткіх калод не толькі ў экспазіцыях, але і ў запасніках.
Тады ж я пазнаёміўся і з Уладзімірам Сцяпанавічам Вялічкам, старшынёй мясцовага калгаса, які чамусьці насіў на той час імя Карла Маркса. Янка Купала ведаў Вялічку малым хлапчуком, як Валодзьку, у бацькоў якога яны з цёцяю Ўладзяю бралі малако.
Насіў малако Валодзька. Са збанком, а то і проста так, у госці, бегаў ён як не штодзень у Купалаву хату, а адтуль заўсёды выбягаў з чым-небудзь смачненькім - гасцінныя гаспадары не выпускалі яго з пустымі рукамі.
Уладзімір Сцяпанавіч казаў, што бачыў дзядзьку Янку нават па некалькі разоў на дзень і ўсюды, а разам з ім і я ўяўляў, і мне здавалася, што і я бачу яго і ў полі, і ў садзе, і на калгасным таку, і ў школе, і на вясковым ігрышчы.
Тым болей што бачыць усё гэта памагалі Купалавы вершы, напісаныя ў Ляўках.
«Вечарынка». Дык гэта ж як і ў нашых Зубрэвічах! Такая полька! Полечка-трасуха! Дождж ідзе, дарога суха... А гармонік, спяшаючыся, здаецца, сам выгаворвае:
Вечарынка у калгасе,
У «Чырвоным аратаю», -
Прыйшлі Сцёпкі, Пецькі, Васі,
Прыйшлі Зосі, Стасі, Касі,
А гармонік грае, грае.
І я ўжо бачу нашы, зубрэвіцкія, танцы ў цеснай хаце Соні Цімкавай. Бачу, як, схіліўшыся вухам да мяхоў гармоніка, утрапёна, нічога не чуючы, акрамя сваёй музыкі, іграе Певень - Мікалай Васільевіч Сідаровіч. Бачу, як танцоры аж якочуць, аж заходзяцца ад хуткасці і задавальнення.
А «Лён»! Ды кожная жанчына Аршаншчыны магла так сказаць разам з паэтам! Мама мая магла так сказаць... Цётка Алеся магла так сказаць...
Як на поле, на зямлю
Прыйшла раніца вясны,
Я пасеяла ў раллю
Жмені зёран ільняных...
Ой, лянок, лянок мой чысты,
Валакністы, залацісты!
Нездарма ж Максім Горкі на рукапісе гэтага верша напісаў: «Слаўна!»
А «Хлопчык і лётчык» дык і ўвогуле, здаецца, напісаны і пра нас, і для нас - і для Толі Круцікава, і для Мішы Сліжова, і для Лёшы Ермакова, з якімі мы ўсё яшчэ ідзём у Ляўкі. Для ўсіх зубрэвіцкіх мальцаў, з якімі я і сябраваў, з якімі і біўся. Ды і для іншых хлапчукоў таксама. Вунь і Ўладзімір Кавалёнак, хлопец з-пад Крупак, узяў гэты купалаўскі верш нават у космас. І мне таксама, калі многа лятаў (дзякуй застою!), як толькі падыходзіў да самалёта, заўсёды самі сабою чамусьці згадваліся словы:
Мой мілы таварыш, мой лётчык,
Вазьмі ты з сабою мяне!
Дзіўна, але мне і тады, і цяпер карцела і карціць зірнуць на тое, што хацелася «ўбачыць хоць адным вокам» хлапчуку з купалаўскага верша...
На стогадовым юбілеі паэта мы зноў сустрэліся з Уладзімірам Сцяпанавічам Вялічкам, старшынёю калгаса. Сустрэліся як незнаёмыя, і ўсе размовы давялося пачынаць спачатку - за дваццаць год, якія мінулі з той нашай першай сустрэчы ў траўні 1962 года, усё забылася, зацерлася часам: адносіны і знаёмствы моцныя толькі тады, калі яны падтрымліваюцца ці спатканнямі, ці хоць бы ліставаннем.
Калгас называўся ўжо зараз не «X з'езд Саветаў», не імя Карла Маркса, а так, як яму і варта было называцца - імя Янкі Купалы. Уладзімір Сцяпанавіч расказваў нам з Рыгорам Барадуліным пра сваю гаспадарку, а нам нецярплівілася як найболей выпытаць у яго пра «басаногае дзяцінства», калі ён штодня бегаў да Купалаў са збанком малака.
- Крыўдзілі мяне старэйшыя бэйбусы, - усміхаўся Ўладзімір Сцяпанавіч, але ўсмешка была нейкая крыху нацягнутая, нібыта ён і зараз злаваўся на тых бальшуноў, якія даймалі ў дзяцінстве. - Яны ведалі, што ад Купалы я ніколі не выходзіў з пустымі рукамі: цёця Ўладзя не выпускала так - абавязкова ці ў збанок, ці ў кішэні цукерак насыпле. Дык яны падпільноўвалі мяне ў кустах, пераймалі і ўсё дачыста высыпалі сабе. Хаваць спрабаваў у запазуху - усё роўна знаходзілі. Дык я тады высыпаў дзе-небудзь у кусты па дарозе, а пасля вяртаўся і падбіраў.
Аднак я сам ужо крыху загаварыўся.
Мы ж усё яшчэ ідзём у Ляўкі, на свята паэзіі. Дзядзька, які рубіў хату на беразе Дняпра, яшчэ раз паказаў нам рукою, куды ісці, вярнуўся да зруба, дастаў, паківаўшы, уцюкнутую ў бервяно сякеру і заняўся сваёю звыклаю няспешнаю працаю, а мы пашыбавалі ў кусты.
І якраз дарэчы. Аднекуль на неба набегла невялікая дажджавая хмарка, яна нават не змагла закрыць сонца, такая была маленькая, але з яе сыпануў ладны дождж. Мы пахаваліся пад арэшнік. Па лісці лопалі кроплі, свяціла сонца, у яго промнях зіхацелі, пераліваліся, блішчэлі дажджынкі - здавалася, што некаторыя выпараюцца ў лёце, - а мы стаялі і чакалі, калі дождж сціхне. Але ён не сціхаў - хмарка стаяла на месцы, як прывязаная: быццам яна ўся вырашыла выліцца менавіта тут, над намі.
Выстойванне, чаканне пад кустамі не мела сэнсу: мы ўсё роўна былі мокрыя - арэшнік не ратаваў ад дажджу, яго шырокае лісце, здаецца, знарок збірала кроплі, каб потым нечакана выліць іх, сабраныя, на нашы галовы.
Пазніцца на свята нам таксама не хацелася, таму мы выйшлі са сваёй ненадзейнай сховы і, ужо не шануючыся, не хаваючыся - усё роўна ж абдожджаныя! - пайшлі, абіваючы кроплі з галін, па вузкай сцяжыне.
І ў Ляўках ішоў гэткі ж самы сонечны дождж. Новенькая сцэна, зробленая менавіта для сённяшняга свята, ужо была ўся мокрая, слізкая. Каля яе стаялі людзі і, не зважаючы на дождж, чакалі.
Госці выйшлі з хаты, з будынка, дзе месцілася лясніцтва, тады, як сціх дождж.
Уладзіслава Францаўна, простая, гаваркая, з добраю, зычліваю ўсмешкаю, нічым не адрознівалася ад вясковых жанчын, і таму мне здавалася, што каб сустрэў яе дзе-небудзь у іншым месцы, нават і не падумаў бы, што гэта - жонка Янкі Купалы. І гаварыла яна таксама проста, даходліва, звычайна. Гэтаксама, як і нашы вясковыя жанчыны. З ёю былі і паэты Анатоль Астрэйка, Васіль Вітка, якія ласкава, з вялікаю пашанотаю глядзелі на яе.
Цёця Ўладзя расказвала, як яна сама гаварыла, пра «свайго Янку» людзям, сярод якіх ён жыў, - і тым, хто яго памятаў, і тым, хто, магчыма, чуў пра гэта ўпершыню. Мы, дапяўшы да самай сцэны, стаіўшы дыханне, слухалі яе вельмі ўважліва. Помню, як потым Анатоль Астрэйка хваліў Уладзіславу Францаўну:
- Гэта ж наша літаратурная маці. Мы ж усе любім яе, бо яна любіць усіх нас, усю нашу беларускую літаратуру.
Слухачы прымалі Астрэйку - і яго словы, і яго вершы, што ён пасля чытаў, - вельмі цёпла. Гэтак жа, як і Васіля Вітку, які расказваў аб працы над п'есаю пра Янку Купалу «Шчасце паэта».
Таму нас здзівіла, уразіла, здалося прыкрым тое, што адбылося пасля выступленняў.
Калі ўрачыстая частка закончылася, мы кінуліся туды, дзе стаяла цёця Ўладзя, каб пагаварыць, каб больш выпытаць у яе пра таго, кім ганарацца нашы школьныя падручнікі. І нечакана для сябе пачулі ў тым баку нейкі шум, крык, лямант. Калі падышлі бліжэй, убачылі п'янаватага дзядзьку, які, здаецца, лез біцца да Астрэйкі.
- Што вы тут гаворыце? Не так усё было, не так! - задзіраўся, аж кіпеў увесь дзядзька. - Не правільна вы кажаце. Янка не быў такі анёл. Грахі меў і ён...
Жанчыны не давалі яму гаварыць:
- Ай, ідзі ты...
- А чаго вы мне рот затыкаеце? Што я, горшы за іх? Я ў Воршы на заводзе працаваў!
Да яго падыходзілі іншыя мужчыны, угаворвалі адысціся, але дзядзька ўсё бузаваў.
- Я рабацяга! - крычаў ён.
Пачала крыху мітусіцца цёця Ўладзя. Але ўсе былі спакойныя. Астрэйка, таксама спакойны, усяго толькі сказаў задзіры:
- Які ты рабацяга?! Ты проста п'яніца. Сапраўдныя рабацягі так сябе не паводзяць - яны сціплейшыя.
Мы стаялі непадалёку, і нам было няёмка за гэтага дзядзьку. Мужчынам усё ж удалося адвесці яго ўбок. А мы пасля гэтага баяліся падысці да цёці Ўладзі.
Але госці, не зважаючы на п'янага, гэтак жа, як і раней, зычліва гаварылі з усімі, з людскасцю і годнасцю адказвалі на ўсе пытанні, што адважыліся далучыцца да іх і мы.
Зблізку цёця Ўладзя была яшчэ больш свойская, хатняя, як усё роўна свая, зубрэвіцкая, а таму мы зусім пасмялелі і гаварылі з ёю, нібыта ведаючы яе даўно.
Яна пыталася ў нас, як жывём-вучымся, цікавілася нашаю вёскаю, казала, што чула пра Зубрэвічы, але, на жаль, не была ў іх, а мы распытвалі пра дзядзьку Янку і лавілі кожнае яе слова, кожную новую згадку пра яго.
І асмялелі ўжо да таго, што Толя Круцікаў, самы рашучы сярод нас (а што ён, зубрэвіцкі малец, адважны - не сумнявайцеся: вырашыў чамусьці самадумам, што абавязкова павінен скончыць філасофскі факультэт Маскоўскага ўніверсітэта імя Ламаносава, і скончыў гэты факультэт!) падступіўся да Ўладзіславы Францаўны, мусіць, з самым балючым пытаннем:
- У кнігах напісана, што Янка Купала ўпаў у лесвічны пралёт маскоўскай гасцініцы. А ці праўда гэта? Можа, яго хто скінуў?
Мне здалося, што цёця Ўладзя спалохалася гэтага пытання. Але яна не падала выгляду. Доўга моўчкі глядзела, нібы не бачачы нас, а тады, схамянуўшыся, нічога не адказаўшы на пытанне, цяжка ўздыхнула і перавяла размову зусім на іншае.
Гэта цяпер ужо, калі пасля публікацый Барыса Сачанкі гэтая тэма смела абмяркоўваецца ў газетах і часопісах, усё здаецца прасцей, а тады, у 1952 годзе, калі яшчэ жывы быў Іосіф Вісарыёнавіч, такія размовы былі крамольныя.
Цёця Ўладзя гаварыла з намі ласкава, называла нас «хлопчыкі», а ў яе вачах так і свяцілася дабрата і шчырасць:
- Хлопчыкі, вы абавязкова прыедзьце да мяне ў Менск. Я вам шмат чаго раскажу, пакажу. Хлопчыкі, у мяне багата ёсць новых матэрыялаў пра Янку Купалу. Музей вам пакажу. Толькі абавязкова прыедзьце. Запішыце мой адрас і тэлефон.
Пакорпалася ў сумачцы, дала нам ручку, лісток паперы, і мы, памагаючы адзін аднаму, а болей за ўсё - замінаючы, запісалі ўсё, што яна нам надыктавала.
- Прыедзеце, патэлефануйце мне, - не сунімалася цёця Ўладзя. - А яшчэ лепей, калі вы, перш чым выязджаць, напішаце мне пісьмо. Я сустрэну вас.
Цёці Ўладзі было тады крыху за шэсцьдзесят гадоў, але яна была такая рухавая, лёгкая, маладая на хаду і душу, што нават і не ўзнікала ніякага сумнення - канечне ж, сустрэне!
- Хлопчыкі, а ў якім вы класе вучыцеся?
- Восем скончылі.
- О, дык у вас яшчэ ёсць час падумаць, што рабіць, куды паступаць, дзе займацца. А я б вам, хлопчыкі, параіла ўніверсітэт. Паступайце, вучыцеся. Гэта якраз тое, што вам трэба. Вы ўсім цікавіцеся, столькі ведаеце... Прыязджайце!
І ўсё ж, хоць гэта, разумелі, гаворыцца шчыра, здавалася, што запрашэнне - усяго толькі словы ветлівасці і, паехаўшы ў Менск, цёця Ўладзя пра ўсё забудзецца - што ёй, вельмі занятаму чалавеку, да тых хлапчукоў з незнаёмых Зубрэвіч!
Таму я, калі на даху вагона прыехаў на розгляды - потым я і дакументы ва ўніверсітэт прывязу таксама на даху вагона, - доўга ніяк не мог адважыцца зайсці ў музей Янкі Купалы, які тады знаходзіўся на вуліцы Энгельса, у Саюзе пісьменнікаў Беларусі. А зайшоўшы, некалькі разоў агледзеў экспазіцыю, перш чым адважыўся спытаць пра дырэктара - Уладзіславу Францаўну.
Але цёця Ўладзя помніла «хлопчыкаў з-пад Ляўкоў». Яна сустрэла мяне вельмі прыязна, шчыра ўзрадавалася, нібыта і праўда ўвесь гэты час чакала прыезду. Распытвала пра хлопцаў, з якімі я быў на свяце, зноў жа пыталася пра Зубрэвічы і Ляўкі.
Яе некуды клікалі, прасілі да тэлефона, па яе прыходзілі, але яна адмахвалася ад усіх: адчапіцеся, вы што, не бачыце, што я занятая. Мне было няёмка ад такой увагі, і я хацеў хутчэй вызваліць ад сябе гэтага добрага, але вельмі заклапочанага чалавека.
Цёця Ўладзя падаравала мне другі том Збору твораў Янкі Купалы, які тады толькі што выйшаў, напісаўшы на ім: «На ўспамін аб Ляўках. 29.VIII.53 г.» Купіла білет у цырк, пачаставала марожаным. Запрашала астацца, пераначаваць, павячэраць у яе дома, але я, саромячыся, адмовіўся - навошта назаляць гэтаму добраму і шчыраму чалавеку.
Пра тое, што ў Менск я прыехаў на даху вагона, што ў мяне зусім няма грошай, цёці Ўладзі я, канечне ж, не прызнаўся.
Не сказаў таксама, што галодны - прыехаўшы ў сталіцу, выстаяўшы вялізную чаргу ў прывакзальнай краме, купіў бохан хлеба, палавіну з'еў раніцою, а другую пакінуў на вячэру. Схаваў у траве ў парку Янкі Купалы пад нейкім дубчыкам непадалёку ад асфальтаванай сцяжынкі, запомніў месца - парку, шчыра кажучы, тады яшчэ не было, стаялі толькі маладзенькія, тоненькія дубчыкі, што рэдзенька ўзвышаліся над травою.
Але калі перад цыркам прыйшоў сюды падсілкавацца, хлеба свайго не знайшоў - ці то я не змог адшукаць менавіта той пруток, пад якім схаваў вячэру, ці то яго раней за мяне знайшоў які-небудзь бяздомны, бадзяжны сабака.
У цырку пра ежу не думаў - было весела і забаўна, было ўсё цікава, бо цыркавое відовішча я, вялікі ўжо бэйбус, бачыў упершыню.
Праз рогат клоунаў чуў, што на вуліцы ўзняўся шумны, зусім ужо восеньскі вецер. Ён напінаў палатачныя сцены - то ў адным, то ў другім месцы, - лопаў брызентавым, не туга нацягнутым купалам, холадам урываўся ў шчыліны: цырк, што стаяў у парку імя Горкага, быў часовы, прыезджы і змяшчаўся ў будынку, абцягнутым - проста ўзялі дзялянку паветра і абцягнулі - усяго толькі нейкім зялёным дзегцяваным палатном.
Выйшаўшы з цырка, пашкадаваў, што адмовіўся ад гасціннага запрашэння Ўладзіславы Францаўны: вельмі хацелася есці, на дварэ было зябка, ішоў дождж, дзьмуў сцюдзёны, парывісты вецер, а я яшчэ павінен на даху вагона неяк дабірацца да маёй роднай Воршы...
Ішоў на вакзал, хаваючы і шыю, і нават галаву ў каўнер сарочкі, а перад вачыма стаяў дабрадушны, шчыры, зычлівы твар цёці Ўладзі, яе поўныя сардэчнасці і мацярынскай увагі вочы. І чуліся яе словы:
- Паступіш, хлопец, заходзь. Чуеш, абавязкова заходзь.
Але я не спраўдзіў яе надзеі - на наступны год ва ўніверсітэт, на журфак, з першага заходу не паступіў. Не хапіла аднаго бала - з сямі прадметаў я набраў пяць пяцёрак і дзве чацвёркі, а праходзілі толькі з адной...
Я разумею, за што яе, добрую, ласкавую і сардэчную - яна кідалася дапамагаць кожнаму, каму трэба была яе дапамога, гэта відаць са шматлікіх і вусных, і запісаных успамінаў, - так любілі старэйшыя пісьменнікі, тыя, хто паспеў пасябраваць з ёю і прычасціцца яе дабрынёю і спагадлівасцю, нацешыцца яе душою.
Таму мяне, мусіць, як і многіх іншых, уразілі дзённікі Паўліны Мядзёлкі, першай купалаўскай Паўлінкі, асабліва апошні сшытак «Беглыя нататкі для памяці», надрукаваныя ў «Полымі», - якраз тыя месцы, якія, як яна сама пісала, «ніколі не могуць і не павінны быць апублікаваны».
«Я пісала ўжо ў сваіх «Сцежках», - нагадвае Паўліна Вікенцьеўна, - як я была здзіўлена, пабачыўшы ў кватэры Янкі Купалы ў Полацку (люты 1917 г.) Уладзю Станкевічанку ў якасці жонкі Янкі. Я ведала, што яшчэ ў 1914-1915 г. Уладзя шалела з кахання да Чэся Родзевіча, а Янка больш чымся абыякава адносіўся да Ўладзі, а бывала, што і насміхаўся з яе».
Маўляў, жаніцьба іх была выпадковая, Янка тры гады не хацеў браць з ёю шлюбу, і толькі яе сваякі змусілі яго аформіць шлюб. Успамінае, што і Бянігна Іванаўна, маці Янкі Купалы, шкадавала, што сын ажаніўся з Уладкаю, а не з ёй, Мядзёлкаю: «Чаму ж гэта не Паўлінка мая сынава?»
І гэта зусім звычайна, зразумела. І нармальна: адна жанчына раўнуе свайго каханага да другой, да сяброўкі далёкай маладосці. Ёй здаецца, што з ёю каханаму было б лепей. Яна б змагла яго засцерагчы, абараніць, уратаваць.
А тая, каму ён аддаў перавагу?
«Уся ўлада была ў яе руках... А Янка бязвольна падпарадкоўваўся ёй».
У яго з Уладкаю не было дзяцей. А ў іх жа з Паўлінкаю маглі быць! І якой бы іншаю была сям'я, і якім бы новым бокам павярнулася жыццё і да яе, і да яго, і да ягонай маці...
І ўсё гэта можна ўважыць. І вытлумачыць, апраўдаць. Рэўнасць - яна без часу і прасторы. Яна неспагадная нават да мёртвых, бо пісалася ўсё гэта тады, калі ўжо ні яго, каханага, ні яе, суперніцы, не было ў жывых.
Тут усё зразумела.
А вось такое зразумець немагчыма, калі глядзець толькі звонку, толькі павярхоўна. Гэта ўжо адною рэўнасцю не апраўдаеш.
24 чэрвеня 1941 года, на трэці дзень вайны Янка Купала, вярнуўшыся з Вільні ўвечары 23 чэрвеня - там праходзіў з'езд пісьменнікаў Летувы, на якім ён быў госцем, - на сваёй машыне выехаў з палаючага Менска.
А ў Менску, які ўжо бамбілі варожыя самалёты, недзе ў падвале засталіся маці і сястра паэта.
Ужо ў Маскве Паўліна Вікенцьеўна пытаецца ў Купалавага шафёра, ці праўда, што ў машыне нельга было змясціцца маці і сястры Янкі Купалы. «Чаму нельга? - адказвае шафёр. - Машына вялікая, але ж гэта ведзьма набіла паўнюткую машыну розным барахлом - сукенкамі, футрамі, а матку не дазволіла забраць з сабой».
І яна, Паўліна Мядзёлка, кідае Янку Купалу страшэнныя, як праклён, словы:
- Помні, Янка, за тое, што ты пакінуў у палаючым доме матку і архіў, - зямля родная не прыме ў сваё ўлонне твайго праху.
Як зразумець, як разважыць гэтую страшную трагедыю?!
Якая ж яна «ведзьма», цёця Ўладзя, - хіба толькі за тое, што разумела, ведала, што пакідае Менск не на дзень, не на два, а на доўгія гады. А там жа, у выгнанні, нешта трэба будзе насіць і нешта есці - яны заехалі яшчэ ў Ляўкі, развітацца з імі і ўзяць сёе-тое з назапашанага яшчэ летась...
Кветка-лілея і «ведзьма».
Але ж дома, у Менску, у палаючым горадзе асталася родная маці, самы дарагі Янку Купалу чалавек. Старая, на дзевятым дзесятку і без усялякай дапамогі... Сястра...
«Там жа людзі яшчэ засталіся, памогуць ім выратавацца», - нібы апраўдваецца перад кім Уладзіслава Францаўна, але гэтыя словы нічога не дадаюць і нічога не праясняюць у гэтай даўняй, вельмі нялёгкай спрэчцы.
Як і вось гэтыя, кінутыя быццам бы выпадкова, мімаходзь, хоць за імі, адчуваеш, роздум і неспакой, жаданне быць правільна зразуметай тымі, хто прыйдзе пасля:
«Я думала, што змагу вярнуцца ў Менск і вывезці архіў Купалы, яго асабістыя рэчы і бібліятэку. Але зрабіць гэтага ўжо не змагла, таму што ў той дзень наш дом згарэў, а з ім - усё тое, што так любоўна збіраў Купала праз доўгія гады».
Пра маці - заўважце, ні слова. Хоць мне чамусьці фанатычна верыцца, што, вярнуўшыся па архіў, Уладзіслава Францаўна абавязкова забрала б з сабою і Купалаву маці, сваю свякроў.
26 чэрвеня ў Ляўкі з Воршы патэлефанаваў Якуб Колас. Янка Купала расхваляваўся і паслаў Уладзіславу Францаўну на машыне па Коласа і яго сям'ю.
Ноч з 26 на 27 чэрвеня 1941 года народныя паэты правялі разам - апошнюю трывожную ноч на купалаўскай дачы ў Ляўках.
«Нам удалося арганізаваць выезд Якуба Коласа ў Маскву, а праз два дні і мы былі змушаны пакінуць Ляўкі», - успамінае Ўладзіслава Францаўна.
Гэта было 30 чэрвеня. А 3 ліпеня дача згарэла.
Калі гэта падпаліў нямецкі снарад - нічога не паробіш: вайна ёсць вайна. Але калі нехта знарок, па злосці падсунуў запалку пад купалаўскую страху - няма таму апраўдання і даравання.
А ў вушах хвалююцца словы Паўліны Мядзёлкі:
«Помні... Янка... зямля родная не прыме...»
А ў вачах - тая сутарга, якая прабегла па Купалавым твары і якой спалохалася нават сама Паўліна Вікенцьеўна:
- Даруй, Яначка...
Правільна, мусіць, робяць даследчыкі, што абыходзяць гэтую далікатную, вельмі цяжкую тэму.
Не, здаецца, яна зусім невырашальная, паэтава трагедыя, народжаная вайною.
Відаць, у вялікіх людзей і трагедыі бываюць толькі вялікія...
І радасці - зноў жа вялікія.
Так і змагаліся дзве гэтыя жанчыны за Янку Купалу. За жывога і мёртвага. Самі ў сабе, моўчкі, хаваючыся, тоячыся ад знаёмых, незнаёмых. Але змагаліся. Адна - Уладзіслава Францаўна, якая прыняла руку і сэрца генія, і другая, Паўліна Вікенцьеўна, якая чамусьці адмовіла яму.
Чаму? «Бо дурная была, - тлумачыць Бянігне Іванаўне паводзіны сваёй дачкі маці Мядзёлкі, - жартачкі, адмовіць такому важнаму чалавеку, як ваш сын».
Адна, што стала жонкаю паэта, і другая, што адчувала ў сабе, насіла ў сабе ўсё жыццё якоесьці неаспрэчнае права на яго.
Уладзіславе Францаўне, Уладцы, Станкевічанцы, Янка Купала прысвяціў вершы «Гэй ты, дзяўчына, кветка-лілея», «Успомні!», напісаныя ў снежні 1914 года («Мусіць, трэба было» надрукаваны пазней, у 1915 годзе, і датуецца годам надрукавання).
Гэта вершы больш сацыяльнага, чым лірычнага плана, і па іх цяжка вызначыць і глыбіню эмацыянальную, і шырыню пачуццёвую - здаецца, паэт толькі апасродкавана звяртаецца да дзяўчыны, а сам быццам бы збоку, быццам трымаючыся на адлегласці, звяртаецца да яе, нібыта яна і не каханая, а ўсяго толькі звычайны чалавек, якому можна выспавядацца. І няма захаплення, замілавання, хвалявання.
А яны ж неўзабаве пажэняцца - 29 студзеня 1916 года возьмуць шлюб у маскоўскім Петрапаўлаўскім касцёле!
Крыху раней Янка Купала прысвяціў Паўліне Мядзёлцы, якая ў другім паказе - ужо ў Пецярбургу - славутай Купалавай п'есы іграла, выконвала ролю Паўлінкі, экспромт «Снілася дзяўчыне».
Тая ж здаленасць, той жа спакойны, амаль безуважны тон - «снілася дзяўчыне», «а на яве выйшла»... І хоць бы які намёк на свае пачуцці.
І толькі ўжо ў вершы «Таей даўгажданай» закрычала сама душа. Верш, поўны тугі, болю і неспакою, прысвечаны Паўліне Мядзёлцы. Ён напісаны амаль тады ж, як і вершы, ахвяраваныя Ўладзіславе Францаўне, - 20 студзеня 1915 года. У ім усё баліць - ён люструе складаныя ўзаемаадносіны з «таей даўгажданай», якая адмовіла паэту: «чакаў яе, чакаў з трывогай, лічыў хвіліны неспакойна», «...не прыйшла», «што ж, не прыйшлося маім думам быць явай радаснай, жаданай», «сам застануся з сваім сумам лячыць нязлечаныя раны»... А пасля быў верш «А яна».
Гэткім шчырым каханнем яе атуліў...
З гэткай ласкай глядзеў ў яе сумныя вочы...
Так пясціў, так галубіў галубку яе...
Столькі песень над песнямі ёй я напеў...
Гэткі ў сэрцы сваім збудаваў ёй пасад...
Так уславіў яе ў славу сонца і зор...
А яна?.. А яна была толькі... дзяўчына!..
Каму прысвечаны гэты верш?
Паўліне Мядзёлцы, па якой ён, канечне ж, будзе сумаваць і ў Маскве, ва ўніверсітэце Шаняўскага? Верш жа напісаны ў Вільні, у ліпені 1915 года - якраз падчас Купалавай журбы...
Уладцы Станкевічанцы, якая неўзабаве будзе вучыцца на гэтых жа курсах і праз нейкага паўгода стане ягонай жонкаю?
Ці, можа, каму іншаму?
Але навошта ў гэтым разбірацца? Навошта высвятляць?
Верш прысвечаны Ёй - той, каго паэт абагаўляе, загадзя ведаючы, што перад ім звычайная жанчына.
І ўвогуле, спахопліваюся я, навошта я хачу зразумець, разабрацца, нават разважыць тое, што нельга разважыць. Тым больш што ўсе яны ўжо дома, і гэтыя мае развагі ім не патрэбны: калі ёсць жыццё і там, усе ўжо ва ўсім разабраліся і самі...
Вось куды вывела мяне сцежка Зубрэвічы-Ляўкі.
Зваротная сцежка Ляўкі-Зубрэвічы, здаецца, была карацейшаю.
К вечару неяк адразу пахаладала, падзьмуў моцны, не летні вецер, па небе паспешліва пабеглі рваныя, як дажджавыя, хмары, часам пырскаў дождж, і мы спяшаліся, баючыся, каб ён не ўліў па-сапраўднаму.
Перапоўненыя ўбачаным, пачутым, ціха і маўкліва разыходзіліся па хатах.
Сонца ўжо заходзіла. Калі я адчыняў свае веснічкі, у вочы разануў нечакана промень, які знайшоў прагаліну паміж воблакаў.
Я адчуваў, што нешта мяне турбуе - нібыта нейкі чарвячок. Гэта «нешта» пералілося ў слабенькі, апісальны, агульны верш «Ляўкі». Але як з ім насілася Ўладзіслава Францаўна, якой я паслаў гэты верш! Яна нават надрукавала яго ў зборніку матэрыялаў аб жыцці і дзейнасці паэта «Янка Купала».
А пасля, калі я паступіў ва ўніверсітэт на аддзяленне журналістыкі, яна прапанавала ўключыць мяне ўдзельнікам Рэспубліканскай нарады маладых пісьменнікаў 1955 года, якая менавіта тады, у верасні, праходзіла.
Мне і сёння радасна, што якраз мае мясціны ў такі трывожны час выбраў сабе для спакою Янка Купала. І чамусьці наіўна верыцца, што, калі б не розныя ветраломы, калі б не вайна, калі б не гэткая недарэчная і загадкавая смерць, пра якую і сёння не аціхаюць спрэчкі, я быў бы нярэдкім госцем утульнай, гасціннай Купалавай хаты ў Ляўках...
Так, гэта самаўпэўнена, саманадзейна, нават самадумна, але ж мне чамусьці так здаецца.
Можа, таму, што разам з птушкамі ад маіх Зубрэвіч да Ляўкоў ляцець усяго толькі нейкіх дзесяць кіламетраў.
Яны ляцяць, і я таксама змог бы ляцець...
1994