epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Сіпакоў

Сляза Перуна

Тады яшчэ гаварылі дрэвы, хадзілі камяні, у хатах жылі і дапамагалі гаспадарам хатнічкі, а на Зелянец выбіраліся з рэчак і азёраў русалкі ды так і заставаліся на беразе ўсё лета.

Тады яшчэ сярод звычайных людзей жылі багі - пераапрануўшыся ў простае, часцей падранае адзенне, яны хадзілі па вёсках і паселішчах, заходзілі ў хаты, нечакана з'яўляліся на нівах і сенажацях, віталіся на ростанях. У адных яны прасілі хлеба, у другіх пыталіся дарогу, а да трэціх увогуле звярталіся з дзіўнаю просьбаю - выцерці ім нос. Тых, хто быў уважлівы да іх, яны шчодра адорвалі, а тых, хто грэбаваў, пагарджаў імі, чакалі вялікія непрыемнасці.

Тады яшчэ на язычніцкіх кумірнях, у свяшчэнных гаях, ля свяшчэнных дубоў гарэлі свяшчэнныя агні, а на ідолішчах у пашане былі статуі Перуна і Вялеса, Дажбога і Стрыбога, Лады, Купалкі, Цёці ды іншых божастваў - праўда, полымя на той час шугала ўжо не так зырка і весела, як раней, а ідалы трывожна ўглядаліся кудысьці за небасхіл, нібы спрабуючы адгадаць, што будзе з імі далей.

Хоць тое, пра што я раскажу, адбывалася зноў жа вельмі даўно, тысячу гадоў таму, мне ж здаецца, што ўсё гэта бачыў я на свае вочы.

Быў якраз русальны тыдзень.

Толькі што прайшоў Зелянец - свята развітання з вясною, сустрэчы з летам. Як хутка бяжыць час - ужо сем тыдняў прайшло пасля Вялічкі! Хоць сёлета святкавалі з аглядкай, але ж дзяўчаты, як і даўней, завівалі бярозкі, спляталі іх вершалінкамі і праходзілі пад імі як пад дугою; у хатах было шмат зеляніны, на падлозе ляжалі духмяныя кветкі, аер, ля хат стаялі прынесеныя з лесу бярозкі.

Русалкі, якіх выпусціў з вады гаспадар ракі - вадзянік, - гуталіся на галінах дрэў, бегалі па жыце, прыгожа спявалі, весела смяяліся. Хлопцы ды і мужчыны баяліся іх - яны ведалі, што русалкі могуць зацягнуць таго, хто спадабаецца, на дно ракі і там заказытаць да смерці. З гэтае прычыны ў русальны тыдзень ніхто не купаўся ў рацэ, а ўсе лодкі ўсцягвалі на бераг - русалкі ў гэты час гайдаюць лодкі і часта перакульваюць іх.

Баяліся русалак і жанчыны - тыя, пераняўшы іх дзе-небудзь у лесе ці на беразе, прасілі ніткі, іголкі, кашулі, палатно, а то, здаралася, распраналі жанчыну дагала, нацягвалі на сябе яе адзенне і з рогатам уцякалі. Каб такога не здаралася, маладзіцы клалі і вешалі ўсё гэта каля вадаёмаў.

Русальны тыдзень ужо заканчваўся. Наперадзе было Купалле - свята Купалкі.

 

Першым, каго ён заўважыў здалёку, не падышоўшы нават блізка да свяцілішча, быў князеў блазан Міха: ён, ашчаперыўшы рукамі, абвіўшы нагамі статуй Перуна, узлез на яе высакавата і адтуль, з вышыні, нешта выкрыкваў, крыўляўся, паказваў людзям язык і, як гэта і павінна быць у блазнаў, дурнавата рагатаў.

Дабранегу вельмі не хацелася ісці сюды, на свяцілішча, бо ён разумеў, як цяжка будзе яму бачыць і чуць тое, што сёння тут павінна адбыцца. Але ж спасаваў, прыйшоў. Хоць і не сярод першых - паглядзелі б вы, як беглі на гэтае відовішча іншыя! - але ж прыйшоў. Прыйшоў, бо князь папярэдзіў і нават прыгразіў усім: хто не прыйдзе на дзею, на руйнаванне Перуна, той назаўсёды стане яму ворагам. Кім бы ты ні быў - багатым ці жабраком, селянінам ці месцічам, сябрам ці родзічам, - будзеш ворагам.

Ён сябраваў з сынам князя Сінявокам і таму не хацеў быць ворагам ягонаму бацьку.

Людзей сабралася вельмі многа. Усе яны на капішчы не змясціліся, а таму стаялі вакол яго і зводдаль назіралі, што там робіцца, - страхі над ідалам ужо не было, а слупы, на якіх яна трымалася, нікому не заміналі глядзець.

Дабранег узышоў на свяцілішча, але падыходзіць блізка да Перуна не спяшаўся - хоць і трэба было паказацца князю на вочы, каб той убачыў, што ён тут, усё ж стаяў за адным з вогнішчаў, якое, ужо затаптанае, яшчэ дымілася.

Тут, на трэбішчы, заўсёды чамусьці лёгка і свежа дыхалася, а сёння ад дыму, які курэўся над усімі патушанымі вогнішчамі, хацелася чыхаць і перхаць.

Дзве палавінкі страхі былі ўжо разнесены ў розныя бакі свяцілішча, а пад нагамі ў тых, хто хадзіў, хрупацеў друз.

Міха ўсё яшчэ вісеў на ідале, а некалькі князевых дружыннікаў, рупліва ўзмахваючы сякерамі, быццам бы валілі якое дрэва на дровы, пад корань, ля зямлі ссякалі бажаство.

- Што гэта яны робяць?! - не перанёсшы стукату тапароў, загаласілі раптам, заплакалі жанчыны. - Нежыці! Дзе вы, тыя нежыці?! Забярыце хутчэй іх, нежыці! Пакарай іх, Пярун!

Князь, здаецца, абыякава, безуважна назіраў за працаю сваіх дружыннікаў. Сёння ён быў прыбраны як на свята. Хоць пачыналася ўжо лета і было цёпла, ён чамусьці на плечы сабе ўскінуў накідку з ваўчынага футра, зашпіліўшы яе з правага боку ля шыі на вялікі залаты гузік. У руцэ князь моцна трымаў меч - быццам бы прыйшоў на сечу.

Князь маўчаў. Жанчыны галасілі ўсё мацней.

- Валадар, - раптам праз гэтае галашэнне пачуліся спакойныя словы Вешчуна, які стаяў паміж бажаством і месцам для ахвярапрынашэнняў, выкладзеным з камянёў узвышэннем, - ты здзекуешся з самога бога. Ты ж ведаеш, што мячы і сякеры - Перуновы стрэлы. А ты на Перуновай гары Перуновымі стрэламі забіваеш Перуна. Свайго бога.

- Твайго бога, - паправіў яго князь.

- Так, майго. Я не адмаўляюся ад яго. Як і мае продкі не адмаўляліся. Я заўсёды верыў і буду верыць яму. Мы ўсе яму молімся. Але ж і ты нядаўна кляўся: «Клянуся богам, у якога верую, - Перуном клянуся!» І нават на дамовах з візантыйцамі прысягаў: «Клянуся Перуном і Вялесам, а калі забудуся на гэтую клятву, няхай пакараюць яны мяне». Збіраўся нават Перуна зрабіць галоўным богам у княжастве. Такое свяцілішча яму выбудаваў! Шанаваў, а цяпер ненавідзіш. - Вяшчун паказаў доўгім кіем, зробленым з дзіды, у бок дружыннікаў. - Бачыш, яны ссякаюць Перуна. А ён жа іх заступнік і апякун. Не баішся, валадар?

Князь Вешчуна не перапыняў, слухаў. Маўчаў і толькі спадылба, заплюшчыўшы адно вока, цяжкім позіркам другога глядзеў на яго.

Перасталі секчы ідала дружыннікі. Сцішыліся плачкі, хоць час ад часу яны ўсё яшчэ ўсхліпвалі. Зусім змоўк і аціх на статуі блазан.

- Не баішся кары, валадар? - паўтарыў сваё пытанне Вяшчун.

Ён згроб усю сваю сівую даўгую бараду ў адну далонь. Дабранегу Вяшчун заўсёды здаваўся падобным на бога зімы Зюзю, а цяпер ён, здаецца, і ўсе крошкі таго падабраў: худы, доўгі, босы і белая-белая, як снег, галава.

- Не, не баюся, - упэўнена адказаў князь, і ягоныя словы ў гэтай цішыні здаліся завельмі гучнымі. - Нічога ні са мною, ні з маёю дружынаю не зробіцца. Мы ж хрышчаныя! У нас новы бог. Ён нас абароніць. А ты, - князь адкрыў і другое вока, - і тыя, што вунь плачуць, - паганцы. Чуеш - паганцы! І вы - паганцы, і бог ваш паганец!

- Неразумна гаворыш, валадар, - запярэчыў яму Вяшчун.

- Што не разумна для вас, тое разумна для новай веры, - князь задумаўся, крыху памаўчаў. Потым рашуча ўскінуў галаву: - Але дзякуй табе, Вяшчун, - ты мне дапамог. Твая праўда, навошта нам ссякаць статуя - у зямлі ж усё роўна застанецца яго паганае дрэва. А мы ж павінны гэтага ёлупа вырваць назаўсёды! З карэннем! Каб ён не заступаў дарогу нашаму новаму богу!

Дружына тут жа ўзялася падкапвацца мячамі пад Перуна, расхістваць яго, каб паваліць, каб дастаць усяго з зямлі.

Жанчына, якая стаяла побач з Дабранегам, спалохана зашаптала:

- Даруй ім, бог грому і маланкі. Даруй, уладар неба і балесец за зямлю. Даруй нам, Перунова маці, - не для таго ты кожны дзень мыеш сонца перад тым, як выпусціць яго на неба, каб бачыць, як здзекуюцца з твайго сына.

Хрышчэнне сваіх людзей князь задумаў зрабіць якраз на русальным тыдні.

У адзін з такіх граных дзён князь, як і сёння, прыгразіўшы ўсім сваёю варажнечаю, загадаў падданым прыйсці на рэчку. Там іх ужо чакаў мітрапаліт, якога валадар прывёз аж з самога Канстанцінопаля, дзе перад гэтым пахрысціўся сам.

Людзей, як тую скаціну, сцябаючы бізунамі, - а хто ўпіраўся, супраціўляўся, таго і балюча перылі, - загналі ў раку і змусілі стаць так, каб вада ўсім была па горла - і дзецям, і дарослым. Дзеці спачатку, не зразумеўшы ўрачыстасці моманту, вельмі развесяліліся, пачалі нават галёкаць і пырскацца ў вадзе, але на іх прыкрыкнулі і бацькі, і святары, і тыя, што стаялі ля вады з бізунамі, і яны сціхлі - дзецям жа вада па горла была ля самага берага і таму бізуна яны маглі атрымаць першымі.

Людзі стаялі ў вадзе няёмячыся і не ведалі, што ім рабіць, як сябе паводзіць. Яны адно толькі - асабліва тыя, хто стаяў бліжэй да сярэдзіны ракі, - лаўчэй упіраліся нагамі ў дно, каб утрымацца, каб не ўпасці, каб іх не знесла хуткая там плынь.

А святар хадзіў па беразе і махаў у іх бок нейкім вехцем, раз-пораз макаючы яго ў бліскучую, мусіць, сярэбраную, конаўку - пырскі даходзілі не да ўсіх, але калі ён, прыўзнімаючы, каб не замачыць, рызу, увайшоў у ваду сам, выцірацца ад святых кропель давялося і тым, хто стаяў далекавата ад берага.

З гэтай вады, памяняўшы бога, не выйшлі трое: лекар-зялейнік Анціпа, якога ўсе ведалі яшчэ як воблакапраганіцеля - яго, кажуць, заказытала русалка; убогая, хворая на галаву Анея, якая, нібы ад аваднёў, усё адмахвалася ад святаровых кропель, а потым, набраўшы ў рот паветра, глыбока нырнула ў ваду, ды так і не выплыла з яе; а таксама, як ні дзіўна, мазец Аніська, які, яшчэ не хрышчаны, яшчэ многабожац, намаляваў прыгожы абраз новага бога - дарэчы, вельмі падобны да таго, які князь прывёз з Візантыі.

Людзі, выйшаўшы на бераг, атрасаліся ад вады, выкручвалі на сабе, не здымаючы, адзенне, прыслухоўваліся да чагосьці, пераміналіся з нагі на нагу, спрабуючы разабрацца, што ж здарылася: у раку яны заходзілі з адным богам, а выйшлі адтуль з другім. А пацалаваўшы крыж - моршчыліся і, стараючыся рабіць гэта незаўважна, пляваліся.

Прыняў у той дзень у той вадзе хрышчэнне і новага бога ў душу і Дабранег. Вярнуўшыся дамоў, спрабаваў разабрацца, што ж яму гаворыць новы бог, але нічога не адчуваў - усё яго і цела, і душу займалі старыя багі, з якімі ўсе ягоныя продкі век жылі, раіліся, якія дапамагалі ім сеяць і жаць. Яны былі вясёлыя і добрыя, ласкавыя і свойскія - зусім не раўня новаму. Тыя ж, якіх прывозілі з Візантыі і якіх маляваў свой мазец Аніська, мелі строгія твары, падціснутыя вусны, пранізлівыя вочы. Яму нават здавалася - злыя, бязлітасныя.

Дабранег не хацеў цалаваць крыж і ўсё зрабіў, каб не дакранацца да яго - пачакаў, калі з вады будзе выходзіць як найболей людзей, выйшаў разам з натоўпам і, пакуль усе чакалі сваёй чаргі, незаўважна адышоўся ўбок, а потым і зусім пабег дадому.

Хоць ён і не пацалаваў крыж, аднак на вуснах у яго ўсё роўна застаўся прысмак жалеза.

А вось Сінявок так і не пахрысціўся. Не паслухаўся бацькі, нават на раку не прыйшоў.

Неяк раней ён казаў Дабранегу:

- Бацька сонца і маці зямля! Я ніколі не пацалую іхняга крыжа! Як і мой дзед Святаслаў. Колькі яго ні ўгаворвалі, не здрадзіў сваім багам. Так і памёр з імі. І я не здраджу! Дзед дзівіўся, абураўся. Казаў: «Навошта цалаваць крыж? Гэта ж страшна. На ім жа рабоў распінаюць!» Ды і бацька напачатку Перуна паважаў, ахвяры яму падносіў. А цяпер...

Дабранег абвёў вачыма свяцілішча, шукаючы княжыча, але не ўбачыў яго. На тым баку Галубу ўбачыў, Хвойку ўбачыў - яны ўчацвярых дружылі між сабою, - а княжыча нідзе не было відаць. Значыць, і на гэты раз ён аслухаўся бацьку, не прыйшоў на руйнаванне багоў.

- Чаго галавою круціш? - нехта падштурхнуў яго локцем у спіну. - Ідзі памагай.

Дабранег азірнуўся. За ім стаяў князеў дружыннік. Пад яго позіркам хлопец пайшоў да божышча, але падысці да Перуна блізка не паспеў.

Дружыннікі, каб дастаць з зямлі, усё мацней і мацней расхіствалі ідала. Спачатку, паматляўшыся неўпапад разам з Перуном угары, не ўтрымаўся і з прарэзлівым крыкам пляснуўся ля патушанага вогнішча блазан, а затым - толькі з другога боку - упаў і сам ідал.

Блазан гакнуўся вобземлю і заціх - як памёр усё роўна.

- Пярун забраў, - загаманілі навокал жанчыны, і Дабранег адчуў у іхніх словах непрыхаваную радасць: блазан-то блазан, але ж нельга і блазну так пацяшацца з бога.

- І табе, князь, тое ж будзе, - прыгразіў валадару Вяшчун.

Вяшчун паводзіў сябе вельмі смела - гэтак жа, як і раней, і пры сваіх багах, у сілу і абарону якіх ён усё яшчэ верыў.

На свяцілішчы стала ціха-ціха. Усе разумелі, што князю гэта не спадабаецца, і чакалі, што будзе далей.

Але цішыню парушыў не князь, а «мёртвы» блазан. Ён раптам падхапіўся з зямлі і, крыўляючыся, прытанцоўваючы, з дзікім рогатам кінуўся да бажаства і адразу ж сеў яму на твар - пад ім апынуліся і залатыя вусы, і сярэбраныя валасы Перуна.

Неяк дзіўна і незразумела паводзіў сябе сёння Міха. Не так, як заўсёды. Звычайна вельмі гаваркі, на гэты раз блазан толькі крыўляўся і рагатаў, не вымавіўшы пакуль што ніводнага слова.

- Чорт уваскрос, - абурыліся Міхавай выхадкаю жанчыны. - З бога здзекуецца!

Князь павярнуў галаву, абыякавым позіркам - думаў пра сваё - абвёў зрынутага Перуна і блазна, які сядзеў на ім, і зноў зірнуў у блакітныя, як само неба, вочы Вешчуна:

- Дык, кажаш, мне будзе тое ж, што і Міху?

- Зло абавязкова народзіць новае зло...

- А ці ведаеш ты, што будзе з табою? - нібы не чуючы Вешчуна, спытаўся князь і, дастаўшы з похваў меч, пакруціў яго перад вачыма - меч бліснуў на сонцы нядобрым, цемнавата-халодным святлом.

- Ведаю, - спакойна адказаў Вяшчун. - І спадзяюся, што мае багі мяне абароняць.

- Ты так думаеш? - князь крыва ўсміхнуўся. - Вось гэты кавалак дрэва цябе абароніць, заступіцца за цябе? Вось гэтае бервяно? Я ж сам і загадаў зрабіць з яго бога. Дрэва ж мёртвае.

- Усё вакол нас жывое, - нібы молячыся, нібы сам сабе, нібы прамаўляючы якое заклінанне, ціха бубніў Вяшчун. - Усё жыве, усё мае душу. Душа ёсць і ў агню, і ў вады, і ў лесу, і ў ветру. І, як ты кажаш, вось у гэтым бервяне. Усе камні ходзяць, усе дрэвы гавораць, кожная бура вые сваім голасам.

Дабранег слухаў Вешчуна і дзівіўся: пра ўсё гэта ён ужо ведаў! Ад Сінявока. Той амаль такімі ж словамі гаварыў яму, што і напраўду ўсё ў свеце жывое, мае душу. Мусіць, княжыч набраўся такіх думак ад Вешчуна - іх жа часта бачылі разам і ў Свяшчэннай Дуброве, і каля Перунова Дуба, і на капішчы і нават ля зямлянкі пад Святою Гарою, дзе жыў прарок.

І зусім нядаўна - здаецца, на Ярылаў дзень - княжыч быў вельмі даверлівы, шчыры і захоплена расказваў Дабранегу:

- А ведаеш, з усім можна гаварыць, як з чалавекам. А ты ведаеш, я гаманю і з дрэвамі, і з камянямі, і з вужакамі. І яны мне адказваюць. Чуеш, яны мне адказваюць! А ты ведаеш, у маім пакоі вуж жыве. Я яго малаком паю. І з ім мы гамонім. Ён жа абаронца нашага роду. Мы з вужоў пайшлі.

Пра ўсё гэта Дабранег ведаў. І яшчэ ведаў: князю не падабаліся сынавы выдумкі пра тое, што яны пайшлі з вужак, ён не аднойчы ўшчуваў за гэта Сінявока і змушаў вынесці з церама вужа. Аднак сын не слухаўся бацьку, тоячыся, усё роўна трымаў свайго любімца і сябра ў пакоі аж да таго часу, пакуль, вярнуўшыся аднойчы дадому, не ўбачыў яго рассечаным...

Княжыч расказваў яму, Дабранегу, а таксама Галубе і Хвойцы, што ў тую ж ноч вуж прыйшоў да яго ў сне і завёў у падземнае царства вужоў. Іх там было вельмі многа, усе яны варушыліся і лізалі, каб наесціся, нейкі камень, які ляжаў пасярод пячоры. Ён таксама лізаў і быў сыты. Сваім целам адчуваў іхнія халодныя-халодныя целы. Нічога не бачыў, а толькі чуў, як шалясцяць яны, то скручваючыся, то раскручваючыся, то зноў скручваючыся ў кольцы.

Цікава, няўжо Сінявок зусім не пакажацца на руйнаванні Перуна? Дзе ён так схаваўся, што і бацька не знайшоў?

- Дык ты кажаш, што вось гэты драўляны ёлуп жывы? - Князь перавёў позірк з Вешчуна на ляжачага ідала і, убачыўшы блазна, які ўсё яшчэ сядзеў на ім, усміхнуўся: - Ану-тку, Міха, паказычы Перуна. Пабачым, ці схамянецца, ці заварушыцца ён. А можа, засмяецца, калі жывы?

Але з блазнам як усё роўна нешта зрабілася - ён усхапіўся з ідала, адбегся ад яго, спыніўся здалёку, стаў, шырока раскрытымі вачамі спалохана глядзеў на Перуна, маўчаў і, выставіўшы рукі перад сабою, нібыта абараняўся ад каго.

Тады да ідала кінуўся Зенка і адразу ж, рагочучы гэтак, як нядаўна блазан, пачаў усур'ёз, апантана казытаць божышча пад пахамі - цесна прыціснутыя ў дрэве да цела рукі Перуна заміналі яму гэта рабіць, але ён усё казытаў і казытаў зрынутага і сам так рагатаў, быццам гэта казыталі яго самога.

Зенка - вядомы між добрых людзей нікчэмнік і вадца. Яшчэ нядаўна, пры старых багах, ён не мог нават здалёку наблізіцца да свяцілішча, ужо не кажучы пра тое, каб ступіць на яго нагою ці зірнуць богу ў вочы - такім, як Зенка, уваход на трэбішча быў строга забаронены: па старадаўняй звычцы маліцца бажаству маглі толькі чыстыя, светлыя, добрыя людзі.

А Зенка моцна пакрыўдзіў бога агню - напляваў у Свяшчэннае Вогнішча. Вось Жыжа і раззлаваўся на яго - такую рожу, такі вогнік на ўвесь твар падараваў яму! А потым яшчэ нехта параіў Зенку, што для таго каб хутчэй вылечыць хваробу, трэба пралезці праз дупло Свяшчэннага Дуба голым. Распрануцца, усё адзенне скласці пад дубам і пралезці. А перад гэтым струпаваты Ахвер, скамарох, які ўмее песні на жылах, іграе на гуслях звончатых, цераз тое самае дупло пралез. Дык Зенка не тое што сваю рожу не вылечыў, а ў дадатак яшчэ і ўсё цела струпамі пакрылася...

Новы бог Зенку падабаўся: у яго можна было папрасіць прабачэння, і ён кожнаму дараваў. Памаліся, папрасі прабачэння, ён табе ўсё даруе, а тады зноў рабі што хочаш.

Як ні казытаў Зенка Перуна, абламваючы аб дрэва чорныя ад бруду пазногці, той нават і не паварушыўся - як ляжаў, прыціснуўшы рукі да цела, так спакойна і застаўся ляжаць.

- А ты кажаш, жывы, - здзекаваўся з Вешчуна князь. - Бачыш, мёртвы ён. Ідзі, закрый яму вочы.

- Ён усё бачыць і ўсё чуе, - нібы сам сабе прамовіў Вяшчун.

- Дзікуны! - зазлаваў князь. - Правільна вас паганымі называюць. Пакланяцца, маліцца нейкаму кавалку дрэва! Богу, якога я ж і загадаў зрабіць! Яго ж высеклі па маёй хацьбе! Барбары!

- Барбары, кажаш? Дзікуны? - Вяшчун імгненна, адным рухам наставіў свой кій туды, дзе ляжаў Пярун, нібыта хацеў кагосьці працяць ім. - Вунь твае барбары, вунь твае дзікуны!

На бажастве, якраз на яго шыі, ужо сядзеў Зенка. Ён аберуч паслужліва спяшаўся выканаць князеў загад - закрыць Перуну вочы.

Кароткімі пальцамі з доўгімі неабрэзанымі пазногцямі ён так настойліва драпаў па дрэве, калупаў вачніцы, што здавалася: мэта ў яго зусім іншая - не закрыць вочы ўжо зруйнаванаму богу, а спаўна асляпіць яго. Зенка раз-пораз спыняўся, адломваў задзёртыя пазногці, а потым зноў рашуча, помсліва лез у раскалупаныя вачніцы Перуна.

Дабранег, здзіўлены і ўзрушаны гэтай раз'юшанасцю Зенкі, які з асалодаю выдзіраў вочы богу, загледзеўся і не заўважыў, як князь неяк па-звярынаму, у некалькі скачкоў мільгануў па капішчы і ўмомант апынуўся на процілеглым яго баку.

Там шугаў ахвяравальны агонь. Усе былі патушаны, затаптаны - некаторыя яшчэ крыху дыміліся, а іншыя дык ужо і не тлелі, патухлі зусім, - а гэты светла палаў, як яго і не тапталі.

З-за агнішча падымалася з каленяў дзяўчына ў белай доўгай кашулі. Усхваляваны Дабранег спачатку не пазнаў яе, і толькі калі яна распрамілася, зразумеў, што гэта Галуба.

Галуба Дабранегу падабалася даўно. Здаецца, і яна мела да яго таксама сваю ўвагу.

Галуба была вельмі прыгожая. Яе падчас ігрышчаў абіралі то русалкаю, то кустом, упрыгожвалі, умайвалі кветкамі, травамі, галінкамі бярозы. Яна падабалася многім хлопцам, але з усіх выдзяляла, здаецца, толькі аднаго яго. А на апошнім Ярыллі, калі юнакі, загадзя дамовіўшыся з дзяўчатамі, кралі сабе жонак, Галуба дазволіла Дабранегу ўкрасці сябе. Але ён не зачапіў яе тады, хоць яны і праседзелі побач аж да самай раніцы.

- Навошта ты раздзьмухала агонь? - злосна спытаўся ў яе князь.

- Каб гарэў, - наіўна і нязмушана адказала яна, гледзячы ў полымя, а не на валадара.

- Зараз жа патушы! - закрычаў на яе князь.

Галуба пачала дзьмуць на агонь, нібыта хочучы загасіць, пачала махаць на яго кашуляю, але ад гэтага вогнішча разгаралася яшчэ ярчэй.

- Затапчы! - раўнуў князь.

Галуба была босая. Аднак яна паслухмяна, пакорна пайшла ў агонь. Дабранегу нават здалося, што вось зараз на свяцілішчы прыносіцца ахвяраванне Перуну - дзяўчына сама ідзе на спаленне.

Ён, ужо не помнячы сябе, ірвануўся з месца, здаецца, яшчэ хутчэй, чымся князь, пабег да агню, каб дапамагчы Галубе затаптаць агнішча - яна ж босая, а ён абуты, - але князь мячом перагарадзіў яму дарогу і абыякавым голасам сказаў:

- Не лезь. Яна сама раздзьмухала, няхай сама і патушыць.

Галуба нічым не паказвала, што ёй балюча, што вуголле гарачае, што яно апякае ногі. Яна спакойна, быццам па траве, хадзіла па жару-прысаку, змахвала, збівала даланямі языкі полымя, якія чапляліся ўжо за падол яе сарочкі, і толькі мокрыя вочы гаварылі пра тое, як ёй горка і прыкра затоптваць той агонь, які раней так берагла.

Калі Галуба затаптала полымя, калі яно пачало дыміцца гэтак жа, як і ўсе іншыя вогнішчы, князь вярнуўся да нізрынутага Перуна.

Дабранег памкнуўся падысці да Галубы, але яна, нібы не заўважыўшы, адвярнулася ад яго і пайшла зусім са свяцілішча: цяпер яе нішто не стрымлівала тут і яна сама ўжо не баялася ўгнявіць князя - ягоны гнеў пабачылі ўсе, хто знаходзіўся на ідолішчы.

Пярун быў апошнім, каго руйнаваў князь. Спачатку, мусіць, каб паглядзець, што з гэтага будзе, князевы людзі павыкідалі з кумірняў ідалаў, спалілі Дажбога, пасеклі яго сына Сварога, утапілі Вялеса, закапалі ў зямлю Цёцю. І ўбачыўшы, што з імі нічога не здараецца, пасмялелі і адважыліся на гэтае руйнаванне самога Перуна, бога грому і маланкі - самага галоўнага свайго бога.

І вось цяпер Пярун, зрынуты, бездапаможны, ляжаў на капішчы. З выкалупанымі вачыма. Нібыта спавіты - яго рукі, здаецца, нябачнымі вяроўкамі былі прывязаны да тулава.

- Прывядзіце майго каня, - распарадзіўся князь і падышоў бліжэй да Вешчуна. - Дык ты кажаш, ён, - князь тыкнуў мячом у сівую галаву бога, белую фарбу з якой, пасядзеўшы, крыху сцёр сваім адзеннем блазан, - абароніць цябе?

- Не сумняваюся я, не сумнявайся і ты, князь, - упэўнена адказаў Вяшчун.

- А чаму ж ён тады сябе не абараняе? Бачыш, нейкі Зенка вочы яму павыдзіраў, а ён маўчыць.

- Абароніць і сябе. Дай яму час, княжа! - Вяшчун раптам зірнуў угору і адным кіўком галавы паказаў на неба. - Бачыш, усё ж такі бог жывы!

Усе, хто пачуў гэта, таксама пазадзіралі галовы, угледзеліся туды, куды паказваў Вяшчун, і жахнуліся: у небе над капішчам стаяў слуп з белага воблака, які быў вельмі ж падобны на звергнутага Перуна.

- Ён жывы! Ён жывы! - узрадаваліся жанчыны і чамусьці загаласілі. - Анціпа-воблакапраганіцель з таго свету ажывіў яго!

- Калі жывы, то зараз будзе мёртвы, - спакойна, нібы не чуючы нікога, сказаў князь і ўжо больш рэзка дадаў: - Дайце Вешчуну сякеру!

Дружыннікі тут жа ўслужліва падалі некалькі сякер. Вяшчун, не гледзячы - усё роўна з чыіх рук! - узяў адну з іх.

- А цяпер адсячы свайму богу галаву, - загадаў князь. - Сячы па шыі - там танчэй, там хутчэй перасячэш.

Дзіўна, але і Вяшчун таксама быў спакойны.

- Калі хочаш, сячы сам, - абыякава прамовіў ён. - Сячы таго, хто дапамагаў тваім бацьку, дзеду, прадзеду жыць. Хто дапамагае табе і тваёй дружыне.

І ўсунуў у рукі князю сякеру. І той, не ўразумеўшы, што робіць, узяў яе.

- Бачыш, твой бог, - князь паказаў сякераю на неба і паўтарыў: - Твой бог і там памёр. Як і гэты тут.

На небе і праўда ўжо не было слупа, падобнага на Перуна, - вецер, які ў гэты час усчаўся, ператварыў яго ў бясформеннае воблака.

- І ніякі Анціпа, і ніякі воблакапраганіцель, ніякі зялейнік не ажывіць яго. - Князь у злосці адкінуў ад сябе сякеру. - Хоць твой Пярун ужо і мёртвы, мы яго яшчэ і ўтопім! - І дадаў: - І цябе разам з ім. Бо ты не вяшчун. Ты - вядзьмак. Ты бунтуеш маё княства.

- Адно толькі бог грому і маланкі ўладар усяму, - сваёю малітваю адказаў на гэта Вяшчун.

Цяпер ужо што б ні рабілі з ім князевы дружыннікі, ён не супраціўляўся ім, быццам змірыўся з усім, быццам нешта зразумеў, маўчаў, час ад часу выдыхаючы, як заклён, адно і тое ж:

- Толькі бог грому і маланкі ўладар усяму...

Вяшчун гаварыў гэта і тады, калі перавярнулі ідала тварам да зямлі, калі паклалі яму на спіну і самога прарока, калі моцна звязалі іх - спіна ў спіну! - ды так, што нават дыхаць абодвум стала цяжка.

Зноў на свяцілішчы, нібы перад навальніцаю, навісла даўкая цішыня: здаецца, нават было чуваць, як устрывожана мітусяцца над самымі галовамі наўі - душы памерлых продкаў. Людзі стаялі, глядзелі, як каля Перуна і Вешчуна завіхаюцца князевы дружыннікі, і не маглі даць веры, што ўсё гэта адбываецца напраўду.

Дзядок у рыззі, у падранай свіце, які ўвесь час цёрся каля князя, нечакана прыстаў да яго з дурнаватаю просьбаю:

- Падатры мне нос, князь.

- Сыдзі з вачэй! - закрычаў князь і ўжо дастаў быў меч, але падумаў і, счакаўшы, зноў усунуў яго ў похвы.

Раптам цішыня нібыта лопнула, здрыганулася - гэта заржаў князеў конь, якога прывялі на капішча. Яго ржанне было такім трывожным і прарэзлівым, што многія ад нечаканасці паўгіналі ў плечы галовы.

- Вядзіце сюды каня! - загадаў князь.

Князевы людзі накінулі пятлю на галаву ідала, а другі канец вяроўкі прывязалі да конскага хваста. Сёй-той сумняваўся, ці вытрымае хвост такі груз, аднак князь быў рашучы - не лезьце!

Яшчэ больш напружаная цішыня запанавала над свяцілішчам. Усе чакалі чагосьці страшнага.

Нешта павінна было здарыцца. І яно здарылася.

Блазан, які да гэтага маўчаў, раптам загаварыў.

- Людзі, - адбегшыся, закрычаў ён, - сёння князь адабраў вочы ў княжыча! - і як усё роўна рыдаючы, дадаў: - Ён асляпіў свайго сына!

Князь зніякавеў - ён нібыта спалохаўся нават. Але гэта на нейкую хвіліну. Тут жа ён скрывіўся ўвесь, ашчэрыўся, выхапіў з рук бліжэйшага дружынніка бізун і хацеў з усяе сілы аперазаць ім Міху, аднак той адскочыў і ўдар дастаўся каню.

Конь, спудзіўшыся, з усіх ног кінуўся, як ашалелы, наперад. Пярун скарадзіў носам зямлю, зразаў купіны, упіраўся галавою ў камяні, а Вяшчун глядзеў блакітнымі вачыма ў блакітнае неба. І не перастаючы паўтараў свой заклён:

- Бог грому і маланкі ўладар усяму...

Душыліся слязамі жанчыны, клікалі на дапамогу жонку Перуна - Грамаўніцу:

- Пакарай іх Перуновымі стрэламі, Грамаўніца!

Конь працягнуў бажаство з Вешчуном праз роў, якім было акружана свяцілішча і куды скідвалі косці ахвяраваных жывёл - Дабранег чуў, як гулка трашчаць яны пад капытамі каня, - потым, разагнаўшыся, ледзь не стукнуў іх галовамі ў адзін са слупоў, што стаялі на краі капішча.

Услед беглі князевы дружыннікі і, зневажаючы абодвух - і Перуна, і Вешчуна, - дзе папала і як папала білі іх палкамі.

Зенка, таксама шукаючы якой палкі, убачыў Вешчуноў кій, радасна схапіў яго, дагнаў звязаных і пачаў апантана біць па сваім ворагу, аднак удары да Перуна, які ляжаў знізу, не даходзілі, а больш за ўсё траплялі па Вешчуну.

- Чаго стаіш? - зноў спытаўся з-за спіны дружыннік, быццам ён цікаваў за ім, сунуў яму ў рукі палку і загадаў: - Бяжы, даганяй. І лупцуй іх!

Але Дабранег ні бегчы, ні даганяць нікога не мог: тое, што ён пачуў ад Міхі, зусім ашаламіла яго. Ногі падкошваліся, не хацелі ісці, яны былі як ватныя.

І ўсё ж, адчуўшы нейкі жывёльны страх, ён пабег за канём. Аднак дагнаць тых, што пабеглі раней, не змог.

У галаве круцілася адна толькі думка: «Дык вось чаму Сінявок не прыйшоў на капішча!»

Тым часам пятля, якою былі прывязаны ідал з Вешчуном да каня, саслізнула, з'ехала з хваста. Тыя, над кім учынялася кара, засталіся высока на гары, а конь, які наўскапыта імчаў па вельмі крутым абрыве да ракі, на самым беразе, не саўладаўшы з такою хуткасцю, спатыкнуўся на пярэднія ногі і, кульнуўшыся праз галаву, спінаю пляснуўся ў ваду.

Не сумнявайцеся, так яно і было: спатыкнуўся на пярэднія ногі, кульнуўся праз галаву і спінаю пляснуўся ў ваду.

Я ўсё гэта бачыў на свае вочы!

 

На гэты раз ужо сам раз'ятраны князь падштурхнуў Дабранега да ідала, якога разам з Вешчуном князевы людзі нагамі падпіхвалі на край абрыву, каб потым скаціць у раку. Аднак прабіцца да Перуна яму не ўдалося - дружыннікі і тыя, хто жадаў адплаціць свайму богу за нейкія свае крыўды, так, быццам груганнё, абляпілі ідала, што яго з-за натоўпу зусім не было відаць. Дабранег убачыў толькі галаву бога і аж перасмыкнуўся: уся яна была ў зямлі і ў зеляніне.

- Зірні, і нос яму адламалі, - з радасцю паказаў Дабранегу Зенка, якому таксама не ўдалося ўтачыцца між іншых, і ён, знайшоўшы ў натоўпе маленечкую шчылінку, пароў у яе Вешчуновым кіем.

Аднак, нягледзячы на ўсе намаганні, звязаных ніяк не маглі скаціць з гары - людзей было шмат, і яны ў сваім старанні толькі таўхаліся, замінаючы адзін аднаму. Тады сюды падбег раззлаваны Князь і нецярпліва, не чакаючы, калі гэта зробяць дружыннікі, падхапіў той канец ідала, дзе былі ногі звязаных, закінуў на самы край гары і так моцна піхнуў сваёю нагою, што звязаныя, усё набіраючы і набіраючы хуткасць, - то Пярун знізу, а Вяшчун уверсе, то Вяшчун пад нізам, а Пярун зверху - пакаціліся да ракі.

Яны пракаціліся зусім блізка каля самай зямлянкі пад Святой Гарою, дзе жыў Вяшчун.

Услед беглі дружыннікі і іншыя хаценцы, усё стараючыся ўлучыць момант, каб патрапіць па нізрынутых палкаю.

Маўчалі абодва - і Вяшчун, і Пярун. Вяшчун, праўда, толькі глуха стагнаў, калі аказваўся знізу, калі на яго накочваўся ідал.

Натоўп, які памчаў услед за звязанымі, падхапіў і Дабранега. Са стромай гары беглася яму так, што ледзь паспяваў перастаўляць ногі. І ён, як і конь, не стрымаўся і з усяго разгону ўбег у ваду. Ногі трапілі на нейкі слізкі доўгі камень на дне, і Дабранег паваліўся ў раку. І толькі выбіраючыся з вады, зразумеў, што гэта каменны ідал Вялеса, якога крыху раней утапілі на гэтым месцы.

Не ўтрымаўшыся на беразе, многія, як і Дабранег, апынуліся ў рацэ - некаторыя нават апярэдзілі ідала з Вешчуном. Непадалёку, таксама ў рацэ, натужна перхаў Зенка - мусіць, вада трапіла яму ў дыхальнае горла.

Калі апалі ўзнятыя пырскі, усе ўбачылі, што ідал ляжыць на вадзе адзін - вяроўкі ці то парваліся, ці то развязаліся, а Вяшчун, падняўшыся, стаіць у рацэ каля Перуна. З доўгіх валасоў і белай барады сцякала вада, а сам ён і тут, у рацэ, быў падобны на бога зімы Зюзю.

Пярун трывожна, нібы збіраючыся ўстаць, пакалыхваўся на вадзе. Дабранег убачыў у куточку яго пакалечанага вока кроплю вады - яна стаяла там як сляза.

За Вешчуном быў князеў конь - ён так і не выбраўся на бераг, а нагнуўшы галаву як не да самай вады, стаяў ціха, не варушачыся: быццам піў з ракі.

На бераг прыбег і сам князь. У руках яго зноў бліснуў меч.

- Бач ты яго, не тоне, - пальцам паказваючы на Перуна, дагодліва, ціха, нібы сам сабе, гаварыў Зенка, але ўсе разумелі, што гаворыць ён так толькі для таго, каб пачуў князь.

І князь пачуў яго.

- Не тоне, дык зараз паплыве, - спакойна адказаў ён, так спакойна, што ўсім здалося: князь супакоіўся зусім - быццам забыўся на тое, пра што сказаў блазан. Аднак уладар зноў як ашалеў. - Чаго стаіцё, раты паразяўляўшы! Зараз жа ўсе ў ваду! Ганіце гэтага паганца адсюль! Біце яго, штурхайце яго, адпіхвайце ад берага, пакуль ён не міне межы майго княства!

Паўтараць свой загад яму не спатрэбілася - усе, высока падымаючы ногі, каламуцячы ваду, зноў кінуліся да ідала, абляпілі яго з усіх бакоў і ўзяліся піхаць па цячэнню.

А князь паволі, не спяшаючыся, моцна трымаючы ў руцэ меч, пачаў набліжацца да Вешчуна.

- Ну а ты... - хацеў нешта сказаць ён, аднак не дагаварыў: адтуль, куды пагналі бажаство, пачуўся раптам прарэзлівы крык.

Князь імгненна павярнуў у той бок галаву і нібы аслупянеў: Пярун тарчма стаяў ва ўвесь рост, і ад яго разбягаліся ва ўсе бакі людзі.

На завароце ракі натоўп не саўладаў з ідалам - піхалі хто куды хацеў, - і Пярун зачапіўся галавою за вялікі лазовы куст, а хуткая плынь, што віравала тут, каля ног, узняла яго і паставіла. Вада бурліла, пагойдвала ідала, і таму здавалася, што ён жывы.

- Назад! - закрычаў князь на тых, што ўцякалі, і сам, размахваючы мячом, кінуўся да куста, які падняў Перуна, - было невядома, што ён збіраецца рабіць: сячы куст, ідала ці тых, хто разбягаецца.

Князь не збаяўся Перуна, не спалохаўся - ён адразу зразумеў, што здарылася, чаму ўстаў ідал, - і кінуўся на куст, пачаў сячы лазу, каб зноў паваліць яго. Аднак, колькі ён ні сек, плынь зноў і зноў прыбівала статуя да куста, ставіла на ногі.

Усе былі так захоплены князевай барацьбой з Перуном, што ніхто не заўважыў, калі і адкуль на Святой Гары з'явіўся блазан, і ўсе ўбачылі яго толькі тады, калі Міха закрычаў:

- Людзі! Княжыч рукі на сябе налажыў! Сінявок засіліўся...

Нейкі час, як усё роўна не пачуўшы блазна, князь махаў мячом і ў напятай цішыні, што запанавала над берагам, адно толькі было чуваць, як узлавана шахае па лазе меч.

Нечакана заржаў конь, галопам выскачыў з ракі на бераг і, абгінаючы Святую Гару, высокі, круты пад'ём, пабег да княжацкага хорама.

- Я ж казаў яму: «Вытры мне нос!» - невядома адкуль зноў з'явіўся між людзей той самы дзядок у падранай світцы, які даймаў князя на свяцілішчы.

Тады толькі, нібы ачомаўшыся, князь выскачыў з ракі і як ашалелы кінуўся да Святой Гары - праз яе, праз свяцілішча было бліжэй да хорама. Ён лез на гару, спатыкаючыся і ссоўваючыся назад, упіраючыся ў зямлю наскамі ботаў, чапляючыся за траву рукамі, налягаючы на ўдзяўбнуты ў схіл меч.

Адарваўся залаты гузік, звалілася з плячэй воўчае футра, а князь, не зважаючы на гэта, топчучы дарагое адзенне, нібы выціраючы аб яго боты, раз'юшана, апантана лез і лез угору.

За ім лезла на капішча ягоная дружына.

А ідал пастаяў яшчэ крыху ля куста, а потым, раскалыханы цячэннем, сам сабою ўпаў у ваду і, абагнуўшы мысок з лазою, паволі паплыў па рацэ, чамусьці ўвесь час трымаючыся недалёка ад берага.

І ніхто не пайшоў за ім, і ніхто ўжо не адпіхваў яго на сярэдзіну ракі.

Людзі, як аглушаныя, нейкі час пастаялі моўчкі, а потым пачалі падыходзіць адзін да аднаго, дзяліцца ўражаннямі ад таго, што яны сёння ўбачылі і пачулі.

 

Пасля ўсяго, што за такі доўгі і ўтомны дзень давялося пачуць і ўбачыць, Дабранег нідзе не знаходзіў сабе месца.

У небе стаяла хоць і не зусім круглая яшчэ поўня, але яе святла хапала, каб на вуліцы было відно нібы ўдзень. У хату не хацелася нават заходзіць - ведаў, што не знойдзе там супакою, не засне. Ды і месячнае святло было непрыемным - яно ўзбуджала і трывожыла.

Пахадзіў каля паселішча, каля ракі. Ісці далей па цячэнню ён не адважыўся - баяўся, што зноў убачыць слязу ў выдраным воку Перуна, якога, канечне ж, недзе прыбіла да берага.

Дык вось чаму мінулаю ноччу шмат у каго ў хатах плакалі Хатнічкі!

Дабранег, як успомніўшы што, спыніўся, не раздумваючы павярнуўся і хуткім крокам падаўся ў бок свяшчэннага дубовага гаю.

За гэтым гаем быў купчасты малады бярэзнік, у якім хлопцы і дзяўчаты збіраліся ў Зелянец. Дзяўчаты ўпрыгожвалі зелянінай, вянкамі галаву і ногі, каб дагадзіць зямлі і небу. Завівалі бярозкі, сагнуўшы, спляталі па дзве верхавінамі, а потым праз тыдзень прыходзілі развіваць: чые бярозкі не засохлі, тыя пойдуць сёлета замуж.

Увесь русальны тыдзень тут дурэлі русалкі - яны гуталіся на галінах, рагаталі, задзіралі хлопцаў і ўсё клікалі іх куды-небудзь у гушчыню.

А на Купалле тут распальваліся купальскія агні, маладыя, пабраўшыся за рукі - хлопец-дзяўчына, хлопец-дзяўчына, - скакалі парамі праз вогнішча, спявалі песні, плялі вянкі, прыбіралі Купалку...

Тут яны шукалі папараць-кветку. У гэтую ноч на папараць сыходзіў Перуноў агонь, які запальваў таямнічую кветку. Праўда, ніхто з іх пакуль што папараць-кветкі не знайшоў, але ўсе верылі: часова шчасце не далося ім у рукі - яно ўсё яшчэ ў іх наперадзе.

Тут Дабранег сустракаўся з княжычам, з Галубаю, якую ён часта бачыў у сваіх снах, з Хвойкаю, з якою княжыч марыў ажаніцца, але баяўся, што зрабіць гэта бацька яму не дазволіць - князь грэбліва глядзеў на сынава захапленне: маўляў, захоча сын - і гэтая пастушка тую ж ноч будзе ў яго пасцелі.

У Дабранега была і свая таямніца - камень-следавік, які ляжаў якраз пасярэдзіне невялічкага гайка, што знаходзіўся непадалёк ад бярэзніку.

Дабранег спавядаўся гэтаму каменю, ён быў яго прошчаю. Пра яго ведаў княжыч, і яны часта каля Дабранегава следавіка шмат пра што гаварылі. Княжыч быў шчыры і нічога не хаваў ад сябра.

- Ведаеш, яны хочуць з нашых багоў чарцей нарабіць. З Хатніка, Лесавіка - таксама чарцей, - злаваўся Сінявок. - Нашы багі нам памагалі. А гэтыя нас змушаюць толькі цярпець. «Хадзем са мною пакутаваць», - кажа іх бог. А навошта? Я ж хачу жыць! Нашы багі добрыя і вясёлыя, яны смяюцца і жывуць, як людзі. Яны рупяцца пра нас. А іхні - вечна са сцятымі вуснамі. Быццам незадаволены чымсьці. І крыж нас змушаюць цалаваць. А на крыжах жа людзей распінаюць! Ты ж сам бачыў, як, выходзячы з вады, пахрышчаныя людзі абціраюць рукавом вусны ці сплёўваюць адразу ж, пацалаваўшы яго, - крыж жа халодны...

Усё гэта чуў камень-следавік, і Дабранег толькі радаваўся, што камяні не гавораць. «Ніхто не раскажа князю, што мовіў тут Сінявок», - радаваўся ён тады. Цяпер ужо ўсё роўна - раскажа ці не раскажа - Сінявока няма...

Вядома, гэты камень быў прошчаю не толькі для Дабранега. Да яго прыходзілі спавядацца і іншыя людзі - часам ён бачыў чыюсьці пасмачку лёну, лусту хлеба, пакінутую каменю кімсьці іншым.

У княжыча была свая прошча - два камяні, якія ляжалі блізка адзін ля аднаго. Сінявок быў перакананы, што яны збліжаюцца, што нейкая сіла цягне іх насустрач, што прыйдзе час, калі яны зусім з'яднаюцца, злучацца, зрастуцца, стануць адным каменем.

- Камяні жывыя, - даказваў ён Дабранегу. - Яны ж ходзяць, поўзаюць. Зірні, вунь якія за імі сляды ідуць.

І паказваў тыя сляды - і праўда, за камянямі цягнуліся баразёнкі, раўчукі, была ўтаптаная зямля, па якой быццам бы паўзлі валуны.

- Ды і твой жа камень ці то з зямлі выйшаў, ці то прыпоўз адкуль, - не супакойваўся княжыч. - Кажуць, што яшчэ нядаўна яго на гэтым месцы не было.

Цяпер Дабранег спяшаўся да свайго следавіка - думалася, што там, пагаварыўшы з каменем, расказаўшы яму пра ўсё, абняўшы яго, ашчаперыўшы абедзвюма рукамі і пацалаваўшы ў нагрэты за дзень лоб, ён супакоіцца: валун заўсёды даваў яму сілу і спакой.

Дабранегаў камень нагадваў вялікі чалавечы след - усё роўна як нейкі велікан стаў нагою ў незацвярдзелую яшчэ пароду, якая, наліпшы да падэшвы, атрэслася на зямлю і толькі на ёй зацвярдзела. Зверху на камені быў яшчэ адзін, меншы, след - быццам бы малое дзіця велікана таксама стала на яго сваёю ножкаю і тут жа прыняло яе.

Дзіцячы слядок быў неглыбокі. У ім збіралася чыстая-чыстая, светлая-светлая вада - ці то ад дажджу, ці то ад расы, - і ён заўсёды найперш абціраў ёю твар: яму здавалася, што яна супакойвае яго.

Ісці да сваёй прошчы Дабранегу чамусьці было трывожна. Прычынаю хутчэй за ўсё было месячнае святло. Ён углядаўся ў яго, і яно ўваходзіла ў яго самога. Гэтае святло злівалася з туманам, які выпаўзаў невядома адкуль, напаўняючы, нібы малаком, лагчыны. Туман і месячнае святло клубіліся ўвесь час наперадзе - увойдзеш у гэтую павалоку, гэтую белізну - яе быццам бы і няма вакол цябе, а азірнешся - яна зноў клубіцца за табою.

Думалася пра Сінявока. Навошта ён так?! Навошта наклаў на сябе рукі?!

Думалася пра князя. Навошта ён адабраў вочы ў сына? У сына! Гэта ж як у самога сябе адабраць святло. Ён жа сынавымі вачыма глядзеў бы наперад, бачыў бы, што будзе рабіцца тады, калі яго самога ўжо не будзе. А так - сам сябе асляпіў.

Жорсткі, бязлітасны князь. Калі што не па ім - любога засячы гатовы. Яму не падабалася, што сын таварышуе з Вешчуном і блазнам, што воблакапраганіцель вучыць яго разганяць воблакі. Ён нават не любіў, што Сінявок дружыць з ім, Дабранегам.

Сам княжыч бацькаву змазу, нецярпімасць тлумачыў па-свойму. Ён верыў, што, калі чалавек спіць, ягоная душа недзе блукае па свеце. Пра гэта ж сведчаць і сны: чалавек сніць тое, што бачыць і дзе бывае. Таму нікога, хто спіць, нельга пераносіць соннага на новае месца: душа вернецца, а чалавека на ранейшым месцы няма. Так і не зможа яна тады знайсці сваё цела, з'яднацца з ім. А бацьку, лічыў сын, калісьці малога вось так перанеслі. Вось і яго душа, і ён сам кідаюцца і мітусяцца, аднак ніяк не могуць аб'яднацца.

Цікава, што гэтым жа самым князь тлумачыў сынаву апантанасць, а княгіня нават успамінала дзень, калі па яе просьбе перанеслі соннага Сінявока з хорама ў летнюю альтанку.

У свяшчэнным дубовым гаі, у які Дабранег неўзабаве ўвайшоў, яму, аднаму, стала яшчэ болей вусцішна: тут стаяла такая ціша, што нават было боязна ступаць, каб не парушыць яе. Месячнае святло і туман у гаі яшчэ болей перамяшаліся, і ў гэтым прывідным мроіве адно толькі мігцелі цені галін дрэў - быццам, укладваючыся спаць, выбіралі сабе зручнейшае месца наўі.

- Дубы - гэта зялёныя Перуновы стрэлы, якія закараніліся ў зямлі і растуць, - нібыта пачуліся яму Сінявокавы словы, ды так выразна, што ён нават азірнуўся: ці не ідзе хто ўслед за ім?

Але ніхто за ім не ішоў. Нікога не сустрэў ён і ў бярэзніку, дзе яны спраўляюць святочныя свае ігрышчы. Адно толькі абыходзячы мінулагодняе купальскае агнішча, ён насцярожыўся - яму здалося, што мільгануў нейкі цень, але цень быў доўгі, невыразны, размыты, і Дабранег супакоіўся: гэта, мусіць, перабег ад дрэва да дрэва Лесавік.

Перад яго прошчаю расла старая купчастая вярба. Кажуць, што ў яе скінулася багіня ўрадлівасці і чысціні. Яна і ахоўвала Дабранегаў камень ад нечысці, нелюдзяў, нежыцяў.

Калі Дабранег падышоў да прошчы, месяц якраз зайшоў за воблачка і адразу ж навокал пацямнела. Ён, памачыўшы абедзве далоні ў вадзе, што сабралася ўжо ў дзіцячым слядку, абцёр ёю твар, стаў наўсколенцы, абхапіў аберуч камень, прытуліўся да яго шчакою, а потым і вуснамі і ўжо сабраўся шаптаць каменю пра ўсё, што сёння адбылося, як нечакана адчуў пад вуснамі нейкую нязручнасць, нейкую шурпатасць, нейкія вострыя паглыбленні.

Нічога не разумеючы, адным рыўком адхіліўся ад следавіка і няўцямна ўгледзеўся ў тое месца, да якога толькі што прыхінаўся.

Месяц ужо вылузаўся з хмаркі, а ён усё стаяў на ўсколенцах і тупа глядзеў на камень.

Потым тузануўся, як усё роўна яго хто ўджаліў, падхапіўся на ногі і што было сілы, не аглядаючыся, пабег прэч ад каменя.

Крыж! На яго прошчы нехта высек крыж! Той самы, на якім распінаюць рабоў! І ён цалаваў яго, забрудзіў свае вусны!

Дабранег бег вельмі хутка, а за ім гналіся, даганялі яго нейкія дзіўныя, незразумелыя гукі - ці то кугакала сава, ці то, патрывожаная кім, прачнуўшыся, закрычала якая іншая птушка ці то ўвогуле нехта, невідомы сам, бачачы, як Дабранег уцякае, задаволена рагатаў.

Дабегшы да бярэзніку, ён крыху суцішыў свой бег - несціся так, як па чыстым, у бярэзніку было немагчыма: заміналі дрэвы. Неўзабаве перайшоў на звычайны крок, а потым і зусім спыніўся - каб перавесці дыханне, агледзецца.

І ў гэты момант па дрэвах зноў мільгануў нейкі цень. Цяпер ужо Дабранег не кінуўся адсюль наўцёкі, а прасачыў вачыма, адкуль ён ідзе, хто ці што дае яго.

У прывідным месячным святле непадалёку стаяла проставалосая дзяўчына ў белай доўгай кашулі. Вакол яе клубілася святло, і ўся яна была акружана нейкім дзіўным ззяннем. Дзяўчына падымалася на дыбачкі, падскоквала, усё спрабуючы дастаць да верхавінак дзвюх бярозак, сплеценых разам.

«Русалка! - ледзь не крыкнуў Дабранег і ўжо хацеў кінуцца адсюль прэч. - Зараз іх тыдзень! Яны вісяць на дрэвах. Гутаюцца. А што, калі яна кінецца ўслед за ім, пачне даганяць? Заказыча! У раку зацягне!»

Так думаў хлопец, аднак уцякаць не спяшаўся: нешта вельмі знаёмае ўбачыў ён у гэтай русалцы. Нейкі час стаяў, не выяўляючы сябе, прыглядаўся да русалкі, а тады ціха, каб не спалохаць яе, паклікаў:

- Галуба?

Дзяўчына спачатку, спрабуючы схавацца, затаіцца, прысела, але зразумеўшы, што яна, асветленая месяцам, бачна на палянцы, як на далоні, зноў усхапілася, скочыла ўбок, у цень ад дрэва і заціхла там - чакала, што будзе далей.

- Галуба, - зноў азваўся да яе хлопец, - не бойся, гэта я, Дабранег.

І выйшаў са свае схованкі на паляну. Галуба кінулася да яго, і ён зразумеў, што дзяўчына не злуе на тое, што не змог абараніць яе ад князя. Дабранег бачыў, што ёй балюча бегчы - затоптваючы вогнішча на свяцілішчы, яна, канечне ж, паапякала ступні. Аднак, не зважаючы на боль, Галуба дабегла да каханага, прытулілася да яго і моцна абняла за шыю.

- А я думала, гэта Лесавік мяне тваім голасам кліча, - прызналася яна.

Ён кожнаю клетачкай адчуваў яе пругкае цела. Тугія бугарочкі праз кашулю востра ўпіраліся яму ў грудзі.

- А чаго ты так цяжка дыхаеш? - спыталася яна. - Як усё роўна хутка бег.

- Ага, бег, - пацвердзіў ён яе здагадку. - Ведаеш, маю прошчу апаганілі: хтосьці высек на следавіку крыж. І я незнарок прысланіўся да яго шчакою, вуснамі дакрануўся. Вуснам і цяпер холадна...

- Пакажы, - яна паднялася на дыбачкі і ласкава, пяшчотна дакранулася да іх сваімі вуснамі. - І праўда, халодныя.

Потым прыціснулася яшчэ мацней, нібы саграваючы іх, уся прыгарнулася да хлопца і прамовіла, прашаптала:

- Украдзі мяне, Дабранег. Я хачу, каб ты сёння мяне ўкраў!

І яны паваліліся ў месячнае святло, якое разам з туманам выбеліла паляну. У траву, якая ўдзень звычайна бывае зялёная-зялёная, а цяпер, уночы, здавалася таксама белаю, срабрыстаю, таямнічаю...

- Цяпер я твая паланянка, - сказала потым яна.

- Не, ты мая жонка, - запярэчыў ён.

Пасля яны распляталі бярозкі, якія ў Зелянец запляла Галуба. Тыя, да якіх яна адна нядаўна спрабавала даскочыць.

- Глядзі ты, не завялі, - радавалася яна.

- Значыць, усё ў нас будзе добра, - радаваўся і Дабранег.

- Ага, будзе добра, - згадзілася Галуба. - А хочаш, я табе нештачка пакажу, - і не чакаючы яго згоды, пацягнула хлопца за руку.

Ішла яна, хоць і накульгваючы, хутка. Неўзабаве яны, мінуўшы кудзерка - малады пералесак, - падышлі да дзвюх бярозак, каля адной з якіх ляжаў невялікі камень. Галуба адкаціла яго, дастала са схованкі тое, што шукала, і дала яму ў рукі нейкую каменную ляльку.

- Гэта Купалка, абярэг нашага роду, - патлумачыла яна. - Яго дала мне, як памірала, бабуля Жыва. Сказала: «Беражы Купалку, яна паможа табе жыць». Вось я і берагу.

- А не баішся, што ляльку ўкрадуць? Тыя, хто нас і нашы абярэгі лічыць паганымі?

- Баюся. Але ж во тут, ля гэтых бярозак, дзед Лісцін з бабаю Лісцінаю жывуць. Яны і аберагаюць маю схову. Прыйду ўвосень, калі лісця нападае, - шуршаць мае вартаўнікі ў жоўтым лісці.

Лялька была невялікая, але цяжкая. Высечана з каменю яна, мусіць, вельмі даўно - столькі рук Галубіных прашчураў высліжвала яе ўвесь гэты час да бляску!

Галуба хутка, не даўшы разгледзець, забрала ў яго ляльку, зноў схавала ў ямачку і накаціла на яе камень, паправіла вакол яго траву, зямлю.

- І ты ведай, дзе ляжыць Купалка. Цяпер ужо яна і твой абярэг.

Галуба зноў схапіла яго за руку і зноў некуды пацягнула. Ля старога купальскага агнішча спынілася, таямніча паглядзела на яго, спыталася:

- Ты, мусіць, забыўся: сёння ж Купалле!

І праўда, ён забыўся. Такі страшны дзень, столькі жахаў і хваляванняў! Якое там Купалле!

У наваколлі ціха і спакойна. Нідзе не відно купальскіх вогнішчаў. А як раней яны шугалі ў неба! Як весела было ля іх, колькі смеху і радасці аж да самай раніцы! Гусляры і гусельнікі, скамарохі і мядзведзяводы...

Галуба ўбачыла вялікі, як стог сена, ракітавы куст і пацягнула да яго Дабранега.

Узяўшыся за рукі, яны нейкі час хадзілі каля гэтага куста: яна - накульгваючы, ён - стараючыся падрабляцца пад яе хаду. У месячным святле казачным здаваўся і сам куст, і яны, людзі, асабліва іх цені, якія паўтаралі іх рухі, ламаліся на кусце і выпростваліся, даўжэлі, сунуліся па бярозках і ўвогуле здаваліся казачнымі.

Кожны, хто б іх вось зараз пабачыў, зразумеў бы, што Галуба з Дабранегам жэняцца. Колькі такіх, як яны, пажаніў за сваё жыццё вось гэты немалады ўжо ракітавы куст!

- А ведаеш, як мы назавём сваю дачку? - задумліва спытала Галуба і сама адказала: - Купалка!

- А калі народзіцца сын, - прадоўжыў яе думкі Дабранег, - Сінявокам будзе.

Успомніўшы пра княжыча, засумавалі абое: няўжо гэта праўда, што Сінявока няма?!

- А давай мы яму купальскае вогнішча запалім, - прапанавала Галуба.

- А дзе мы агню возьмем? - спытаўся Дабранег. - Свяцілішчы ж усе князь патушыў.

- Здаецца, на Зялёнай гары агонь застаўся.

- Не, там патушаны...

- А ля Свяшчэннага Дуба?

- Там хутчэй за ўсё гарыць. Пойдзем, выграбем вугалёк...

- І запалім такое вогнішча, каб Сінявоку і яго вужу светла-светла там стала, - перапыніла Дабранега Галуба і дадала: - Каб ён нас убачыў.

І стараючыся не кульгаць, прыспешваючы за сабою і каханага, яна як не пабегла наперад. Нават паспрабавала заспяваць:

- На Купалу сонца грае...

І праўда, каля Свяшчэннага Дуба пакуль што гарэў яшчэ агонь. Яны ўбачылі гэта здалёку, праз дрэвы - полымя мітусілася, білася між імі нібыта ў якой клетцы, як усё роўна абаранялася ад кагосьці ці ад чагосьці.

Калі падышлі бліжэй, убачылі ля дуба жаночую постаць. Яна стаяла ля агню адна і як усё роўна чакала іх. Ужо зусім зблізку яны пазналі яе - гэта была Хвойка.

- Ты ведаеш? - спытала яе Галуба.

- Ведаю, - не даўшы ёй дагаварыць, адказала Хвойка. - Яго забраў вуж. Цяпер яны зноў разам.

Дабранег здзівіўся, што Хвойка гаворыць гэтак жа, як і Галуба.

- Княжыч вельмі любіў свае вочы. Ён усё роўна не змог бы без іх жыць, - нібы сама з сабою гаварыла дзяўчына. - Навошта яму жыццё без вачэй!

Апошнія словы Хвойка ўжо сказала гучна - як крыкнула. Словы гэтыя, нібы нейкія начныя птушкі, забіліся, затрапяталі ў вершалінах дрэў, і ад гэтага стала неяк вусцішна.

- А мы прыйшлі ўзяць вугалёк, - нібы ў нечым апраўдвалася перад Хвойкаю Галуба. - Каб распаліць Сінявоку купальскае вогнішча.

Заўсёды ласкавая, добрая, усмешлівая Хвойка цяпер была сумная, задумлівая і рашучая.

- Не, - сказала яна. - Мы пойдзем у іншы бок.

- Куды? - запытальна зірнула на яе Галуба.

- Туды, дзе цяпер Вяшчун з людзьмі, дзе нашы берагіні, - адказала Хвойка, падала Галубе руку і праз церабец - высечанае гала, абыходзячы віць - гразкае месца, павяла яе за сабою. За дзяўчатамі пайшоў і Дабранег.

Неўзабаве яны былі ўжо ля ракі. Якраз у тым месцы, дзе, уткнуўшыся ў пясок галавою, прыстаў да берага Пярун, бог грому і маланкі.

Там ужо было шмат людзей. Дабранег убачыў Вешчуна і, як ні дзіўна, таго самага дзядка ў падранай світцы, які на свяцілішчы загадваў князю выцерці яму нос. Ён і цяпер усё яшчэ бурчаў сваё «я ж яму казаў», аднак працаваў шчыра, гэтак жа, як і ўсе.

Людзі ўжо моўчкі выцягвалі Перуна з вады, і яны - таксама не прамаўляючы ніводнага слова - далучыліся да іх.

Раніцою, калі ўзышло сонца, усе, хто выпадкова кідаў позірк у бок зруйнаванага свяцілішча, здзіўлена праціралі вочы: не можа быць! Пярун, іхні старадаўні бог і абаронца, якому маліліся іхнія дзяды і прадзеды, дзяды і прадзеды гэтых дзядоў і прадзедаў, стаяў на сваім ранейшым месцы і гэтак жа спакойна, як і раней, стаяў задумліва, не мружачы вачэй, глядзеў на сонца.

Быццам бы і не было ўчарашняга руйнавання, быццам бы і не было здзеку і гвалту. І толькі выкалупанае Зенкам вока ідала сведчыла, нагадвала пра тое, што тут учора адбылося. Вока ярка свяцілася тою кропляю-слязою, якая так і не выкацілася з параненай вачніцы Перуна. Сляза была такою яркаю, што і на яе, як і на само сонца, нельга было глядзець.

 

Я назаўсёды запомніў гэтую зыркую кроплю, якая тады, у маім далёкім язычніцкім стагоддзі, так калола мне вочы. Як яна свяцілася, тая сляза! Аж і сёння, толькі ўспомніўшы, толькі згадаўшы пра яе, міжволі даводзіцца зажмурвацца...

 

Ішоў час, міналі стагоддзі. У княстве былі паруйнаваны ўсе свяцілішчы, зрынуты ўсе язычніцкія багі. Былыя мнагабожцы сталі хрысціянамі, і нават тыя, хто раней казаў, што бог у выбудаваных храмах не жыве, пайшлі ў царкву, ужо і хрысціліся, і жаніліся, і адпяваліся ў ёй. Язычнікі смяяліся з ракітавага куста, які пажаніў столькі іх продкаў, а сябе ранейшых пачалі называць толькі паганцамі - гэтак жа, як іх і абражалі навабожцы, адзінабожцы. Яны ўжо, сустракаючыся з папом, не пляваліся, як раней, а вельмі шчыра змагаліся з лекарамі-зялейнікамі, з воблакапраганіцелямі, з вешчунамі і прарокамі, якія ператварыліся цяпер у памагатых д'ябла, у ведзьмаў і ведзьмакоў. Нехта залом у жыце зробіць - вядзьмак вінаваты, нечая карова здохне - ведзьма прычынілася...

У Галубы і Дабранега і праўда нарадзілася дачка, і яны, як і дамаўляліся ля ракітавага куста, назвалі яе Купалкаю.

А ўжо Купалкіну ўнучку спалілі, як ведзьму. Цэлы месяц трымалі яе пад вялізным, цяжкім чанам і ўсё дапытваліся пра нейкую каменную Галубіну ляльку, змушалі яе прызнацца, што яна - ведзьма і адбірае ў суседскіх кароў малако, а то і ездзіць уночы на чужых конях, заганяючы іх да смерці. Аднак яна ні ў чым не прызналася і не сказала, дзе хавае тую «Галубіну ляльку», і яе спалілі, як ведзьму, на кастры.

Лялька потым знайшлася, яе хавалі і перахоўвалі шмат якія Галубіны спадкаемцы, але праз нейкі час яна зноў знікла.

Кажуць, яе знайшла прабабка мая па матчынай лініі, калі ператрасалі клець, - завалілася яна ў падмосце ды і ніхто яе там не шукаў. Прабабка пакруціла яе ў руках - надта ж зручны быў гэты таўкачык! - не адкінула ад сябе, а пачала ім, якраз Купалкінай галавою, таўчы ў ступцы мак.

Прабабка мала пражыла, рана памерла. Памерла неяк дужа дзіўнавата.

Ішла з царквы, а дарога якраз праходзіла каля могілак, дык вараннё, якое сядзела на кладзішчанскіх дрэвах, чорнаю хмараю наляцела на яе і так пачало дзяўбаць прабабку ў галаву, што тая, хоць і спрабавала, не змагла адбіцца, абараніцца ад іх.

Прабабка так спалохалася, што пасля гэтага не змагла паздаравець, паправіцца і неяк ціха, прасветлена памерла.

Але ж гэта хутчэй за ўсё проста сямейная легенда, прыдуманая маімі продкамі, якія сцвярджалі - і верылі ў гэта! - што наш род пайшоў ад Галубы і Дабранега.

Лялька, мне здаецца, згубілася намнога раней, у сярэднявеччы, але ж, ці чуеце, я чамусьці помню гэтую каменную Галубіну ляльку - быццам я калісьці трымаў яе ў руках ці нават, як з цацкаю, гуляў з ёю.

І тады да мяне з той далечыні далятае задумлівая песня Галубы:

- На Купалу сонца грае...

 

1999


1999

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая