Ён заўсёды з’яўляўся тут раніцаю і надвечар.
Шырокія, тугія крылы пругка гналі да зямлі восеньскае, мокрае і халоднае паветра, і ад яго, як ад вінта верталёта, прыгіналася не толькі трава, але і варушыліся апошнія, пажоўклыя ўжо, лісты на кустах і дрэвах.
Ён плаўна, не спяшаючыся, падымаючыся крыху вышэй, пралятаў над гэтаю адзінокаю хатаю, якая самотна стаяла між вялікіх плодных садоў, дзе надзіва бучна радзіла ўсё, што расло тут, — яблыні і слівы, вішні і грушы, маліна і ажына, парэчкі і агрэст.
І якое б сонца ні асвятляла яго крылы і вокны хаты — ранішняе, у якім столькі радасці і надзеі, ці вечаровае, у якім ужо адна толькі шчымлівасць і роздум,— яму заўсёды чамусьці было трывожна над хатаю, над гэтым дваром. Яшчэ здалёку ён неспакойна ўзіраўся ў абрысы хаты, намагаючыся адгадаць, што ж яшчэ знікла на гэтым пакуль што дагледжаным падворышчы.
Спачатку гэта была звычайная, дыхтоўная, як і ва ўсіх руплівых гаспадароў, хата. За яе моцна трымаліся сенцы, адрыны, хлявы, дрывотні — таксама дагледжаныя і клапатліва выштукаваныя.
Ён аднекуль ведаў, што ў хляве заўсёды рохкалі двое ці трое сальнікаў, у каморы стаяў цэлы лазбень мёду, за засланкаю ў печы — латушка з куляшом ці чыгунок з локшынамі — ужалелымі хатнімі макаронамі, а ля парога кожнага, хто заходзіў, чакалі конаўка з вадою і чысты, белы, крамяны ручнік-выціральнік.
Усё і зараз было тут дагледжана, у хаце нехта, мусіць, жыў, хоць бусел ніколі не бачыў нікога на двары, не заўважаў, каб над хатаю віўся калі дымок, каб нехта выходзіў з сянец, рупіўся на дрывотні, нёс ваду ці выганяў карову з хлява. Заўсёды тут было ціха, бязлюдна і дрымотна.
Але сцежкі ад хаты ішлі ва ўсе бакі — і да студні, і ў хлеў, і ў сад, і на сенажаць, дзе расла прыгожая, зялёная-зялёная атава. І што яшчэ большае дзіва — траву нехта касіў: бусел якраз і прылятаў увечары на тыя свежыя пракосы, каб павыбіраць з-пад іх папрытоеных, мокрых і халодных, жаб.
А пасля, неяк яшчэ на самым пачатку лета, убіўся сюды віхор — саду ён не зачапіў, яблыкі як наліваліся, так і засталіся налівацца, а вецер прайшоўся адно па хлявах. Ён быў такі моцны, што садраў не толькі ўсю салому з хлявоў, але паскідаў з іх кроквы і латы, нават насцеленыя дошкі і жэрдкі, на якія звычайна ўскідваюць сена, што не ўлезла ў адрыну, пападымаў і паскідаў доле, на зямлю.
Убачыўшы назаўтра ўсё гэтае разбурэнне, бусел жахнуўся, што натварыў тут віхор. Але яго шчэ больш уразіла, што ў такім дагледжаным, ахайным хляве, аказваецца, нікога не было, — ён стаяў парожні і быў такі хутчэй за ўсё даўно.
З гэтага часу і пачаліся дзівоты.
Неўзабаве параскіданыя абы-як кроквы і латы зніклі — як усё роўна іх хто прыбраў. Не відно было і дошак, што ў першы дзень валяліся на траве.
А яшчэ праз нейкі час буслу, калі ён пралятаў над дваром, здалося, што хлеў быццам бы паменшаў — як усё роўна са зруба нехта зняў верхні вянец. Прыгледзеўшыся ўважлівей, пільней, убачыўшы мох, якім імшылі калісьці хлеў і які застаўся зараз на ніжніх, неразабраных і не скінутых са зруба бёрнах, ён начыста пераканаўся: хлеў напраўду разбіралі і разбіралі хутчэй за ўсё на дровы.
Але хто гэта рабіў, калі ніводнага чалавека паблізу бусел у апошні час не бачыў, і навошта, скажыце, каму спатрэбіліся тыя дровы, калі ніколі тут не палілася ў печы і ніколі не ішоў дым з коміна?
Хлеў увачавідкі знікаў — з кожным днём ён усё ніжэў і ніжэў, нібыта садзіўся, — той, хто яго разбураў, здымаў па бервяне, але рабіў гэта з вялікай настойлівасцю, штодзённа.
Калі ад хлява асталіся толькі вялізныя камяні, што ляжалі пад чатырма вугламі (хтосьці нават смецце — розныя там трэскі, абломкі, ашчэпкі, пляскатыя кавалкі моху — пападмёў), бусел ужо з нецярпеннем чакаў, што ж будзе далей.
Цяпер ужо, летучы над дваром, ён перш-наперш углядаўся ў адрыну — ці не пачата і яна? — але тая некалькі дзён трымалася, стаяла нечапаная. Аднак не доўга. Ужо не віхор, а нехта іншы паскідаў з яе салому, зняў латы і кроквы — што ж, усё правільна: паколькі няма хлява, то не трэба і адрына — хто ж будзе есці тое сена, якое схавае, каб не замачыць на восеньскіх дажджах, пуня?
І ўжо калі ўсё той жа невідомы нехта паўбіраў салому і падмёў ля адрыны, калі зніклі першыя вянцы яе зруба, бусел з жахам зразумеў, што тая загадка, якая не давала яму спакою, праўдзівая: хата і праўда сама сябе есць!
Пачаўшы, як кажуць, з хваста, яна настойліва, няспынна зводзіць, нібы з’ядае бервяно за бервяном, вянец за вянцом, будыніну за будынінай. Той, хто не сочыць за дваром штодзённа, можа, нічога і не заўважыў бы, але ён бачыў усё. Яму толькі цікава было, як, калі справа дойдзе да самой хаты — няўжо дойдзе? — як тады яна будзе даставаць сама з сябе бярвенні і скідваць іх доле?
Адрына звялася нават хутчэй, чым хлеў, а дрывотня знікла сама па сабе — яе,па сутнасці,і не было, проста прастору паміж адрынаю і сенцамі накрылі шыферам, і гэта ўжо стала дрывотняю.
Нарэшце дайшла чарга і да сенцаў.
Здавалася б, знішчаць іх ужо будзе крыху цяжэй, чым есці адрыну і хлеў — хата ж і сенцы пад адною страхою, — але той, хто гэтым займаўся, перапілаваў латы паміж хатаю і сенцамі, роўненька зняў, як адрэзаў, свежую, жоўценькую, здаецца, толькі што пакладзеную салому і пачаў скідваць бервяно за бервяном.
Калі зніклі апошнія бёрны, вельмі ж ужо сіратліва, няўтульна і недарэчна стала вёдрам і каструлям, цабэркам і місам, квартам і конаўкам, якія стаялі ў сенцах — і на лавах, уздоўж сцен, і проста так, на падлозе. Іх, як нябожчыкаў, хутчэй хацелася хоць нечым прыкрыць, бо глядзець на іх, бездапаможных, было вельмі ж ужо балюча.
Няўтульна без сянец пачувалася і самой хаце.
Зараз бусел, пралятаючы над сядзібаю, з жахам чакаў, калі знікнуць першыя бярвенні з хаты. Але яны пакуль што не знікалі — хата стаяла ціхая і спакойная, нібыта ўсяго гэтага наслання каля яе і не было. І калі б вочы не мулялі рэшткі разбурэння, можна было б падумаць, што гэта бусел выдумаў ці такое, можа, яму проста прымроілася.
Аднак хата, што ні кажы, стаяла зараз адна — адкрытая ўсім вятрам, гаротная і безабаронная. Ніхто яе не чапаў, ніхто ля яе не азываўся.
Праўда, новыя пракосы на поплаве з’яўляліся, як і раней, — штодзённа, упарта і несупынна. Яму ўжо нават здавалася, што гэта нехта знарок косіць сенажаць для яго, каб яму было лягчэй лавіць жаб.
І гэтую раніцу хата была яшчэ цэлаю, нечапанаю. Ён, амаль не махаючы крыллем, зрабіў шырокі круг над ёю, спланіраваў на падворак, пахадзіў па ім. Памахаў, нібы размінаючыся, крыламі, якія ў ранішнім святле здаваліся то ружовымі, то блакітнымі, то залачонымі — так іграла ранішняе сонца. Потым спыніўся, склаў крылы, знерухомеў і задумаўся...
Сцепануўся ён нібы ад холаду і пацёр рука аб руку. Сказаў сабе: «Глядзі ты, якая раніца ядраная», — і пачаў абуваць ссохлыя чаравікі — нічога, у ранішняй расе адыдуць, стануць мяккімі, не намуляюць ногі.
Зняў з цвічка на сцяне, якая была ў колішніх сенцах, пілу з дзвюма ручкамі, з нацягнутаю зверху іх вяровачкаю, — каб не гнулася, каб ёю можна было рэзаць аднаму, — скаціў з хаты першае бервяно, парэзаў яго, пакалоў тут жа, у былых сенцах, і, набраўшы бярэма дроў, пайшоў у хату. Запаліў у печы — пацягнула прыемным дымком і смажаным салам: дзед Цыпрук Бусел ужо смажыў сабе на сняданне яечню.
Праз нейкі час ён зноў выйшаў на двор, пакляпаў касу, тужэй перавязаў на ёй палец, каб не соўгаўся па кассю, і пайшоў на поплаў касіць — кожны вечар да яго ў агарод прылятае нейкі бусел і доўга шукае ў пракосах жаб.
Стаяла позняя восень. Ішоў дождж, было холадна і няўтульна.
Раптам у захмараным небе ён пачуў журботны жураўліны крык. Бусел падняў галаву, угледзеўся, услухаўся ў неба.
Ён убачыў птушак — яны ляцелі пад самымі хмарамі.
Яны трубілі — нібыта клікалі і яго ў дарогу.
Але ён раптам зразумеў, што сёлета з птушкамі нікуды не паляціць.
І яшчэ Бусел, здаецца, толькі вось зараз зразумеў, што гэта ён сам раніцою косіць траву, каб увечары шукаць жаб у сваіх пракосах.
Птушкі, якія ляцелі ў вырай, былі пералётныя, як кажуць, транзітныя.
Ён жа быў мясцовы, тутэйшы, свой гэтым кустам і лугам.
Усё яшчэ гледзячы на жураўлёў, ён раптам страпянуўся, шырока ўзмахнуў крыламі — тыя адно ўдарылі па пракосах, начапляўшы на сябе травы, — узняўся высока ў неба, дагнаў птушак, правёў іх за небакрай, а потым пакрысе адстаў ад выраю, павярнуўся і стомлена паляцеў назад — Бусел вяртаўся на свае паплавы... Да свае хаты.
Апошні Бусел вяртаўся да апошняй хаты.