Чалавек глядзеў на кветкі і травы, якія пакуль што не ўбачыў і не засведчыў, не сістэматызаваў ніводзін батанік.
Чалавек глядзеў на дрэвы, якія не трапілі на вока ніводнаму прыродазнаўцу.
Не было тады яшчэ батанікаў і прыродазнаўцаў. Была толькі сама прырода. І чалавек — як працяг яе.
Рэкі цяклі ў іншы бок — якраз туды, адкуль яны зараз выцякаюць.
Сонца заходзіла менавіта там, дзе яно зараз узыходзіць.
Вецер не ўзнімаў бураў і ўраганаў, а, наадварот, ствараў цішыню і спакой.
Бо не было яшчэ розуму, які б усяму гэтаму вызначыў пэўныя межы і абрысы, які б усё назваў сваімі найменнямі: гэта рака, а гэта гара, гэта дрэва, а гэта камень.
Зелянелі аазісы, дзе ніхто не жыў, і гулі ад перанаселенасці пустыні: у аазісах — холадна, а тут нават і без апрання, зусім голаму чалавеку было цёпла.
І неба блакітнела вольнае ад самалётаў — крылы ў ім былі, але толькі птушыныя. Гэта потым ужо, у сваім новым жыцці, ён не будзе баяцца самалётаў і нават асмеліцца лятаць на іх. Апантана будзе даследаваць электрычны ток, а затым сам стане слынным электроншчыкам. І тады толькі зразумее, што зямля — гэта кішэня неба: яно складае туды ўсё, што лішняе і не патрэбнае яму.
Ён пакуль што яшчэ не ўмее гаварыць, а ўмее толькі глядзець, слухаць і думаць.
Хвілібуд нарадзіўся раніцою. Сонца ўжо было на небе, і ён не бачыў, як тое ўзыходзіць. Чалавек пакуль не ведаў, як называецца гэтае дзіва, і таксама не ведаў, што яно ўзыходзіць і заходзіць штодзень — думаў, заўсёды вісела і будзе вісець вечна на небе.
Прачнуўся, убачыў гэтае яркае, сляпучае кола на неабдымным блакіце і адразу ж зажмурыўся, а пасля і засланіў твар рукамі — яму здалося, што нейчае вока дапытліва і цікаўна глядзіць яму ў самую душу, ды так уважліва, так пільна, што аж мурашкі пачынаюць бегаць па спіне. Хвілібуд для сябе так і назваў гэтае пранізлівае дзіва — Вока. І зараз ужо першабытны чалавек не разлучаўся з ім ніколі ці, наадварот, яно сачыла за ім усюды: той сядзіць — яно глядзіць, той ідзе — яно цікуе, той ловіць рукамі рыбіну — яно назірае, нібыта самому яму цікава, ці выслізне мокрая рыбіна з рук.
Вока не адпускала чалавека ні на хвіліну.
І нават забыўшыся на яго, нават не гледзячы ў той бок, ён ведаў, што Вока і зараз там, дзе яму трэба быць, — на небе.
Так і бавіўся час: ішлі дні, нібы секунды, ішлі гады, нібы хвіліны, ішлі стагоддзі, нібы гадзіны...
Усё яму трэба было пазнаваць упершыню.
Вось побач дрэва, але ён не ведае пакуль, што гэта дрэва. Нешта стаіць каля яго, і ўсё на ім варушыцца — значыць, гэтае нешта жывое, як і ён сам. Ён не ведае, што варушыцца лісце, і таму яму робіцца яшчэ страшней — калі жывое, значыць, яго трэба баяцца: ва ўсім жывым хаваецца небяспека!
Ён спалохана адбягаецца ад дрэва і з насцярогаю азіраецца назад — ці гоніцца хто за ім?
Дрэва стаіць на месцы, і Хвілібуд супакойваецца.
Але і наперадзе, куды ён, ратуючыся ад дрэва, ідзе, таксама неспакойна: там як усё роўна хто гаворыць. Хоць яму і страшна да таго месца небяспечнага набліжацца, аднак цікаўнасць бярэ верх — хоць і асцярожна, але ўсё ж падыходзіць бліжэй. І якое ж яго апаноўвае здзіўленне, калі там ён нікога не знаходзіць. Хоць гукі тыя ж самыя — бу-бу-бу-бу — гучаць яшчэ грамчэй. Пільней прыглядаецца і раптам сярод зялёнай травы бачыць нейкую светлую палосу. Яна гаворыць сама з сабою і таксама варушыцца. Значыць, жывая! Значыць, зноў небяспека. «Рака!» — узрадавацца б вадзе, калі б ён ужо ведаў і разумеў, што рака праз усё жыццё будзе яму за памочніцу.
«Змяя!» — насуперак усяму праносіцца ў яго памяці, хоць ён яшчэ не адчуваў, што гэта такое — змяя, але быццам хтосьці падказаў яе форму і найменне: бліскучае, паўзе і выгінаецца.
І Хвілібуд, не гледзячы пад ногі, штосілы бяжыць убок: адкульсьці ён памятае, што змяя можа ўджаліць!
Але раптоўна спераду на чалавека пікіруе нешта вялікае і крылатае — яно вось-вось заслоніць і вока, і ўсё неба каля яго.
«Птушка!» — зноў жа супакоіцца б яму, бо менавіта птушкі, травы ды рыбы і дапамогуць яму выжыць.
«Яшчар!» — зноў нібыта падказвае яму хто збоку, ён кідаецца ў супрацьлеглы бок і натыкаецца на дрэва, якое яшчэ нядаўна здавалася такім страшным і небяспечным.
І дрэва ратуе яго — птушка праляцела над самаю вершалінаю, так і не ўбачыўшы Хвілібуда. Дзівак, не ведае, што неўзабаве птушкі самі будуць баяцца яго!
Так у чалавека з’явіўся першы сябра — дрэва.
Раніца была ядраная, і пад кронаю яму стала неўзабаве холадна: сябра-то сябра, але з гэтай схованкі давялося выходзіць на сонца: халадэча выгнала.
Ён кіраваўся зараз у чацвёрты бок — на ўсход, да Вока: хораша і смела ісці наперад, калі за спіною маеш такога сябра, як дрэва!
Нішто, здаецца, не насцярожвала, а тут нечакана вырасла з травы нешта шэрае, круглае і вялікае. Хвілібуд стаў на месцы, нібы ўкапаны, і пачаў, не зводзячы вачэй, абачліва прыглядацца — каб паспець уцячы, калі тое нешта кінецца раптам на яго.
Аднак тое, што вырасла перад ім, не варушылася, не падавала ніякіх прыкмет жыцця, і Хвілібуд хоць і з асцярогаю, але ўсё ж падышоў і нават дакрануўся да яго далонню — калі не варушыцца, значыць, нежывое, значыць, яго не трэба баяцца.
Адчуў, што далоні і ўсяму целу гэты дотык спадабаўся: паверхня была цёплая, і нават вочы бачылі, як паруе ад яе цеплыня.
Пастаяў яшчэ крыху, падумаў, азірнуўся на дрэва — ці далёка будзе да яго бегчы, калі спатрэбіцца, — а потым махнуў рукою і палез на камень.
Гэта быў звычайны камень, адпаліраваны вятрамі і нагрэты сонцам. Хвілібуд зручна ўсеўся на ім, абвёў позіркам наваколле і зразумеў, што знайшоўся яму яшчэ адзін сябра — адсюль хораша ўсё было відаць, і новы прыяцель, канечне ж, дапаможа згледзець любую небяспеку.
Сагрэўшыся, Хвілібуд неспадзявана заснуў.
Прачнуўся ад нейкай незразумелай трывогі: нібыта нехта быў побач з ім! Нехта ласкава, далікатна дакранаўся да твару, гладзіў яго па валасах, казытаў цела. Ён азірнуўся, з надзеяй паглядзеў на дрэва, якое ўжо аднойчы выратавала яго, скасавурыўшыся, аднымі вачамі асмеліўся пасачыць, хто ж гэта, няпрошаны, прысуседзіўся тут. Але дзіва — нідзе нікога не было відаць. Ён яшчэ раз абвёў вачыма камень, паглядзеў, пашукаў каля каменя і зноў нічога падазронага для сябе не ўбачыў.
А валасы і пасля гэтага ўсё роўна нехта гладзіў!
Таму рабілася яшчэ страшней: нікога няма і нехта ёсць!
Хвілібуд адчуў, як самі па сабе падымаюцца ад жуду валасы на галаве, і ўжо саскочыў з каменя, каб уцякаць ад гэтага небяспечнага, як яму здалося, месца, але нечы голас — яму нават здалося, што гаворыць Вока — супакоіў яго: «Не бойся. Нічога страшнага няма. А валасы твае чапаюць сонечныя промні. Не палохайся іх. Яны таксама твае сябры».
Крыху счакаўшы і, мусіць, убачыўшы, што Хвілібуд ужо амаль супакоіўся, голас загаварыў зноў: «А зараз я хачу цябе пазнаёміць яшчэ з адным тваім сябрам. Ідзі наперад — туды, дзе спалохаўся ўпершыню, адкуль сюды прыбег». — «Я не запомніў», — хацеў запярэчыць голасу Хвілібуд, але той супакоіў яго: «Не хвалюйся — знойдзеш. Ідзі насустрач сонцу, ці, як ты кажаш, — Воку».
І ён паслухмяна пайшоў. Неўзабаве чалавек ужо стаяў перад тою самаю бліскучаю змяёю, ад якой нядаўна ўцякаў. Яна і зараз варушылася, выгіналася, паўзла між кустоў, і яму зноў, як і тады, хацелася бегчы адсюль прэч.
Аднак голас быў няўмольны. «Запомні, — вучыў ён, — гэта твая памочніца. Яна будзе карміць цябе і абмываць. Беражы яе».
Голас змусіў яго пакратаць ваду нагою, а пасля, прывучыўшы, і самога прыняволіў увайсці ў раку.
Ды Хвілібуд той жа час выскачыў з яе: перад самым носам нешта пругкае, абдаўшы яго пырскамі, стрэліла ўгору, і не паспела яно зноў плюхнуцца ў ваду, як палахлівец быў ужо на беразе.
«Чаго ты гэтак упудзіўся? — прысароміў чалавека Голас. — Гэта ж рыбіна — твой будучы харч». Доўга Голасу давялося змушаць Хвілібуда да смеласці, пакуль, нарэшце, ён не звыкся з вадою і не перастаў яе баяцца. Яшчэ даўжэй баяўся ён рыбы. Ніяк не адважваўся падысці да яе, нават калі яна нерухома стаяла ў вадзе, ужо не кажучы пра тое, каб паспрабаваць лавіць рукамі. І ўсё ж, змушаны пасля лавіць, ніяк не мог прылаўчыцца да гэтай работы — рукі былі нібыта дзіравыя, і ў іх нічога, апрача вады, не трапляла, нічога не затрымлівалася. І нават калі Голас паклаў яму ў далоні халодную і слізкую рыбіну, ён грэбліва, з жахам выкінуў яе зноў у раку.
Аднак жыццё прысіліла да ўсяго: ён пасябраваў з вадою і навучыўся лавіць рыбу!
Калі Хвілібуд, моцна заціснуўшы між далонямі тугую і пругкую рыбіну, якая білася і ў руках, упершыню выйшаў з ёю на бераг, Голас нават пахваліў яго: маўляў, малайчына, ты хутка ўсё будзеш умець рабіць сам.
А Хвілібуд, гледзячы, як цішэла, спакайнела, вяла ў руках злоўленая рыбіна, нібыта адкрываў для сябе нешта вельмі і вельмі важнае, і да яго паволі даходзіла, што паміж вось гэтаю рыбінаю і тым, што настойліва ные галодны жывот, ёсць нейкая непрыкметная на першую ўвагу, але такая неадольная сувязь.
Вось так, у клопатах і надзеях, праходзіла яго жыццё. Ён пазнаваў пахі, гукі, колеры, вучыўся шукаць сабе ежу і абараняцца ад небяспекі, і ад гэтага спакайнеў душою.
Заняты ўсім гэтым, Хвілібуд забыўся на Вока — нават і не заўважаў, што яно, як і раней, сочыць за ім.
Міналі секунды — не бачыў яго, праходзілі стагоддзі — не прыкмячаў сонца.
І раптам заўважыў, што Вока знаходзіцца не там, дзе ён убачыў яго ўпершыню. Дык што — яно не стаіць на месцы? Яно таксама ідзе? Значыць, яно таксама жывое!
Але чаму Вока ідзе ўсё ніжэй і ніжэй? Чаму спускаецца з неба? Можа, і яно хоча сысці на зямлю?
Гэтае адкрыццё пасяліла ў яго, здавалася б, спакойнай душы нейкую новую невыразную трывогу. Зараз ён з жахам чакаў, што ж будзе далей: куды ідзе Вока і навошта?
Сонца ўжо было над самым небасхілам, і зараз яно амаль не грэла — Хвілібуду рабілася ўсё халадней і халадней.
Раскрыўшы ад здзіўлення рот, вачыма, поўнымі цікаўнасці і жаху адначасова, Хвілібуд сачыў за сонцам, якое набліжалася да небасхілу. Чалавек усё чакаў, калі ж яно ўрэшце ступіць на зямлю?
Але на зямлю Вока не ступіла.
Спачатку маленькі яго краёк слізгануў за лінію небасхілу, пасля ўвачавідкі Вока ўсё меншала і меншала — нібыта хто зверху паспешліва тапіў яго ў нейкую пустату, што была за зямлёю. Калі апошні промень сонца, спалохана бліснуўшы напаследак у вочы, схаваўся за небакраем і стала зусім цёмна, з Хвілібудавых грудзей само сабою вырвалася хрыплае, роспачнае і безабароннае:
— А-а-ааа!
Той жа момант захваляваліся дрэвы, прашумеў ветрык, холад і чорная апраметная цемра адразу, здаецца, наліплі на яго бездапаможнае цела.
Хвілібуд увесь дрыжаў, але было невядома, дрыжыць ён ад страху ці ад холаду.
Адчай агарнуў яго. Памерла Вока, з якім ён ужо звыкся і з якім яму было так светла, цёпла і спакойна.
Цемра агарнула яго, ды такая беспрасветная — хоць ты вока выкалі. Упоцемку, натыкаючыся на ўсё, што траплялася пад рукі і ногі, ён пачаў кідацца ва ўсе бакі.
Думкі, цяжкія і роспачныя, не рассейвалі адчай, а, наадварот, узмацнялі яго.
Вока знікла назаўсёды, ці вернецца яно зноў?
Хто паможа яму і хто зацепліць хоць якую надзею?
Нехта ж павінен яму памагчы!
Дрэва! І ў цемрадзі, навобмацак ён кінуўся шукаць дрэва — яно, канечне ж, паможа чалавеку! Шырока расставіўшы рукі, доўга бегаў, нібы з завязанымі вачыма лавіў дрэва, пакуль, нарэшце, не стукнуўся ў яго лбом. Хвілібуд абняў ствол, павярнуўся тварам туды, дзе знікла сонца, і зашаптаў:
— Дрэва, вярні мне Вока!
Але дрэва маўчала — не варушыўся ніводзін лісток. І сонца таксама не ўзыходзіла.
Чалавек пабег да ракі, укленчыў перад ёю — зноў жа тварам на захад:
— Рака, гукні назад Вока!
Але і рака маўчала: не булькацела вада, не шчоўкала рыба — мусіць, і вада, і рыба ў гэты час ужо спалі.
Тады ён кінуўся да каменя, з цяжкасцю знайшоў яго, разбудзіў і з надзеяй абняў абедзвюма рукамі яшчэ цёплыя бакі:
— Камень, ускаці зноў на неба Вока!
Аднак і камень маўчаў — камні ж увогуле тады яшчэ не гаварылі.
Камень быў цёплы, і Хвілібуд, сагрэўшыся ля яго, заснуў. Прачнуўся ён ад страшэннага холаду: камень за гэты час зусім астыў і ўжо не грэў, а марозіў чалавека.
Усё яшчэ стаяла апраметная цемра, усё яшчэ даймаў люты холад.
Вярнуўся адчай, і Хвілібуд замітусіўся яшчэ мацней — шукаў, каму б пакланіцца зноў, каб вярнуць на неба сонца.
Цяпер ужо ён дрыжаў болей ад холаду, чым ад страху. Холад скаваў усё цела, яно скарчанела, папруцянелі рукі і ногі, і яму здавалася, што канае.
Калі не стала сіл не толькі бегаць, але і хадзіць, ён упаў, дзе стаяў, на зямлю — зноў жа галавою на захад — намацаў перад сабой нейкі парастак і няўцямна пачаў біць яму паклоны. Цела зусім здранцвела, яно не слухалася яго і, здаецца, ужо не адчувала холаду: які холад яно будзе адчуваць, калі само — той жа холад!
Хвілібуд сабраў апошнія сілы і, нібы паміраючы, закрычаў:
— Божа, памажы!
І ў гэты час за спіною ў яго нешта бліснула. Яшчэ не верачы сабе, чалавек паляжаў крыху ціха, а тады, нядаўна амаль мёртвы, жвава перакруціўся на жываце ў той бок, адкуль бліснуў першы праменьчык, і радасна закрычаў, як памаліўся:
— Дзякуй табе, Божа!
Ён шукаў Вока спераду, а яно знайшлося ззаду.
Ён не ведаў яшчэ, што заходзіць сонца зараз на захадзе, а ўзыходзіць на ўсходзе.
Менавіта на ўсходзе разгаралася неба, і на яго павольна, але настойліва ўскочвалася Вока.
— Дзякуй, Божа, за Вока! — паўтарыў Хвілібуд і ў замілаванні пяшчотна пагладзіў далонямі парастак.
А што, хіба гэта дрэнна, калі сонца — наш бог? Калі дрэва — бог, калі камень — бог, калі рака — бог, калі парастак — бог? Калі крыніца — бог? Калі ўсё, што каля нас і ў нас саміх,— таксама нашы багі?
Не трэба лезці ў душу ім, багам і богаўкам, спасцігаць іх таямніцы, бо спасціжэнне — заўсёды разбурэнне. Няхай яны жывуць усюды не разбураныя! І дзякуй ім за гэта!
Дзякуй за ўсё і Ярылу, богу сонца, і Жыве, багіні жыцця, і Стрыбогу, богу вятроў, і Цёці, багіні ўрадлівасці, і Лёлі, багіні кахання, і Жыжалю, богу агню, і нават Зюзю, богу холаду, і нашаму галоўнаму богу — Белабогу, і ўсім іншым спрадвечным багам і бажніцам!
Якая іншая яшчэ рэлігія, скажыце, трэба нам, беларусам?!
А гэтая, як мы ўжо ведаем, выратавала Хвілібуда — першага, так хочацца прыдумаць, ва ўсім свеце беларуса, які з гэтым узыходам сонца пайшоў на новае тысячагоддзе.
І зноў спрасаваўся час: дні ішлі за секунды, гады ішлі за хвіліны, стагоддзі здаваліся ўсяго толькі гадзінамі...
І ўвесь гэты час Хвілібуд маліўся парастку, які, як яму здавалася, выратаваў і вярнуў яму сонца.