Чатырнаццатага жніўня, чапляючыся крыллем за нізкія хмары, над самым Жыцькавам ляцелі ў вырай журавы.
Колькі дзён перад гэтым, не зважаючы на блізкую восень, так грэла і пякло паніжэлае ў небе сонца, што ў пыльнай і ломкай, высушанай да звону цішыні было чуваць, як шапоча вусатым коласам спалавелае ячменнае поле, якое спела і шорстка ваколіцца ля жыцькаўскіх хат. Потым з поўначы, аднекуль з-пад Азярычына, падзьмуў густы і стылы восеньскі вецер, неяк адразу папаўзлі кудзелістыя, брудныя, нізкія і хоць пакуль што яшчэ без дажджу, але цяжкія ўжо хмары — яны, як рыба на нераст, імкліва цягнулі самі сябе волакам з-за бору, аж раздзіраючы аб верхавіны свае набраклыя вільгаццю пехцяры.
Але дажджу пакуль не было. Толькі так зябка пахаладала, што жыцькаўскія госці, якія кожнае лета прыязджаюць сюды на свежае паветра, сонца і цішыню, паўсцягвалі на загарэлыя, карычневыя, як жалуды, спіны старыя падопранкі, падраныя ватоўкі, палапленыя світкі — словам, усё цёплае, што было ў хатах,— і, смешнаватыя ў гэтай сваёй няўвыклай і дзіўнай вопратцы, насцярожана ўглядаліся ў журботлівы жураўліны клін.
Над Жыцькавам ляцелі ў вырай журавы. Яны спакойна, не спяшаючыся, махалі ў воблаках крыллем, на якое, здавалася, як павучына, намотвалася прадкое хмаравінне, махалі, нібы развітваючыся з усім, што бачылі зверху, і неяк задумліва, нават крыху сумнавата, трубілі: яно і праўда, каму гэта лёгка, хоць і на нейкі час, развітвацца з радзімаю! За імі ўкрылілася ладная чародка нейкіх маленькіх птушачак, якія хапатліва, паспешліва, нібыта баючыся ўпасці на зямлю, трусілі крыльцамі, білі імі па пругкім паветры: так дзеці, якія не ўмеюць асабліва плаваць, спяшаюцца на глыбокім месцы і каламуцяць са страху рукамі і нагамі ваду — толькі пырскі ляцяць ва ўсе бакі. Але, нягледзячы па сваю хапатлівасць, якая, здавалася, замінала ім, птушачкі не адставалі ад журавоў. Яны і самі, зразумела, слухаючыся свайго інстынкту, знайшлі б тую нялёгкую дарогу ў вырай, але з журавамі надзейней — бач, як упэўнена і спакойна махаюць яны крыллем...
Жураўліны ключ то крыху звужаўся, то, расшыраючыся, нават заломваўся даўжэйшым канцом, але птушкі, нібыта яны бачылі сябе з зямлі, адразу ж выпрамляліся, выроўнівалі яго, не перастройваючыся нават, і гэты першы вырай шастаў крыллем над хатамі, кустамі, ячменным полем увесь час прыгожа і настойліва — важаком наперад.
Расстанная жураўліная песня, як камячок тугі, качалася ў зашэрхлых ад доўгага лёту птушыных горлах: удавала нават, што яна перадаецца па ключу — з дзюбы ў дзюбу,— а потым з лёгкім пошумам крылаў, падобным на ціхі бязветраны лістапад, павольна і нячутна ападае на паднятыя ўгору твары.
— Глядзі ты, паляцелі,— апускалі галовы жыцькаўскія госці, нібыта, як лёгкі пыл, страсалі з твару, з вачэй, з валасоў і гэты пошум крылаў, і гэты тужлівы спеў жураўлеў.
— І чаго іх ухапіла,— падтрымлівалі гасцей і самі жыцькаўцы, усё яшчэ ўслухоўваючыся ў гэты ранні, а таму і нечаканы вырай.— Яшчэ ж лета... А цяпер, ліха на яго, і снегу чакай хутка, калі журавы паляцелі.
Мы сядзелі ля хаты на ўтравелым грудку зямлі, які некалі быў брустверам і застаўся яшчэ ад самае вайны. Сядзелі і маўкліва праводзілі вачыма жураўліны клін, які паступова хаваўся за Прутнёвы бярозы.
Побач, недалёка — выцягні руку — дастанеш,— лапушыста буяў дзед.
Андрэй вынес вядро з вадою, каб спаласнуцца пасля сена, якое ён перакладаў на хаце, вызваляючы месца для атавы, але распранацца да пояса, як гэта было раней, у спякотныя дні, не адважыўся, не зняў нават фуфайкі, а толькі шырока расшпіліў каўнер сарочкі, каб апроч твару спаласнуць яшчэ і шыю.
— Ну што, журавы паляцелі, хутка і вам у дарогу збірацца трэба? Можа, ужо таксама на ад’езд мыешся? — Загледзеўшыся на журавоў, ніхто з нас не заўважыў, як з-за таполі на нашу сцежачку, якая з вясны, пакуль не з’едуцца госці, аж зелянее ад травы, а за лета ладна вытоптваецца, выйшаў Цімоха Кагадзей. Ён падышоў зусім блізка, стаў побач, але прысесці ля нас, колькі ні прасілі, не схацеў. Стаяў, расшпіліўшы паддзёўку, з-пад якой відаць была цёмна-зялёная, падперазаная шырокім рэменем афіцэрская гімнасцёрка, што нізка закрывала цёмна-сіняе дыяганалевае галіфэ.
— Не, Цімафей Іванавіч, мы яшчэ не ад’язджаем,— адказаў Андрэй, ніжэй нагнуўшыся над травою і ўсё фыркаючы ад вады, якую ліў яму сын — на шыю, а больш на фуфайку, на валасы...
— Пабудзеце яшчэ? — перапытаў Цімоха.— А то вунь я нашага Маласая сустрэў. Той паехаў у Азярычына на вакзал — паглядзець, калі цягнік на яго Станіславаў ідзе. Ды вунь, па-мойму, і Шыбекавы генералы заварушыліся...
— А ты ўжо сам дзе быў? — пацікавілася мая цешча, Андрэева маці, якую і я ўжо колькі гадоў называю так, як і ён; маці тут жа, на ўслоніку, што стаяў пад акном і быў вынесены з хаты яшчэ ў самую спякоту, абірала на вячэру бульбу.— Цябе ж з тваіх кустоў і трактарам, бывае, не выцягнуць.
Маці нагнулася, каб узяць бульбіну, адсланілася ад сценкі і адкрыла надпіс: «Тут жывуць Петрусі» — яго намалявалі нашы хлапчукі між двух акон крэйдаю.
— У мяне цяпер, Надзёжа, ёсць куды хадзіць,— стрымана ўсміхнуўся Цімоха, не асабліва адкрываючы рот, дзе цямнелася ладная дзірка — зверху не хапала двух ці трох пярэдніх зубоў.— Вунь жа малая паехала ў блізкі свет, і ні слыху, ні почуту...
— Дык ты, можа, па сваю дзявулю ісці збіраешся пехатою? — пажартавала маці.
— Ісці-то не дойдзеш — далёка. Але вось у Грукава мы з Волькаю напераменку ходзім: паштальёнку чакаем ля магазіна.
Паштальёнка паяўлялася ў наша Жыцькава толькі адзін, пэўна, раз у месяц — калі старым была пенсія. А так яна прыносіла пошту ў Грукава, садзілася ля магазіна і чакала, хто прыйдзе ў краму па хлеб ці па соль. Прыходзіў хто з Вархоў — аддавала ўсю вархоўскую пошту яму, надараўся хто з Весялёвак — ён нёс у сваю вёску пісьмы і газеты. За гэта ніхто не крыўдаваў, ніхто не папракаў паштальёнку — калі справа няспешная, чаго там хвалявацца: нехта ж прынясе газеты ці пісьмо.
Спакойна глядзеў на бяскрыўдную ляноту паштальёнкі і сам Кагадзей. Ён цэлыя дні праседжваў у кустах — драў там лазу, сек у калгас дровы, касіў сена сабе і на «ракорд» — так чамусьці тут называецца цвёрдае заданне, па якім павінны касіць нават пенсіянеры і пенсіянеркі,— перасвістваўся з птушкамі: яны вельмі ж ахвотна адказвалі на яго свіст, а здаралася, што ён так мог змусіць іх да сумеснай песні, што ўжо і сам ішоў куды-небудзь у іншае месца, а птушкі ўсё ніяк не маглі супакоіцца — спявалі як ашалелыя. Цімоха яшчэ да сонца знікаў са свайго двара — балазе кусты падыходзяць як не пад самыя яго сенцы; яму вельмі лёгка было, выйшаўшы на панадворак, нырнуць у іх незаўважна: толькі на тым месцы, куды сігануў, нейкую хвіліну пагайдаюцца галінкі, і ўсё тут жа сціхне, супакоіцца. Вяртаўся Кагадзей таксама незаўважна. Толькі што ў хаце яго не было, не відаць, каб дзе ішоў дадому, а зірнеш праз хвіліну ў акно — ён ужо, як нікуды і не хадзіў, сядзіць за сталом, пад лямпачкаю, і, адхінуўшыся галавою, каб цень не засланяў гладыш, налівае ў кварту малако альбо, павячэраўшы, ужо адсунуўся ад стала, прыладзіў адламаную дужку да акуляраў і чытае газету.
Звычайна Кагадзея ўдзень рэдка хто бачыў. Яго няўседлівай Вольцы гэта таксама не падабалася — калі ёй надакучыла скардзіцца на свайго гаспадара жыцькаўскім жанчынам, яна расказвала і весялёўскім, і грукаўскім, і нават млынароўскім:
— Агоў! Гэта ж у мяне толькі шчот, што ёсць мужчына. А я ж яго, дарагія мае, і не бачу. Усё сама — і скаціну дагледзь, і гарод упарадчы, і ў калгас збегай.
А Шыбекава Алена аднойчы, калі праз ручай дужа раненька бегла на аўтобус, кажуць, нос у нос сустрэлася з Кагадзеем — якраз тады, калі ён з сякераю і касою, выбегшы з сянец, спяшаўся незаўважна нырнуць у алехавае гусцё.
— Здароў, Цімоха! — прывіталася жанчына і, нібы нічога не ведаючы, спыталася: — Куды гэта ты ў такую рань сабраўся?
— А якое табе дзела! — нават не адказаў на прывітанне і зазлаваў Кагадзей — у Аленіным пытанні ён адчуў насмешку і ўжо хацеў абысці Шыбекаву, але тая загарадзіла яму сцежку.
— Цімоха, ты, Цімоха, чаго ты ў гэтыя кусты шыешся? Ты ж там во і згніеш, у гэтым алешніку. Скора ж ужо і паміраць. Дык выйшаў бы ты з кустоў, на сонца хоць паглядзеў, абсохнуў бы троху, перасушыўся. А то ж вунь заплеснеў увесь, як стары грыб.
Кажуць, пасля гэтага Цімоха доўга злаваў па Шыбекаву, але з кустоў усё адно не вылазіў. А вось зараз ужо колькі дзён Кагадзей нават і не ўспамінае пра свае кусты і штодзённа, напераменку з Волькаю (ён — да абеду, яна — пасля ці наадварот), ходзіць у Грукава, каб сустрэць паштальёнку.
Сядзе там Цімоха на лавачцы ля магазіна, курыць, чакае. Дачакаўшыся паштальёнку, але не дачакаўшыся пісьма ад Светы, зноў паціху ідзе дадому — праз бор, праз кар’ер, дзе «Сельгастэхніка» даўно ўжо бярэ пясок, праз рэчку Дубоўку ля Весялёвак, над якою нехта з весялёўцаў паклаў дзве таўставатыя алешыны, змацаваўшы іх з аднаго, таўсцейшага, боку клямарам.
Сёння пісьма ад Светы таксама, відаць, не было. Цімоха таптаўся ля нас, лопаў скручанымі газетамі па боце — усё не мог рашыць, ці яму прысесці і пасядзець з намі, ці ўсё ж ісці дадому.
— А чаго ты ўжо, Цімоха, так баішся за сваю Свету? — спыталася ў яго маці, укінуўшы ў чыгунок абабраную бульбіну — тая толькі булькнула.— Што, ты думаеш, там, за Уралам, ужо і людзей няма?
— Яно-то, Надзёжа, і за Уралам людзі жывуць,— хмыкнуўшы, усміхнуўся ў свае рыжыя вусы Кагадзей — яны, гэтыя вусы, заўсёды збівалі з панталыку ўсіх, хто бачыў чалавека ўпершыню: сам Цімоха цёмны, валасы чорныя, як тое воранава крыло, а вусы рыжыя, іржавыя — здавалася нават, што іх, чужыя, хтосьці жартам торкнуў Кагадзею пад нос.
— Яно па мне дык...— мяўся Цімоха.— Я ж ведаю, што яе і там не пакрыўдзяць. Ну, паехала... Ну, работу там атрымае... Агледзіцца, ажывецца, а тады і напіша... Але ж вунь хлопец... Ні дома, як кажуць, ні ў гасцях.
І праўда, мы прывыклі ўжо часта бачыць Раніка ў Жыцькаве, і таму ніхто не здзіўляўся, што ён бывае тут як не штодзень: хлопец стаў нібыта сваім, жыцькаўскім.
І зараз, без Светы, прыехаўшы да Кагадзея, ён нярэдка заставаўся начаваць, а то і затрымліваўся на колькі дзён. Цімоха тады не ішоў у кусты, і яны з зяцем ці касілі сена, ці папраўлялі згароду, ці знаходзілі яшчэ якую сабе працу ля двара.
Вось і пазаўчора Ранік прыгнаў з Грукава каня, і яны з цесцем цэлы дзень стагавалі сена, якое Цімоха накасіў у кустах. Я якраз вяртаўся з грыбоў і бачыў, як завіхаўся ля стога Кагадзееў зяць. Доўгі, цыбаты, моцны, ён браў на вілы вялікі пласт сена — цэлую капу — і лёгка, амаль не чапляючыся за алешнік, выносіў яго да стога і, асабліва не насільваючыся, кідаў наверх.
Цімоха, якога гэта капа завальвала на стозе як не з галавою, выбіраўся з яе, абтаптваў сена і задаволена ўшчуваў зяця:
— Што ты, Толя, робіш? Ты ж паменей троху падавай...
А Ранік радасна рагатаў на ўсю паляну, трос сваім рыжым, аж агністым, нібы цесцевы вусы, чубам (таму некаторыя і жартавалі, што Цімоха носіць вусы з зяцевых валасоў), струшваў з галавы сяніны і зноў, высока падымаючы ногі, абутыя ў вялікія, падвязаныя белымі каснікамі, бахілы, ішоў па наступную капу — абутак быў прасторны, раскошны, не па назе, і таму было далёка чуваць, як ён шлопае.
Увечары, пакуль Цімоха распрагаў каня, Ранік, не зняўшы нават бахілаў і не вытрасшы з-за каўняра сена, сеў на свой рыплівы веласіпед, павесіў на руль сумку і паспешліва парыпеў у Грукава — праца скончана, трэба гэта неяк ушанаваць, а магазін можа зачыніцца...
Спачатку, калі Света летась на канікулах пазнаёмілася з Ранікам і калі Толя пачаў прыязджаць у Жыцькава вельмі часта, усё гэта Кагадзею не спадабалася. Ён чмыхаў носам і толькі скоса глядзеў на хлопца — відаць, не такога мужа зычыў ён дачцэ:
— Падумаеш, знайшла нейкага Раніка. Быццам хлопцаў няма.
Але пасля таго, як закаханыя пасварыліся, у Цімохі памянялася думка, і ён, ці то шкадуючы хлопца, ці то сапраўды ўпадабаўшы яго, пачаў адносіцца да Раніка зусім па-бацькоўску.
А пасварыліся маладыя гэтак. Аднаго разу на танцах у Млынарах малады і прыгожы лётчык у новай афіцэрскай форме, якую ён атрымаў, толькі што скончыўшы вучылішча, і да якой яшчэ не прывык і сам, запрасіў Свету на польку, а пасля цэлы вечар нікому не аддаваў дзяўчыны — танцаваў толькі з ёю. Танцавалі яны разам і дамскі вальс — Раніку зразумець было цяжка, ці то лётчык, не зважаючы на такі далікатны танец, павёў дзяўчыну ў круг, ці ўсё ж Света змушана была запрасіць яго сама.
Яны танцавалі, а Ранік хадзіў з кута ў кут па клубе і не знаходзіў сабе месца: то падыдзе да гарманіста, пагаворыць, то да хлопцаў прыладзіцца, пастаіць, то з дзяўчатамі паспрабуе загаварыць. Але, зразумела, нідзе яму не стаялася, не сядзелася. Ранік і з танцаў пайшоў раней. Назаўтра ў Жыцькаве не чуваць было яго рыплівага веласіпеда. Не паказаўся хлопец ні праз дзень, ні праз два, ні праз тыдзень.
А лётчык пасля такога бурнага першага вечара чамусьці паводзіў сябе дзіўна: ён нібы і не заўважаў Светы — не падыходзіў да яе, не гаварыў. І ўсё рабіў выгляд, што яны з ёю незнаёмыя. Чаму ён так сябе паводзіў, ніхто не ўведаў: гэта так і засталося загадкаю. Калі адпачынак у лётчыка скончыўся і ён паехаў, Света села на веласіпед і сама падскочыла ў Аўдзейкава. А адтуль ужо на адным веласіпедзе яны вярнуліся ўдваіх — Ранік, відаць, дараваў каханай такія легкадумныя паводзіны...
Пасля гэтага Света і Толя, як і раней, ездзілі на адным веласіпедзе на танцы, вярталіся пад раніцу з песнямі, хадзілі па Жыцькаве абняўшыся, як маладажоны, і нават забіраліся днём, у гарачыню, на Цімохава гарышча, дзе Света зрабіла сабе полаг ад камароў. І цалаваліся там, не зважаючы на нашых хлапчукоў (толькі кідалі ў іх са смехам цукеркамі),— Петрусі, мой і Андрэеў падшыванцы, падглядалі і лічылі, відаць, перабольшваючы, іхнія пацалункі.
Сёлета Света скончыла медыцынскае вучылішча ў Ленінградзе, атрымала накіраванне некуды за Свярдлоўск (аж трое сутак трэба яшчэ за горад цягніком ехаць — казаў Цімоха). І яны з Ранікам рашылі пажаніцца. Але пакуль прыйшлі да такой згоды: спачатку Света паедзе туды адна, паглядзіць, што і да чаго, пацікавіцца, ці знойдзецца там якая праца для Толі, напіша адтуль пісьмо, і ён прыедзе ўслед за ёю. Ранік, які рабіў на заводзе пад Оршаю, разлічыўся там і прыехаў у сваё Аўдзейкава — чакаць пісьма. Кожны вечар ён паяўляўся ў Жыцькава на сваім рыплівым, нязмазаным веласіпедзе — я нават і не разумеў, што там рыпела: ці то сядло, ці то педалі, ці то яшчэ што якое,— і калі не заставаўся начаваць, зноў пры заходзе сонца рыпеў назад у Аўдзейкава.
— Дык вось жа, Надзёжа, мальца шкада,— зноў загаварыў да маці Цімоха, не гледзячы на яе, а пазіраючы ўдалячынь, туды, дзе за Прутнёвы бярозы павольна, як маленечкія воблачкі, заходзілі апошнія журавы.— А то неяк ходзіць хлопец не пры дзеле. А тая зялепуха маўчыць, не піша...
— Анічога, Цімоха,— маці зноў булькнула бульбіну ў чыгунок.— І зялепуха твая напіша, і Ранік яшчэ там, у Сібіры, нажывецца.
Цімоха хацеў, відаць, запярэчыць, але, убачыўшы, як ад бяроз, за якія толькі што зайшлі журавы, дробна бяжыць сюды Моця Прутнёва, на хаду выціраючы аб фартушок рукі, зноў кіславата ўсміхнуўся:
— Вунь і Моці не церпіцца хутчэй пісьмо атрымаць.
І праўда, яшчэ не дабегшы да нас, тая спыталася:
— А маё пісямко табе паштальёнка не аддавала?
І пільна ўгледзелася ў Цімохавы рукі, дзе бялелі скручаныя газеты.
— Не, не аддавала,— спакойна адказаў Кагадзей і, нібыта нічога не ведаючы, запытаўся: — А ад каго ж ты, Моця, усё пісьмо сочыш?
— Як гэта ад каго? — аж разгубілася Моця: ёй здавалася, што ўжо ў ваколіцы няма ніводнага чалавека, які не ведае, ад каго яна чакае пісямко. У Млынарах — ведаюць, у Аўдзейкаве — ведаюць, у Весялёўках — ведаюць, а ён, бачыце яго, у Жыцькаве пытаецца.
— Ад Зіны чакаю, Кагадзей ты няшчасны,— аж зазлавала Моця.
Цімоха і сам ведаў, што Моціна Зінка выйшла замуж і збіраецца хутка разам з мужам прыехаць да маці пагасцяваць. Але ў іх нешта ўсё гэта пакуль не выходзіла. Вось Моця і чакала пісямка — мо хоць напішуць, чаму не едуць.
Яшчэ неяк раней, гадоў пяць таму, раптам пайшлі чуткі, што Моціна Зіна выйшла замуж. Прутніха прадала тады цёлку — на залатыя пярсцёнкі маладым. Але неўзабаве ўсё зноў сціхла. Маўчала Зіна, як прыязджала сюды ўлетку, маўчала і сама Моця — а што ж яна зробіць, калі не склеілася ў дачкі тое вяселле. Хоць маці даўно падганяла ўжо Зінку замуж, бачачы, як бягуць, падходзяць яе гады, і баючыся, як бы дачка не засталася ў дзеўках,— а што такое жыць адной, яна цяпер добра ведала: маючы столькі братоў і сясцёр, Моця даўно ўжо жыла адна — старэйшы Алісей працуе на пошце і жыве ў Азярычыне, меншы брат, Віцька, шафёр, таксама пабудаваўся ў Азярычыне і возіць старшыню калгаса Каранькевіча, сястра Маруся выйшла замуж у Грукава. І нават адзіная дачка жыве ў Віцебску — таксама не з ёю.
Сёлета Зінка зноў прыслала пісьмо: «Мама, трэба грошы на залатыя пярсцёнкі — я выходжу замуж». І хоць сёй-той з жанчын пасміхаўся — маўляў, Зінка ведае, як дурыць матку: спатрэбяцца ёй грошы, яна і піша, што выходзіць замуж,— Моця ўсё ж завезла ў райцэнтр на прыёмны пункт вялікага парсюка і тут жа, з раённай пошты, адаслала грошы дачцэ.
Пасля гэтага ўсур’ёз загаварылі пра Зініна вяселле — і Млынары, і Грукава, і Весялёўкі пацвердзілі: так, Моціна дачка нарэшце выходзіць замуж і Жыцькава чакае вяселля.
Але вяселля Жыцькава не дачакалася. Зіна з жаніхом сабралі невялічкі вечар у Віцебску, у рэстаране «Дзвіна», дзе за ссунутыя разам столікі селі бліжэйшыя яе сяброўкі і яго сябры. Сама Моця на вяселле не паспела, спазнілася: падвялі аўтобусы, якія то не бралі, то затрымліваліся, то ламаліся. І маці прыехала да маладых ужо тады, калі яны, развітаўшыся з гасцямі, шчаслівыя, што засталіся адны, цалаваліся ў цесным Зініным пакойчыку на прыватнай кватэры — недзе на ўскраіне Віцебска.
Моця, разжаліўшыся, вінавата расказвала ім свае прыгоды:
— А я хаджу ля таго рэстаранта — дайшла сама, балазе ён блізка ад вакзала,— а зайсці баюся. Потым адважылася,— не ўкусяць, думаю. «Ці ёсць тут якое вяселле?» — пытаюся ў дзяўчат. «Ёсць, кажуць, паглядзіце». Я прыглядаюся, прыглядаюся, а цябе, дачушка, няма сярод іх. Маладая-то ёсць, але, здаецца, не ты. Дый памыліцца ж баюся: я ж цябе, дачушка, у фаце не бачыла, можа, ты і не такая ў ёй. А цябе ж, зяцёк, дык я і спазнаць не магла — мы ж з табою яшчэ і не ўстрачаліся. Але ж, разгледзеўшыся, кажу: «Не, не маё гэта вяселле. А яшчэ ёсць?» — пытаюся. «Няма,— адказваюць.— Было адно, але пайшло ўжо». Я тады і здагадалася, што гэта вы пайшлі. Вось і прыехала.
Сёлета Зіна ўпершыню мелася прывезці ў Жыцькава свайго мужа. Моця, чакаючы зяця, павычысціла ў хаце і ў каморы, павышаравала закуродымленыя ў печы чыгункі, патэльні і каструлі, падмяла-прыбрала панадворак, прынесла ад сястры Марусі з Грукава старую, ужо зусім паламаную радыёлу, з якой самы меншы, трэці, сястрын сын — дзве ж у яе дачушкі — павымаў начынне, абцерла з яе даўні пыл, які аж уеўся ў паліроўку, і, заслаўшы прыёмнік сурвэткаю, паставіла яго на покуце — маўляў, няхай зяць не падумае, што яна такая бедная: у яе вось і радзіва ёсць, толькі, ліха на яго, нядаўна нешта сапсулася, не гаворыць.
Але зяць усё не ехаў. Прыязджала яго сястра, Зініна залоўка, пабыла два тыдні, але сказала, што ёй тут сумна, няма чаго рабіць, і паехала зноў у Віцебск...
Моця, так і не дабегшы да нас, пачуўшы, што пісямко ёй яшчэ не прыйшло, павярнулася і, усё выціраючы аб фартух рукі, пайшла назад, да свае хаты.
Цімоха зірнуў ёй услед, паправіў шапку, якая была з таго ж дыяганалю, што і галіфэ, і зноў усміхнуўся ў свае рыжыя вусы, стараючыся трохі прыкрываць губою шчарбіну ў роце.
— А гэта ж яшчэ Цытнячыха не ўбачыла, што я з Грукава іду. Тая б таксама выбегла: «Ці ё маёй Люсі што?»
Цытнячышына Люся, высочанькая, але нейкая няскладная, худзенькая і цыбатая, як усе падлеткі, дзяўчынка, паступала сёлета ў Ленінградзе ў тое самае медыцынскае вучылішча, якое толькі што скончыла Кагадзеева Света. Нядаўна яна ездзіла здаваць экзамены і цяпер з дня на дзень чакала выкліку на вучобу. Люся, як усё роўна спадзеючыся, што ад гэтага пісьмо прыйдзе хутчэй, бегала як не штодзень у Грукава і сама — пасля абеду возьме ў рукі сумку і пайшла сабе: нібыта ёй трэба ў краму, нібыта яна па хлеб туды ідзе. Адтуль Люся нярэдка вярталася разам з Цімохам ці з яго Волькаю.
— А ты Люську ў Грукаве не бачыў? — маці паднялася з лаўкі і стрэсла з прыполу ў вядзерца лушпайкі.— Яна ж услед за табою пабегла.
— Не, ля магазіна яе не відаць было.
— А вунь і яна, лёгкая на ўспамін,— галавою паказаў Андрэй — ён усё яшчэ фыркаў пад квартаю, з якой паліваў яму сын.
— А і сапраўды Люся,— падслепавата ўгледзеўся і Цімоха, а калі дзяўчына падышла зусім блізка, спытаўся:
— Дзе гэта мы з табою, дзеўка, размінуліся?
Люся засаромелася, апусціла вочы долу:
— А я там у аднакласніцы загулялася. І не заўважыла, як паштальёнка прайшла. Гэта ж нада — правароніла.
Спынілася і, як Моця Прутнёва, угледзелася ў газеты, якія Цімоха трымаў у руцэ.
— А вам, дзядзька, нічога майго не аддавалі?
— Во як ты ўпэўнена чакаеш,— апярэдзіў Цімоху Андрэй.— Можа, ты яшчэ і не паступіла. Можа, табе дакументы назад прышлюць. А ты ўжо ехаць на вучобу сабралася...
— Не ведаю, дзеўка, паступіла ты ці не,— зноў усміхнуўся Кагадзей,— але ніякіх пісьмаў мне ніхто не аддаваў.
— Дык а ў вас жа газеты...— нясмела азвалася Люська.
— Газеты, дзеўка, старыя. А пісьмы твае няма каму аддаваць,— паглядзеў на ўсіх Цімоха і растлумачыў: — І насіць таксама няма каму.
Калі Люська пайшла дадому — яна ўсё азіралася і падазрона паглядала на газеты,— маці спыталася:
— Як няма каму насіць? А дзе ж ужо Галька дзелася?
— Зноў, Надзёжа, з’ехала твая Галька.
Заўсёды, колькі ўжо я прыязджаю ў Жыцькава, хоць раз, хоць два на лета, мне ўсё ж удаецца ўбачыць паштальёнку Гальку — маладую, прыгожую жанчыну са светлым гордым тварам, з нейкаю невясковаю паставаю, з загарэлымі і стройнымі, нібы вытачанымі, нагамі. Яна ўсё лета ходзіць босая, ад чаго ступні яе крыху расплыліся, а пяты парэпаліся, але Галька ўсё роўна ўмее так стаць, так паставіць нагу, так павярнуцца, што кожнаму адразу кінецца ў вочы ўсё лепшае, што мае яе маладое, туга абцягнутае простаю паркалёваю сукенкаю цела, і тады кожны, хто нават яе не ведае, можа беспамылкова сцвярджаць, што яна хоць год, хоць два, але ўсё ж пажыла ў нейкім вялікім горадзе.
Міша, грукаўскі хлопец, пазнаёміўся з ёю ў Ленінградзе, дзе працаваў на Кіраўскім заводзе, і ажаніўся яшчэ да арміі. Калі ж яму ў ваенкамаце ўручылі павестку, хлопец забраў Гальку, якая тады ўжо хадзіла з надзеяю, і завёз яе ў Грукава да маці, што самотна жыла ў гэткай жа старэнькай, як і сама, хаце. Усё ж, думаў ён, у Грукаве жонцы будзе спакайней, чымся ў горадзе. Бо хто яго ведае, як бы яно было там — Галька маладая, прыгожая, амаль дзяўчынка яшчэ, а мужчыны, гэтыя юрліўцы, вядома, будуць чапляцца, прыставаць. І невядома, ці зможа яна, нявопытная, устояць? Дый яму б там, у салдатах, толькі думалася лішняе. А тут жа маці. Калі і радзіць прыйдзе час, яна, хоць і старая ўжо, усё ж нешта паможа, падкажа.
Значыць, прывёз Міша Гальку да маці, а сам пайшоў служыць на флот.
Тут, у Грукаве, Галька шчасліва нарадзіла дачку, якую, параіўшыся з маці, назвала Святланаю, і два гады жыла ціха, непрыкметна — насіла пошту і цярпліва чакала Мішу з флоту. На трэцім годзе нечакана разнеслася чутка, што Галька раптоўна з’ехала ў Карэлію, на лесавал, з’ехала разам з Хокам, шафёрам з Дыдулёў, у якога, як жартавалі жанчыны, рот ніколі не закрываўся — такі чалавек лёгкі быў на язык. Галька з’ехала, пакінуўшы на руках у старой Мішавай маці малую сваю Святланку.
І тады людзі пачалі ўспамінаць (раней гэта нікому не да галавы было), што адны бачылі, як Галька, смеючыся, ехала ў кабіне з Хокам; другія — як у ляску, на паўдарозе між Азярычынам і Грукавам, стаяла з парасчынянымі дзверцамі Хокава машына, а ля яе нікога не было відаць; трэція — як Хок і Галька апошнім часам неяк дужа па-свойску, хоць і насцярожаныя ў сваёй ласкавасці, віталіся — так вітаюцца толькі тыя, хто мае між сабою нейкую тайну, пра якую не павінны ведаць іншыя.
Словам, яны з’ехалі ў карэльскія лясы, а падводнік Міша, вярнуўшыся з флоцкай службы і не заспеўшы дома жонкі (праўда, пра гэта ён ведаў і да вяртання — хоць маці і непісьменная, але суседзі напісалі пісьмо — ведаў, ды неяк усё не верылася, усё думалася: а можа, і няпраўда?), паехаў услед за імі. І хутка вярнуўся адтуль з Галькаю — усё ж, відаць, удалося яму ўгаварыць жонку вярнуцца да свае дачкі. Праўда, вярнулася яна не адна — Галька хадзіла яшчэ адною, на гэты раз ужо Хокаваю, надзеяю.
Шчасліва, як і першы раз, яна нарадзіла яшчэ адну дзяўчынку — такую ж прыгожанькую і светлую, як сама. Але, крыху пажыўшы з жонкаю, ужо знікае з Грукава сам Міша. Не з’яўляецца ён тут і па сёння—адны кажуць, што хлопец прызвычаіўся да гарэлкі і зусім спіўся, іншыя — што ён нібыта недзе жыве ў свае дзядзіны, але толкам ніхто не ведае, дзе чалавек падзеўся.
Галька зноў, як і раней, узялася насіць пошту.
Памятаю, як пра яе расказвала ля нашай хаты Цытнячыха:
— А тут ёй адзін удавец, п’яніца такі, трапіўся, пачаў пад яе клінкі падбіваць, а сам стары ўжо, стары, Гальцы той у бацькі толькі і гадзіцца. А яна, дурная, не прагнала яго, а так, не распісваючыся, і жывець. Чалавек гэты кароў у Грукаве пасвіў. Можа, вы яго і відзелі калі — ён жа на пажатае кароў прыганяў. Дык пастух гэты сваю хату кінуў, вокны ды дзверы забіў дошкамі і да Галькі перайшоў — балазе старая Яўланя, Мішава матка, памерла. Вось тут Галька і трэцюю дачушку знайшла. А прыгожанькая якая, каб вы толькі бачылі. Бывала, у магазін прыйдзем, а яна ў калясачцы, спакойненькая такая, ляжыць — ну, лялька табе — і ўсё: так бы, здаецца, і забрала яе сабе. А сам жа ён, пастух гэты, чорны такі, чорны, брыдкі-брыдкі — яй жа богу, сустрэнеш дзе-небудзь у лесе, дык спужаешся і вады ад спужання да Ручаліхі прасіць пабяжыш... А ён яшчэ, брыдота гэтая, Гальку і б’ець, казалі...
— Агату! Куды ж яна зноў уцякла? — Маці ўстала, узяла чорны, закураны чыгунок з бульбаю, пастаяла з ім у руках — чакала, калі Цімоха адкажа. Але ён не спяшаўся. Памаўчаў, а потым сказаў:
— А яна, Надзёжа, чалавек вольны — куды захацела, туды і паехала: за тваю ж пенсію білет у любы бок дадуць.
— А чаму гэта за маю?
— А таму, Надзёжа, што яна вашы пенсіі паклала ў кішэнь ці за пазуху — і я вас не знаю, і вы мяне — таксама. Бывайце здаровы, шукайце ветру ў полі.
Маці аж рот раскрыла:
— Айё, што ты гаворыш?! А я-то гляджу, што грошы нада б было даўно прынесці ўжо, а яна ўсё не нясе.
— Ты чакаеш, а твае, значыць, грошы, можа, ужо дзе ў Карэліі ці ў якой Варэліі.
— І чаго гэтай Гальцы не хапае? — нібыта сама ў сябе спыталася маці і пайшла распальваць грубку.
— Ты вот, Надзёжа, гаворыш, чаго Гальцы не хапае? —наўздагон ёй гаварыў Цімоха.— А зірні вунь, чаго медычцы нашай, Тамары, не хапала? У гэтай, брат, любові толкам не разбярэшся. Глядзіш часам збоку, і здаецца — ну аніякага ж парадку няма.
Потым, калі заўважыў, што маці корпаецца ля грубкі і не асабліва слухае яго, дагаварваў ужо, што ведаў, нам:
— Вы ж во зірніце, жыла яна са сваім Ладзікам добра. Усяго хапала. І сама такая ўжо ціхмяная была. Ды і Сліндук, любоўнік яе, таксама такі ўжо цяльпук, такі цялёнак. Але ж во, на табе — неяк згаварыліся: збегала яшчэ раз замуж.
Гісторыя гэта была даўно, ужо гады тры таму, была якраз пры мне, летам. Брыгадзір цесляроў Сліндук паехаў тады з медычкаю Тамарай некуды аж за Мінск — да замужняй Тамарынай сястры: ім трэба было недзе хоць прытуліцца перад тым, як пачынаць новае жыццё. Сястра, якая ведала Тамарынага Ладзіка, сустрэла іх насцярожана, з недаверам, але спаць паслала ўсё ж разам.
Маленькая Нінка, Тамарына дачка, якую яны забралі з сабою, убачыўшы, што дзядзька, які ехаў з імі і ў цягніку ўсё гуляў з ёю, застаецца з імі начаваць, узняла такі гвалт, што яе давялося супакойваць усім разам. Малая плакала і ўсё гаварыла:
— А чаго ён, Сліндук гэты, кладзецца спаць ля мае мамы. У мяне свой татка ёсць, лепшы за яго.
Нінка сціскала маленькія ручаняткі ў кулачкі і так настойліва кідалася на новага тату, што Сліндук, баючыся, каб малое не павыдзірала яму вочы, змушаны быў пайсці спаць на канапу ў другі пакойчык: давялося сястры ўсё ж слаць яшчэ адну пасцелю — малая плакала, крычала, адмаўлялася ісці ў ложак, пакуль адтуль не пойдзе «гэты Сліндук».
Можа, слёзы дачкі, а можа, што і іншае так уразіла і працверазіла Тамару, што яна, калі праз колькі тыдняў, дазнаўшыся, дзе яны, прыехалі сюды яе бацька, Ладзікава сястра і нават Сліндукова маці, не вельмі адмаўлялася і, вінавата гледзячы на Сліндука, які адно толькі маўчаў, згадзілася вярнуцца ў Млынары.
Тамара вярнулася да мужа, Сліндук — да жонкі. Сама больш, відаць, радавалася гэтаму Нінка. Яна, абвіўшы адною рукою бацькаву шыю, другою — матчыну, вісела між імі, путлавала ў паветры ножкамі і гаварыла нібы адно слова: «татамама». Бацька так рады быў даччыной любові, што купіў малой сапраўдны гадзіннік.
Яны пажылі колькі год у Млынарах, а потым Тамара, каб забыцца на сваё няўдалае каханне, падгаварыла Ладзіка з’ехаць куды-небудзь адсюль — і каб толькі далей: не магла глядзець у вочы аднавяскоўцам. Мужу хоць і не хацелася кідаць сваю хату, вёску, звыклую працу і ехаць хто ведае куды і шукаць хто ведае чаго на новым месцы, але ён мусіў пагадзіцца з Тамараю — вельмі любіў яе і таму нават тады, у дні свайго сораму, цярпліва чакаў, што яна вернецца, і нават калі яму гаварылі, каб ён адпомсціў Тамары — ажаніўся,— Ладзік толькі задумліва круціў галавою, апускаў вочы долу і, нібыта пытаючыся ў каго, гаварыў: «А дзе ж я яшчэ такую, як Тамара, знайду?»
Яны пераехалі ў горад — Тамара пайшла ў паліклініку, а шафёру таксама работа знайшлася: Ладзік сеў на пасажырскі аўтобус — і з таго часу ў Млынарах яны не паказваліся. Тыя, хто быў у іх у Віцебску, казалі, што жывуць яны і зараз вельмі дружна — як і да таго чмуру: такія прымірэнні пасля вялікай узрушанасці і крыўды заўсёды збліжаюць людзей, і тады нават старыя сям’яне жывуць душа ў душу — нібы маладажоны...
Цімоха, убачыўшы, што і мы не вельмі слухаем яго, перасунуў шапку на вуха, пачухаў адным пальцам тое месца, што было пад шапкаю, і пайшоў да грубкі, дзе стаяла маці і дзе ўжо гудзеў агонь і полымя, вырываючыся з круглай дзіркі, з усіх бакоў лізала чорны, закураны чыгунок.
— Ты во, Надзёжа, пра любоў не гавары мне. Помніш, як сама была траха не здурнела — ледзь свайго Ласімовіча не кінула. А ўспомні, што ў тым аграноме было такога — маленькі, плюгавенькі, ручкі нейкія кароценькія. Гэта ж не тое што твой Апанас — басам гаварыў. А вот жа ўлюбілася.
— А ідзі ты ўжо дамоў, балабон гэты,— зазлавала маці.— А то стаіць і збірае з дуба вецце...— Маці рассоўвала ў грубцы па баках дровы, каб не так палалі, і ўсё бубнела: — Пра мяне дык ты во поўніш, а пра сябе ўсё забыўся, усё табе выпетрыла. Не хочаш успамінаць, як сам у Стахванаўны Вольку маладзенькую ўкраў, як Стахванаўна за табою з качалкаю бегала па полі. Дзіця ж яшчэ было.
Мне падабалася яе вось гэтае «поўніш» замест «помніш». Маці глядзела ў грубку, варушыла там дровы, якія ўсё яшчэ палалі полымем, і не заўважыла, што Цімоха, які стаяў за яе спінаю, паціху, перавальваючыся, як гусак, з нагі на нагу, пайшоў у бок свае хаты.
Калі яна разагнулася і ўбачыла, што Кагадзея ўжо няма, гледзячы яму ўслед, усё яшчэ злуючыся казала:
— Агату! Бачылі вы яго, разгаварыўся. Ды і як яшчэ разгаварыўся! Нібы малатарня — не спыніць. Выпіўшы, відаць, бо з цвярозага з яго і слова не выцягнеш. Сядзе дзе-небудзь, вочы ў зямлю ўперыць, будзе глядзець сабе пад ногі цэлы дзень і маўчаць. А то разгаворлівы дужа стаў: язык у роце не месціцца...
Калі Цімоха з лагчыны, што зарасла кустамі, узнімаўся на вышэйшае і падыходзіў да Шыбекавай хаты, з сянец, нібы выштурхнуты кім, вылецеў Павел — генерал, самы старэйшы Шыбекаў сын, які зараз гасцяваў у бацькі,— і, расхрыстаны, босы, з падкасаным калашыннем, у світцы, ускінутай наапашкі, пабег у сад. Світка зачапілася за сук, звалілася ў баразну. Павел застаўся ў адной клятчатай сарочцы, але, не зважаючы на гэта, падбег да яблыні і паспешліва, каб не вельмі захаладаць на гэтым восеньскім ветры, нашчыпаў яблыкаў у прыпол сарочкі — ён папярэдне выцягнуў яе са штаноў,— схапіў на руку світку і бег ужо зноў да сянец, як яго спыніў Цімоха.
Яны стаялі, гаварылі — відаць, Кагадзей расказваў і яму, што іхні Маласай паехаў у Азярычына, каб даведацца, калі ідзе цягнік на Станіславаў, і пытаўся, відаць, калі паедзе і ён сам.
Павел зразумеў, што размова задоўжыцца, і адною рукою — другою трымаў падол — ускінуў світку на плечы: каб не дрыжаць на ветры...
Вецер паспрабаваў дзьмуць з усіх чатырох бакоў — і ўсё халодны.
Бульба ў чыгунку кіпела ўключ. Гасячы полымя, маці сказала:
— Андрэй! Юра! Клічце Веру, дзяцей, ды будзем вячэраць.
Прутнёвы бярозы, за якія паляцелі журавы, шырока шумелі верхавінамі — здавалася, іх так разгайдала шухкае птушынае крылле, што яны ўсё яшчэ не могуць супакоіцца, суцішыцца.
Вечарэла... Там, дзе наша сцежка ўпіраецца ў аўдзейкаўскую дарогу, чуўся ўжо рып Ранікавага веласіпеда.
Сумнавата жыцькаўскім пеўням будзіць раніцу. Прачнецца, да прыкладу, Цімохаў крычан — агністы, як пажар, удзень, пад сонцам, і шэры, непрыкметны ў ранішняй цемры,— адкрые адно круглае вока, абвядзе ім паўзмрок цёмнага падстрэшша ў хлеўчуку, дзе не відно нават павучыны пад страхою, і хутчэй адчуе, як убачыць, па два бакі ад сябе шэранькія купкі сваіх сябровак, што яшчэ сонна сядзяць на седале, а потым, як спартсмен, падыме сябе над жэрдкаю, заплюшчыць і гэтае вока — усё роўна нічога не відно — і лопне крыллем:
— Ку-ка-рэ-ку!
Закапошацца куры, закудахчуць і, лопаючы крыллем, пачнуць, патрывожаныя, лацвей умошчвацца на шастку, а ён, не зважаючы на іх кешканне, адно толькі будзе паварочваць у бакі галаву і доўга ўслухоўвацца ў цішыню — ці адказвае хто на яго прывітанне.
Недзе ў Вархах паспрабуюць адгукнуцца кволымі галасамі маладыя пеўні, але Жыцькава маўчыць. Наш певень на песню ляны — яму абы дзяўбацца: дзе толькі ўбачыць малога каго ці старога,— эх, крылле ў бокі, як каршун, ляціць насустрач. Горды Шыбекаў баец, які заўсёды высока, з гонарам носіць сваю прыгожую галаву з вялікім грэбнем, які аж заломваецца набок і, калі певень глядзіць уверх, засланяе нават вока, не спяшаецца адгукацца суседу. Ён вельмі ж фарсісты — і ходзіць так, што пра яго можна гаварыць, як пра якога ганарыстага хлопца: «Ідзе, галаву задраўшы, і дзюбаю за неба чапляецца». Ён маўчыць доўга, прапусціць і адно, і другое, і трэцяе «кукарэку» Цімохавага крычана, а потым, мусіць, таксама шырока ўзмахне крыллем — ды так, што сам ледзь утрымаецца на жэрдцы,— і заспявае. Яго песня не такая адрывістая, як у Цімохавага пеўня,— яна доўгая, працяжная, з пералівамі: здаецца, нават цягне ён яе сам для сябе, цешачыся і голасам сваім, і яго сілаю. Запознена далучыцца да іх яшчэ і наш лайдак — таксама кукарэкне разы са два. Вось і ўсё. Больш памагчы ім у Жыцькаве няма каму.
Праўда, хацела выгадаваць свайго спеўня і Моця Прутнёва, але гэта ёй так і не ўдалося. Хата яе стаіць між Шыбекавай і Цімохавай, і таму, як толькі з-за веснічак выйдзе на вуліцу Моцін маладзён, адразу з двух бакоў (і як яны яго толькі ўбачаць між курэй) на пеўніка кідаюцца ганарысты Шыбекаў баец і агністы, як пажар, Цімохаў крычан. Пеўнік колькі дзён ходзіць як п’яны, з раздзяўбаным у кроў грэбнем, і Моця, каб не глядзець на яго пакуты, просіць ці Цімоху, ці Шыбеку зарэзаць яго — у яе самой не хапае адвагі. І адразу ж заводзіць новага. Але і з гэтым здараецца тое ж — ён знікае, так і не набыўшы спеўнасці.
Цытнячыха — дык тая наогул ніколі не заводзіла пеўня: яна кажа, што ад іх толькі таго і клопату, што дураць галаву. І таму маладых, не спеўных яшчэ пеўнікаў, якіх выседжвала курыца, яна сама ці Люся неслі ў Азярычына і прадавалі. Сёлета ў яе неспадзявана заспявала пеўнем курыца, і Цытнячыха сама паклала на калодку яе галаву — каб не здарылася ніякага няшчасця: Александрына і цяпер верыць у прыкметы. З сякімі-такімі прыкметамі яна спраўляецца сама, а з якімі прыходзіць да нас: «Ты ўжо, Надзёжа, даруй, але ж мне адной дык і абрадзіцца няма з кім, і няма куды выйсці, апроч цябе, каб вочы хоць прастудзіць».
Ладны певень быў яшчэ ў Стахванаўны, але апошні год яна нешта вельмі хварэе, амаль не выходзіць з хаты, і таму клопат пра ўсю матчыну гаспадарку ўзялі на сябе Волька і Цімоха. Курэй яны пераманілі, перавучылі хадзіць на сваё седала, і той спраўны і смелы Ганкін певень, пабіўшыся, відаць, месяцы са два з Цімохавым, усё ж уступіў яму і зараз хадзіў ціхі, спакойны і няспеўны — як курыца.
Так і спяваюць толькі тры пеўні на ўсе шэсць жыцькаўскіх хат.
Хатам таксама тут, мусіць, самотна: яны стаяць далёка адна ад адной — амаль не відаць з-за кустоў.
А некалі, яшчэ да вайны, Жыцькава было вялікаю і мнагалюднаю — жывою вёскаю. Праўда, само Жыцькава зелянела якраз там, дзе зараз, амаль ля самай сцежкі да крыніцы, паміж мноства парослых быльнікам падмуркаў, адзінока стаіць хата Стахванаўны — толькі яна адна і асталася ў ранейшай вёсцы.
Недзе задоўга яшчэ перад фінскаю вайною, калі Апанас Ласімовіч, мой цесць, быў старшынёю калгаса, жыцькаўцы на сваім праўленні рашылі жыць па-новаму і запісалі ў пратакол, копія якога і зараз ляжыць у нас за бацькавым партрэтам на покуце, што яны абавязуюцца «пабудаваць новую чырвоную вёску, з роўнаю зялёнаю вуліцаю, з прасторнымі хатамі, з новаю культураю».
Праз колькі год у новы пасёлак перавезлі свае хаты амаль усе жыцькаўцы. Не захацеў толькі пераязджаць адсюль Міхалка. «Мая ж хата старая,— апраўдваўся ён.— За яе толькі возьмешся, дык яна ў пыл і рассыплецца. Я ўжо адразу там, калі што якое, новую рубіць буду».
Але так і асталася Міхалкава хата на старым падмурку — яшчэ і сёння жыве ў ёй Стахванаўна, якая вось ужо гадоў на пятнаццаць перажыла свайго мужа.
Калі ўжо новы пасёлак дайшоў да ручая, які пачынаецца недзе на ўсход ад Весялёвак і, пятляючы, паўз Жыцькава спяшаецца аж у Млынары, калі хаты пераступілі гэты ручай і весела пачалі паднімацца на пагорак, каб ісці далей, пад Дыдулі, раптоўна пасадзілі старшыню. Маці пра гэта расказвала так:
— Я ж, поўню, колькі разоў гаварыла бацьку: «Апанас, што ты сабе думаеш, не садзіся ты за старшыню. Хіба ж ты не ведаеш нашых людзей? Людзі ж у нас цяжкія, з імі табе не проста будзіць». Агату — не паслухаўся ён мяне, сеў. Ды яшчэ і бабы раздражнілі: «Станавіся, станавіся, Апанаска, не бойся, мы цяпер ужо свядомыя, мы ж ужо цяпер падраслі...» Ага, яны, бачыце, падраслі... Агату! А мне тады так ужо карцела ў іх спытацца: «Айё, дык вы ж скажыце хоць, на колькі санціметраў падраслі?..» Тады прасілі, а як стаў чалавек за старшыню, многім не ў нос зрабілася. Пачалі пісьмы на Апанаса пісаць. А тут яшчэ ў фінскую вайну маразы ўдарылі, вада ўся павымярзала, паіць кароў няма чым. Тады Ручаль, ён на МТФ працаваў, і кажыць: «Давай, Апанас, будзем кароў у Весялёўкі на вадапой ганяць». А бацька, не падумаўшы, і згоду даў. А мароз жа — сорак градусаў. Ну, што вы думаеце, пакуль каровы ў тыя Весялёўкі сходзяць — адны папрастуджваюцца, другія ногі паадмарожваюць. Ляжыць каторая, стогне — як чалавек. Хоць ты іх чаем з малінаю адпойвай. А пасля ўбачылі, што ніякая маліна не паможа. Агату,— пачалі рэзаць ды мяса ў Азярычына ў сталоўку здаваць. Тады, пакуль нашых кароў вазілі, поўню, усё там у сталоўцы рагу нейкае варылі — акурат наш кулеш. Бацька, як вярнуўся, казаў, што пісьмы на яго свае ж падавалі: «Ласімовіч Апанас прастудзіў кароў, каб нашкодзіць калгасу і лічна таварышу Сталіну. Ласімовіч — вораг народа, яго — к атвету». Во як пісалі...
Асцярожна ссунуўся з сена, намацаў босаю нагою прыступку лесвіцы — яна, рубежаватая, аж упівалася ў ступню — і злез долу.
Пасля цёплага сена раніца ўдавала яшчэ больш халоднаю — аж сцепанула ўсяго. Зайшоў у сенцы, з даёнкі напіўся цёплага малака — маці толькі што падаіла карову: звон малака аб даёнку і разбудзіў мяне,— і выйшаў на двор.
Пеўні яшчэ не спявалі — маўчаў нават Цімохаў крычан.
Там, за старым Жыцькавам, за крыніцаю, дзе зрабілі загарадзь для жывёлы, чуўся смех, гоман, бразгатанне вёдзер, бітонаў — там даяркі з Лах даілі калгасных кароў. Голасна размаўлялі і пастухі, чакаючы, калі можна будзе выганяць.
Кашляла ў агародзе маці — яна капала на сняданне бульбу: раз-пораз вядро глуха бразгала, калі ў яго падалі бульбіны.
Я адчыніў вароты ў хляве, якія завішчалі, як нямазаныя калёсы, і Лысеха, без асаблівай ахвоты, спакойна падняўшыся, няспешна пайшла «ў поле» — адразу праз дарогу. Кароў у Жыцькаве ганяюць па радоўцы, і сёння чарга дайшла да нас.
Ускінуўшы на плечы фуфайку, услед за Лысехаю выйшаў «у поле» і я, сеў на вялікі камень, які да вайны ляжаў пад вуглом нечае хаты. Пачакай, пачакай, дык чыя ж гэта была хата? Вось там, насупраць нас, паказвалі мне, жыў Дарахвей, вось тут, бліжэй — Цыган, а гэта ж падмурак Алелькавай хаты. Ага, правільна — тут жыў Алелька.
Калі ў Жыцькава ўпершыню трапляе чужы чалавек, на першы погляд яму здаецца, што тыя шэсць жыцькаўскіх хат, якія адрадзіліся з усёй вёскі пасля вайны, стаяць абы-як, абы-дзе. Ён нават не ўгледзіць той асноўнай і прасторнай некалі вуліцы, па абодва бакі ад якой стаялі хаты: былая вуліца, узараная бомбамі і снарадамі, акопамі і хадамі злучэнняў, зусім зарасла, а тыя пратаптаныя сцежкі і сам тоненькі ручаёк дарогі так круцяцца, абыходзячы яміны і акопы, што нават сам, пажыўшы тут, часам не ведаеш, да чые хаты яны прывядуць.
Калі нашы войскі наступалі, менавіта тут стаяў фронт. Позняю восенню два месяцы нашы не маглі выбіць немцаў з Млынароў і Мамонаў — фашысты загадзя ўмацаваліся там, дарогі — і чыгунка і шаша — былі ў іхніх руках, а нашы салдаты насілі снарады на сабе — праз балота, па восеньскай бездаражы, амаль галодныя, бо па такой раскіслай твані не маглі прабіцца сюды не толькі цяжкія машыны, але нават і лёгкія салдацкія кухні. Жыцькава стаяла высока, і адтуль, з-пад Млынароў, як на далоні была відаць нават і без бінокля кожная хата, а таму і ўся вёска, і хаты яе былі добрымі арыенцірамі для артылерыстаў: шырокая вілка, вузкая вілка, прамое пападанне...
Жыцькаўскія хаты паміралі то ад бомбы, то ад снарада, то ад трасірнай кулі, а тыя, што аставаліся пакуль што цэлыя, усё роўна потым разбіралі салдаты — яны рабілі з іх зямлянкі, накаты. Вось так і асталіся паміж зямлянак і ямін ад бомбаў адны толькі падмуркі: Груздоў падмурак, Дарахвееў падмурак, Цыганоў падмурак... А гэтыя шэсць хат, што сёння стаяць у Жыцькаве, пабудаваліся пасля вайны ўжо...
Узняла галаву, зараўла Лысеха. Я зірнуў туды, куды глядзела і яна, і ўбачыў Гапкіну карову, якая, спутаная, паціху ішла сюды. А ля згароды, у ранішнім і таму доўгім і густым ценю ад хаты, з прутом у руцэ, стаяла Ліпа, Гапкіна дачка, і чакала, ці туды, куды трэба, пойдзе Рагуля.
Ліпа са сваёй малою дачкою ехала з поўдня, дзе яны адпачывалі ля мора, і ўсё ж вымеркавала колькі дзён, каб заехаць у Жыцькава,— маці ж, як ёй пісалі, дужа хворая і дужа хоча ўбачыць дачушку з унучкаю. Ліпа пабыла тут дні са тры і, убачыўшы, што маці яшчэ трохі ходзіць сама,— яна ж усё ёй гаварыла: «Не, дачушка, не, я яшчэ пералетую. Многа ўжо жыць не буду, а пералетую яшчэ раз»,— і, падвяселеная матчынымі словамі, дачка заспяшалася ў свой Станіславаў. Заадно яна ўгаварыла ехаць дадому і Маласая, свайго старэйшага брата, які збіраўся яшчэ крыху пабыць ля маткі: а раптам што якое... Але потым Маласай згадзіўся з сястрою: удваіх жа ў доўгай дарозе будзе ім лягчэй. І, відаць, сёння ці заўтра яны ад’язджаюць.
— Куды ты глядзіш? — прыкрыкнула Ліпа на Рагулю, якая стаяла і пазірала некуды ў другі бок — зусім не туды, дзе скубла Лысеха.— Ідзі да кароў, я табе кажу.
Ліпа працавала на фабрыцы і доўга не магла выйсці замуж: ёй мінула ўжо і тры дзесяткі год, а яна ўсё хадзіла ў дзеўках. Гапка, калі яшчэ была маладзейшая, апраўдвала дачку:
— А нашто ёй выходзіць толькі для прыліку? Каб адно лічылася, што пабыла замужам? І ўсё? Не, мая Ліпачка не такая. Не, мая дачушка за абы-каго не пойдзе.
І праўда, на чацвёртым дзесятку дачушка нарэшце выйшла замуж за сціплага і добрага хлопца, які быў за яе гадоў на дзесяць маладзейшы. Жылі яны пакуль што ў вялікай злагадзе і любові. Летась, калі Ліпа з мужам былі тут як не ўсё лета, жыцькаўцы проста дзівіліся, як дружна яны жывуць: у грыбы — разам, па ваду — разам, у магазін — таксама разам.
Ліпа, захутаўшыся ў фуфайку, якую, спяшаючыся, накінула, відаць, на начную сарочку — тая бела і доўга цякла з-пад фуфайкі як не да самай травы,— усё яшчэ стаяла ля згароды. Потым, калі ўбачыла, што карова падышла да нашай, яна, прыціскаючы рукамі фуфайку, каб не расхіналася, павярнулася і пайшла ў хату — высокая, худая. Дарэчы, яны ўсе, апрача, можа, Волькі, такія худыя — парода. Вунь Маласай таксама — худы-худы: адна скура ды косці. Калі летась у яго нечакана здарыўся прыступ апендыцыту і Маласай трапіў у Азярычынскую бальніцу, Гук, галоўны ўрач бальніцы, які рабіў яму аперацыю, здзівіўся:
— Што гэта ты такі худы, як здань? Што, у вас там хлеба няма, ці што?
Але і Гук і іншыя ведалі, што хлеб тут ні пры чым,— такога хоць ты і ў кубел з салам пасадзі, усё роўна не пакруглее: парода!
А Кагадзей, якому не падабалася, што Ліпа едзе сама ды яшчэ звозіць з сабою і Маласая, сварыўся на яе:
— І гэтая — акурат матка. Копія маткі. І крошачкі падабрала. І ёй, як Стахванаўне, ніколі не стаіцца і не сядзіцца. І не ўладзіш ніколі. Міхалка, бывала, прынясе поўныя вёдры вады, яна на яго такі крык падніме. Клянець: «Во, нячысцік, прынёс поўныя вёдры, паналівае зараз тут, дошкі ўсе пазгноіць...» Прынясе няпоўныя — зноў крык: «Во, нячысцік, прынёс вады, як украў усё роўна. Што ты там лыжкай чэрпаў, ці што? Не мог поўныя прынесці!.. Рукі табе б адсохлі, ці што? Баішся ты дужа ператаміцца. Прынёс, як кату,— у дне толькі».
Відаць, Кагадзей усё не мог дараваць Стахванаўне сваю «падпольную жаньбу» — калі тая не хацела аддаваць за яго Волькі і калі яму, як у даўнейшыя часы, даводзілася яе выкрадаць.
Але і сам я, пажыўшы трохі ў Жыцькаве, бачыў, што Гапка чалавек своеасаблівы. Калі, да прыкладу, падыходзіла да яе хаты радоўка, дык яна не спяшалася выганяць кароў у поле, а калі пасвіў хто іншы, Стахванаўна адразу, як толькі падоіць, выганяла карову з двара, падганяла яе пад самыя вокны таго, хто той дзень у полі, і — хочаш не хочаш, а выганіш раней часу.
З-за бяроз, з-за Прутнёвых кустоў, ламаючы галавою галінкі — тыя, што не ламаліся, слізгалі па рагах,— выйшла Моціна карова, пастаяла крыху, потым павярнула галаву назад, раўнула, нібыта гаворачы Моці, што знайшла нарэшце кароў. Сама Моця за ёю не ішла — яна ведала, што яе Вялушка нікуды ў школу не палезе, нікуды не сыдзе. Гэта ж не яе ранейшы зброд, ад якой Моця і наплакалася, і набегалася і ў Весялёўкі, і ў Млынары, і ў Грукава. Без хлеба карову нельга было заманіць у двор. Цімоха нават жартаваў, што Моця ёй хлеб маслам мажа, каб угаварыць ісці дамоў.
Зарыпелі Цімохавы вароты, і з іх, бачу, выганяе нехта карову. Але хто ж гэта? Далекавата, не разабраць. Цімоха? Ранік? Не. Ага, гэта Слаўка, Цімохаў сярэдні сын, што кранаўшчыком у Ленінградзе працуе. Але калі ж гэта ён прыехаў? Учора не відно было. Відаць, вячэрнім, ленінградскім.
Я, мусіць, не памылюся, калі скажу, што ўсе нашы вёскі адчуваюць прыцягненне вялікіх гарадоў. Яго хапае на сотні кіламетраў, і людзі з вёсак і нават з невялікіх райцэнтраў, як усё роўна патрывожаныя магнітам, едуць туды і на заробкі, і ў госці, і на святы. Яно і не дзіва — там ужо сабралася многа аднавяскоўцаў, многа радні, што працуе і на заводах, і ў магазінах, і ў міліцыі, там ужо выпадкова на вуліцы можна сустрэць знаёмага і не здзівіцца гэтаму. З кіламетрамі, з адлегласцю гэтае прыцягненне слабне, і недзе, за нейкаю мяжою, перамагае прыцягненне іншага ўжо горада. Адсюль людзі едуць менавіта ў новы горад — зусім у іншы бок.
Жыцькава, хоць яно і знаходзіцца так далёка ад Ленінграда, моцна трымаецца ленінградскага прыцягнення. Там ужо сабралася многа жыцькаўцаў, якія кожнага новага аднавяскоўца прымаюць, быццам сваяка, дапамагаюць знайсці яму працу, даюць хоць часовы, але ўсё ж прытулак у сваіх не вельмі прасторных кватэрах і пакойчыках.
Сёй-той, праўда, едзе ў Віцебск, у Мінск, а то, як Андрэй, і ў Талін, але ўсё ж самы жыцькаўскі горад — Ленінград...
Вось і Слава ўчора быў у Ленінградзе, а сёння ўжо ў Жыцькаве...
Слава хутка ідзе за кароваю. Калі ён мінуў Шыбекаву хату, расчыніліся веснічкі, і з іх выйшаў спачатку Павел, а за ім — і карова. Генерал быў босы, у той жа клятчатай сарочцы, у той жа світцы, накінутай на плечы,— як і не распранаўся ўсё роўна. Ён ішоў паперадзе, трымаў прут назад, і карова, як за вяроўкаю, ішла за гэтым прутом. Потым Павел спыніўся, прапусціў карову ўперад, нязлосна пачаў сцябаць па яе круглых баках, і тая неахвотна, але ўсё ж пабегла. Яны дагналі Славу, і генерал, парукаўшыся з ім, відаць, папрасіў: «Гані і маю»,— а сам спыніўся, высока ўзняў руку і памахаў ёю мне — вітаўся, бо думаў, што словы не пачую.
Слаўка, не дагнаўшы кароў з дзесятак метраў, пакінуў іх каля Дарахвеева падмурка (яны самі потым саб’юцца ў статак), абмінуў іх, падышоў да мяне, неяк парывіста падаў руку — нават не падаў, а ўсунуў яе ў маю — і прывітаўся:
— Здароў, стары!
— Здароў, малады!
— А дзе ж твая пуга?
Я паказаў доўгі лазовы прут.
— Не, гэта не паможа. Гэта табе не студэнты — разбягуцца. Іх экзаменам не запалохаеш. Схадзі ў майго бацькі вазьмі пугу. На прызбе ляжыць.
— Добра, добра, вазьму. А калі ж гэта ты з’явіўся?
— Вячэрнім прыехаў. І вячэрнім ад’язджаю. Сёння ж. Забяру Зойку з малым і — ту-ту! Будзь здарова, Жыцькава! Ну, ладна. Я пабег — дасыпаць сваё. А то, ведаеш, позна прыехаў, пакуль з бацькам пагаварыў, пакуль з сынам выпіў... Што?.. Тфу ты, чорт! Во бачыш, ужо загаварваюся ад недасыпу — пакуль з сынам пагаварыў, з бацькам выпіў... Ды ты, відаць, і сам зразумеў.
— А чаго ты ўскруціўся так рана?
— Я сам устаў. Не думай, што мае старыя не даюць госцю паспаць — карову выгнаць успаролі...
І пабег назад. Я толькі паспеў заўважыць, што Слава адпусціў белыя, пшанічныя вусы.
Цімоха, калі Слава прывёз першы раз у Жыцькава сваю невялікую ростам, але вельмі ж кругленькую, пухленькую і смелую на язык жонку, нешта не ўпадабаў Зойкі. Калі маці пыталася ў яго пра нявестку, моршчыўся і толькі махаў рукою:
— Ай, Надзёжа, якія яны цяпер нявесткі. Яна толькі тое і робіць, што рукі мые. Хлеба адрэжа — рукі мые, лыжку падасць — рукі мые, малака з гладыша налье — зноў рукі мые. А рукі тыя дужа ж ужо танюсенькія. Калі бярэцца выкручваць якую анучу, аж боязна робіцца — во-во пераломяцца.
Але гэта было толькі спачатку, цяпер ён ужо, здаецца, змірыўся з нявесткаю і так прывык да яе і да ўнука, што нават угаворваў Зойку пажыць яшчэ хоць тыдзень у Жыцькаве. Цяпер ён ужо ўсім хваліўся сваёю нявесткаю:
«О, яна, брат, у майго гаспадыня. Дужа ж вязаць любіць. Пакуль дзіцё нарадзілася, дык яна ўсяго яму панавязала — і шапачак, і шмапачак». У Цімохі заўсёды так — як з тым Ранікам.
Цімоха ўгаворваў нявестку пабыць яшчэ, а Волька маўчала: яна не вельмі гадавала сваіх дзяцей, не хацела няньчыцца і з унукамі. І раней, калі ёй бабы ў полі гаварылі: «Пачакай, пачакай, панапякла дзяцей, вось панавязуць табе яны ўнукаў, і нідзе не дзенешся — будзеш сядзець з імі, як на пенсію пойдзеш»,— яна аж злавала: «Не ўжо, гэтага яны не даждуцца. Я, можа, на пенсіі пагуляць хачу. Прыбяруся, губы пачырваню і на танцы пайду. Ці хоць так на лавачцы ў шаўках пасяджу. Можа, і Цімоху з кустоў выманю. Можа, свайго, а можа, і чужога».
Жанчыны таму не здзіўляліся. Яны без яе, праўда, толькі паціскалі плячыма:
— А што ёй, Вольцы, абыходзіла. Яна ж толькі тое і ведала, што дзяцей раджаць. А сама ні пялёнак, ні калысак, ні сосак — нічога не знала. Усё Праскутка, Цімохава матка, пакуль жыла, рабіла. Ужо згорбілася была ўся, ваду тую носячы, а яны хоць бы вядро калі паднеслі...
У Цімохавым двары забразгалі вёдры — цётка Волька пайшла па ваду: як памерла Праскутка, гэтую работу робіць яна.
Я не разумеў, чаму цётка Волька не любіла гадаваць дзяцей. Яна ж заўсёды працавала цяжка, па-мужчынску спорна — як за трох. «Агонь яе ведае, гэтую Вольку,— раніцою неяк, ставячы на стол сняданне, гаварыла маці.— Во ўжо здарова дык здарова. Яна, вун, адразу ў печы паліць, атаву косіць і ў полі пасвіць». І праўда, толькі што, здаецца, яна была ў агародзе, а ўжо, глядзіш, з Азярычына едзе; толькі што была ў Славы ў Ленінградзе, а ўжо, глядзіш, з Грукава віно нясе...
За маёю спінаю пачулася шамканне. Яго не зблытаеш ні з чым — так шарсціць шаргатлівы, як наждак, каровін язык па роснай траве, якая скубецца блізка ля кораня. Азірнуўся. У табун ішла Галашкіна рабая, як вайсковая плашч-палатка, карова. А ля самага рога згароды, пад Мохам — зарослым алехавымі кустамі ручаём,— стаіць Мікалай, Галашкін сын. Ён, схаваўшы рукі глыбока ў кішэні штаноў, з-пад шапкі, насунутай як не на самыя вочы, жмурачыся, глядзіць у мой бок і курыць — папяроска, відаць, прыклеілася да губы і дыміць аж у самы нос.
Глядзець, пэўна, яму пад сонца дрэнна, але рукі з кішэні, каб засланіцца, ён не вымае — лянуецца. Мікалай перагнаў карову праз Мох, пужнуў яе, дык яна сама і пабегла ў чараду.
Галашка са сваім сынам з’явілася ў Вархах, вёсцы, якая ўпрытык стаіць да Жыцькава, не так даўно. Спачатку, праўда, прыехала адна. Прачула, што стары аднаногі Дзяніс, не зважаючы на свае семдзесят год, зайшоў у прымы ў Лахі, прадае сваю хату, і прыехала таргавацца. Таргавацца асабліва не давялося, бо Дзяніс ужо колькі год жыў у сваёй новай жонкі ў Лахах, а хата стаяла пустая. Праўда, Дзянісаў агарод пакуль што засяваў сын Сашка. «А што яму, твайму Сашку,— як не лаяліся жыцькаўскія жанчыны.— Ён жа здароў як бык — можа не тое што два, а і пяць гародаў урабляць. Толькі дай. Ён жа і пасля вайны насіўся як ашалелы па бабах ды па ўдовах. Так ужо яраваў — усюды яго хапала: і ў Весялёўках, і ў Грукаве». Сашка касіў таксама і пожню, але ў хату асабліва не заходзіў — не было патрэбы, і замок усё больш іржавеў і іржавеў. На згародзе вісела старэнькая прутня, якая, здавалася, нікому ўжо і не трэба была, але калі нашы дзеці знялі яе і занеслі ў ручай — спрабавалі лавіць рыбу: прутня разлазілася не толькі ад карчоў, але нават і ад травы,— Сашка, убачыўшы прапажу, не паленаваўся прыйсці да нас і прыгразіў Петрусям:
— Мальцы, занясіце прутню назад. А то будзе дрэнна. Не вы яе паклалі, не вам яе і здымаць.
— А самому ж, як толькі вып’е, абавязкова нада нешта ўкрасці,— калі ён пайшоў, бурчэла маці.— Бітон на згародзе вісеў, і той зняў.
Хлопцы занеслі прутню назад і зноў павесілі на згароду. Вунь яна і сёння яшчэ вісіць там — падраная, паламаная,— але Сашка, відаць, і Галашонкам не дае яе здымаць: яна, прутня гэтая, нібыта ўсё яшчэ лучыць яго з прададзенаю бацькам хатаю, з колішняю бацькаваю спадчынай...
На другі год да маткі, у Дзянісаву хату, прыехаў і сам Галашонак. Спачатку жыцькаўцы, а таксама вархоўцы здзівіліся і нават разгубіліся — яны не верылі сваім вачам:
— Як? Ён, гэты паліцай, не збаяўся да нас прыехаць? Як ён у вочы нам глядзець будзе?
І Галашонак, праўда, некалькі тыдняў хадзіў, гледзячы ў зямлю, а пасля нічога — падняў галаву, хоць стрымана і насцярожана, але ўсё ж пачаў здароўкацца.
Галашцы адной давалі малако і ў саміх Вархах, не адмаўлялі, калі прыходзіла з бітончыкам, і ў нашым Жыцькаве. А як прыехаў сын і сам пачаў хадзіць па сырадой — усе, бы згаварыўшыся, шукалі прычыну, каб адмовіць: то каровы пачалі малака менш даваць, то свае госці павыпівалі ўсё.
Пахадзіў, пахадзіў Галашонак з бітончыкам дый перастаў. А пасля яны з маткаю, відаць, зразумеўшы ўсё, купілі карову — вось гэтую пярэстую, як вайсковая плашч-палатка, вялізную, як стадола, і не маладую ўжо — ці не дзесятым целем — малачаўніцу.
Малачаўніца перайшла цераз дарогу і далучылася да кароў.
З нашага коміна прама, угору, ішоў дым. Уявілася, як горача палае ў печы, як шугае там агонь, як ён расцякаецца па паднябенні, як раздвойваецца, растройваецца, загінаецца і тоўстымі, мяккімі кончыкамі полымя далізваецца нават у комін — нібыта нехта нябачны жоўтым і шурпатым языком аблізвае чарэнь.
Цёплыя, шурпатыя ад вясковай працы рукі лёгка, не ціснучы асабліва, засланілі мне вочы. Хоць я адразу па пальцах і далонях зразумеў, хто стаіць за маёй спіною і так стрымана, стоена дыхае, усё ж прытварыўся і пачаў гадаць:
— Пятрусь?
Маўчанне.
— Андрэй?
Маўчанне.
— Ну, тады гэта дзядзька Цімафей.
Вера засмяялася, адпусціла рукі і, узрадаваная, што не ўгадаў, села на камень побач са мною, прыхінулася і адразу ж утачылася пад маю фуфайку — я прыемна адчуў яе, абцягнутую лёгкаю летняю сукенкаю, захаладалую ад ранішняй ядранасці.
Павярнуўся, каб лепей села Вера, і ўбачыў, як ад нашае згароды за Мох шырока шыбаваў Галашонак — усё не вымаючы рук з кішэняў, усё пыхкаючы папяроскаю: рэдзенькі дымок то знікаў, то зноў віўся ў яго за вухам. Мой позірк перахапіла Вера і яшчэ бліжэй прыціснулася да мяне.
— Бачыў, як паліцай абгарадзіўся? Дроў вунь колькі наклаў, лазню будуе — відаць, доўга жыць збіраецца тут... Цімоха чуў, як мужчыны казалі яму: «Ты ж, Мікалай, рэж на дровы Дзянісавы хлявы і прыбудаванкі — бачыш, у яго колькі». А ён: «Навошта? Дроў я і сам прывязу. А тут курачак развяду, парася куплю».
Вера глядзела некуды далёка за Мох — успамінала.
— А я ж як сёння помню, хоць і малая была... Стаім мы з мамаю ля крыніцы. Таты ж тады не было — тату ж вайна ў турме застала, ён яшчэ толькі ішоў дадому пехатою з Заходняй, дзе яны падземны аэрадром будавалі. Мы, значыць, чэрпаем ваду, а ідзе, як сёння помню, Ручаль. Спыніўся і гаворыць маме: «А ў нас жа, Надзёжа, сёння радасць вялікая. Сёння ж мой пляменнік Мікалай вінтоўку палучыў». Гэты во Мікалай, паліцай гэты. Людзі кажуць, што ён сам і не хацеў асабліва ў паліцыю тую, але дзядзька, Ручаль, выпер яго. Мама казала, што тады стаяла і думала: «У каго ж ты, Ручаль, з гэтай вінтоўкі страляць будзеш?» І я дрыжу — хоць і малая, але ведаю, што бацька ж наш старшынёю ў калгасе быў. Але Ручаль, нібы адчуўшы паш страх, супакоіў: «Вам, Надзёжа, асабліва няма чаго баяцца. Апанас жа за сваё прысідацельства ўжо ў турме адмучыўся...»
Галашонак схаваўся за алешнікам, а крыху згадзя адтуль, дзе стаяла Дзянісава хата, пачуліся глухія ўдары доўбні — Галашонак забіваў новае колле, абгароджваючыся яшчэ шчыльней.
Пасядзелі моўчкі, потым Вера зноў першая пачала:
— Пачакай, а на чыім жа гэта мы хацішчы сядзім?
Яна высунула з-пад фуфайкі палец, пералічыла падмуркі: Дарахвееў, Цыганоў, Алелькаў.
— Алелькава хата была,— сказала Вера і ўсміхнулася.
— Чаго ты смяешся? — спытаўся я, бо мне здалося, што яе смех быў недарэчы.
— Успомніла, як Алельку на самалёце каталі...
Алелька быў, як кажуць жыцькаўцы, вельмі злы на работу. Цімоха божыцца, што хату, на падмурку якой мы сядзім, ён прынёс на сваіх плячах з лесу — пойдзе, спусціць елку, абцярэбіць, узваліць на плячо і прывалачэ. Аддыхаецца — і зноў у лес. Так казалі адны. Другія ж сцвярджалі, што насіў ён толькі па аднаму бярну ў дзень, а па другое ўжо не ішоў — адпачываў.
У калгасе ён таксама працаваў шчыра. На праўленнях яго, стаханаўца, заўсёды хвалілі. І вось неяк у раёне да грамат, якімі ўшаноўвалі перадавікоў, прыдумалі яшчэ штосьці новае.
У адзін сонечны нядзельны летні дзень пад Жыцькавам завуркатаў і пачаў раптам кружыцца двухкрылы, як Страказа, самалёт. Людзі павыбягалі з хат і як заварожаныя глядзелі на яго, а ён, пакружыўшыся, пакружыўшыся над вёскаю, узяў ды сеў на жыцькаўскім лузе. Лётчык прыляцеў са спісам — стаханаўцаў узнагародзілі палётам на самалёце. Так сказаць, кругам гонару. Быў у гэтым спісе і Алелька. Кажуць, калі яго ўгаварылі сесці, калі самалёт адарваўся ад зямлі і пачаў набіраць вышыню, Алелька збялеў, учапіўся ў нейкія рамяні і голасам, які перасеў ад страху, крычаў, як шаптаў:
— Мальцы, мальцы, што вы робіце... Мальцы, мальцы, не зваліце... Мальцы, мальцы, не абярніце гэтыя калёсы...
Потым, як толькі самалёт прызямліўся, Алелька вываліўся з кабіны, падхапіўся і так ірвануў некуды ў кусты, што, як яго ні клікалі, як ні свісталі, не спыніўся. Цімоха і зараз, усміхаючыся на ўвесь свой шчарбаты рот, даводзіць, што Алелька бег тады шпарка гэтак да рэчкі, да Дубоўкі, да вады...
Сын яго, Аляксей, таксама, як і бацька, быў на работу завідлівы і ўсё стараўся, каб нікому не паддацца.
— Бывала, наш Іван, бацькаў брат, і Сліндукоў Аўсей,— расказвала маці,— маладыя яшчэ хлопцы, косы навядуць і як пойдуць касіць, аж раса ва ўсе бакі свішча. А ён усё іх абагнаць хацеў. І раней выйдзе, і абед скароціць, косіць-косіць, а брыгадзір прыйдзе, памерае — усё ў іх болей. А ён так ужо хацеў перагнаць, што кроўю на двор хадзіў...
З іх трохі пасмейваліся ў Жыцькаве, але і паважалі ўсе — вёска паважае чалавека, які любіць працу.
Няма ўжо Алелькі — трасірная куля ўвечары наспела яго ля самае хаты: ён, мёртвы ўжо, кажуць, ціха асеў на прызбу і так лёгенька, так далікатна прысланіўся галавою да акна, што не толькі не выбілася, але нават і не зазвінела ніводная шыба. Няма і сына — Аляксей загінуў на фронце. Няма і хаты — яе разабралі салдаты на бліндажы, а пасля жанчыны, хто будаваўся, расцягнулі па бервяну на свае пасляваенныя ўдовіны «святліцы». Можа, і ў нашай хаце ёсць Алелькавы бёрны, якія ён прынёс некалі з лесу — на сабе.
Каровы, скубучы, па ручаі адышліся далекавата — пад крыніцу. У статку была ўжо і Цытнячышына Чарнуля — мы не заўважылі, ці яе хто прыгнаў, ці яна, можа, прыйшла сама.
Перабраліся бліжэй да кароў. Селі на самы шырокі камень Груздова падмурка — халодны і яшчэ сыраваты з ночы.
Хата ў Грузда была невялікая, але стаяла высока. Яшчэ і цяпер, хоць прайшло столькі год, высока накладзенае каменне, якое было пад ніжнім вянцом, не паспела ўтравець. Верхняе сям-там адвалілася, сям-там з падмуроўкі высыпаўся раствор — са шчылін імкліва, зелена ў бакі і ўверх вырывалася трава. На самім хацішчы, на пагорку, дзе стаяла, відаць, печ, лапушыста буяў дзядоўнік і цвіў фіялетава-чырвонымі чубкамі, якія вытыркаліся з сінявата-зялёных і круглых, як цыбуліна, карабочкаў.
Вера зноў утачылася пад маю фуфайку, абняла мяне аберуч цёплымі рукамі.
— Як толькі прыйшлі да нас першыя немцы,— нібы ўспамінаючы для сябе, пачала яна,— Грузд, які да вайны ўсё не ладзіў з калгасам, выйшаў іх сустракаць. Кажуць, шукаў хлеба і солі, але ў поспеху не знайшоў і таму выбег з голымі рукамі. «Спасіцелі вы нашы! — закрычаў ён і кінуўся да немцаў.— Ратаванцы дарагія!» А немцы не зразумелі, чаго ён да іх бяжыць і што крычыць,— падумалі, лаецца на іх — і так агрэлі Грузда плёткай — тою, якою коней паганялі,— што ён доўга стаяў, абціраў кроў з рассечанай шчакі і, як вар'ят, замест таго каб плакаць, смяяўся...
Мне расказвалі, як Грузд потым памагаў партызанам і як ён загінуў. Яго сын, падлетак, украў у немцаў пісталет, і яны прывялі яго на бацькаў надворак — расстрэльваць. Якраз перад тым, як затрашчала аўтаматная чарга, Грузд сам кінуўся пад кулі — думаў, заслоніць сына, але ўжо было позна: іх, бацьку і сына, так і пахавалі людзі разам, у адной магіле...
У Цыгановай падмуроўцы скубла траву Галашонкава малачаўніца.
— Во, і Цыганова каменне развальваецца. А як ён, гэты Цыган, будавацца нам не даваў...
Вера змоўкла і, не скончыўшы думкі, пільна ўгледзелася за Мох — туды, дзе былі Вархі.
— Зірні, зірні,— тарганула яна мяне за руку,— вунь Казятнік у поле пагнаў.
Я толькі паспеў убачыць, як Заморак, у бушлаце і ў зімовай шапцы, паспешна сігануў у кусты: козы не паспелі так хутка выбегчы са двара і ўсё яшчэ ішлі туды, дзе схаваўся гаспадар.
Казятнікам чалавека празвалі за тое, што ён трымаў каля двух дзесяткаў коз — сам іх пасвіў, сам даіў, сам рэзаў на мяса. Ён, маленечкі, дробненькі, даводзіўся майму цесцю нейкаю далёкаю раднёю, жыў разам са сваёю сястрою ў адной хаце і неяк пазбягаў людзей, стараўся не трапляць асабліва нікому на вочы. З дзецьмі, калі ўбачыць, што з імі няма дарослых, любіў і пагаварыць. Бывала, збярэ іх ля сябе і кажа:
— Чаму, вы думаеце, дзеці, мяне Заморкам завуць? А таму, што я за морам быў. Во чаму. А потым вярнуўся ў Вархі.
Гэта, відаць, было яго самаю вялікаю мараю — пабыць за морам: за свой немалады ўжо век Казятнік ніадкуль і ніколі не вяртаўся, бо ніколі і нікуды не ездзіў. Нават у бліжэйшыя вёскі ён не хадзіў — па хлеб і па цукар у Грукава хадзіла заўсёды сястра, маладзейшая крыху за яго.
За каровамі і мы з Вераю перабраліся яшчэ далей у кусты — туды, аж пад Цімохаву новую лазню, якую ён скончыў будаваць толькі летась і якую паставіў амаль на самым дворышчы Валачобіхі: сама Валачобіха гады тры таму назад пераехала ў Дыдулі, куды зайшла замуж адзіная яе дачка, а маленькую хатку зяць, трактарыст,— прыехаў неяк з прычэпам, упёрся трактарам у вугал, дык яна і рассыпалася,— забраў на дровы. Таму вясною, відаць, у самае акенца Цімохавай лазні густа ломіцца сіні бэз, а ўвосень да самых дзвярэй звісаюць цяжкія гронкі рабіны, што стаяла некалі пад вокнамі Валачобішынай хаты.
Лазня прасторная, паліцца па-чыстаму, і тут жа, непадалёк ад яе,— калодзеж. Праўда, з гэтага калодзежа жыцькаўцы ваду бяруць толькі скаціне, памыць што ці паліць грады, а па чыстую і смачную — пітную — усе ходзяць далёка, у старую крыніцу, якая, апраўленая ў невялічкі драўляны зруб, булькае ў ручаі. Летась, праўда, вада ў ёй крыху замуцілася, пасля таго, як побач, на вялікім узгорку, зрабілі загарадзь для калгасных кароў.
Але і на такія падможныя патрэбы Цімохавай крыніцы ў спякотныя дні не хапае нават і на маленькае Жыцькава. Ад яе добра-такі ўтаптаныя, абыходзячы кусты, спяшаюцца да хат тры сцежкі: адна ідзе ў наш бок — па ёй ходзім мы і Цытнячыха, другая прастуе да Цімохавай хаты, а трэцяя, тая, што шукае Шыбекаў двор, потым раздвойваецца і, ужо менш утаптаная, спяшаецца да Моціных веснічак. Праўда, была яшчэ чацвёртая сцежка — да Стахванаўны, але апошні год яна зусім, лічы, зарасла: ці многа трэба той вады старому і хвораму чалавеку, да таго ж да чыстай крыніцы ад Гапкінай хаты, здаецца, нават ці не бліжэй, чым да гэтай...
Заляскаталі калёсы. Па дарозе, ля самага ячменю, ехаў брыгадзір Гардзей і, не злазячы, звесіўшы праз драбіны ногі, нагнуўшыся да сцяны збожжа, хапаў на хаду каласы, смыкаў іх і вырываў разам з саломкаю — відаць, каб паглядзець, ці спелае ўжо зерне.
Конь — сівы, з чорнаю грываю. У кашале на ручкі накладзена зялёная атава — за дзень яна, відаць, так запыльваецца, што яе не бярэ есці і конь.
Гардзей, тоўсценькі, кругленькі дзядзька, заўсёды ездзіць толькі так, толькі на калёсах — ён, здаецца, з іх ніколі і не злазіць. Таму я не ўяўляў, які ён ростам — высокі ці нізкі? Калі сустрэне каго, спыніць каня, пагаворыць, седзячы, і паехаў далей. Калі нават чалавек стаяў у такім месцы, куды лепей было б дайсці, ён усё роўна па любой сцяжынцы ехаў канём. І толькі калі ўжо даехаць было нельга, пад’язджаў як мага бліжэй, але ўсё роўна з калёс не злазіў — сядзеў і крычаў, высвятляючы, што трэба. Словам, я ніколі не бачыў яго без калёс і таму жартам зваў яго новым грукаўскім кентаўрам — Калёсачалавекам.
Яго, маладога і прыгожага мінёра, упершыню ўбачылі тут адразу пасля таго, як нашы выбілі немцаў з Млынароў: цэлы ўзвод салдат прыехаў сюды, каб размініраваць навакольныя палі, лугі і лясы. Прыехаў з імі і Гардзей, ды вось і застаўся тут, пакінуўшы недзе ў Расіі сваю даваенную жонку з дачкою.
— Каб ты бачыў, які ён прыгожы быў малады,— як усё роўна здагадаўшыся, пра што я думаю, сказала Вера,— жыцькаўскія жанчыны аж у Грукава на танцы хадзілі, каб толькі паглядзець на яго. Ды і мы, дзеці, таксама бегалі. Гардзей спачатку за Матрунаю Дзенісёнкавай хадзіў, а пасля, як убачыў Хвеньку, што ў канторы справаводам рабіла, дык адразу і за дзвюма бегаць пачаў. Вось мы і хадзілі ў Грукава, каб убачыць тую Хвеньку, якая мінёра ў Матруны адбіла. Пасля і на танцы — цікава ж, каго ён з танцаў праводзіць будзе. А яны адна перад адною як пойдуць дробі біць, дык што ў іх толькі і адкуль бярэцца.
Калёсы сціхлі: Гардзей заехаў у лагчыну, адкуль не чуваць было іхняга ляскату.
— Матруна з Хвенькаю нават біліся,— усё гаварыла Вера.—За валасы адна адну цягалі. Хвенька перамагла. Вунь як я тут у Азярычыне нарадзіла Петруся, дык з ёю, з Хвенькаю, у адной палаце ляжала: яна Гардзею пятую дзяўчынку падарыла...
Зноў заляскаталі калёсы — конь вывез Гардзея з лагчыны і ўзыходзіў на пагорак да Гапкінай хаты. Убачыўшы на двары Ліпу, якая з кварты палівала дачцэ — тая, відаць, сонная яшчэ, ляніва мылася,— нацягнуў лейцы, спыніў каня: стаяў і, не злазячы з калёс, гаварыў — ці то з Ліпаю, ці то з яе дачкою...
— Во, матка там іх чакае, а яны тут сядзяць ды абдымаюцца... Ідзіце снедаць. Правільна я гавару?
Гэта Андрэй. Голас не злосны, але насмешлівы — і калі ён толькі так незаўважна падышоў?
— Вы як Латушкі мае ўсё адно. Яна ўсё вярзе: я прыгожая, я гордая. Тады зойдзеш на кухню — а гэтая гордая ў яго на шыі вісіць. Усё гладзіла свайго афіцэра, пакуль машыну ёй не купіў.
Латушкі — талінскія суседзі Андрэя: ён жыве ў вялікай кватэры на тры сям’і з агульнаю кухняю.
— А і праўда, Юра. Я ж забылася, чаго прыходзіла,— спахапілася Вера.— Мама ж казала цябе снедаць паклікаць.
— Ідзіце, снедайце,— дазволіў Андрэй.— Я ля кароў пабуду.
Мы ўзняліся з нагрэтага каменя, які калісьці трымаў вугал Валачобішынай хаты. Сонца было ўжо высока і добра прыпякала. Раніца пацяплела. Я зняў фуфайку.
Насустрач нам, ціха размаўляючы пра нешта сваё, ішлі нашы хлапчукі: Той і Гэты. Андрэеў — Той, наш — Гэты. Так называлі іх мы, але часам і самі блыталіся і Таго называлі Гэтым, а Гэтага — Тым. Хлапчукі ж клікалі сябе па-свойму — Ра. Спачатку гэта было Брацік, затым — Брат, пасля — Рат, цяпер вось — Ра. Я ўжо жартаваў, што хутка гэты назоў стане яшчэ больш кароткі і жорсткі: р-р-р!
— Ра, пабеглі! — крыкнуў наш, і яны памчаліся да Андрэя — памагаць яму пасвіць чараду.
У загародцы ўсё яшчэ чуваць быў смех, гаворка, бразгатанне. Даяркі, па прыездзе і ад’ездзе якіх мы вызначаем час, падаілі кароў, адправілі малако, а зараз мылі вёдры і бітоны, спаласкваліся самі.
З боку Лах гудзела ўжо машына: яна забярэ дзяўчат і жанчын — тыя з песнямі ўсядуцца ў кузаве,— завязе іх дадому, і тут, да вечара, да другой дойкі, будзе ціха-ціха...
Выйшаў з сянец і аж зажмурыўся: у вочы балюча ўдарыла тугое ранішняе сонца. Нават праз заплюшчаныя павекі было відаць, як густа і радасна ходзяць навокал промні — вачам, быццам бы адкрытым пад неглыбокаю вадою, шчодра асветленаю сонцам, было светла і казытліва-ружова.
Я стаяў, прысланіўшыся спіною да цёплых сенцаў, і пакрысе адплюшчваў вочы, паступова прывучаючы іх да святла.
Значыць, думалася само сабою, хоць і паляцелі так рана ў вырай журавы, нічога асаблівага не здарылася: зноў вярнулася лета, зноў ласкава грэе сонца, зноў жыцькаўскія госці паскідаюць зараз старыя світкі ды падопранкі і падставяць пад шчодрыя сонечныя праменні свае карычневыя, як жалуды, спіны.
На блакітным, глыбокім і бязмежным небе стаяла адно толькі сонца — ад небасхілу да небасхілу не відно ніводнага воблачка. Сонечнымі раніцамі неба заўсёды такое. Гэта пасля ўжо, недзе туды пад поўдзень, на небакраі ўзыдзе раптам, як маленечкі маладзічок, светлае невялічкае воблака, стане там і будзе доўга, нерашуча стаяць, пакуль, асмеліўшыся, не адважыцца ўрэшце рушыць наперад. А асмеліцца яно, і за ім ужо крануцца іншыя: яны, падсвечаныя сонцам, сабраўшыся ўжо ў статак, будуць плысці адразу па небе і па зямлі, чапляючыся за парыжэлыя восеньскія палі і лугі плямістымі, паспешлівымі ценямі.
Над нашым гародам, які атаваю спускаецца аж да Моху, пад самім Мохам, нават у замошшы, бела, першародна святліўся туман — нібыта павольная рака, якая знайшла сабе новыя берагі, затапіла кусты, сцежкі і нават палавіну згароды і плыве праз усё гэта ціха-ціха, амаль незаўважна. Вунь з туману, як усё роўна з вады, тырчыць колькі верхавінак маладзенькіх елачак — усяго нейкія дзве ці тры зялёныя нашатыраныя, нібы напалоханыя чым, лапкі, а самі елачкі — пад густымі, белымі хвалямі туману.
Сівая ад расы, бела-зялёная, ядраная, калі падыдзеш бліжэй, атава... Аж золка зрабілася нагам, аж страсянула ўсяго, як ад холаду, калі ўявіў, што па ёй трэба было б вось зараз ісці босаму.
Міжволі ўспомнілася, нібы зноў вярнулася да мяне ранішняя млявая цеплыня хаты, з якой толькі што выйшаў. Бачыў, нібы ўсё яшчэ быў там, як у чырванаватым прыцемку хаты, на саламяным сенніку, пасланым на падлозе, спакойна і сонна пасапваюць насамі нашы хлапчукі, як соладка і амаль нячутна спіць Вера, як вецер ледзь-ледзь адхінае краёк чырвонага старога Верчынага плашча, якім маці завесіла акно — каб сонца не разбудзіла нас рана,— і як тады густы і чырвоны паўзмрок крыху святлее. Успамінаў, як напорыста лезе ў вочы сонца з асветленых сенцаў, як аж ломіцца яно ў хату, калі маці нячутна, стараючыся не бразгаць клямкаю, адчыняе дзверы. Адчуваў, як паволі астывае і маё месца на сенніку, як занудліва гудзе (не адкрываючы вочы, чуеш — недзе над самым тварам) злая пад восень муха...
На босую нагу абуў цеснаватыя чаравікі, якія ссохліся ў сенцах, узяў касу, мянташку і — па расе, па расе — пашастаў да атавы, дзе Андрэй яшчэ ўчора прайшоў пракос, спрабуючы, ці добра косіць каса.
Касілася лёгка і спорна — такая раса, кажуць, сама касу войстрыць. Каса не слізгала нават па высока зрэзаных, засохлых карэньчыках, якія засталіся ад першага ўкосу — яны адышлі ў расе і рэзаліся без натугі, амаль нячутна, амаль так, як і атава.
Дакучалі толькі мокрыя і, відаць, дужа халодныя ад таго (успаміналася, як халодзіць такая ступню, калі трапляе пад нагу) вялікія жабы і маленькія жабяняты, якія так і лезлі пад самую касу. Я касільнам выкідаў іх, аброшаных, з атавы на пракосы, а яны, як назло, зноў паспешліва шыліся ў някошанае. І калі каторае ўсё ж трапляла пад касу, ад яго балючага екатання, якое было падобна ці то на плач, ці то на стогн, аж сціскалася сэрца. Баючыся, каб выпадкова не разануць і каб зноў не ўчуць, як пачне плакаць і жаліцца жабянё, я касіў асцярожна, увесь час сочачы, ці не шавеліцца трава.
Адчуўшы гудлівую стому ў мускулах, дзе стаяў, там і сеў на пракос.
Не ведаю, ці гэта я ўжо старэю, ці гэта яшчэ што якое іншае, але ж мне чамусьці да слёз радасна і прыемна проста вось так сесці ў пракос толькі што скошанай травы і дыхаць, дыхаць, дыхаць гэтым непрывялым пакуль водарам, які яшчэ і не сена, але ўжо і не трава, дыхаць і глядзець на жоўтыя няскошаныя кветкі казяльцу, на чырвоныя папкі канюшыны, на сіненькія і невялічкія кветачкі дзікай вікі, глядзець і слухаць пеўня, які дзярэ горла недзе за туманам, за алешнікам — у Вархах...
Соладка і цкліва, аж прытарна пахне трава — нават не верыцца, што, як высахне, яна будзе пахнуць так суха, даўка і задушліва.
Туман, здаецца, адышоўся ад цябе далей — як усё роўна ты, махаючы касою, паразганяў яго,— але добра адчуваеш, як ён, нябачны, халодзіць тваё голае да пояса цела.
Нейкая мошка, нібы парушынка, перад самым маім носам даўно, як навязаная, вісіць у паветры — нават крылаў і то не відаць. Вісіць доўга, а потым, як яе ўсё роўна садзьме хто, ірванецца ўбок і там зноў вісіць, нібы вывучае мяне. І так ужо хочацца даведацца, чаго яна, малеча, вось так, без патрэбы, як мне думаецца, вісіць у паветры — можа, разглядае мяне, чалавека, а можа, у яе ёсць нейкі свой клопат, а я для яе такі ж звычайны, як сонца, паветра, зямля...
Да самае атавы спускаюцца зверху нашы грады.
На бліжэйшай ад мяне градзе ляжаць два грудкі цыбулі: у адным — залацістая, перабраная ўжо, гатовая для пляцёнкі, у другім — яшчэ ў зямлі, неабшалушаная. Маці нават учора напамінала сама сабе: «Нада б было ўжо цыбулю ў пляцёнку ўплесці, а то ў мяшку, хоць і на печы,— гніе».
Невялічкі кусток цыбулі на семя. На зялёных і тоўстых стрэлках — спелыя, светла-карычневыя, пухкія і круглыя, як мячыкі, клубкі, дзе ў светлых абгортках нетрывала сядзяць чорныя семкі: хістані стрэлку — і яны сыплюцца, як мак.
Бурыя шырокія суквецці ўкропу — яны ўжо не пахнуць. Тры сланечнікі паапускалі долу галовы — чамусьці не да сонца, а наадварот — ад сонца. Хоць яшчэ раніца і пакуль не горача, паскручваліся лапушыстыя лісты агурочніку, адкрыўшы ўсе агуркі, што ляжаць на градзе, зялёныя пуплы, святлейшыя, крамяныя ешчавікі і жоўтыя, пераспелыя, семяннікі.
Далей, ля згароды,— памідоры. Не памаглі ім і падпоры _ цяжкія, яны паскручваліся да самае зямлі, паабвісалі на рагулькі. Трэба будзе іх падняць. І ўжо ад адной думкі, як буду гэта рабіць, стала хораша — з дзяцінства я вельмі люблю нязвычны пах зялёных памідораў.
Скажыце, а хто не любіць тыя пахі! Каму не да душы, як зелена, палахліва яшчэ пахне маладая трава і маладое лісцё; як, нізка прыціскаючыся да самай зямлі, цяжка ходзіць вясною густы пах свежай раллі; як кучарава віецца пах дымку ля агню — у лесе ці ў полі; як шаргатліва пахнуць цёплыя яшчэ стружкі; як суха і смаляна б’е ў нос пах толькі што расшчэпленага карча, над якім так давялося папрацаваць...
Тут жа, пад слівамі, прыўзнятая на колічках над зямлёю, наслана лежня: як было цяплей, на ёй спалі хлапчукі.
На доўгіх і настойлівых, як вужакі (толькі светлыя і лістатыя), гарбузніках паўзуць уніз, выпаўзаючы нават на атаву, гарбузы: вось яны ляжаць, круглыя, вялікія — нібы камяні.
Гарбузы маці садзіць толькі тут: у гэтым месцы яны вельмі ж ужо добра растуць.
Успомніў смешны выпадак і не ўстрымаўся, сам сабе ўсміхнуўся. Аж азірнуўся, ці бачыць хто. А то абгавораць: «Сядзіць адзін і, як дурань, смяецца».
...Тады гарбузы былі таксама на гэтым месцы. Хлапчукі амаль цэлымі днямі гулялі тут. Пасядзіць, пасядзіць на гарбузе адзін, тады злазіць, а яго месца хуценька займае другі. І так увесь дзень. Нават на абед і то іх было не даклікацца. За сталом яны спяшаліся. «Астыне?» — пытаў адзін. «Не, відаць,— адказваў другі,— сонца ж яго грэе».
Пасля абеду яны зноў сядзелі на тым жа самым гарбузе.
— Знайшлі сабе крэсла,— бурчала маці.— Схадзіце праганіце: яны ж гарбуз раструшчаць.
Калі мы прыйшлі ў грады і Андрэй спытаў у хлапчукоў, што яны робяць, Той адказаў:
— Грэем гарбуз.
— Навошта?
— Хочам, каб гарбузяняткі вывеліся,— растлумачыў Гэты.
І як мы ні даводзілі ім, што, колькі ні грэй, ніякіх гарбузянятак яны не выседзяць, дзеці, слухаючыся хоць невялікага, але свайго вопыту (бачылі ж, курыца грэла яйкі і з іх павыводзіліся піскляткі), так і не паверылі нам і доўга думалі, што мы не далі ім вывесці гарбузянятак, бо пашкадавалі гарбуза...
На дарозе весела загула машына. Па гуку пазнаў: легкавая — грузавікі так лёгка не гудуць; можа, таму, што, заўсёды нагружаныя, улегцы яны амаль не ходзяць.
Азірнуўся — Каранькевіч, сам за рулём, паехаў пад загародку, дзе працавалі ўжо і смяяліся даяркі...
— Э, ды ты, відаць, у стаханаўцы хочаш выбіцца? Хочаш, каб на самалёце, як Алельку, каталі... Правільна я гавару?
Андрэй сеў ля мяне на пракос—сонны яшчэ, вялы, з сянінамі ў валасах, ён увесь пах свежым і водарным сенам.
— А мне так спалася,— Андрэй пазяхнуў.— Нават суседзяў нешта сваіх сніў. Ідзе, здаецца, да мяне Міша, руку падае.
Міша і Валія, як і Латушкі, таксама талінскія суседзі Андрэя. Ён ужо расказваў і пра іх:
— Валія ўсё хваліцца: «Мой Міша ў парту працуе». А ён, і праўда, надзене сарочку нейлонавую, гальштук шырокі, кіцель, шапку з «капустаю» — і пайшоў раніцою. Увечары, выпіўшы ўжо, назад ідзе. Жанчыны тады Валіі і кажуць: «Ідзі сустракай, вунь твой з плавання ідзе».
Мошка цяпер ужо вісела перад самым Андрэевым носам. Андрэй махнуў рукою, адагнаў яе і, агледзеўшы скошанае, сказаў:
— О, ды ты адразу дзве работы робіш — і косіш, і растрасаеш. За табою і растрасаць не нада. Правільна я гавару?
І, убачыўшы, што мне гэтая яго заўвага не спадабалася (сапраўды, колькі я ні кашу, ніяк не навучуся, каб каса зграбала траву ў акуратны пракос), Андрэй узяўся за касавішча:
— Ну, ладна, ладна, давай-тку я крыху пакашу. А ты адпачні.
І ўжо быў падняўся з пракосу — вялікі, плячысты, моцны — і пачаў ужо быў шукаць мянташку, але раптам угледзеўся туды, пад Цімохаву хату, і паказаў мне:
— Глядзі, глядзі...
А потым, колькі было сілы, крыкнуў на ўсё Жыцькава — так звычайна, заспеўшы каго у градах, крычаць «Што робіш?!»:
— Цімафей Іванавіч!
Кагадзей, які ледзь не нырнуў ужо ў алехавае кусцё, нібы спатыкнуўся, спыніўся, секунду якую, можа, і павагаўся,—што ж яму рабіць, як быць: ці, можа, не зважаючы на крык, сігануць у кусты, ці ўсё ж адгукнуцца. Пастаяў так спіною да нас, а потым нехаця, павольна паклаў пад куст сякеру, касу, паправіў іх там, павярнуўся і са словамі: «А, Андрэй, гэта ты, а я ўжо думаў, бог ведае хто» — па туману пайшоў да нас. Праз згароду пералазіць не стаў павітаўся і абапёрся на верхнюю жардзіну.
— А ты, Цімафей Іванавіч, ці не ў Грукава ў такую рань?
— Не, Андрэй. Грукава ж, каб ты ведаў, у другім баку. І я сёння ў тваё Грукава не пайду. Сёння Вольчына чарга. А я палезу ў кусты — ці кашану што, ці лазы надзяру, калі яшчэ дзярэцца. Ці, можа, іншы які клопат знайду...
Мы ведалі, пра што думае Кагадзей: ён, калі з Ранікам складалі сена ў кустах, згубіў недзе акуляры і зараз усё шукаў іх і ў стагах, і ля стагоў.
Пастаяў, паглядзеў на атаву і сказаў:
— Калі вы так шчыгульна касіць будзеце, то пудоў дваццаць накосіце, відаць.
— Сабяром, Цімафей Іванавіч.
— А я дык свой гарод і касіць не буду: праўда, сена было б як чай, але ж атава рэдкая-рэдкая, што і на касу не зловіш.
Зноў памаўчалі.
— Ну, калі ўжо ты мяне пазваў, дык хоць закурыць дай.— І Цімоха выставіў пальцы, гатовыя прыняць папяроску.
Андрэй падышоў да згароды, дастаў пачак «Беламору», падаў яго Цімоху. А я спытаўся:
— Ну, а што, ад Светы пісьма яшчэ няма?
— Няма, мальцы, няма... Не піша, накрутка.
Кагадзей дастаў папяроску, памякчыў яе, пакруціўшы ў пальцах, прыкурыў і з асалодаю зацягнуўся. Прыемна запахла дымам. Менавіта тым, якім смачна пахне у полі, на лузе — калі курыць нехта іншы, а не ты сам.
— Мы ж ім з Волькаю гаварылі, раілі, як лепей. Святлана не захацела. Паехала аж за Урал. А мы ж казалі ім:
«Распісвайцеся ды едзьце туды пад Оршу, дзе Толя робіць. Тут жа недалёка — прыедзеце, сумкі накладзеце і зноў паехалі. Сала ж, дзякуй богу, ёсць, масла таксама...» Не паслухаліся.
Цімоха зацягнуўся і доўга не выпускаў дыму з рота. Выпусціў праз нос — два тугія, сівыя, дымныя, як туман, струменьчыкі.
— А я ж і сам колькі разоў у горад устройваўся. У Ленінград усё. Але вот неяк не пайшло ў мяне. Усё потым па Жыцькаве душа балела — аж плакаць хацелася. Чорт яго ведае, можа, гэта толькі першыя дні так бывае. Але ж мае першыя гарадскія дні і апошнімі былі: на многа мяне не хапала. Тады я і ўбачыў, што дзеравенская жызня мне больш да душы. Тут я ўсё знаю — і людзей, і траву, і кусты, і птушак, і мяне, я думаю, таксама ўсё ведае...
Мне ўспомнілася мая гарадская суседка — цётка Анісся. Яна была ў Мінску блізка ўжо каля трыццаці год, але і там, сярод гарадскіх камяніц, жыла вёскаю. То раптам пойдзе і прынясе аднекуль жывога пеўня, прывяжа яго за нагу на балконе, і той кожную раніцу кукарэкае, як у вёсцы, будзіць увесь дзевяціпавярховы дом. А ўдзень я чуў, як яна гаворыць з пеўнем, нібы з чалавекам: той схіліць толькі набок галаву і як усё роўна слухае яе гаворку — быццам нешта і разумее.
А то раптам панакупляе цэлую хату маленечкіх, пушыстых куранятак, хоць яны ёй і не трэба. Ціўкату поўная хата. «Навошта вы, цётка, іх панакуплялі?» — спытаюся я. «А як жа іх было не купіць, калі яны так жаласна і прыгожа ціўкалі»,— адкажа. Гадуе іх і пасміхаецца сама з сябе: «Занясу на рынак, прадам пісклят — куплю тэлевізар...»
Кагадзей маўчаў, а пасля хітравата ўсміхнуўся, абцёр даланёю вусы, хоць на іх нічога і не было, і, як чалавек, што ўсё ж ведае сваю перавагу над табою, спытаў, нібы сцвердзіў:
— А вот вы ж, мальцы, даддушы, не ведаеце ўжо, з якога боку дугу закладаць нада, каб каня запрэгчы!
Я пачаў быў пярэчыць — маўляў, пакуль яшчэ ўмеем, не забыліся, а Андрэй наогул тлумачыў, што нам гэта ў горадзе і не трэба, што ў нас іншыя там клопаты, што і ў вёсцы цяпер усё робяць трактарамі і дуга рэдка калі знадабляецца. Але Кагадзей, нават не слухаючы, усё з той жа перакананасцю сцвярджаў:
— А ўсё-ткі не знаеце, з якога боку дугу закладаць.
Хоць мне і не падабалася гэта, я ўсё ж нейкім сёмым пачуццём адчуваў, што Кагадзей гаворыць праўду. А ён усё разважаў:
— А вот вы думаеце — хамут адзеў, і ўсё? А хамут жа, мальцы, яшчэ трэба было некаму прыдумаць. Колькі, відаць, перад гэтым той даўнейшы чалавек папахадзіў ля каня, усё міргуючы, як бы яго, гэтага прыгажуна і асілка, запрэгчы. За ногі ж ці за грыву калёсы яму не прывяжаш. Вот і прыдумаў хамут...
Цімоха зноў змоўк. Стаялі, курылі.
— Не ведаю, як гэта вы, мальцы, у горадзе папрывыкалі? Хаця, хто яго ведае. Вунь і Сліндук, кажуць, Тамарынага адраса пытаў — відаць, таксама ў Віцебск паедзе.
— Ну і што, што пытаў? Хай едзе,— паціснуў плячыма Андрэй.
А Кагадзей моўчкі доўга глядзеў на яго, а потым нібы здзівіўся:
— Слухай, малец, во я гляджу і ніяк не магу зразумець: ці гэта ты так паправіўся тут у маткі, ці ад сну, можа, апох?
— Дзе ты, Цімафей Іванавіч, бачыў? Дасць табе матка паспаць. Яна ж усё на работу гоніць: «Во і ў горад паедзеш ужо, сыночак, скора, а яшчэ столькі работы не пароблена». А я сваю работу і сам ведаю. Кожны год адно і тое ж — сена касіць, згароду гарадзіць, хату крыць. Правільна я гавару?
Размова неяк не звязвалася — хапаліся і за тое, і за гэта, але тэмы, якая б зацікавіла ўсіх, не знаходзілі. Цімоха ўсё пазіраў за туман, дзе ў кустах ляжалі яго каса і сякера,— ён хоць і гаварыў крыху, але адно толькі шукаў прычыны, каб развітацца.
Здаецца, тая ж самая маленечкая мошка вісела зусім нячутна ўжо ля Цімохавых вачэй: Цімоха не звяртаў на яе аніякай увагі, а яна не баялася і не адлятала нават ад яго дыму.
У кустоўі, якое пачыналася адразу за нашай згародаю, спачатку ціха, невыразна, а потым усё гучней і гучней, чулася нібыта размова: нехта гаварыў, але як быццам гаварыў сам з сабою. Я прыслухаўся. Бачыў, што моўчкі слухаюць таксама Андрэй і Цімоха.
— Ну, чаго ты галаву ўзняла? Што ты там убачыла? Чаго ты глядзіш туды? Не, Кралечка, не глядзі на каровак, нагні галоўку і еш. Во так во нагні... Давай я табе памагу. Не матай, не матай рагамі. Да каровак табе, Кралечка, нельга, бо цябе кароўкі забадуць. Скубі, скубі, Кралечка. Кароўкі ж таксама скубуць. А паглядзі-тку, якой я табе траўкі нарвала... Не адварочвайся, не адварочвайся — ты пакаштуй спярша... Ну во, ужо і злуешся... А навошта ж злавацца, Кралечка?
Мы ўсе ведалі, што гэта гаворыць — і гаворыць не сама з сабой, а са сваёю кароваю — Аксюта, Сахвеіна сястра з Ленінграда, якая даўно ўжо на пенсіі і жыве амаль увесь час у Вархах: з’ездзіць дадому, атрымае пенсію, за пакой свой у агульнай кватэры заплаціць — і зноў сюды, да свае Кралі.
І я ўявіў, як стаяць у кустах яны — карова і Аксюта...
Краля — прыгожая, сытая, з фарсіста загнутымі рагамі, з доўгім хвастом, белым і пушыстым на самым канцы. Яна добра ўкормленая, ступае заўсёды так асцярожна, нібыта на скошаным баіцца пакалоць капыты. Поўсць дагледжаная, выпешчаная, аж ільсніцца — так і хочацца, калі ідзеш блізка, ляснуць даланёю па яе блішчастаму баку. І побач з ёю Аксюта — высокая, не згорбленая яшчэ, у даўгім зялёным плашчы і гумовых ботах.
— Як яна, гэтая Аксюта, і церпіць толькі? — уздыхнуў Цімоха і ўзваліўся на згароду — ды так, што аж колік пахіснуўся.— Гэта ж дзень у дзень у полі, з кароваю ўсё зюкае. .
— І не адзін дзень, а ўжо ж гадоў дзесяць во так во карову па кустах водзіць,— падтрымаў яго Андрэй.
— Скажы ты, і не надакучыць жа ёй,— Цімоха зірнуў у кусты, дзе ўсё яшчэ гаварыла з Краляю Аксюта.— Выдумала сама, у галаву сабе ўбіла, што каровы яе Кралю забадуць. Тая, першая, таксама была харошая, малочная карова, дык яны з Сахвеяй усё казалі, што не ўмее хадзіць у статку. Збылі, прадалі цётцы ў Млынары, дык іх карова там і ў чарадзе ходзіць і малака дае, хоць ты заліся. А ў іх і гэта кароў баіцца. Закармілі, дык яна тоўстая, а малака не дае. Моця казала, што чатыры літры ў самы ўдойны дзень надойваюць.
Цімоха бязгучна засмяяўся і крадком зноў зірнуў у бок кустоў, дзе ляжала каса,— не забыўся! Ад кустоў перавёў позірк на сваю хату, пасля — на Шыбекаву, адтуль пайшоў па ўсёй вуліцы і, сустрэўшы на ёй Шыбекава генерала, праводзіў ужо яго вачыма, нібы падглядаў за ім, нібы разам з ім ішоў вуліцаю: нават на папяроску забыўся — яна без дыму вісела на губе.
Генерал, убачыўшы, што і мы глядзім у яго бок, вітаючыся, памахаў рукою. Ён зноў жа быў проставалосы — белы, вылінялы на сонцы, чуб яго рассыпаўся на ўсе бакі, і ад лёгкага нават ветру валасы аж падымаліся хвалямі: вось так во на дне ракі хвалююцца ў вадзе водарасці ці якія іншыя расліны. Ён ішоў расхрыстаны, у той самай клятчатай сарочцы. Відаць, быў таксама босы — адсюль, з нізіны, нам не відно, але па тым, як генерал лёгка паднімаў ногі, можна было меркаваць, што на іх нічога няма. Генерал весела размахваў сумкаю — ішоў, відаць, у Грукава, у магазін. Цімоха моўчкі правёў Паўліка аж за нашу хату. Калі ён схаваўся зусім, Кагадзей толькі цмокнуў сам сабе і пачаў раскурваць патухлую папяроску:
— А там жа Шыбека кароў пасе... Во будзе...
Зарыпелі нашы сенцы — здалёк іх рып здаецца не такі надакучлівы. Выйшла маці, з-пад рукі зірнула ў наш бок і пачала адчыняць веснічкі ў агарод. Цімоха, убачыўшы, што маці ідзе сюды, зразумеў — гэта добрая прычына развітацца.
— Бывайце здаровы, мальцы, я пайшоў. А то вунь Надзёжа ідзе. Яна дасць прачуханца і вам, і мне. Скажыць: «Стаў тут, загавайла гэты, і сам нічога не робіць і мальцам касіць не даець...» — і пайшоў у бок сваіх кустоў.
Маці і праўда не сцярпела:
— Айё! Я ўжо думала, што вы ўсю атаву парэзалі, а яны яшчэ амаль і не пачыналі. Адзін, пэўне, абы-што збірае, цяўкае, а яны стаяць, вушы развесіўшы, і слухаюць. Агату! Таму ж Кагадзею, відаць, сёння моташна, галава баліць...
— А чаго яго галаве балець? — спытаўся Андрэй.
— А ты хіба не чуў, як яны гэтай ноччу Маласая і Ліпу праводзілі? Кагадзей на вуліцы спяваў і крычаў, як у радзіве.
— Дык яны паехалі, а матку хворую адну пакінулі? — невядома ў каго спытаўся Андрэй і ўзяў у рукі касу.
— Чаго гэта адну? У яе ж тут дачка і зяць ёсць,— адказала маці і падала яму мянташку.
Хоць Андрэй і стараўся, але каса касіла не так, як у самую расу. Прайшоўшы пракос, ён убачыў, што сям-там у выбоінах стаяць чубы няскошанай травы. Тады павярнуўся і пачаў пяткаю касы збіваць гэтыя чубы. Маці ўсміхнулася:
— Ці поўніш ты, сынок, Дарахвея, што побач з намі жыў? Поўніш? Дык і ты нешта, як Дарахвей, косіш. Той жа, бывала, косіць, косіць у адзін бок, азірнецца — агату! — аж трава за ім стаіць амаль такая, як і перад ім, як і някошаная. Ён тады развернецца і давай у другі бок касіць.
— Ага, Дарахвей, Дарахвей! — зазлаваў Андрэй.— Лёгка табе гаварыць... Дарахвей! А сама б пакасіла па гэтых ямках.
— Касіла і я, вунь у сваіх Валайках...
— А што твае Валайкі,— перапыніў яе Андрэй.— Табе ўжо здаецца, што ў тваіх Валайках рай быў і што людзі там не такія, як усюды. А бацька, помню, расказваў, як цябе на печы ў лахманах нейкіх знайшоў — адзець не было чаго,— Андрэй злаваўся за Дарахвея.— Вось табе і Валайкі...
Маці была дужа з беднай сям’і. І бацька, які маладым хлопцам хадзіў з машынаю па вёсках і шыў кажухі (мне нават, прызнаюся, здавалася, што ён быў падобны на таго краўца, які колькі дзён жыў у нас у фінскую вайну, пакуль пашыў мне з нейкага цёмнага сукна паддзёвачку — нават і яго кажухі, здавалася, пахлі, як тое грубае, нявырабленае сукно), пераходзіў з хаты ў хату, там і еў і начаваў, дзе шыў, убачыў неяк на печы дзяўчыну, упадабаў яе і прывёў у Жыцькава.
Маці часта ўспамінала свае Валайкі, усё яшчэ помніла, як у дзяцінстве хадзіла ў арэхі, і, амаль не наведваючыся ў сваю вёску — і далёка ж вельмі, аж за Хвошна, і нікога там ужо з радні няма,— яна верыла, што ў Валайках усё асталося так, як было ў дзяцінстве: ідзі ў арэхі, патрасі ляшчыну, і яны, буйныя і спелыя, зашпокаюць па галлі, па табе, па зямлі...
— Валайкі, Валайкі,— усё яшчэ бубнеў Андрэй, але хутка сціх, супакоіўся, нешта ўсё толькі ўсміхаўся сам сабе.
Чамусьці вярнуўся і шпарка ішоў назад генерал — відаць, нешта забыўся.
Цімоха стаяў ля кустоў і не спяшаўся ныраць у іх: нават і касы сваёй пакуль не браў з зямлі. Стаяў, нібыта чакаў чагосьці, і, як мне здавалася здалёк, таямніча ўсміхаўся.
— Дык вось я і кажу табе, сынок, што ты трошачку на Дарахвея падобны,— ушчувала Андрэя маці.— Таму ж таксама ўсё замінала.
Маці нагнулася, правяла рукою па траве і, аброшанаю, выцерла яе аб фартух — растрасаць у расу атаву не варта, хай якога паўдня пасохне ў пракосах.
— Бывала, Хрысціна,— маці ўсё не магла спыніцца,— будзіць, будзіць Дарахвея раніцою, а той усё просіцца: «Ну, Хрысціначка, ну, дарагая, ну, не чапай ты мяне. Хто ж гэта ноччу косіць? Вось узыдзе сонца, пацяплее, я як навяду касу, як пайду махаць, дык тваёй травы, сама ўбачыш, менталём не стане». І так ледзь не да абеду просіцца. А ўжо туды к абеду Дарахвей новую прычыну знаходзіць: «Ну, Хрысціначка, ну, дарагая, ну, пачакай жа ж ты. Які ж гэта дурань у такую спёку косіць? Вось спадзе крыху гарачыня, я навяду касу і вечарком, вечарком, у прахалоду, як стану касіць, як стану...» А надвечар новая бяда: «Ну, Хрысціначка, ну, дарагая, ты ж зірні, колькі камароў. Тут не столькі касіць будзеш, колькі ад іх бараніцца. Ды і навошта ж нанач касіць — усё роўна ж яно ноччу не сохне. А я ўранні як устану, як навяду касу, як пачну махаць...» Так і ты.
Мяне, хоць я кашу горш за Андрэя, маці не чапала — усё ж на зяця яна не мае тых правоў, як на сына.
— Ага, Дарахвей,— бубнеў Андрэй.— Па гэтых равах і сам чорт касіць не зможа, не тое што твой Дарахвей...
Агарод, і праўда, быў няроўны — у калдобінах, ямках. Такім яго зрабілі цяжкія танкі, калі фронт рыхтаваўся да вялікага наступлення, а па вуліцы, па агародах праходзіла перадавая. Траншэі, хады злучэнняў, абваленыя зямлянкі і адзіночныя акопчыкі яшчэ і зараз, як на сённяшняе вока,— бязладна параскіданы па Жыцькаве. Бязладна, бо сёння ўжо цяжка ўявіць малюнак перадавой — сёе-тое заарана, сёе-тое закапалі жыцькаўцы самі, каб не замінала хадзіць і ездзіць, а іншае абсыпалася, зарасло і ўтравела так, што ўжо і не пазнаеш, што тут было ў вайну. Мы неяк з Цімохам хацелі разабрацца, хадзілі-хадзілі па полі, па вуліцы, але так нічога і не зразумелі...
— Не я ж, сынок, вінавата,— падабрэла неяк адразу маці.— Танкі, сынок, танкі...
— А ці помніш, як ты мяне ноччу сюды з Курдулек прывяла перад самым боем? Па ручаі, па ручаі і на свой агарод. Ты ў мяне, матка, трохі хітрая: дужа на ўзгоркі не лезла, усё па лагчынах ды амшанішчах вяла.
— Поўню, сынок, поўню. Есці ж не было чаго. А тут жа ў нас на агародзе былі закапаныя дзве скрыні з жытам.
— Ідзём, а танкі скрыгочуць, машыны равуць, снарады рвуцца. Пражэктары — аж слепяць. А ты мяне пад хату ўсё вядзеш. Салдаты крычаць: «Назад! Куда! Ложись!» А мы ўперад бяжым.
— Дабеглі, а браць — айё! — няма чаго. Адну скрыню салдаты адкапалі — акурат жа ў яе траншэя ўперлася...
— Дык яны жыта тады і наварылі сабе — сюды, казалі, дні са два даставіць не маглі нічога.
— А ў другую — снарад трапіў. Развярнуў усё. Памятаеш, награблі мы з табою торбачку гэтага жыта, прынеслі, а там болей зямлі, чым збожжа. Вы ўсё па зярнятку павыбіралі з гэтай зямлі, і мы тады нейкую баўтуху зварылі...
Шыбека пусціў кароў у Мох. Яны скублі там, дзе толькі што ласкава, нібы з сяброўкаю, гаварыла з кароваю Аксюта. Шыбека стаяў ля згароды, глядзеў на кароў. Ён і не заўважыў, як на вуліцу зноў выйшаў сын,— убачыў бацьку, які перагнаў кароў у другое месца, звярнуў з вуліцы і па сцежцы скіраваўся да яго.
Гэта ўжо ішоў не той генерал, як нядаўна,— зараз ён быў апрануты нібы на парад. Выпрасаваныя, з шырокімі чырвонымі палосамі штаны, якія ад самага прыезду, мусіць, віселі ў шафе, пінжак з залацістымі пагонамі і вялікаю бліскучаю выпуклаю зоркаю на іх, бялюткая сарочка пад гальштукам. Ён ішоў пакуль галалобы — прычасаныя, акуратна ўкладзеныя валасы неслухмяным крылом спадалі на лоб, а форменная фуражка была ў руках.
Генерал не дайшоў колькі метраў да бацькі, імкліва ўскінуў рукою ўверх крыло валасоў, прыціснуў яго фуражкаю, узяў пад казырок і страявым крокам прайшоў ля старога. Шыбека ўбачыў сына, калі той параўняўся ўжо з ім.
— Ну, ладна, ладна, Паўлік, не выдурняйся,— усміхнуўся бацька.— Адзеўся во як чалавек, дык і ідзі сабе ціхенька.
Сын мінуў бацьку, перайшоў на звычайны крок, павярнуўся — радасны, вясёлы, з добраю ўсмешкаю — і памахаў старому рукою: «Да сустрэчы, татуля».
Ля кустоў задаволена, на ўвесь рот — я, здаецца, і адсюль бачыў цёмную шчарбіну — смяяўся Цімоха: ён, відаць, адразу зразумеў, чаго вярнуўся генерал, і таму не спяшаўся лезці ў кусты. Цяпер ён паволі — спачатку касу на плячо, потым сякеру за пояс — узяў усе свае прычындалы і схаваўся ў алешніку.
Цімоха і сам згаджаўся тут з Шыбекам і абгаворваў часам Паўліка: «І праўда ж, яшчэ не хапала, каб генерал світку бацькаву надзеў. А то б прыйшоў да мяне, дык я яму б тыя бахілы пазычыў, у якіх Толя мне сена стагаваць памагаў. Падвязаў бы анучамі якімі — во б у Грукаве глядзелі!»
Паўлік выйшаў на грукаўскую дарогу. Павярнуўся і, відаць, упэўніўшыся, што бацька ўжо не бачыць яго, скінуў з сябе пінжак, склаў яго і ўзяў на руку, зняў фуражку, зняў гальштук і ўсё гэта паклаў у сумку і, расшпіліўшы сарочку, яшчэ весялей пашыбаваў пад бор. Па тым, як ён усё гэта рабіў, можна было меркаваць, што ў бары Паўлік здыме і чаравікі, якія, відаць, нязвыкла ціснулі ногі, што, босыя, прывыклі ўжо за лета да зямлі.
А Шыбека, які ўслед за каровамі падышоў зусім блізка, задаволена тлумачыў нам:
— Адзеўся во троху, дык як чалавек і ў краму во сходзіць. А то бегае тут абы-як, як шабадранец нейкі. Пелькі ўсе вон павыставіў. Каб надзеў свой кіцель, дык яго ж не прыбіць. «Ты ж, Паўлік, генерал, кажу я яму, а ходзіш, як пастух». А ён толькі рукою махне. Меншы, дык той, праўда, слухаецца...
Меншы, Генік, быў пакуль лейтэнант. Ды яшчэ і малодшы, але і яго, як і старэйшага брата, усе звалі генералам: братоў не раздзялялі — «вунь Шыбекавы генералы пайшлі». Бацьку гэта падабалася. Ён не пярэчыў — генералы, дык хай сабе будуць і генералы.
Ваяваў Шыбека з сынамі толькі за адно — за адзенне. Меншы, праўда, хутка паддаўся бацькавай настойлівасці і хоць напалову апранаўся ў сваю форму, а вось са старэйшым, з сапраўдным генералам, бацьку ваяваць было нялёгка.
— Кінь ты, татуля! — адмахваўся сын.— Я гляджу, ты мяне з маімі лампасамі і ў хлеў бы паслаў гной выкідаць...
— Гной не гной,— крыўдзіўся бацька,— але на людзі трэба хоць апранацца як след. А то, разумееш, Паўлік, людзі не поймуць нас. Скажуць: «Зірніце, вунь да чаго Шыбекаў генерал дажыўся — адзець ужо і то няма чаго».
— Няхай гавораць,— махаў рукою генерал, але ўсё ж тады-сяды, як во і сёння, слухаўся бацьку— каб не злаваць яго.
А стары Шыбека часам дзе сярод мужчын хваліўся сынам. Ды і Паўлу ён, нібы сам у гэтым спрабуючы разабрацца, казаў:
— А мне дык во неяк аж смешна бывае. Вот ты, Паўлік, генерал. Перад табою ўсе вайскоўцы — па стойцы «смірна» становяцца, рукі да шапкі прыкладаюць. Палкоўнікі і тыя дрыжаць: «Здравія жалаю, таварыш генерал!» А я табе скажу: «Паўлік, бяжы карову пераймі»,— і ты бяжыш. «Паўлік, ідзі вады прынясі»,— і ты нясеш. Босы, расхрыстаны... Як і не генерал усё роўна, а так сабе, нейкі наш жыцькаўскі хлопец. Нават «куды пайшла» на карову крычыш, як Цімоха ўсё адно.
Паўліка Шыбека любіў. Генераламі Шыбекава сям’я ганарылася.
Трохі няёмілася, нават саромелася яна самага малодшага свайго сем’яніна — Ігара. «Ага, не кажы ты, не пашанцавала мне з меншым сынам»,— прызнаваўся нават сам Шыбека.
Ігар скончыў вучылішча механізацыі і з таго часу не затрымліваўся ні на адным месцы болей як паўгода: усюды яму не падабалася, усюды яму здавалася, што праца не на ім. Да таго ж Ігар прызвычаіўся да гарэлкі і піў, здаралася, часцяком. Асабліва сварылася на яго за гэта сястра Дзіна, якая была на які год ці два старэйшая за Ігара і працавала ў Ленінградзе ў экскурсійным бюро. «Ты ж ужо алкаголік, ты ж ужо без гарэлкі не можаш. Ты ж спіўся»,— сыпала яна на Басцялу (так празвалі Ігара ў Жыцькаве), а той толькі сядзеў і ўсміхаўся.
— Яно, Юра, што яны ад гэтага Ігара хочуць, дык я і сам не прыдумаю,— разважаў Кагадзей.— Ён жа хлопец як хлопец. Ну і што, калі вып’е якую кроплю. Не б’ецца ж, не кідаецца тады, а ціхенька ідзе спаць.
І праўда, Басцяла тады ў чым стаіць — у чаравіках, у пінжаку, у гальштуку — зашываецца на хаце ў сена, а Шыбекава просіць нашых хлапчукоў: «Узлезце, дзеці, паслухайце, ці дыхае хоць».
Спрабуе часам заступіцца за брата генерал, але не так горача, як Кагадзей: Паўлік разумее, што паўшчуваць хлопца ўсё ж варта. Мне і самому, хоць я не гаварыў пра гэта нікому, нешта падабалася ў Басцялу. Ён быў не такі, як усе, у яго было штосьці такое, чаго не было ні ў мяне, ні ў Андрэя, ні ў Кагадзея. Падабраў ён нешта і ад Геніка, і ад генерала, нават і ад самога Шыбекі, але зусім быў непадобен да сястры, экскурсаводкі: Ігар не меў яе практычнай і цвярозай разважлівасці.
Таму Дзіна больш за ўсіх і лаяла Ігара. А здараецца, родзічы, саромеючыся, цярэбяць Басцялу з усіх бакоў. Калі сваякі аднадушна абгаворваюць свайго родзіча, усе яны, мне здаецца, адчуваюць нейкую радасць, задаволенасць і адначасова разгубленасць, сорам: задаволенасць ад таго, што ты не такі, як ён — лепшы, больш практычны і ўдачлівы; а сорам таму, што ты робіш нешта недазволенае, непрыемнае, абгаворваючы і ганьбуючы чалавека, дужа блізкага табе па крыві. Басцяла ж, мусіць, адчувае сябе тады зайцам, які выліняў не ў час: і снегу яшчэ няма, а поўсць ужо белая — усюды яго відаць, адусюль у яго страляюць.
Кагадзей верыў, што Ігар пасталее, ажэніцца і супакоіцца...
Сонца паднялося ўжо высока. Яно пякло, нібы ўлетку — промні, здавалася, джалілі, як мухі.
Рабілася душна, горача. Андрэй скінуў сарочку і не зважаў на стому — касіў: між лапатак на загарэлым целе каціліся кропелькі поту.
Маці ўспомніла, што трэба, каб не павялі зусім, паліць агуркі, пакуль яшчэ ў градах пад кронамі яблынь не зусім спякотна, і пайшла з агарода. Ішла яна паволі, нялёгка, і мне ўспомнілася, як Кагадзей, неяк праводзячы яе позіркам, гаварыў: «Зірніце, як ваша матка ўжо цяжка ходзіць». Гэтага я раней не заўважаў. Раней мне здавалася, што ходзіць яна проста марудна і спакойна, а цяпер зразумеў — цяжка...
Шыбека адышоўся ад згароды і там, далей, сеў на ўзгорак, павярнуўся да нас спіною. Сядзеў так, глядзеў, як скубуць каровы, і маўчаў. Калі ён паварочваў галаву ў наш бок, было відаць, што ён сам сабе задаволена ўсміхаецца.
З-за хаты, адтуль, дзе позні калгасны лён, даносіліся ўзбуджаныя галасы нашых хлапчукоў — Петрусі будавалі там нейкі будан, нешта крычалі, нешта даказвалі, не слухаючы, відаць, адзін аднаго.
У Лахі, узняўшы клубы пылу, паехала машына, на якой смяяліся і спявалі даяркі.
Сонечная раніца вырастала ў спякотны дзень.
— Ого, колькі маліны! Дзень добры вам!
І сухенькі, невялічкі ростам, але вельмі рухавы дзед, босы, у картовай сарочцы, якая, непадперазаная, свабодна спадала на шэрыя, таксама картовыя, штаны, жвава, нястомлена, бы малады, лёгка падышоў да нас і сеў побач на ўзгорачак, які астаўся ад колішняй зямлянкі.
— Дзе гэта вы яе столькі нашчыпалі?
— А вунь, Лерка, пад Сварыдаўкай яе колькі хочаш,— за нас адказала маці, якая ў маліну не хадзіла.— Хоць засцілай дол лайном ды трасі маліннік. На высечках жа заўсёды на трэці год маліна бярэцца.
У маліну мы схадзілі ўсім гуртам. Узялі чыстае вядро-даёнку, кварты, шклянкі, слоікі. Кожны браў у свой посуд, а потым высыпаў у вядро, якое стаяла ў малінніку. Перад гэтым маці ўсё сарамаціла нас:
— Хоць бы ў маліну, гультаі, схадзілі. А то хутка і паедзеце — ягад нават не ад’ядзімся. Ды і маліну павыносяць адусюль неўзабаве.
І праўда, апошнія дні праз наша Жыцькава ў бок Сварыдаўкі ішло вельмі многа ягаднікаў — яны смяяліся і ад самай раніцы грымелі і звінелі вёдрамі, бітонамі, квартамі. Калі вярталіся назад, звону такога і галасу не было — і самі, стомленыя, больш маўчалі, і посуд поўны не так брынчаў. Асабліва шумным было гэтае нашэсце ўчора, у суботу: ягаднікі прыязджалі не толькі з Азярычына, але, як мы меркавалі па адзенні, мусіць, і з самога Віцебска. Нават сёння нейкія далёкія і незнаёмыя людзі ўсё пыталіся ў Моці Прутнёвай, ці далёка яшчэ да Жыцькава, а тая стаяла і нічога не магла зразумець — маўляў, ці не паздурнелі яны: стаяць на жыцькаўскай вуліцы і пытаюцца, ці далёка да Жыцькава...
Мы сядзелі ля хаты. Хлопцы, паразуўшыся, бегалі вакол нас — не нахадзіліся яшчэ, чэрці, у маліне. Андрэй ссунуў з ног бліскучыя гумовыя боты, разлёгся тут жа, на траве, шырока раскінуў рукі і ногі, папярэдне падгробшы пад галаву нейкі пласт сена, што дасушвалася на сцежцы, а маці і Вера перабіралі ягады, напачатку кідаючы часцей не ў таз, а ў рот. Вера хутка, мусіць, здаволілася — яна ж наелася ягад яшчэ ў лесе і зараз глядзела на іх абыякава — толькі як на работу.
Жанчыны падсунулі дзеду Лерку поўны слоік з буйною малінаю, але ён не ўзяўся яе есці, адсунуў і растлумачыў:
— Мае ўжо зубы маліну і то не давяць.
Я сядзеў крыху воддаль. Побач, зусім недалёка, раскошна цешыўся сонцам высокі, угрэты бадзяк. Свярбелі рукі і ногі ад крапівы, якая, нягледзячы на тое, што і апрануўся так, каб не абстрыкала, знайшла ўсё ж дзіркі і здорава напякла. Не праходзіла ўсё яшчэ і тая задушлівая гарачыня, якая аж да гуду ў галаве густа акружае цябе ў перагрэтым малінніку, дзе салодкі дух пераспелай маліны, які поўна набіваецца ў рот, перасядае і не дае як след дыхаць. Лоб, здавалася, сцягвалі высахлыя пісягі ад поту, які ручаямі цёк там, у малінніку, дзе не было нават і лёгкага павеву ветру, а перад вачыма ўсё яшчэ стаялі аж чырвоныя ад маліны, перагнутыя, як вясёлкі, з куста на куст, абцяжараныя ягадамі вешкі з пажухлым ужо лісцём ды пазасохлыя на малінніку дробныя ягады і буйныя, сакаўныя на зямлі,— калі хочаш, падымай і бяры ў кварту — пераспелыя маліны, якія асыпаліся ад цяжару і зараз чырвана свяціліся на бурай падсцілцы з лістоў, сучкоў і ігліц.
Дзед Лерка абвёў усіх нас сваім не па-старэчаму чэпкім позіркам і спытаў:
— Як гэта вы, Надзёжа, усе памяшчаецеся тут? Вас жа вун колькі, а хата зусім маленькая, цесненькая.
І, нібы спрабуючы зразумець, дзе ж мы ў ёй спім, дзе сядзім, калі дождж, дзе абедаем, пачаў прыдзірліва вывучаць нашу хату: доўга глядзеў у акно, потым яго позірк зачапіўся за намаляваны крэйдаю надпіс хлапчукоў — «Тут жывуць Петрусі»,— нібы чытаючы яго, нібы разбіраючы кожную літару, потым вывучаў шуплыя вуглы, бёрны, абсаду. Маці яму не перашкаджала і, толькі калі дзед зірнуў на яе, ці то адказала, ці то спыталася:
— Якую, Лерка, ты мне хату паставіў, у такой і жыву...
Я зразумеў, што Лерка якраз і рубіў маці гэтую хату — разам з вархоўскім Дзянісам.
Пасля таго як бомба — ля ямы ад яе я сяджу — упала пад самымі вокнамі і начыста выламіла цэлую сцяну, салдаты разабралі хату на зямлянкі. І калі пасля вайны жыцькаўцы, абжываючыся, пачалі ставіць сабе хоць часовыя хаты — трэба ж было недзе жыць! — ім даводзілася даставаць бёрны, закапаныя ў зямлю.
— А ці помніш, Надзёжа,— усміхнуўся Лерка,— як нам Цыган не даваў тваю хату складаць? Прыйдзіць, сядзіць прынародня на бервяно і не дае яго на зруб класці. За тапары хапаецца, бервяно пад сваё хацішча адзін цягнуць спрабуе.
Перасталі бегаць і дзеці — селі каля дарослых, пачалі ўважліва слухаць.
— Поўню. Дык і яго ж хату разабралі,— нібыта зараз ужо, за даўнасцю апраўдваючы старога, гаварыла маці.— Ён жа свае бёрны пазнаваў.
— А хто іх там у зямлянках разбярэ, чые яны да вайны былі,— пасур’ёзнеў дзед Лерка.— А ён, помніш, менталём пазнаваў. «Во, глядзі во сюды,— паказвае, бывала,— во гэты крук відзіш? Я на яго аброць вешаў... А во тут палічка была — бачыш, яшчэ касячок не адарваўся... А гэтае во бярно ля печы ляжала...»
— З’ехаў тады ж некуды Цыган,— сказала маці.— Не змог наноў пабудавацца. І пасля ніхто яго ў Жыцькаве не бачыў...
Крук, на які некалі Цыган вешаў сваю аброць, у нашай хаце апынуўся не ўсярэдзіне, а знадворку. Яшчэ і зараз тырчаў ён у бярне ля акна. Якраз на гэтым Цыгановым бервяне хлопцы напісалі: «Тут жывуць Петрусі», а крук вытыркаўся цяпер пасярод слова «жывуць» і разбіваў яго на два склады: «жы» і «вуць» — хлапчукам давялося абмінаць перашкоду.
Значыць, і тое бервяно, з якога я аднойчы, шукаючы цвік, збіў касячок і якое ўсе лічылі Груздовым, было таксама з Цыгановай хаты.
Я глядзеў на нашу маленькую хатку, перабіраў позіркам вянцы і бачыў, з якіх розных бёрнаў яна сабрана — з кароценькіх і доўгіх, з тонкіх і тоўстых, з круглых і абпіленых — і мне падумалася, што каб вось зараз сабраліся ў вёску ўсе даваенныя жыцькаўцы і захацелі забраць кожны сваё бервяно, то наша хата зусім бы знікла: тут былі і Цыгановы, і Груздовы, і Дарахвеевы, і Алелькавы, і Шыбекавы бёрны — нават Кагадзей і той неяк зусім нядаўна пазнаў сваё бервяно з падваконня.
Побач з нашаю маленькаю і цеснаю хаткаю ўсё яшчэ нечапаны стаіць шырокі, прасторны падмурак старога хацішча. Пад адным колішнім акном, як і тады, цвіце густа разрослая шыпшына; пад другім — вымахала ў высокае дрэва таполька, якую прутком пасадзіў бацька; пасярод хацішча ўзышла і развесялілася сліва-самасейка — з буйнымі цёмна-сінімі і кісла-салодкімі пладамі; а вялікія камяні, што былі калісьці пад вугламі, усё яшчэ цярпліва чакалі, калі ж на іх, урэшце, ляжа першы смалісты, пахкі і светлы вянец новае хаты.
Гэтую хатку маці ставіла на час: пажывём нейкіх гады са тры, а потым на старым хацішчы паставім новую, думала яна. І вось прайшло ўжо не тры гады, а ўсе трыццаць, а гэтая часовая хатка стаіць сабе, як і стаяла дагэтуль, і дае летам прытулак такой вялікай сям’і. Спачатку было боязна нават думаць пра новую хату — тады ж есці і то не было чаго. Потым, калі з’явіўся хлеб, пачалі раз’язджацца дзеці. Так і асталася маці адна ў гэтай цеснай хаце, якая, колькі мы яе ні падымаем, усё роўна ўязджае і ўязджае ў зямлю.
— Навошта я тады, дурніца, блюла гэты падмурак? Каму? Хай бы хоць ты, Лерка, мне тады падказаў: «Стаў, баба, сваю новую хату на стары падмурак». А то во, бачыш, прыблюсці-то прыблюла, а хаты новай так і не займела.
— Што гэта ты, Надзёжа, гаворыш? Успомні, як ты да старога падмурка не падпускала нават. Ці помніш, як я быў узяў там каменьчык, дык ты ледзь біцца не кінулася: «Не чапай, ірад! А я што, праз два гады каменне збіраць на поле паеду?»
Маці неяк горка ўсміхнулася.
— Усё ж думала, што гэтай хаты нам мала будзіць. А трэба было б тады ставіць на стары падмурак. Нічога, што шырока — троху камяні падкацілі б, ды і ўсё.
Маці змоўкла, маўчаў і дзед Лерка. Зрабілася вельмі ціха — толькі чуваць было, як роўна дыхаў Андрэй: відаць, спаў.
За Цытнячышынаю хатаю глуха гуркатаў трактар, а з трактарыстам, не злазячы з калёс, ціха, не махаючы рукамі, гаварыў Гардзей — той, хто не ведае брыгадзіра, мог бы падумаць, што ён проста так, нічога не гаворачы, ківаецца на калёсах.
— Ці ёсць у цябе, Надзёжа, халоднае малако? — нечакана спытаўся дзед Лерка.— Піць нешта захацелася.
— Ёсць, ёсць,— адказала маці і папрасіла хлопцаў: — Петрусі, прынясіце дзеду малака.
Хлопцы пабеглі і праз якую хвіліну вярнуліся з вялікім белым кубкам малака. Дзед выпіў яго, але кубак не паставіў на зямлю — усё круціў яго ў руках.
— Во, бачыш,— зноў загаварыла маці,— пачала ўспамінаць і забылася нават спытацца, як ты хоць жывеш.
— Як жыву? Патроху,— спярша нехаця адказаў дзед Лерка, а пасля разгаварыўся.— Мне ж, Надзёжа, восемдзесят сем гадкоў, як лёду. Вось дажывеш майго, а тады і скажаш, як такія старыя жывуць. Я ж яшчэ ў першую імперыялістычную вайну ваяваў, а ў гэту ўжо не ўзялі. Як жыву? Ганна мая чатыры зімы, як памерла, а мы ж з ёю пяцьдзесят восем гадоў пражылі разам. А хадзяйства ж нейкае асталося. У градах і то няма каму пакалупацца. Дзеці мае — і дочкі, і нявесткі таксама ўжо старыя — троху памагалі, а тады кажуць: «Няма ў нас, бацька, у саміх сілы, мы табе работаць пе будзем. Жаніся, бацька». А прыйшла неяк Хрысціна грады палоць. Моркву рвець, а пустазелле пакідае. Я ёй і кажу: «А Хрысціна мая дарагая, а што ж гэта ты робіш? Ты ж хоць моркву не рві, хоць на развод пакінь». А яна мне: «Што я, Лерка, дурная, ці што? Я ж морквы не чапаю. А калі якая і вырвецца, дык у градах радзей будзе...» І сама так ужо смяецца — аж рот распагодзіўся.
Памятаю, маці расказвала пра нейкую Хрысціну, якая пасля вайны хадзіла па хатах, жабравала, а жыла на ферме, у кармакухні, дзе цялятам варылі есці,— там жа і зімою цёпла. «Занясу туды чыгунок бульбы, пастаўлю варыцца пры агні,— успамінала маці,— і папрашу яе: «Ты ж, Хрысціна, крыкні, як закіпіць». А ў яе голас-голас. Крыкніць, дык я і ў хаце пачую».
— Ма, а гэта не тая Хрысціна, што на кармакухні жыла? — нечакана спытаўся Андрэй — значыць, ён не спаў, а толькі так ляжаў ціха.
— Тая, тая,— апярэдзіўшы маці, адказаў Лерка.
Зараўла карова — Лысеха стаяла ў цяньку ля таполі і лена адганяла хвастом мух.
— Чаго ты сцягваешся? — прыкрыкнула на яе маці, і тая, нібы зразумеўшы, што ёй гавораць, сціхла.
Кацяня падкралася да каровінага хваста і, водзячы ў паветры лапкаю, выбірала момант, калі можна будзе яго злавіць,— карова махала хвастом, а яму, дурному, здавалася, што яна, як і дзеці, з ім забаўляецца. Карове гэта не падабалася, яна паставіла рогі і хацела ўжо капануць малечу нагою. Пятрусь — Той — падбег, узяў кацяня і аднёс далей ад каровы.
Але ж малому не сядзіцца. Кацяня ўбачыла за травою сваю маці і, угорбіўшы спіну, кінулася за ёю. Кошка, не спыняючыся, абмінула слуп электралініі, у час скочыла ўбок, а кацяня з усяго разгону ўдарылася ў яго лбом. І потым доўга стаяла, трэсла галавою — так атрасаюцца ад дажджу,— усё, відаць, хацела зразумець, што здарылася і дакуль будуць сыпацца з вачэй рознакаляровыя іскры.
Няхутка пазнае свет гэтае ўпешчанае хлапчукамі кацяня. То яно паблытае ката з маткаю, пачне тачыцца пад Максіма, шукаючы саскоў, аж пакуль той, доўга зважаючы, не зазлуе і не зробіць сваё, як кажуць Петрусі: «Кхі, кхі!» То забярэцца на дрэва, а злезці збаіцца: будзе сядзець там і жаласна мяўкаць — каб знялі...
— А што, Хрысціна, можа, яшчэ і сёння па хатах жабраваць ходзіць? — Андрэй хацеў дапытацца свайго.
— Не, цяпер баіцца старшыні сельсавета. Той ёй сказаў: «Калі будзеш жабраваць — пенсію адбяром, а цябе ў дом састарэлых здадзім». Дык не хоча. У яе і двор ёсць цяперака — Аўхім, сусед мой, паехаў да сына ў Казахстан, а ёй сваю хату пакінуў.
— Гэта ёй ад прывычкі па хатах хадзіць хочацца. Лічы, усё жыццё так хадзіла...
— Таму і грады палоць не ўмее... Тады я паціху, патроху ды з град неяк і выманіў яе. А то б яна мне пустыню ў градах навяла. А дзеці прынародня ўсё кажуць: жаніся. Бяры вунь, кажуць, Анюту — яна ж за цябе маладзейшая намнога: ёй толькі семдзесят гадоў. Яна баба ціхая. Дык во ўжо тры гады, як мы жывём з ёй. Праўда, была ў Кошкіне яшчэ маладзейшая ўдава, але тая не захацела да мяне ў Лахі перабірацца — шкадавала пакінуць новы свой дом, які ёй дзеці паставілі. Усё мяне ўгаворвала ў прымы да яе ў Кошкіна перайсці. Але я ніяк не рашаўся. Хоць мая хата і не новая, ды ўсё ж шкода было мне яе пакідаць — сам рубіў. У Лахах я ўжо ўвесь свой век аджыў, у Лахах хачу і памерці — тут мне і зямля мякошай. А ў Кошкіна вунь да гэтай бабы Дзяніс ваш вархоўскі зайшоў замуж. Жыве і не тужыць, што сваю хату аддаў чужым людзям.
— А чаго ты ў такую даль прыцягнуўся? — спытала маці і закрычала на хлопцаў: — Куды лезеце, вісусы, там жа кастрыва.
Хлопцы шухнулі аднекуль з-пад згароды, якая ўся зарасла крапівою, а дзед Лерка адказаў маці:
— Карова, Надзёжа, нада. Анюта з хаты праганяе — ідзі і ідзі купляй. Во я і дачуўся, што Цімоха ваш маткіну карову прадаець. А Цімоху я крыху знаю — ён жа ў нас на раз’ездзе працаваў. Бывала, сядзіць і цэлы дзень во так во моўчкі прасядзець можа. Ці разгаварыўся ён хоць на старасці?
— Зараз троху гаворыць,— адказала маці і ўсміхнулася.
— Здаецца ж, тады ён Міхалкаву дачку звёў — Вольку во гэтую. Вот я і прыйшоў у Жыцькава. Думаю, няхай сабе, знаёмы ж чалавек не так амманіць, як чужы. Не ведаю, як на жысць, а на ўстрэчу дык ён чалавек добры. Праўда, казалі, што і ў Віцькі Прутня ў Азярычыне ёсць карова на продаж. Мальцы там былі, кажуць, карова спраўная, малака дае многа, але ж яго не зловіш — Пруцень жа дырэктара возіць, а пара зараз такая тлумная: жніво. Прыйдзеш, пацалуеш у прабой і назад...
— Надзёжа, ці не пісямко гэта маё ў вас? — раптам здалёку пачуўся жаночы голас.
Моця спяшалася да нас, выціраючы рукі аб фартух,— яна іх, відаць, выцірае нават сухія.
— Адкуль ты гэта ўзяла, што ў нас пісямко тваё?
— А во ў гэтага дзеда ў руках здалёку нешта белае відаць.
Маці ўсміхнулася, засмяяўся і дзед Лерка, узняў вышэй белы кубак і пакруціў яго перад вачыма.
— А каб цябе, каб! Гэта ж кубак, а я ўжо думала — пісямко мне нясуць,— расчаравана сумелася Прутніха і пайшла назад.
— Пасядзі во з намі,— запрасіла яе маці.
— Няма калі,— Моця, не азіраючыся, махнула рукою.
Дзед Лерка заспяшаўся таксама:
— Пайду і я, а то, можа, як кароў выганяць, дык і дома нікога не заспееш. А я тут рассеўся, раскавеліўся.
— А ці ўмееш ты хоць выбіраць карову?
— Мне абы ў вушах жоўта было. Анюта сказала, што ў такой каровы малако харошае.
Ён паставіў белы кубак на дошчачку і пайшоў следам за Моцяю.
Як толькі паехалі ў Станіславаў Маласай і Ліпа з дачкою, Вольцы работы прыбавілася, бо ўся матчына гаспадарка апынулася на яе руках. Карову яна, праўда, у свой хлеў не пераводзіла, але выганяла яе у поле і пераймала вечарам, адпасвала за яе другую чаргу, даіла і вёдрамі насіла малако дадому: матка малака асабліва не ела, а калі і прасіла — дык колькі ёй трэба яго!
Волька, вось так займеўшы дзве каровы, папалівала малаком усе катлы, чыгункі, місы і нават, як жартаваў Кагадзей, начоўкі.
— У нас ужо і свінні малака не ядуць,— усміхаўся ён у свае вусы, гледзячы, як Волька спрабуе хоць троху даць рады малаку.
А тая, упраўляючыся з гэтаю малочнаю ракою, адно толькі насіла з Грукава, а то і з самога Азярычына вялікія чыгуны.
— Яна думае, што калі ў яе катлоў будзе многа, дык і малака меней стане,— жартаваў на вёсцы Цімоха.
І праўда, Волька пазастаўляла посудам з малаком абедзве хаты, сенцы, пакінуўшы толькі вузкі праход на пару якіх маснічын — каб прайсці адно,— але малака ўсё большала і большала.
— Ты во каб добры гаспадар быў, то не смяяўся б з жонкі, а знайшоў бы купца хутчэй.
Купцоў, праўда, прыходзіла многа, больш за ўсё незнаёмых,— гэтае лета яны дужа зачасцілі ў Жыцькава. Купцы, як і ягаднікі, пыталіся спярша, ці Жыцькава гэта, а потым прасілі паказаць ім, дзе жыве Кагадзей, які прадае карову. Многія з іх аглядалі і абмацвалі карову, але купляць чамусьці не спяшаліся.
Учора надвечар да нас падышоў адзін з такіх прыдзірлівых купцоў з жонкаю. Ён ішоў паперадзе — высокі, жылісты, у саламяным капелюшы з адвіслымі палямі, без сарочкі, у адной блакітнай саколцы — нават здавалася, што ён рабіў нейкую працу ў двары, а тады надзеў на галаву капялюш і пайшоў у людзі. За ім слухмяна ішла невялічкая, кругленькая, як бочачка, жонка, сціпла хаваючыся за яго спіну. Яна, відаць, дужа добрая ў яго — усё неяк даверліва ўсміхалася, стульваючы, як Цімоха, вусны, мусіць, каб не паказваць, што пры чыстых і прыгожых пярэдніх зубах у яе няма кутнікаў.
Павітаўшыся, купец распытаў спачатку, чые гэта дзеці бегаюць, а матчын адказ: «Гэты — даччын, а тэй — сынаў», яго не задаволіў — ён доўга яшчэ дапытваўся, які ж гэта Той, а які Гэты, нібыта для яго яно было вельмі важна.
Хлапчукі, набегаўшыся, прыселі зводдаль, сядзелі, слухалі, як пра іх вельмі ж падрабязна ўжо распытвае незнаёмы чалавек, шапталіся між сабою і рагаталі.
— Сціхніце, неслухі! — не дужа строга супакойвала іх бабуля, але Петрусі бачылі, што яна не злуецца, і хіхікалі, як і раней.
Хлапчукі не любілі, калі пра іх хто-небудзь так уважліва распытваў. Аднойчы нават яны вярнуліся з Грукава, куды хадзілі па хлеб, з пустымі рукамі.
— Што, можа, магазін зачынены? — спытала ў іх бабуля.
— Не, адчынены.
— Дык чаму ж вы не купілі нічога?
— А нас як абступілі грукаўскія бабы, як пачалі распытваць: «А ці не Надзёжыны вы ўнукі будзеце?», дык мы ходу...
— Во дзікуны,— адно толькі і змагла адказаць ім маці.
Зараз хлапчукі ўсё яшчэ сядзелі зводдаль і, не слухаючыся бабулі, рагаталі.
Прысеўшы з намі, купец прыдзірліва распытваў пра Кагадзея, пра яго сям’ю, як ходзіць карова ў статку, якую траву есць, якія ў яе рогі, які хвост, быццам бы, не бачыўшы ні Кагадзея, ні яго каровы, адразу быў упэўнены, што яго збіраюцца абдурыць і ўсурычыць замест каровы нікуды не вартую быдлю. Матчыны адказы таксама слухаў з недаверам — маўляў, хваліце, хваліце, сусед жа суседу абедню псаваць не будзе. Таму маці ў размовы асабліва не кідалася — толькі адказвала, пра што ён пытаўся.
Купец з Мамонаў — а гэта быў начальнік тамтэйшай невялікай чыгуначнай станцыі — сядзеў на былой траншэі, апусціўшы рукі да травы. Вялікія жылістыя рукі, сухарлявая фігура — усё выдавала ў ім селяніна, працаўніка, які ведае, што такое цяжкая праца земляроба. З-за яго спіны сарамліва выглядала жонка, якая і тут, падкурчыўшы пад плацце босыя ногі, села за мужам.
Купец, падазрона пазіраючы на нас з Андрэем, на Веру — маўляў, ці няма тут Кагадзеевых,— усё распытваў пра карову:
— Слухайце, а ногі ў яе тоненькія ці не?
— А хто іх ведае, ці яны тонкія, ці тоўстыя,— адказвала маці.— Неяк не прыглядалася. А хіба гэта нада знаць?
— Э-э, не кажыце! Нада ды яшчэ як нада. Калі ножкі тоненькія, карова малочная, харошая.
За яго спіною сарамліва ўсміхалася аднымі вуснамі жонка.
— А хвост, не бачылі, у яе вышэй каленяў ці ніжэй?
— І гэта важна?
— А як жа! Ніжэй — карова малочная, і нада, каб пуп відаць быў, — і купец паказаў пальцамі, нібы прыстаўляючы сабе той пуп.— Не помніце, відаць у яе ці не?
— Хто яго ведае,— паціснула плячыма маці.
— Ды як жа гэта вы так — не ведаеце? Як сабе карову выбіралі, нябось усё паагледзелі.
— Айё! А як я сабе выбірала? — ужо нібыта ўзлавалася маці.— Я пайшла во да дзеда ў Аўдзейкава, той мне кварту малака наліў, я выпіла, аддала грошы, повад у рукі — і павяла дадому.
— Э-э, не, я так з налопу каровы купляць не буду! Шах-мах! — і павёў. Прывядзеш дадому, а яна, да прыкладу, адну ваду дае. Рэдзенькую такую, сівенькую. А мне ж вада не нада. Вады я вунь і са свайго калодзежа магу выцягнуць. Мне малако нада.
Жонка ўсё, не раскрываючы рота, усміхалася. Муж нібы і не заўважаў яе.
— Э-э, не, так каровы ніхто не купляе,— усё не сунімаўся ён, насцярожана пазіраючы на нас.— Я во пайду зараз туды, няхай гаспадыня пры мне падоіць яе, я малака сам пакушаю, а потым яшчэ і ў бутэлечку наллю,— купец дастаў з кішэні парожнюю чвэртку з-пад «Экстры» і адаткнуў яе, ні то каб паказаць нам, ні то каб упэўніцца самому, што яна не згубілася,— наллю і з сабою занясу дадому: няхай састоіцца. А тады мы і рашым — купляць яе ці не.
Потым заткнуў чвэртку, схаваў у кішэню і зноў пільна зірнуў на маці:
— А вы не ведаеце, тры пальцы паміж яе рэбраў не ляжа?
— Гледзячы чыіх, — усміхнулася маці.— Калі вунь дзяціных, дык і ўсе пяць лягуць.
— Не, мне нада, каб маіх тры пальцы лягло,— і мужчына ўзняў з каленяў сваю цяжкую далонь і сам паглядзеў на тоўстыя рабочыя пальцы.— А віхор у яе на крыжы ёсць?
— Віхор, здаецца, ёсць,— няпэўна адказала маці.
— Тады добра. Бо віхор — гэта прыкмета добрай каровы.
Пасядзеў яшчэ трохі, распытаў пра нашу гаспадарку, пасарамаціў нават маці, што не трымае парсючка:
— Яно, калі ёсць карова, дык і свінчо нада. А то ж прападае столькі — што недапітае, што недаетае. А куды ты малако лішняе дзяеш? Можа, прадаеш каму?
— Карове зноў выліваю.
— Вось бачыш, якая ты не беражлівая. А было б свінчо — яно б усё за вамі падабрала, а к зіме, глядзіш, і сала...
Ён палапаў па кішэнях — відаць, каб упэўніцца, ці паклаў назад бутэлечку,— і сказаў, нават не паварочваючыся да жонкі:
— Ну што, пойдзем?
Тая слухмяна паднялася, зноў сарамліва ўсміхнулася, моўчкі кіўнула нам на развітанне галавою і паспяшалася за размашыстай хадою мужа — усё ззаду за ім, усё пакорліва. Калі яны адышліся, маці дала сабе волю:
— Во ўжо мазоль дык мазоль. Трасца яму трэба, а не карова.
Мазоль быў у Кагадзеяў доўга. Пайшоў ён дадому позна, як пачало цямнець. Сваім размашыстым крокам, у блакітнай саколцы, хоць к вечару і пахаладала, ён ішоў у бок ручая, на хаду акуратна затыкаючы заткалам чвэртку з малаком. За ім, выглядваючы з-за яго пляча, спяшалася жонка.
На другі дзень Волька на вуліцы гаварыла жанчынам:
— Агоў! А не, гэта не купец маёй карове. Такому ўжо каровы не купіць: ён хоча, каб і малака было многа, каб яно і тлустае было і каб танна ўзяць. А каму нада карова, той не глядзіць, што дорага,— купляіць. Нашай жа карове ніякай заганы няма. Яна ж, дай-тку ты, пятнаццаць літраў малака дае. А яна ж маладая яшчэ, трэцім целем усяго, а карова ж яшчэ да пятага целю малака прыбаўляе. У мяне вунь у самой да шостага прыбаўляла.
...А яшчэ раней Кагадзеі рашылі былі здаць маткіну карову на прыёмны пункт. На світанні ў Жыцькаве загурчала машына — Цімоха з Волькаю па дошках завялі ў кузаў карову і павезлі яе ў гарадок. Праз нейкі час Цімоха вярнуўся адзін — прыехаў аўтобусам, збегаў па каня, запрог яго і, зазірнуўшы на хвіліну дадому, заспяшаўся некуды зноў.
— Куды ты, Цімафей Іванавіч? — спытаўся Андрэй, калі калёсы тарахцелі ля нас. Але той, нічога не адказаў, толькі махнуў рукою і нецярплівей зашморгаў лейцамі, падганяючы каня.
Вярнуліся яны толькі к вечару. І калі Андрэй хацеў ісці да Цімохі кляпаць касу — у таго ж ёсць бабка і клявец,— маці не пусціла яго:
— Цябе яшчэ там не хапала. Кагадзей жа і так злы, як чорт: яны ж карову назад з гарадка прывялі.
А Цімоха, калі адышло троху яго зло, сам расказваў нам пра тое, як здаваў карову:
— Прывезлі мы яе ў раён, з кузава па дошках ля пункта здачы звялі на зямлю. І машыну адпусцілі — на чорта мы яе цэлы дзень ля сябе трымаць будзем. А карова наша скубець, дзе якую травіну ўбачыць,— аж повад торгае: як усё роўна яна да гэтага і травы не бачыла. Ну, як рабочы дзень пачаўся, людзі зашавяліліся, прыёмшчык прыйшоў. Абышоў ён спачатку ўсіх кароў, некаторым адразу сказаў: «Не прымем, вязіце назад». А нам — нічога... Зірнуў толькі на карову і прайшоў ціха... Ну, стаім мы з мужчынамі, жартуем. Адзін маленькі-маленькі такі дзядзька — вот вашы Петрусі і то за яго большыя — стаіць перад намі. Сам маленькі, значыць, а карову вялікую-вялікую, як буда, прывёў — з тваю, Надзёжа, яй жа богу, не лгу, хату. Вот мужчыны і смяюцца з яго: «Ну, ты ж яе, канешне, калгасным усім выкарміў такую. Я, скажам, вялікі, дык мяне кожны ўбачыць, калі я красці пайду, а цябе — ніхто: ты малы, дык у любую дзірку ўшчэмішся». Смяяліся, смяяліся, а дзядзька як паставіў на вагі сваю карову — дык тая стаіць, што той мамант. Тысячу дзвесце рублёў яму за карову далі — во тут і смейцеся з яго. А наша як на зямлі, дык яшчэ нічога была, а як паставілі яе на вагі, а яна, быдля, спужалася нешта, зморшчылася, усе свае маслы як папавыставіла ўперак, дрыжыць, дык прыёмшчык як закрычыць: «Здымайце хутчэй з вагаў гэтую здыхляціну, пакуль яна тут не павалілася!» Мы з Волькаю параіліся, параіліся ды і рашылі забраць дамоў. Яно можна было б, Надзёжа, нейкую дзесятку прыёмшчыку сунуць, каб прыняў, але ж за дзесятку ён і рабіць нічога не будзіць. Нада болей. А аддай паўсотні, ды яшчэ карова пойдзе ніжэй сярэдняга, дык не стоіць будзе гэтая карова і той вазні ўсёй — як за казу, за яе палучыш. Дык мы з Волькаю пагаварылі, параіліся і рашылі: «Не, павядзём лепей дамоў». Тады Волька повад у рукі — і павяла карову, а я на аўтобус і дадому: нада ж было хоць каня запрэгчыт — усё ж сорак кіламетраў, дык хоць сядзе на калёсы ды пад’едзе крыху жонка...
Вось пасля гэтага і пачалі хадзіць да Кагадзеяў купцы...
Не паспелі нашы жанчыны яшчэ перабраць усю маліну, як і Лерка выйшаў ад Цімохі і таксама ручаём пайшоў пад Лахі. Ні па яго хадзе, ні тым больш па твары — Лерка ж ішоў далекавата ад нас — нельга было адгадаць, старгаваліся яны ці не.
Недзе перад самымі кустамі, перад высокім алешнікам, які засланяе Летуны, колішнюю зялёную вёску,— яна, падпаленая фашыстамі, таксама згарэла датла,— дзед Лерка сустрэў жанчыну з дзецьмі і, відаць, павітаўся — мы бачылі, як ён зняў сваю шапку і нават пакланіўся, здароваючыся. Яны стаялі і гаварылі. Лерка нешта махаў рукамі, паказваў пальцам у бок Жыцькава, а жанчына, трымаючы малога на руках, уважліва яго слухала.
— Відаць, яшчэ адна купчыха да Цімохі ідзе,— зірнуўшы ў той бок, услых падумала маці.
І напраўду, гэта была новая купчыха — даярка з Хвошна. Яна прыйшла сюды з двума дзецьмі: маленькі сынок ціха сядзеў у яе на руках, а большанькая дачушка трымалася за матчыну спадніцу — нібы баялася згубіцца ў незнаёмай вёсцы. Даярка схадзіла да Кагадзеяў, пасядзела там, а калі Волька пасля паўдня выгнала кароў у поле — была якраз іх чарга пасвіць,— разам з ёю ішла за каровамі і купчыха. Насупраць нас, на Дарахвеевым хацішчы, яны селі. Сядзелі, як даўнія знаёмыя, і даверліва, гучна размаўлялі: іхняя размова нам добра была чуваць.
— Па мне хоць і дзесяць літраў дае — нічога. Сяды-тады, вы ж ведаеце, і саўгаснага прынясеш. Днём, праўда, не прынясеш, а ўвечары можна. А то троху няёмка было. Хто ўбачыць, што дзеці малако ядуць, дык і скажа: «Каровы няма, а яны смятанку вунь як цмуголяць...»
Сын, якога матка спусціла ўжо з рук, асмялеў, не баючыся, хадзіў ля кароў і грыз надкушаную антонаўку. Падышоўшы зусім блізка да Рагулі, якую таргавала матка, ён выставіў, хоць і не вельмі смела, уперад руку з яблыкам, а калі карова падняла галаву і, выцягнуўшы шыю, спутаная, зрабіла колькі дробных крокаў, каб дастаць яблык, малы, відаць, збаяўшыся, хацеў схаваць руку і кінуцца наўцёкі, але, падбадзёраны маткаю, застаўся на месцы: яму і самому хоць было і страшнавата, але цікава ўбачыць, што будзе далей. Карова падышла бліжэй, неяк вельмі асцярожна языком падабрала з малой далонькі яблык, стаяла і, гледзячы ні то на малога, ні то за яго, задумліва хрумстала.
Даярцы гэта вельмі спадабалася. Яна ўсміхалася, неяк замілавана глядзела на сына і на карову, між якімі нібыта ўзнікла нейкае разуменне, агульнасць, і казала да малога:
— Воўка, ты не бойся, не бойся яе, падыдзі і пагладзь...
Воўка нясмела, але ўсё ж падышоў і правёў даланёю па пысе — ад рота да вока. Карова нават і не плюснула — стаяла, як і раней, і задумліва жавала яблык.
— Ай якая кароўка смірненькая,— радавалася даярка.— Во ўжо добра: і дзеці яе баяцца не будуць, і яна іх — таксама.
Потым паднялася, падышла да каровы, паспрабавала даіць:
— І доіцца во як лёгенька.
Яна зноў узялася за вымя, цыркнула колькі разоў у траву.
— Яе ж і дачка падоіць, калі я, можа, дзе забаўлюся. Нінка, дзе ты, хадзі даіць нашу кароўку паспрабуй.
Дзяўчынка падышла і нясмела, не звыклымі яшчэ да гэтай работы рукамі, таксама пацягнула за вымя — і на траву пырснуў белы струменьчык, хоць і не такі тугі, як пасля матчыных пальцаў.
Карова стаяла ціха, спакойна — быццам бы яе і не чапалі.
— А цяпер пайшлі ў хату, пагаворым,— прапанавала даярка.
Волька таксама ўзнялася:
— Надзёжа, прыгледзь тут за каровамі,— і яны, гаворачы, пайшлі ў хату.
А надвечар даярка прыехала на кані: значыць, старгаваліся.
На калёсах зараз сядзела ўжо трое дзяцей — двое тых, што прыходзілі з маткаю, і трэці, старэйшы, зусім па-сталаму прасунуў праз драбіны ногі і, шморгаючы лейцамі, нокаў на каня.
Карову прывязалі да калёс. Хлопчык усё нокаў, кіруючы па дарозе, а даярка ішла ззаду, за кароваю, і паганяла яе прутом.
Карова ўпіралася, раўла, матала галавою, нібы спрабуючы скінуць вяроўку, накручаную на рогі, але ўсё ж ішла за калёсамі. Жаласліва раўла яна сама, перасталі скубці траву і ўсе іншыя каровы — таксама паўзнімалі галовы, стаялі і трывожна раўлі.
— Нічога, прывыкне,— ласкава падганяючы прутом сваю ўжо карову, супакойвала сябе даярка.
Статак доўга і неспакойна глядзеў у той бок, куды павяла карову даярка,— аж пакуль не схаваліся за высокімі алешынамі і калёсы, і жанчына, і карова.
У Жыцькаве неяк стала ціха-ціха.
— Колькі ж яна табе дала? — спытала маці, калі Волька вярнулася да кароў.
— Я прасіла семсот, а яна аджалела шэсцьсот семдзесят пяць.
— А колькі Лерка даваў?
— Ён вышэй шасцісот пяцідзесяці не падымаўся...
— Ну во, цяпер яшчэ часцей чараду пасвіць давядзецца,— забедавала маці.— Гэта ж каб вунь тыя,— яна паказала ў бок Вархоў,— былі людзі як людзі, дык бы троху лягчэй было. А то ж адзін, як чалавека дзе ўбачыць, у кусты хаваецца, а другая дзесяць гадоў адну карову дзень у дзень пасвіць.
Мы разумелі, што яна гаворыць пра Казятніка і пра Аксюту.
Ну што ж — у кожнага свой клопат.
Фыр-фыр-фыр-фыр!
І лёгенькі, трапятлівы ветрык неяк вельмі ж ужо спешна прабегся па босых нагах, па руках, патрымцеў над самым тварам і, зачапіўшыся за валасы, хуценька павярнуўся назад — зноў твар, зноў рукі, зноў ногі: фыр-фыр-фыр-фыр !
Адкрыў вочы і ляжаў ціха, усё намагаючыся зразумець, што ж гэта мяне так ласкава разбудзіла.
Сена на хаце было накладзена як не да самага вільчыка. Я ляжаў у ямцы — сена свежае, не паспела яшчэ зляжацца і падмялася толькі пада мною.
Праз выскубленую ветрам дзірку ў страсе пругка біла сонечная раніца — у слупку сонца, што падаў са страхі, як камары перад дажджом, таўкліся пылінкі. Было ціха-ціха. І толькі недзе на двары задаволена і прыглушана сакатала курыца.
Фыр-фыр-фыр-фыр!
Зноў той жа самы ветрык паўтарыў ранейшы шлях.
Ах, во яно што! Гэта ж ластавяняты, якія так прывыклі да гнязда, усё яшчэ па звычцы ныраюць з двара ў цемнаваты лаз, да якога прыстаўлена лесвіца, і настойліва пырхаюць ля таго месца, дзе яшчэ нядаўна на лаціне было іхняе гняздо.
Гняздо гэтае мы ўсе вельмі бераглі. Петрусі і то асабліва не дакучалі ластавянятам: узлезуць, паглядзяць і — назад. Нават маці не давала залежвацца на хаце. «Уставайце,— клікала яна,— а то ластаўкам ластавянят карміць нада». Калі мы складалі сена на хату, хлопцы, як на варце, стаялі ля гнязда, каб не зачапілі яго выпадкова віламі.
Нашы ластаўкі, відаць, запазніліся звіць сваё гняздо, і таму ластавяняты вывеліся ў іх запознена. Іншыя ўжо даўно на сваіх крылах абляталі Жыцькава, а нашы ўсё яшчэ сядзелі ў гняздзе і па-дзяцінаму прасілі ў бацькоў корму.
Час быў збірацца ў вырай, а яны ніяк не маглі акрылець. У Жыцькаве на правадах сядзела ўжо некалькі ластаўчыных сем’яў, дзе і моладзь лятала, як дарослыя.
Мы бачылі, што нашых ластавянят кормяць не толькі бацькі. Часам ля гнязда кружылася па пяць, а то і па шэсць ластавак, і ўсе яны неслі малым у дзюбах нейкую спажыву: суседзі, можа, і злуючыся, усё ж не кідалі нашых адных і, падкармліваючы, цярпліва чакалі, калі вылецяць на крыло малыя.
Аднаго разу ўдзень узлезшы на сена, каб схавацца ад гарачыні, я не ўбачыў гнязда на яго звычайным месцы. На лаціне толькі сіратліва шарэлі рэшткі сухой зямлі, а на сене пад лацінаю валяліся вялікія і маленькія камякі, пер’е, пух — усё, што асталося ад нядаўняга гнязда, а можа, і ад саміх ластавянят.
Раззлаваны, я ледзь не за вушы ўсцягнуў малых на сена — хто ж, акрамя іх, мог разбурыць? Але Петрусі, убачыўшы, што гнязда, якое яны так бераглі, няма, расплакаліся самі. Дзеці плакалі так шчыра, што я паверыў: яны гэтага не рабілі.
Ужо разам мы пайшлі шукаць ката Максіма. Той ляжаў у баразне, лопаў хвастом па бульбоўніку і зацікаўлена назіраў, як грабуцца ў пыле куры. Яго мы агледзелі ўважліва, але ніякіх слядоў разбою не знайшлі: ні на кіпцюрах, ні на зубах не было ні пушынкі, ні пярынкі. Кот Максім, нібы ўсміхаючыся, глядзеў на нас — маўляў, шукайце, шукайце, я нічога не рабіў,— і асабліва не супраціўляўся, калі мы даставалі кіпцюры і старанна іх аглядалі.
Зразумелі ўсё толькі тады, калі ўбачылі ластавянят, якія, моцна ўчапіўшыся лапкамі, побач з дарослымі сядзелі на провадзе, што паціху гайдаўся ад ветру; здавалася, яны вось-вось зваляцца — ластавяняты ніяк не маглі патрапіць у рытм гайдання: дрот — наперад, яны — назад; дрот — назад, яны — наперад.
Ластаўкі самі разбурылі гняздо, каб дзеці хутчэй выляталі на вецер, хутчэй аблётвалі свае крылы: калі не будзе ў іх гнязда, дзе вельмі ж хораша, спакойна і не боязна сядзець, чакаючы бацькоў з кормам, то хочаш ці не хочаш, а давядзецца паболей давяраць толькі сваім маладым рукам — крылам...
Прачнуўшыся, я ціха ляжаў на сене: хоць і ведаў, што нанова ўжо не засну, але і ўставаць таксама неяк не хацелася.
Пачуў, як па маіх нагах нехта асцярожна і моўчкі ходзіць — каб ноччу, далібог бы, спалохаўся. Падняў галаву і ўбачыў, што гэта чорная курыца — відаць, тая, што толькі сакатала на двары,— шукае гняздо, каб пакласціся. Я ўзяў яе за крылле — а нашы куры не баяцца людзей: хлопцы іх прывучылі — і пасадзіў у гняздо, якое было якраз за маёй галавою. Яна сядзела і ціхенька сакатала, як тады на двары — ко-о-о-ко-ко, ко-о-о-ко-ко...
Недзе на вуліцы завурчала машына. Яна пад’ехала ледзь не пад самую нашу хату. Залопалі барты, загрукалі боты, загаманілі жанчыны. Яны, пэўна, злазілі з машыны, весела смяяліся, нават рагаталі. Жанчыны, відаць, прыехалі браць позні лён, які пачынаўся адразу за нашаю хатаю.
Іхняя гаворка мне была добра чуваць.
— Яго, і лёну гэтага, адзін толькі лапік — браць няма чаго. Слоў болей было, чым работы. А то ўсё толькі і чулі: жыцькаўскі лён ды жыцькаўскі лён.
— Яго маглі б і самі жыцькаўцы вырваць.
— Што ты, Лена, смяешся, ці што? Хто табе тут у Жыцькаве лён браць будзе? Тут жа адны пенсіянеры пазасталіся. Гэта ж вунь яшчэ Кагадзеева Волька толькі на працу ходзіць. І то таму, што пасля вайны падмаладзілася, ва ўсіх дакументах маладзейшай запісалася. Цяпер па гадах ёй ужо на пенсіі даўно трэба быць, а па дакументах — рана. Вот ёй зараз і моташна — хоць ты сябе за локаць кусай: і плача, і злуецца, але ж на працу ходзіць.
— Дык ёй жа, казалі, Віцька Пруцень узяўся памагчы.
— Гэты можа, возячы Каранькевіча, закінуць слова за Вольку.
— А Каранькевіч паслухаецца. Старшыня ў нас добры.
— Занадта ўжо добры. І мяккі нейкі... Вось Вобадаў...
— Што ўжо ты, Соня, па ранейшаму засумавала? Зноў Вобадава ўспомніла. Той, бывала...
— А што табе Вобадаў? Па крайняй меры старшыня быў. Хоць баяліся ўсе.
— Бывала, як толькі пачуюць, што яго машына гудзе, хто куды ў кусты хаваецца. Усе ўжо нават па гуку пазнавалі яго «казла» — ён і гурчаў неяк не так. Машыны яшчэ не відно, а ўсе ўжо ведаюць, што Вобадаў едзе.
— Нават п’яныя цверазелі. Азірнецца — і як дасць, дасць каторы ў кусты... «Хавайцеся,— крычалі,— Вобадаў едзе!»
— А той і сам, бывала, казаў: «Я толькі адзін раз па калгасе праеду і ўжо сабе на зарплату збяру».
— Ага, штрафаваў ён многа.
— А помніце, як ён Аксюту, Сахвеіну сястру, з мяшком сена злавіў? «Куды ты, старая, траву нясеш? — пытаецца.— Карове?» А тая ўжо так напалохалася, што і гаварыць не можа. Але ж выкруцілася. «Не, кажа, старшынька, гэта я ўзяла каня бульбу абагнаць, а горача, дык ён не ходзіць, вось я яму і нясу — хай у цяньку паесць, каб і мухі не кусалі».
— А я тваю Аксюту даўно б аштрафавала. Навошта ж яна дзесяць год сваю карову па калгасным пасе?
— Ага, пусціць карову, куды тая ідзе, туды і яна за ёю цягнецца: «Краля, Краля...» За дзень увесь свет сходзіць.
— Вунь летась аж заблудзілася была: карова яе далёка завяла. Аж з-за Гарэлага Моху — з-пад Луфёр, з-пад Піліпёнкава хутара яе разам з кароваю нейкі чалавек у Жыцькава прывёў.
— Не, не кажыце, Вобадаў дзелавы быў. Казалі, спаць клаўся і компас ля сябе клаў — каб з дарогі не збіцца, калі ў сне куды пойдзе.
— А строгі які быў!
— Строгі-то строгі, але гэта, памятаеце, пры ім было, як Васілька малаціў Гальцы ячмень, а потым п’яны разварочваўся, зачапіў за вугал Гальчыну хату і ў груд яе склаў?
— Во табе і строгасць.
— Ці вунь, як Памазок п’яны араў на трактары. Курыў і сп’яну заснуў, відаць, бо папяроска выпала і ўсё сядзенне згарэла. Сам, праўда, паспеў выкуліцца з кабіны — толькі ватоўка задымілася і ватнікі ззаду аж да голага цела выгаралі...
— А гэты во і не штрафуе, і не крычыць, а яго ўсе слухаюцца.
— І парадку ў калгасе болей.
— Гэты, брат, чалавек добры, зычлівы, дабрахотлівы. Кніжак многа чытае — як Надзёжын зяць усё роўна.
Я ўсміхнуўся — бач, і пра мяне ўспомнілі.
— Каранькевіч і з чалавекам пагаворыць, і дапаможа, і шапку перад старым не пасаромеецца зняць. А мог бы закабызіцца: я старшыня, а ты хто?
— Яно і бацька яго таксама чалавек быў харошы. Во ўжо быў камуніст дык камуніст. Нешта дужа многа марак абяцалі за яго. Калі яго, партызанскага камандзіра, злавілі карнікі, вісельню пабудавалі для аднаго. Яму пятлю на шыю адзяюць, а ён высказваецца: «Я іду на вісельню, на якой будзеце павешаны вы».
— Цяпер старшыня картачку бацькаву вялікую зрабіў — ці бачылі вы ў яго дома, як не на ўсю сцяну вісіць? І за свае грошы на тым месцы, дзе бацьку павесілі, помнік паставіў. Аж з усёй вобласці экскурсіі прыязджаюць паглядзець.
— А ці помніце, як ён Глеўчыка прысарамаціў? На што ўжо ў таго скура тоўстая, а і то пачырванеў.
— Гэта ты, Аўдуля, пра тое пазалеташняе жніво, калі Каранькевіч толькі за старшыню стаў?
— Ага. Гэта ж паслухайце, хто не чуў. Недзе з абеду сказалі Каранькевічу, што ў Глеўчыка камбайн стаў. Што ні робяць, ніяк завесці не могуць. А тут жа самае жніво па-мойму, гэта тады мы якраз па снапу якому, па бункеру ў дажджу праліўнога кралі зерне. Каранькевіч туды. Скінуў пінжак, рукавы закасаў: «Дайце-тку я пагляджу». А Глеўчык стаіць ля камбайна і ўсміхаецца. Пакалупаўся-пакалупаўся старшыня ды і змікіціў. «У цябе там,— кажа да Глеўчыка,— выпадкам няма дзе лішняй свячы ў кішэнях? А то старая выпала». Глеўчык, і сапраўды, дастаў з кішэні свячу, а сам усё будзіць казаць: «Во, чорт, паламаўся камбайн». Каранькевіч слухаў, слухаў, а пасля не вытрымаў: «Я табе пакажу, паламаўся! Ён паламаўся таму, што ў твайго дваюраднага брата вяселле сёння. Дык так бы і сказаў, а то выдумляе абы-што, каб на вяселле не спазніцца». Глеўчык і не ведаў, што Каранькевіч акадэмію скончыў і машыны ўсе знае лепей за яго. Старшыня асабліва і тады не сварыўся на камбайнера. «Ладна, кажыць, ідзі гуляй вяселле сваё. А я да вечара на тваім камбайне пажну. Толькі табе трэба было адразу сказаць, што і да чаго. А ты выдумаў — свячу хаваць...»
— Нашто бога гнявіць, харошага мы сабе старшыню выбралі.
— Ён во і пенсіянераў гэтых жыцькаўскіх зразумеў. Вобадаў той быў як узяўся, як разышоўся: «За месяц пассяляю ўсіх у Азярычына! — крычаў.— Што ж гэта палучаецца? Там у нас дамы каменныя, кватэры гарадскія, газ, асфальт усюды — старыя, калі захочуць, дык і ногі памачыць не змогуць,— а яны яшчэ ўпіраюцца, не хочуць ісці. Восенню ж у гэтым Жыцькаве гразь — не вылезці, зімою холадна ў хатах, а яны не ідуць. За месяц ссяліць!»
— Ён і электрычнасць у Жыцькава не хацеў праводзіць. Адно злаваўся: «Навошта слупы псаваць — усё роўна ссяляць будзем».
— А Каранькевіч па-другому разважыў. Тады на праўленні казаў: «Не, няхай ужо яны, нашы пенсіянеры, застаюцца там, дзе ўсё жыццё сваё пражылі. А то перавязём іх сюды, у наш новы пасёлак, а тут трэба пачынаць новае жыццё. Нашым маткам гэта будзе цяжка. Новае жыццё нада пачынаць, каб наноў жыць, ім жа — позна ўжо. Яны не прывыкнуць сядзець склаўшы рукі ў нашых камяніцах».
— А можа б, хто і захацеў?
— Дык няхай і пераязджае ў Азярычына. Каранькевіч жа казаў: кожнаму хоць зараз кватэру дадзім.
— Чаго яны туды паедуць, ім жа і тут добра.
— І праўда, што вунь тваёй Ручалісе абыходзіць? Дзяцінець пачынаюць ужо на старасці.
— Ды што гэта ты на яе так злуешся?
— А як жа, Ганна, не злавацца. Была баба як баба, а толькі памёр Ляксандра, яна адразу — трах! — валасы свае перафарбавала, хустку на плечы спусціць і трасе патламі, як дзеўчанё якое семнаццацігадовае. І ні сораму, ні стыду. Хоць бы ўнукаў трохі варавалася — табе ж, баба, ужо шэсцьдзесят пяць гадоў.
— Дык яна жаніха хацела знайсці.
— І знайшла. Прыласіла Рупянька. Ды так ужо жалеіць яго. Палку дроў не дае адсекчы: «Пецечка, ты ж стаміўся, ты ж сядзь, ты ж адпачні».
— А свайму Ручалю дык і прысесці не давала. Ледзь што — у крык: «Ты толькі і сядзіш, каб ты седнем сеў! Другія мужчыны працуюць, а ён толькі б і сядзеў...»
— Дык яна ж, кажуць, яго і забіла. Сядзеў за сталом, а яна яго нейкім матузом агрэла, дык ён і скаціўся з услона.
— Ну, не кажы — матузом не заб’еш. Відаць, яна ўжо яго мёртвага сцебанула. Мусіць, ад гарэлкі атохся.
— А гэтага новага беражэ.
— Яна вунь, кажуць, і Моці Прутнёвай знайшла жаніха.
— Ага, і я таксама чула, як сама Моця хвалілася: «Цяпер я ўжо ведаю, хто мяне два гады любіць».
— А дзе ж яе жаніх хоць жыве?
— Моця кажа, што другая дзярэўня ад гарадка. А як пачалі распытваць, па які бок ад гарадка, дык яна і сама не ведае.
— А ёй, можа б, і нада быў, Моці тваёй, які чалавек у хаце. А то яна адна, як воўк. Так і звіхнуцца можна.
— Дык вы ж, відаць, помніце, як яна гады са два нешта дужа лоўка загаворвацца пачала. Сядзіць тады на стозе сваім, што на ракорд касіла, медуніцу выбірае і скідае далаўкі. «Моця, што гэта ты робіш?» А яна: «Ай, вам лёгка гаварыць, у вас ужо стагі паабмералі, папрымалі. А мой жа ніхто не прыме, пакуль я медуніцу не выкіну».
— Хопіць вам ужо, дзеўкі, абгаворваць усіх. І мы ж самі не з адных цвятоў сабраныя.
Жанчыны змоўклі. Нейкі час было ціха. Але нядоўга — хто ж гэта ўцерпіць, хто ж гэта зможа маўчаць, калі працуеш такою талакою. І таму неўзабаве зноў загаварылі:
— А ці чулі вы, як наш Сліндук хадзіў да Тамарынай маткі адрас Тамарын прасіць?
— Ну? — пачулася аж некалькі зацікаўленых галасоў, якія ўзрадаваліся, што размова пачынаецца зноў.
— Каб мне з гэтага месца не сысці, праўда. Кажуць, што ледзь на калені не станавіўся — так прасіў яе віцебскі адрас.
— Божачка, божачка, што гэта толькі робіцца,— забожкала не маладая ўжо — чуваць па голасе жанчына.
Зноў нейкі час на полі было ціха.
— А ў Тамары ўжо двое дзетак — яшчэ радзіла...
— Ну, няхай і гадуюцца здаровенькія, без гэтага ж нельга жыць — жанчына павінна хоць адно дзіця радзіць.
— Ага, і праўда, Соня. Вунь помніце, як у Шыбекавай спачатку дзяцей не было. Яны ўжо збіраліся з дзетдома браць — Шыбекава, бывала, і на грудзі сабе наверціць чаго папала, і на жывот усе хусткі пазакручвае — каб людзі падумалі, што яна ў палажэнні.
— А як Юльцы Сёмачкінай дзіця хацелася? Помніце, як яна, бяздзетуха, вялікую-вялікую ляльку купіла сабе,— ну як твая, Марфа, Галя — плаццяў ёй папашыла, у хаце памыець, адзенець яе, пасадзіць на ўслоне, валасы ёй будзіць расчэсваць і ўсё гаворыць, як з жывою. Спачатку думалі, здурнела баба. Аж не. Як толькі радзіла — так адразу і забылася на свае дзівацтвы.
— Яна, бабы, нараджалася, паспела. Другі хлопец то ўжо ад мужыка, а большы дык яна і сама, відаць, не ведае чый.
— Пра Сёмачкіну мы ўжо і забыліся. Калі тое было — ці варта ўжо і ўспамінаць. Вунь і Прутніха таксама дачку ў дзеўках знайшла. І бачыце, якую выгадавала — замуж выдала.
— І Соня вунь весялёўская адна хлопца свайго выгадавала.
— Што ты Соню раўняеш! Соня ж не проста так радзіла, каб ты ведала. Соня ж так любіла Сашку Дзянісавага, так любіла. І цяпер яшчэ любіць.
— Казалі, яна і сёлета ўгаворвала Сашку перайсці да яе.
— Што табе «казалі», калі я сама чула, як яна гаварыла: «Каб ён толькі са мною жыў, дык я яму б кожны дзень ногі мыла і тую б ваду піла...»
— А Сашка ж і сам ад сына не адказваецца. Дзе стрэне, дык і павітаецца: «Здароў, сын!» — «Здароў, бацька!» — адкажа той.
— Ага, ён усюды так і гаворыць: «мой сын», «з маім сынам».
— А сваю Шуру вельмі ж ужо лоўка б’ець. Кажуць, што яна ўжо на адно вуха зусім не чуе.
— Ай, неяк у яго ўсё абы-як пайшло. І яму пад пяцьдзесят ужо, а яно ўсё ніяк не навядзецца.
— Глядзіце, сёлета ён нешта бацькавіну не касіў. Так жа кожнае лета і араў, і касіў — як сваё ўсё роўна.
— Тады і касіў, як з брыгадзірам у дружбе быў. Паставіць яму гарэлкі, а той пасля і не глядзіць у яго бок. А калі і глядзіць, дык нібыта нічога і не бачыць.
— А цяпер во пабіліся, дык ужо кукіш і выкасіш.
— А я гляджу, такая трава высокая, як траста, стаіць — аж пабялела, перастоеўшы,— Лізка вунь жала ды хату крыла.
— Дык ён жа цімафееўку на бацькавым гародзе падсяваў.
— Вельмі ўжо асмялеў твой Сашка.
— Я ж сама бачыла, як ён з Гардзеем біўся. Стаяла во так во, як да цябе, Ганна.
— Гэта ж нада, на брыгадзіра і то кідаецца.
— Сёлета ж Каранькевіч да дваццатага ліпеня забараніў сабе сена касіць. Кажа, у калгас накосім, а тады — сабе. Травы ж па нашых кустах на ўсіх хопіць. Каранькевіч забараніў, а ён, бачыце, вязе сабе. Нікому, бачыце, нельга, а яму — можна. Пан гэткі знайшоўся. Сустрэў яго Гардзей — я думала, і тут ён вочы адверніць. Не, чую, спыняе: «Ты куды гэта вязеш?» — «Як куды — дамоў».— «Скідай зараз жа». А той саскочыў з возу і біцца да Гардзея: усё пугаўём яго, пугаўём таўчэць. Ды такі ўжо ўчэпісты — ледзь адцягнулі ад брыгадзіра.
— Твой Гардзей і сам ладны, Хвеньку таксама б’ець.
— Б’ець-то б’ець, але ж і любіць.
— А яго ж Матруна Дзенісёнкава вунь як любіла. А тады во як выйшла за млынароўскага Мікалая, як звёз ён яе ва Унукава пад Маскву, дык на ўсё і забылася.
— Ага, кажуць, цяпер яна там жывець і гора не бачыць. Мікалай на ядроме працуе, а яна ля хаты, ля агарода.
— Хто гэта расказваў — быў там у іх у гасцях, дык усе лётчыкі мужыку яе зайздросцяць: «Во ўжо ў Мікалая жонка дык жонка — і агурок пасадзіць, і памідорына ў яе саспее».
— А гэта во, бачыце, і пасадзіла Гардзея. Хвенька — не Матруна. Зачапіў ён яе, а яна ў сельсавет заявіла. Яго ж тады па яе заяве на два гады былі і пасадзілі. ^
— Хвенька сама расказвала, як ён у турму збіраўся. Кажыць, падышоў да яе, пацалаваў і будзіць гаварыць: «Даруй, Феня, што так выйшла. Толькі чакай мяне».
— Як у кнізе ўсё роўна...
— Ага, другі дык бы яшчэ больш на хвост стаў — жартачкі ж, жонка ў турму пасадзіла! А гэты — як чалавек пайшоў.
— І работу ён знае — гадоў жа дваццаць ужо брыгадзірам.
— Канечне, ён жа не раўня маладым.
— Вунь у Млынарах шустры такі брыгадзір з’явіўся — з тэхнікума хлопец. І — эх! — адразу кіраваць. Прыбег на луг пасля абеду і крычыць на баб, чаму сена не калоцяць. А тыя смяяцца з яго пачалі — хто ж гэта сена нанач трасе? Тады ён адразу назад — і як узяўся абмаўляць дзяўчат, што па яго ўжо загадзе растрасаць пачалі: «Што, вы сена згнаіць хочаце, ці што!..»
— Ай, бабы, вы ўжо як нагаворыце, дык палучаецца, што гэта цехнікум яго сапсаваў. Другая і матка вінаватая. Вунь як Арына наша. Толькі што, дык і вучыць малога: «Дай, сынок, дзядзьку ці цётцы кукіш». А то, паслухаўшы вас, можна падумаць, што і вучыцца нікому не нада.
— Не выдумляй ты, Маруся, абы-чаго! Так жа ніхто не гаворыць.
— То, можа, мне і здалося, бо мая старэйшая, што ў дзесяты клас сёлета пойдзе, таксама ўсё просіцца: «Мама, я так ужо хачу вучыцца, так ужо хачу». На настаўніцу, кажа, хачу вывучыцца.
— Дык хай у інстытут паступае. Папрасі Надзёжынага зяця. Ён жа там нейкі кандзідат. На ўрокі да студэнтаў ходзіць.
Жанчыны зноўку гаварылі пра мяне.
— А вы думаеце, ён мяне слухаць будзе?
— Паслухаіць, нідзе не дзенецца. Ты ж з яго Веркаю ў дзяцінстве дружыла — лялькі былі адны, пірагі з гліны разам пяклі.
— Калі не цябе, дык жонкі паслухаецца...
— Значыць, і ты, Маруся, сваю ў навуку пасылаеш. Вучы, вучы, але глядзі, каб яна потым маткі не саромелася.
— Як вунь Шыбекава экскурсаводка. Прыехала дадому дый будзіць казаць на Алену: «Нешта ты, матка, адзелася, як дзеравенская баба».
— Або, ці гэта яна здурнела, дзяўзно гэта? А якой жа яшчэ яе матцы быць? Канечне, дзеравенская...
— А можа, яна хацела, каб і Алена пазногці красіла, як яе турысты, якім яна горад паказвае?
— І за ўсё цалюткае лецечка рукі ні да чога не прыклала.
— Алена нешта зрабіць ёй загадала. А яна ні духа: «Я, мама, прыехала сюды не работаць, а адпачываць. Я цэлы год работала».
— Або, дык а што, Алена цэлы год гуляла?
— Нічога, затое яе сыны — мілыя мальцы. Хоць і генералы. Адзін вунь гной з хлява выкідаець, другі — свінням храпу сячэць.
— А Дзіна ўсё Басцялу цярэбіць, усё натацыі чытае яму.
— А што той Басцяла, хлопец як хлопец. Толькі, праўда, на Шыбекаў неяк не падобны.
— Як гэта не падобны? Адзень вунь і яму генеральскую форму, дык чысты Паўлік будзіць.
— Во бабы дык бабы! Хоць бы ўжо троху памаўчалі. А то мелюць і мелюць языкамі! Лён лепей бярыце!
— Або, а мы што робім? Мы ж і бяром твой лён. Няхай нам Каранькевіч і за гэта «дзякуй» скажа, што мы ў нядзельны дзень на працу выйшлі. З нас і так смяяцца будуць: «Глядзі ты на іх, як з голаду дохнуць — і ў выхадныя работаюць».
— Во бачыце, бабы, як мы папанелі. Даўней бы дык уся вёска смяялася, каб хто ў самае жніво сабе выхадны зрабіў, а сёння ўжо смяюцца, што нехта на работу ў нядзелю выйшаў.
— Даўней, даўней! Ты ж знаеш, якія мы дурныя даўней былі. Бывала, кабана заб’ём, сала ў вушацік складзём — не знаю, калі, можа, свежыны крошку якую паспытаем, а калі і не,— а тады старым, леташнім, душымся. А гэта да наступнага года блюдзём. Яно пагоркне, з’ялчае, пажаўцее — скваркі як смажым, дык хоць ты з хаты выходзь, так пахніць. І карову доім, а сыр і смятану ў бочку. Дый масла туды. Усё ж пасты, скаромнае есці нельга...
— Кінь ты, Марфа! Якое там масла, якое сала! Баўтухі, бывала, якой наядзёмся ды і паляжам спаць на саломе, як цяляты.
— А цяпер і грошы некаторыя складаюць, не тое што сала.
— А і праўда, Антаніна. Вунь Гусіха панахавала абы-дзе грошай — і за абразы панаклала, і за шпалеры панаторкала,— а мышы ўзялі ды і паелі.
— Яна ж у банк іх насіла — прынесла, кажуць, распехціла свае торбы... І ёй абмянялі.
— Абмянялі толькі тыя, дзе нумяры засталіся. А без нумяроў так і прапалі.
— А на чорта тваёй Гусісе тыя грошы? У яе ж і так іх столькі, што адной і на печ не ўскінуць.
— А яна ўсё калоціцца за работу — здаецца б, усё пад сябе заграбла. Вока такое дужа завідушчае.
— Вунь і цяпер на работу ўсёю сям’ёю ходзяць. І матку старую, і дзяцей малых прывядзе, а потым усё на сябе запісвае.
— Гэта яна перад пенсіяй. Хоча апошнія гады многа палучаць, каб пенсія большая была.
— Грашаваць баба любіць, а парадку ў хаце няма.
— Пылу, пылу... Як толькі хто ў хату зойдзе, яна хуценька галень у рукі і — эх! — пралысіць, пралысіць, пыл слупам паднімаючы, пасярод хаты, і садзіцца ўжо — бытта ў яе і парадак. І сукенку якую пранікам пацопае, пацопае — ды і ўсё...
— Усё ордэн хоча палучыць.
— Вобадаў бы ёй даўно прэмію даў — на работу яна дужа ўедная.
— А Каранькевіч не толькі на работу глядзіць. Кажа, нада, каб і чалавек быў сучасны, перадавы, без перажыткаў.
Жанчыны доўга гаварылі пра ўзнагароды — хто атрымаў, а хто не, каму трэба даць, а каму, на іх думку, можна было б і пачакаць.
— Хадзі-тку, Надзёжа, сюды, пасядзі каля нас,— паклікалі жанчыны, відаць, убачыўшы ля хаты маці.— А то ўжо нейкі дурань казаў, што ты памерла.
— Агату! Тады я доўга жыць, відаць, буду,— адказала маці і, мусіць, падышла да жанчын, якія, мусіць, прыселі адпачыць.
Я злез з гарышча.
Ластаўкі сядзелі на жэрдачцы-прывязцы, якая далёка вытыркалася са страхі, і нібы купаліся ў сонцы.
Падбег наш Пятрусь. Круцячы пальцам у вуху, сказаў:
— Тата, тата, а ты ведаеш, у маё вуха ўляцела пчала — думала, што гэта кветка. Праўда ж, яно на кветку падобна? Гудзела там, поўзала — мёду, відаць, шукала...
— Ага, мёд у яго ў вушах. Толькі што... Там адзін пясок ды зямлю і знойдзеш. Ідзі ўжо спаласні вадою сваю кветку.
Сын пабег у сенцы — мыцца. На льне ўсё яшчэ гаварылі жанчыны, але з-за хаты іх размова чулася глуха.
— Ціві!
І ўсе ластаўкі — і старыя і маладыя — як па загаду ўзняліся з прывязкі і, адны звыкла і лёгка, другія хапатліва, няўмела і баязліва, нібы топячыся ў паветры, махалі крыллем, кружачыся над хатаю. Ластавяняты стамляліся рана і цэлілі, каб як найхутчэй зноў сесці на страху, але строгае «ціві!» не падпускала іх нават блізка і вяртала ў неба.
— Ціві!
І ўсе (старыя — абыякава, маладыя — стомлена і радасна) садзяцца на страху і дружна паварочваюць у адзін бок свае жоўтыя дзюбы — туды, дзе небяспека, дзе стаю я.
— Ціві!
І з розных канцоў страхі ластавяняты злятаюцца на прывязку, садзяцца адно ля аднаго і раскрываюць дзюбы: паляталі, а цяпер не грэх і перакусіць, падсілкавацца. І нашы ластаўкі, і чужыя, што чакаюць іх, ловяць мушак і нясуць у шырока адкрытыя дзюбы. Па чарзе: першаму з краю, а затым — другому, трэцяму. І ўжо ранняя хітрасць: адно, буйнейшае за іншых, што сядзела з краю, атрымала сваю долю, а тады адсунула на сваё месца суседа, а само пераляцела на ягонае: каб яму далі яшчэ. І, атрымаўшы другую порцыю, сядзела задаволенае: маўляў, тут жа няма нічога дрэннага, усё па чарзе, усё па парадку. А адсунутае ластавяня, колькі ні разяўляла дзюбу, колькі ні крычала, так і засталося без сваёй мушкі — старыя ластаўкі добра ведалі, што гэтаму месцу яны ўжо далі, і не разумелі, чаго малое крычыць.
Падышоў бліжэй, узняў руку, каб перасадзіць пакрыўджанага на сваё месца — прывязка ж не зусім высока, і пры жаданні, стаўшы на дыбачкі, можна яе дастаць,— як раптам пачулася:
— Ціві!
І ўсе паспешна ўзляцелі ў неба. Акрамя аднаго усё таго ж пакрыўджанага ластавяняці, якое, відаць, так уважліва чакаючы, што і яму дадуць ежу, не пачула нават строгага загаду.
Я дакрануўся пальцамі да прывязкі — ластавяня спакойна сядзела на месцы і вельмі ўважліва глядзела не на мяyе, а на старую ластаўку, якая прыляцела і села зводдаль.
— Ціві!
Гэты загад, відаць, азначаў: «Маўчы — побач небяспека!», і ластавяня сцішылася — быццам яго і няма, быццам яго і не бачаць. Я гладзіў пальцамі хвост — яyо не ўзлятала, не пішчала. Быў жа загад «ціві!» — «маўчы», а само ластавяня яшчэ yе навучылася, як сябе паводзіць у кожным новым выпадку. І я адчуваў, як яму не церпіцца, як хочацца ўзляцець, не зважаючы на загад.
Калі я адышоўся, зноў пачулася:
— Ціві!
І ластавяня хуценька ўзнялося ў неба. Тады падумалася: якое ж яно ўсёмагутнае ў ластавак, гэтае кароткае слова «ціві»! І колькі ім можна пераказаць усяго, і колькі яно змяшчае ў сабе слоў, і колькі ўсялякіх адценняў, якія не ловіць нават наш чалавечы слых.
Нехта побач кашлянуў.
Я азірнуўся: на двары стаяў незнаёмы мужчына, глядзеў на мяне, на ластавак.
— А гэтыя, бач, і чакаюць, не ляцяць у вырай,— сказаў ён.— Дзе б гэта людзі так чакалі. Ужо даўно крык бы паднялі: во, не сабраліся, а іх чакай, а з-за іх і нас зіма заспець можа...
Потым пастаяў і сам сабе адказаў:
— Хаця і людзі, дзе нада, адзін аднаму памагаюць. Вунь у нас на вайне баец мёртвага ўжо таварыша на сабе з разведкі прынёс. Нёс, хоць і ведаў, хоць і разумеў, што той ужо мёртвы...
Мужчына прыйшоў прасіць, каб мы памаглі яму,— сагнулася рама ў ільноцерабілцы, і яны з трактарыстам нічога не могуць зрабіць.
На вуліцы ўжо стаяў трактар з ільноцерабілкаю. Ля яго сядзеў Андрэй і курыў, перакідваючыся словамі з трактарыстам.
Разам мы засадзілі жэрдзь і выпрамілі раму.
Трактар загуркатаў і зноў павёз ільноцерабілку на поле — браць лён.
З боку аўдзейкаўскай дарогі пачуўся рып Ранікавага веласіпеда.
— Глядзі ты, нешта і Толя ў такую рань да Кагадзея едзе,— здзівіўся Андрэй і патушыў недакурак.— Пайшлі згароду гарадзіць — бачыш, каровы абярнулі. А то маці зноў крычаць пачне: «Расселіся тут...»
Пахла сенам, шчодра свяціла сонца, узрадавана пасля халаднаватай ночы гудзелі мухі.
Разышоўшыся па полі — кожная са свае постаці,— перагукваліся жанчыны.
Хораша вось так, стаміўшыся, глядзець, як плывуць каля сонца і імкліва наплываюць на яго белыя, светлыя і чыстыя хмаркі, калі нават здаецца, што бягуць не яны, а само сонца, спяшаючыся, коціцца ў другі бок па блакітным небе — яно ўсё вышэй і вышэй, небасхіл усё далей і далей,— хораша тады, зажмурыўшыся, ляжаць у траве пасля ўтомнай дарогі ці пасля цяжкой працы, ад якой нават сам адчуваеш, як наліваюцца мускулы і труцца аб сарочку,— хораша вось так, расслабіўшы ногі, якія аж гудуць, ляжаць на спіне ў атаве і думаць — ляніва і няспешна,— ці пра тое, што ў цябе незваротна прайшло, мінула і зараз дзесьці вельмі далёка-далёка; ці пра тое, што яшчэ будзе і што зманліва дражніцца наперадзе; ці нават пра тое, што здарылася менавіта сёння, толькі што; перабіраць у паспакайнелых і пацішэлых думках нейкі год, гадзіну ці, можа, усяго толькі невялічкую ўспышку часу. А можа, і наогул нічога не думаць, а проста вось так цешыцца, што ляжыш у гэтай ціхай і зялёнай траве, якая адскочыла пасля касьбы, проста дыхаць гэтым карагодам блізкіх да восені пахаў — прымятай травы, ціхага сонца, захаладалай вады і далёкага блакітнага неба — і ўсміхацца, што цябе не баіцца матыль, які сеў ледзь не пад самым тваім носам на травіну, спакойна разглядаць зблізку яго трапятлівае, далікатнае крыло і радавацца цішыні.
А што гэта такое, цішыня? Можа, яна — якраз вось гэты бязгучны супакоены шум трапяткіх матылёвых крылаў, якія лёгка і даверліва дакранаюцца паветра — нібыта і самі яны тое паветра? А можа, гэта якраз той зялёны трэск, з якім выпростваецца прымятая нашымі цяжкімі нагамі трава, ад якога, магчыма (а чаму не можа быць і такое!), глухнуць маленькія мурашы? А можа, цішыня якраз і ёсць тое шухкае пазвоньванне, вельмі ж падобнае на пазвоньванне льдзінак у карытцы з бярозавікам, пазвоньванне, з якім віруе ў галінах незаўважны пад карою напорысты сок.
Вось так во рынешся дзе-небудзь пасярод лугу ці на беразе рэчкі ў шчыкатлівую траву, зарыешся ў яе носам ці падкладзеш рукі пад галаву, будзеш ляжаць доўга, не варушачыся, не спрабуючы нават адхінуць травіну, якая казыча ля носа, неяк ляніва ўсведамляючы, што на гэты час усё: і машыны, і спрэчкі, і нарады, і штодзённая мітусня — асталіся недзе далёка-далёка, і ўжо вось тут, у траве, яны ўяўляюцца, як нешта нерэальнае і неакрэсленае; будзеш ляжаць і аж захлёбвацца ад замілавання да зямлі, да травы і нават да самога сябе, будзеш як заведзены паўтараць адно і тое — сваю даўнюю думку, якая нібыта і стала ўжо тваёю нейкаю праграмаю — маўляў, на зямлі трэба хадзіць толькі пехатою і басанож; будзеш ляжаць і як не спяваць ад усведамлення, што, нарэшце, не размінулася з табою шчасце і падпільнавала вось тут, на далёкім ад бойкіх дарог лузе.
А потым спахопішся — якое там шчасце! Проста табе прыемна — і ўсё. Бо шчасце — гэта заўсёды нешта недасягальнае. Яно — толькі наперадзе. І калі ты дасягнуў, дамогся таго, чаго так ужо да няўсцерпу чакаў,— табе робіцца вельмі ж ужо радасна, і ты, задаволены і зняможаны, лічыш, што гэта і ёсць шчасце. А пройдзе час, і зноў заўважаеш, што гэтае шчасце блякне, робіцца будзённым жыццём, а ты, нудзячыся ад яго, пачынаеш сумаваць і тужліва чакаць нечага такога, што яшчэ наперадзе, што непазнана, як музыка, турбуе цябе і прымушае шчымець сэрца. Шчасце — гэта не тое, чаго ты дасягнуў. Відаць, шчасце нельга ўзяць у рукі і разгледзець, бо шчасце — гэта заўсёды лінія гарызонта: а на яе не паступіш нагою.
А гэта проста радасць. Радасць чалавека, якому ўсё ж сяды-тады не шкодзіць пабыць толькі сам-насам з сабою. І яшчэ — з цішынёю. Бо кажуць жа, што і звяры ў звярынцы, не прывыклыя да чалавечых вачэй, паміраюць ад уважлівых позіркаў. Толькі гэта, відаць, няпраўда: народжаныя вольнымі, звяры проста паміраюць у клетках ад свае звярынае крыўды і бездапаможнасці.
Але і пастаянна чалавек таксама не можа жыць у радасці, бо той, хто ніколі не ўведаў, што такое расчараванне, сум, боль, сумненне, мусіць, не можа быць ні радасны, ні, тым больш, шчаслівым: адкуль яму будзе знаёма тая змена настрояў — ад балючага да прыемнага,— якая, можа, ужо сама па сабе і ёсць радасць.
Калі ўсё ідзе добра ў тваім жыцці, калі табе ўсё ўдаецца, калі ты ходзіш, як на свяце, вельмі ўрачысты, а над табою — музыка, музыка, музыка, ты і сам ужо, непакоячыся, пачынаеш бачыць, што тут нешта не так, што так доўга не можа быць; пачынаеш падазрона прыслухоўвацца — нешта ж павінна здарыцца. Нават міжволі чакаеш чагосьці невядомага — таго, што разбурыць гэтую аднастайную музыку насалоды. І калі здараецца гэтая непрыемнасць, ты прымаеш ужо яе, як і трэба,— маўляў, цяпер усё стала на месца, усё пайшло, як і мае быць у жыцці,— і пачынаеш чакаць новае радасці.
Кожны бачыў, як узыходзіць сонца,— а гэта ўжо радасць; кожны ведае, як пачынае варушыць зямлю расток,— гэта таксама радасць; кожны чуў, як шумліва перагаворваюцца паміж сабою дрэвы і пераспеўваюцца птушкі,— і гэта таксама радасць. Ды яшчэ якая!
А я ж яшчэ бачыў вясёлку над лугам, напалоханым толькі што адшумелым ліўнем-навальніцаю. Бачыў, як лопаецца пупышка, чуў, як крэкча мурашка, напінаючыся над ігліцаю. І хто можа сказаць мне, што я не ведаў радасці?!
Да таго ж і чаканне радасці — само па сабе ўжо радасць...
Маё вялікае і даўняе жаданне — ва ўсім будзённым бачыць урачыстасць і радавацца ўжо нават аднаму таму, што мы, людзі, сварачыся і мірачыся, лаючыся і сябруючы, усё ж жывём на гэтай цудоўнай зямлі.
Відаць, не аднаму мне хацелася б нарадзіцца ў сям’і садоўніка ці лесніка — каб кожны дзень быць з дрэвамі і краскамі. Але ж бацькоў не выбіраюць...
Травіна казытала ля вуснаў. Я падзьмуў на яе — думаў, ададзьму. Але яна, як стальная, спружыніла, ад чаго было яшчэ больш казытліва.
Падумалася: «Відаць, вельмі хораша адчуваюць сябе ў гэтай прыродзе дзеці. У іх усё проста — «ты будзеш мятлушкай, а я цябе буду лавіць». І ловяць гэтую вялікую мятлушку на дзвюх нагах, якая махае рукамі, пераймаючы крылле...
У небе плаўна, спакойна ляталі птушкі. Іх лёт здаваўся нейкім бяздумным, бязмэтным: думалася, яны крыляюць проста так.
Саднела плячо. Спачатку я не думаў асабліва, ад чаго. Потым успомніў: ад крыгі, якую я нёс да ракі.
— Ну што, рыбакі, адпачылі? — нарэшце сказаў Андрэй і, узняўшыся, сеў.— Можа, далей пойдзем?
У рыбу, калі быць шчырым, ісці мне не хацелася. Але Андрэй прынёс ад некага з Весялёвак крыгу і настойліва ўгаворваў мяне аж да таго, пакуль я не згадзіўся. Але ж ля крыгі трэба абавязкова хадзіць траіх — двое з бакоў, а трэці ззаду, за «дзеда»,— і Андрэй падаўся да Шыбекаў.
— Паспрабую генералаў угаварыць. Яны ж таксама скора паедуць, а ў рыбе яшчэ не былі,— і, ужо адышоўшыся, павярнуўся і пашкадаваў: — Шкада, што Басцялы іхняга няма. Той бы адразу згадзіўся: «О, добра, добра, от гэта ідэя. Светлая твая, Андрэй, галава. Словам, пайшлі — вы наперадзе, а я, як менш вопытны,— за «дзеда».
Хутка Андрэй вярнуўся з Паўлікам, сапраўдным генералам. Другі Шыбекаў сын — малодшы лейтэнант — ісці ў рыбу адмовіўся, спасылаючыся на прастуду.
Павел прынёс з сабою стары таптун, які валяўся ў іх ля дрывотні, і мы, апрануўшыся цяплей, абуўшы гумовыя боты, сабраліся ісці. Я не хацеў апранаць фуфайку, але Андрэй змусіў:
— Ты не фарсі асабліва. У рацэ ж давядзецца аж па самую шыю стаяць. А вада, сам знаеш, халодная ўжо — Ілля ўкінуў гнілля,— яшчэ прастудзішся. На мяне тады і матка, і сястра накінуцца: «Звёў мальца». А фуфайка ўсё ж грэць будзе.
— Ага, так у вадзе нічога, а вось у грудзі непрыемна холадна бывае — аж закалоціць,— падтрымаў яго і Павел.
Больш за ўсіх радаваліся гэтаму паходу Петрусі. Той і Гэты ішлі ўперадзе нас і, перабіваючы адзін аднаго, размахваючы цэлафанавымі мяшэчкамі — іх яны панабралі з сабою,— спрачаліся, у які і якую рыбу будуць класці.
— А мы во сюды во самоў упусцім! — крычаў Той.
— Не, самы вялікія. Іх во ў гэты мяшэчак трэба: ён большы,— не згаджаўся Гэты.
— Ён хоць і большы, але дзіравы — самы павылазяць,— сумняваўся Той.
— Гэта шчупакі павылазяць, яны ж тонкія і вострыя, а самы — не, самы тоўстыя,— стаяў на сваім Гэты.
— А калі разам? — задумваўся Той.
— Дык яны ж паб'юцца, відаць,— не ведаў, ці падтрымаць брата, ці пярэчыць яму, Гэты.
Паслухаць іх — у хлапчукоў ужо былі поўныя мяшэчкі. Што там толькі не плавала: і карасі, і язі, і плоткі, і ментузы, і нават доўгія, як вужакі, уюны, якіх тут завуць піскунамі.
Няспешна кралася між кустоў вузенькая сцяжынка, сцярожка рассоўваючы ў бакі голле. Яна абыходзіла круглабокія, быццам шары, клубы лазнякоў — такія круглыя, што нават здавалася, нібыта гэтыя кусты нехта знарок, як на клумбе, падстрыгаў. Там, дзе ля сцяжынкі стаяць бярэзіны, кідаюцца ў вочы і вельмі ж свецяцца — і пад нагамі, і крыху воддаль — жоўтыя паскурчаныя лісткі — акурат лісічкі: аж хочацца нагнуцца і падняць.
Мы з Андрэем па чарзе нясём крыгу, а Павел — свой таптун. Дзеці бягуць паперадзе.
Сцяжынка віхлянула ўлева.
— Дзень добры, пяціюрадны дзядзечка,— чуецца голас Гэтага.
— Здаровы, мальцы! — адразу ж адказвае яму мужчынскі.
Хоць з-за кустоў і не відно, з кім размаўляюць хлопцы, мы ведаем, што гэта Казятнік,— дзеці неяк пачулі, што ён даводзіцца ім далёкаю раднёю, і зараз пры сустрэчы ўспамінаюць пра гэтае сваяцтва.
Казятнік ужо вітаўся з хлопцамі за руку, гаварыў з імі, распытваў, куды яны ідуць, але як толькі ўбачыў нас з таптуном і крыгаю — адразу ж сігануў у кусты і недзе там стаіўся: быццам яго і не было. Толькі козы, якія ўсё яшчэ, не зважаючы на нас, пасвіліся непадалёку, напаміналі, што ён, відаць, яшчэ не патушыўшы ўсмешкі, якая загарэлася ад сустрэчы з хлопцамі, сядзіць недзе ў кустах і з-за галінак сочыць за намі.
— Сцяпан, хадзі закурым! — паклікаў яго Павел, але кусты не зварухнуліся.
— Дзівак чалавек,— пачакаўшы, сказаў генерал, і мы, зганяючы са сцяжынкі коз, якія нехаця, мэкаючы, уступалі дарогу, пайшлі да Дубоўкі — якраз на тое месца, дзе, як сцвярджаў Андрэй, раней было столькі рыбы, што хоць ты лаві яе рукамі.
— Ты ж помніш, Павел, як пасля вайны Кагадзей адсюль мяшкамі рыбу насіў? — узяўшы ў мяне крыгу і ўзваліўшы яе на плячо, пытаўся ў генерала Андрэй.
— А як жа, помню — Цімоха тады столькі рыбы налоўліваў, што Волька ў Хвошна прадаваць насіла.
— Яна сама казала, што там аж у чаргу станавіліся, прасілі, каб не больш як па кілаграму давала, нібы сёння ў чарзе па апельсіны, якія канчаюцца.
— Цімоха, помню, тады ўсміхаўся ў вусы: «Яно, Павел, усё Хвошна не надзеліш, каб я і хацеў», адхінаючы перад сабою галінку і адною рукою адводзячы яе ўбок, успамінаў Павел.
— А Міхалка, помніш, што пра свайго зяця гаварыў: «У іх з Волькаю поўная кофта грошай. Рукавы завязалі, каўнер таксама, як хахол у мяшку, сабралі і завязкай прыціснулі: качаюць гэты мяшок нагамі па печы — каб не замінаў».
— Дык гэта ж Ручаль тады выдумаў...
А я чуў ад маці: «У іх грошай была цэлая кофта, а мы тады так ужо былі абгалелі — без солі нават сядзелі. Дзеці з’ядуць несалёнай бульбы, а пасля іх так ужо ірвець, так ірвець, што глядзець страшна. Тады Лёшка, старшы сынок, той, што на міне падарваўся, поўню, зрабіў начовачкі, акуратненькія такія, прыгожанькія. Я на базар іх у Азярычына панесла. Прастаяла дзень — ніхто не купіў. А я іх за якую чарку солі аддала б. І цяпер гэтыя начовачкі ёсць — вунь у іх яйкі ляжаць».
— Які табе Ручаль? — пасля доўгага маўчання не згадзіўся з генералам Андрэй.— Твой Ручаль сам хапуга быў — ого! Правільна я гавару? Помніш, як мы яго ледзь не застрэлілі!..
Андрэй крыху прыстояў, дачакаўся, калі я дагнаў яго, і, мяркуючы, што Павел усё гэта павінен ведаць, расказваў мне:
— Гэта ж мы, галодныя дзеці, узварушаныя рыбацкімі поспехамі Кагадзея, рашылі самі налавіць рыбы. Перагарадзілі нанач раку, прутні наставілі. І ў першую раніцу столькі рыбы нацягалі — яна з азярычынскага возера акурат на нераст у нашу Дубоўку пішчом лезла. Падзялілі на ўсіх — памногу выйшла. І Ручалёву Вадзіку столькі ж, як і ўсім, рыбы далі, хоць ён прутні і не ставіў. Як прынёс Вадзік рыбу дамоў, як узгарэўся Ручаль і ледзь не бягом на раку — дзеці ж і то, бач, паналавілі, а што, хіба ён не зможа? Але ж як назло — нашы прутні поўныя, а яго — ну нібы хто зачараваў — парожняя. Ад сілы, можа, у ёй якія рыбіны са тры боўтаюцца. Што ён толькі не рабіў, што не выдумляў — і раку, бывала, метраў за колькі ад нашых прутняў пераб’ець, і прутню сваю паперадзе нашых паставіць, а яно ўсё роўна: у нас — поўна, а ў яго — жменька якая. Паласаваліся мы трохі рыбаю, а тады неяк прыходзім — пуста.
Андрэй зачапіўся за тоўсты сук і ледзь не ўпаў — той быў пакручасты і так трымаўся за бот, што доўга давялося трэсці нагою, пакуль ён не зваліўся на сцежку...
— Прыходзім заўтра — няма рыбы, паслязаўтра — няма. Тады мы здагадаліся, што нехта ноччу яе з прутняў вымае. Правільна я гавару? Ну, рашылі падпільнаваць. Зрабілі ля прутняў буданчык, пачысцілі абрэз, які ў нас з вайны перахоўваўся. Знайшлі нейкую рагаціну, у зямлю ўбілі, ствол на яе паклалі, навялі на бераг — туды, дзе прутні. Сядзім, чакаем. Дожджык пачаўся — дробненькі такі, шапатлівы. Ён па лісці шапоча, а нам усё здаецца, што нехта ідзе. Нарэшце сапраўды адтуль, з-пад Вархоў, паказаўся чалавек. Ён цяжка дыхаў, ішоў хутка — злубянелы ад дажджу плашч лопаў крыссем, пад ботамі гулка ў начной цішы чвякала зямля. Злодзей падышоў да берага, спыніўся, агледзеўся і, раскручваючы мяшок, пачаў спускацца да ракі. Вось тут мы і стрэлілі. Трасірная куля праляцела як не над самаю яго галавою. Злодзей са страху зваліўся ў кусты — аж было чуваць, як яны трашчаць, ламаючыся,— а потым берагам, берагам, спачатку паўзком, на чацвярэньках, потым, узняўшыся, хоць і прыгнуты, бег туды, адкуль і прыйшоў. Пакуль мы перазараджалі сваю «марціру», яго і след прастыў. Правільна я гавару?
Прайшлі трохі моўчкі. Потым Андрэй павярнуўся да Паўла:
— Цімоха божыцца, што тады па нашу рыбу прыходзіў Ручаль. Ды і я сам як успомню, вельмі ж шамацеў і лопаў плашч у злодзея — акурат Ручалёў, калі той чаго ў дождж у Жыцькава заходзіў. А тады ж, ці помніш, з намі яго сын быў. Усё мітусіўся, усё лепш наводзіў... От, чорт, не ведаў, што ў бацьку мог навесці!
Генерал нічога яму не адказаў — ён, відаць, так далёка быў у сваіх успамінах, у тых пасляваенных гадах, што нават і не чуў, пра што гаворыць Андрэй.
Выйшлі на змяіннік. Высокая пясчаная выспачка, дзе з пяску там-сям тырчаць рэдзенькія пажоўклыя травіны. Затое купкамі ярка і жоўта цвіце бяссмертнік. Ужо амаль сухі, ужо саспелы, ён доўга яшчэ будзе вось так гарэць на выспе.
Дзеці тут ідуць за намі, ступаюць баязліва, пільна ўглядаючыся сабе пад ногі,— яны адны паперадзе не пайшлі, пачакалі нас і цяпер лучаць пападаць у нашы сляды. Ведама, змяіннік. Ім столькі панарасказвалі, што сюды з блізкіх і далёкіх лагчын выпаўзаюць пагрэцца змеі: пагорак добра праграецца сонцам, пясок хораша ўтрымлівае цяпло, дык дзе ж яшчэ, як не тут, пагрэць ім сваю змяіную кроў!
За змяіннікам пясчанае бульбяное поле. Калі ідзеш па ім у спякоту, разагрэты пясок вельмі ж пячэ ў босыя ногі. Цяпер, у ботах, нават не адчуваеш, зямля халодная ці цёплая.
— Во бачыш, сёлета нехта разумны знайшоўся — бульбу пасадзіў,— заўважыў Андрэй, калі мы па барознах, напрасткі пераходзілі поле.— А то летась жыта было. А якое жыта на пяску вырасце? Каласочкі — як заморкі. А яны тры камбайны сюды прыгналі. Камбайны з паўгадзіны якой пакружыліся і ўсё пажалі. Віцька Пруцень казаў мне, што паўбункера ўсяго і нажалі...
Перайшлі бульбяное поле. Адсюль ужо блізка да рэчкі.
— Бачыце вун тыя кусты? — паказаў Андрэй рукою дзецям, якія таўкліся ў яго пад нагамі, і аддаў мне крыгу.— Вось там ёсць такі ўтульны бахаток, там мы і закінем свае невады.
Але лавіць там не давялося. Яшчэ здалёк мы заўважылі, што ля бахатка ўжо сядзяць рыбакі. Андрэй доўга ўглядаўся з-пад далоні, хоць сонца і не было — яно зайшло на гэты час за хмару,— а потым сказаў:
— Дык гэта ж раманцікі.
Так Андрэй назваў двух хлопцаў, якія пазаўчора на веласіпедах прыехалі ў Жыцькава з самога Ленінграда. Прыехалі да Кагадзеяў — Света, калі вучылася ў медыцынскім вучылішчы, напачатку жыла ў бацькоў аднаго з іх і таму як не ўсю радню запрасіла прыязджаць у Жыцькава. Вось хлопцы і адважыліся на такую дарогу. Яны былі вельмі ж ужо валасатыя (Андрэй жартаваў: «Як дзеўкі — і вушэй не відно»), галодныя (дзе там у дарозе пад’ясі як след!) і дужа стомленыя — яны ж ехалі нешта каля чатырох сутак. Пакуль Кагадзей паліў з такога выпадку лазню, рамантыкі паехалі на пошту: кожны дзень з дарогі хлопцы давалі ў Ленінград тэлеграмы.
Рамантыкі сядзелі на беразе і ўважліва сачылі за паплаўкамі, якія нават і не гайдаліся. Рыбы пакуль што не было, а ля кустоў ужо ляжаў хлеб, стаялі місачка, каструлька, блішчалі дзве лыжкі — на юшку.
Мы прайшлі паўз рамантыкаў, пажадалі ім добрага ўлову.
— А калі ў Ленінград зноў? — спытаў у хлопцаў генерал.
— Заўтра.
— І на веласіпедах? — сумняваючыся, паглядзеў на іх Андрэй.
— А як жа! — здзівіліся тыя; Андрэй толькі паківаў галавою.
— Пойдзем вун туды,— калі мы адышліся ад хлопцаў, паказаў сваёю доўгаю рукою ён.— У тым бохаце сам Кагадзей рыбу лавіў.
Бахаток быў не вельмі вялікі. Ён ужо заброснеў: вада стаяла зялёная-зялёная ад раскі — маленькіх і кругленькіх, як канфеці, але не рознакаляровых, а адно толькі зялёных лісткоў-кружочкаў. Над бахатком амаль з усіх бакоў навісаў алешнік, лазняк, а вада, дзе не было раскі, выглядала цёмнаю і халоднаю — ці то ад гушчэці кустоў на беразе, ці таму, што блізкая восень ужо начыста змяніла яе колер.
Андрэй неяк адразу з берага ссунуўся ў глыбокае — толькі што быў сухі, а ўжо стаіць у вадзе як не па шыю. Павел ішоў асцярожна, трымаўся за галінку, што нізка вісела над вадою, але тая нечакана абламалася, і генерал, слізгануўшы па гліністым беразе, таксама як не з галавою боўтнуўся ў нейкую яміну.
Я не адважваўся так рашуча лезці ў раку, ішоў зусім павольна і, сцяўшыся, слухаў, як узнімаецца па мне вада. Спачатку адчуваеш, як у гумовыя боты, якія толькі што ніяк нельга было ўтапіць у ваду,— яна прыціскала іх да ног, боты выслізгвалі на паверхню — цурчыць вада, як яны цяжэюць; але якія гумовікі цяжкія з вадою, зразумееш толькі тады, калі вылезеш на бераг. Вада падымаецца па нагах, даходзіць да пояса — яшчэ нічога. Але вось калі яна холадам падыходзіць да грудзей, усё вышэй і вышэй мочыць фуфайку, робіцца вельмі непрыемна, і ты, не жадаючы гэтага, пачынаеш перасмыкацца, нібы ад марозу.
Петрусі параскрывалі мяшэчкі, чакалі рыбы і пасміхаліся з нас, асабліва з мяне — я ўваходзіў у ваду вельмі ж асцярожна.
Андрэй і Павел шырока ў бакі развялі крылле крыгі і потым, спяшаючыся, лопаючы па вадзе, пайшлі, як пабеглі, уперад, стараючыся болей заняць крыгаю ракі, а я стаяў на месцы, за «дзеда» і толькі з усяе сілы ціснуў на палку, каб яна не адрывалася ада дна. Паднялі крыгу — нічога, апрача зялёнай бросні. Высыпалі бросню і закінулі яшчэ раз. Зноў нічога — толькі чорны і слізкі корч вытыркнуўся з вады. Мы ішлі па рацэ, пераходзілі з бохата ў бохат, а рыбы не было.
Але, відаць, на дваццаты ці трыццаты раз на сетцы нешта бліснула, пляснула хвастом і стаілася.
— Шчупак! — не сваім голасам, на ўсю раку — па вадзе голас далёка пайшоў — закрычаў Андрэй і падняў крыгу: бліжэй да майго боку на ёй забілася рыбіна.
— Не, гэта не шчупак,— спакойна запярэчыў яму генерал.
— Як гэта не шчупак? — аж збянтэжыўся Андрэй.— Што я — шчупака ўжо не ведаю, ці што?
— Не, не шчупак,— не згаджаўся генерал.— Гэта ўсяго толькі шчупачок.
Рыбіна білася хвастом аб сетку, кідалася як шалёная ў бакі — там, дзе сетка правісала да самае вады.
— Усё роўна хапай, Юра, хутчэй! А то ўцячэ!
Я ўхапіў шчупака — слізкага, халоднага, пругкага,— але той так забіўся ў маёй руцэ, што я не ўтрымаў яго, і ён тут жа пляснуўся назад у раку. Мне потым ужо расказвалі, як я імгненна рвануўся за ім, нырнуў у ваду і, не паспелі яшчэ апасці ўзнятыя мною пырскі, вынырнуў, моцна трымаючы рыбіну ў абедзвюх руках. Як мне гэта ўдалося, я і сам не ведаю: шчупачок, відаць, нейкую долю секунды прамарудзіў ці разгубіўся ад такой нечаканай волі, і я тут жа чэпка ўхапіў яго зноў.
Гэта ўсё адбылося імгненна — Андрэй і Павел не паспелі разабрацца, што здарылася, чаго я пялёхаюся ў вадзе, і дружна грымнулі рогатам толькі пасля таго, як я, адфыркаўшыся ад вады, высока ўзняў шчупака над галавою і кінуў яго на бераг дзецям.
— Ну і Юра, ну і рыбалоў! Голымі рукамі рыбу ловіць лепей, чым крыгаю.
А Петрусі набралі вады ў два мяшэчкі і ніяк не маглі прыйсці да згоды, у які пакласці шчупачка: яны совалі яго то ў адзін, то ў другі, дружна радуючыся першай рыбіне.
Потым, колькі мы ні закідалі свой «невад», здавалася б, у такіх ціхіх і рыбных мясцінах, дзе рыба павінна была стаяць, як у густой юшцы,— выцягвалі яго парожнім. Са злосцю страсалі зялёную раску — і зноў і зноў раскрылялі крылле крыгі. Але ўсё марна. Апрача яшчэ аднаго слізкага чорнага, як галавень, ментуза і дзвюх срабрыстых плотачак, якія, відаць, трапіліся нам зусім выпадкова, у рацэ, мусіць, нічога і не было.
— Ай, хопіць нам ваду цадзіць,— узлаваўся Андрэй і першы палез на бераг.— А то пераліваем з пустога ў парожняе. Правільна я гавару?
— Ага, хопіць раку мучыць,— згадзіўся з ім і генерал і таксама пайшоў да берага.
На бераг ніяк не ўзлезці. Боты, якія лёгка было падымаць у вадзе, тут зрабіліся цяжкія, свінцовыя: паўнютка налітыя вадою, яны цягнулі зноў у раку. Чапляючыся рукамі за траву, за зямлю, сяк-так вылез на бераг і, паваліўшыся на спіну ў траву, у атаву, каб лягчэй выліць ваду з ботаў (разувацца не хацелася — потым зноў закручвай мокрыя анучы), падняў угору ногі. І адчуў, як нагрэтая ў ботах рачная вада непрыемна палілася па нагах, як захаладала ад яе спіна, як мокрая фуфайка ўбірала ваду, нібы губка. У прымятай траве сабралася ладная лужына — нібыта нехта толькі што выліў тут цэлае вядро. Я перакаціўся ў другое, сушэйшае месца.
Дзеці ўсё забаўляліся з рыбаю. Мы, няўдалыя рыбакі, ляжалі моўчкі.
— Ну што, адпачылі? — Андрэй хутка і лёгка, быццам стомы і не было, ускочыў на ногі.— Пайшлі, можа, яшчэ пад Мамоны сходзім. Там меліярацыя была, рэчка мялейшая, і мы тваім, Павел, таптуном паспрабуем лавіць. Летась з дзецьмі во такіх во шчупакоў рукамі там бралі.
Пад Мамонамі я не быў. Але пра іх чуў зноў-такі ад маці. Тая расказвала, што ў вайну, калі яшчэ нашы адступалі, пад Мамонамі быў вялікі бой. Колькі дзён з таго боку ішлі нашы параненыя салдаты — тыя, што маглі яшчэ ісці самі.
— Адкуль ты, сынок? — пыталі жанчыны.
— Да из-под Мамонов, мамаша,— адказвалі салдаты.
— Дзе ж цябе так, сынок? — пыталіся жанчыны ў другога.
— Да под Мамонами, мамаша,— адказваў і гэты...
Павел аднекваўся, хацеў ужо ісці дадому — «ну, ты ж сам бачыш, якая гэта рыбалка»,— але Андрэй усё ўгаворваў яго: — Давай сходзім пад Мамоны. Вось ўбачыш, там наловім рыбы. Рукамі. А заадно і твой таптун памочым. А то ён рассохся, на дрывотні валяючыся. Правільна я гавару?
Нарэшце Павел згадзіўся, і мы пайшлі пад Мамоны.
Спачатку ішлі ля Дубоўкі, збіваючы нагамі цёмныя пераспелыя краскі канюшыны, потым рэзка павярнулі ўлева і выйшлі да весялёўскай дарогі. Перайшлі яе ўперак і па весялёўскім лузе, які быў увесь у стагах і кустах — увечары дык і не разабраў бы, дзе стагі, а дзе кусты,— пайшлі пад Мамоны.
Стагі, відаць, пастаўлены нядаўна, бо на высечаных тут жа, у кустах, алехавых жардзінах, якімі абгароджана сена, усё яшчэ зелянеюць абмінутыя галінкі, якія будуць жыць, пакуль хопіць у жардзіне вільгаці і сокаў.
Некаторыя стагі крыху дзіўнаватыя: шырокія, пухнатыя — на чалавечы рост, а вышэй — нейкія ўжо вельмі тоненькія, як перашчыкнутыя: падзьмі на іх, і ўвесь гэты высокі стаўбунок, здаецца, адразу ж паваліцца.
— Во як брыгадзіра абманьваюць,— паказаў на стагі Андрэй.— Бачыце, там, дзе абмерваюць, шырока кладуць, а вышэй — абы-як. Тут трэба паспець абмераць стог, пакуль ён не ўлежыцца, пакуль дыбаром стаіць.
Ля кустоў скублі траву бурая, як мядзведзь, карова, укормленая цёлка і бычок-сяголетка. Карова хадзіла простая, цёлка — спутаная, а бычок, дык той гарцаваў навязаны на калок. Калі падышлі да іх дзеці, старая карова не звярнула аніякай увагі, цёлка толькі ўзняла галаву і глядзела ў наш бок, а бычок кінуўся дзецям пад ногі — яму, бачыце, падурэць захацелася.
— Гэта, мусіць, Соні весялёўскай жывёла,— уголас падумаў генерал.
— Відаць,— падтрымаў яго і Андрэй.— У яе ж, кажуць, усяго па тры: тры каровы, тры свінні, тры каты...
— А вунь і сама цётка Соня ідзе,— заўважыў Той.
— Пэўна, бычка перавязваць,— падтрымаў яго Гэты.
Потым пайшлі густыя лазнякі. То тут, то там трапляліся белыя, абадраныя як не да самага верху, лазіны, якія аж святліліся ў кустах.
— Глядзі ты, Цімоха і сюды дапяў: усю лазу абадраў»— сказаў Павел, памяняў руку, пераклаўшы таптун у другую, а вызваленаю даланёю закінуў крыло валасоў, але тое зноў, як і да гэтага, неслухмяна звісла на лоб.
— А каб ты бачыў, як ён драць тую лазу навучыўся. Падчэпіць ля кораня, зойме знізу,— шмаргель уверх! — і лазіна да самае макаўкі голая стаіць.
У празрыстых цэлафанавых мяшэчках, якія неслі хлапчукі, плавала рыба — не, не плавала, бо плаваць у такім посудзе не будзеш, а проста так стаяла ў вадзе і, відаць, змірыўшыся ўжо з няволяю, стомлена варушыла хвастамі ды плаўнікамі.
За кустамі хтосьці гаварыў — ціха, прыглушана, ласкава. Другога голасу не было чуваць — здавалася, чалавек гаворыць сам з сабою. Слоў нельга было разабраць — яны зліваліся ў агульнае галубінае буркаванне, і толькі калі падышлі бліжэй, пачулі:
— Краля, Краля, сагні галоўку, еш траўку... І не шукай каровак. Кароўкі цябе забадуць. А я мушак ад цябе адганю...
Выйшлі з кустоў і ўбачылі на паляпе Сахвеіну Аксюту, якая стаяла над кароваю, а тая, відаць, ужо наеўшыся, узняла галаву, адвярнула яе ад гаспадыні і глядзела некуды ўбок.
— Зноў, відаць, Аксюту пад Піліпёнкаў хутар карова вядзе. І не баіцца Сахвеішка, што зноў заблудзіцца? — і Андрэй узяў у мяне крыгу.
— Не, цяпер ужо яна пе заблудзіцца. Гэтую дарогу Аксюта, пэўна, і з закрытымі вачыма знойдзе.— Павел спыніўся і прапусціў Андрэя з крыгаю наперад.
Каб не даваць кругаля і хутчэй выйсці на мамонаўскую дарогу, мы пайшлі сцяжынаю праз бор. Галлё чаплялася за крыгу, якую нёс Андрэй на плячы, пад нагамі трашчалі сучкі, а паўз сцежку — то там, то тут у рэдкай траве вялікімі яркімі гронкамі на шырокіх і доўгіх лістах згіналіся долу ягады ландышаў,— там, дзе вясною былі кветкі, зараз цяжка, як журавіны, віселі круглыя і чырвоныя пацеркі.
У бары ўсё яшчэ гарбаціліся апалыя і зарослыя травою зямлянкі — блізка ўжо Мамоны, дзе быў бой. Тут наогул куды ні ідзеш, усюды сустракаеш зямлянкі: ідзеш па грыбы — зямлянкі, па ягады — зямлянкі, па ваду — зямлянкі, у дровы — зямлянкі, у рыбу — таксама зямлянкі.
Сцежка бяжыць паўз траншэі, і ты міжволі заўважаеш то грыб, які так ужо дзіўна вылез з-пад сцяны зямлянкі, то цэлы ахапак жоўтага лісця, якое спакойны лясны ветрык згроб у куточку, то кавалак даўно прысыпанага зямлёю жалеза — ці то асколак, ці то рэшта разарванае каскі... Ідзеш, і неяк жудасна ўсведамляць, што вось тут, магчыма, сядзелі тыя, у каго той дзень ці тая ноч былі апошнія ў жыцці, а тыя, хто застаўся жывы, нават у сне, а можа, і наяву будуць да скону помніць і вось гэты бор, і вось гэтыя зямлянкі, і вось той засмужаны небасхіл, які ўжо свіціцца за дрэвамі і куды праз гадзіну, праз пяць хвілін ісці ў атаку... І яшчэ больш не верыцца, што палова нашых людзей ужо нарадзілася пасля сорак пятага і зусім не ведае, што такое вайна...
Дзеці круцяцца каля генерала, забягаюць яму наперад, неўпапад трапляюць пад ногі, замінаюць ісці і ўсё, перабіваючы адзін аднаго, гавораць:
— Дзядзька Павел, дзядзька Павел!
Пачакай, пачакай, а пра што яны? Ага, расказваюць, як упершыню ехалі на кані. На кані, а не на машыне. Ты б, канечне, расказваў пра машыну...
— Дзядзька Павел, дзядзька Павел, а Кагадзей нас пасадзіў на каня ўдвух. І лейцы ў рукі даў,— гаворыць Той.
— Дзядзька Павел, а мы яго ў Жыцькава варочаем, а ён у Курдулькі ідзе,— смяецца і Гэты.
— А мы, ведаеце, не за той повад цягнулі.
— Думалі, што, калі ўлева пацягнем, правы аслабіцца і конь управа пойдзе — у Жыцькава,— хлапчукі абодва рагочуць. З імі смяецца і дзядзька Павел.
— А тады каню надакучыла кружыцца. Ён стаў, фыркнуў, сагнуў галаву, каб скубці...
— І повад у мяне з рук вырваў.
— Мы сядзім на кані без упраўлення і не ведаем, што рабіць.
— Конь жа з Марцінінак. А ён, Кагадзей казаў, некалі распрогся і без калёс у Марцінінкі з усёю збруяю на сабе ўцёк.
— Нам страшна — ён жа без упраўлення.
— Тады я саскочыў на зямлю...
— Саскочыў! Ты па назе ссунуўся!
— А ты і ссунуцца баяўся: сядзеў на кані і не дыхаў. А я повад узяў у рукі — куды ні цягну, конь не ідзе.
— Ра, а ты помніш, як потым разгонішся з повадам і як тарганеш каня, а ён толькі галаву ўскіне і стаіць на месцы.
— А ты сядзіш на ім, у грыву ўчапіўся і крычыш: «Ра, не разганяй каня на ўсю скорасць, а то я ўпаду!»
Хлапчукі рагочуць.
— Дзядзька Павел, дзядзька Павел,— зноў пачынае Гэты.— Ці расказаць вам, як я двух варанят злавіў.
— Ну, раскажы, раскажы,— усміхаецца генерал і прапускае яго ўперад. Пятрусь ідзе, замінаючы Паўлу, і, усё паварочваючыся да яго, расказвае:
— Каля нашай згароды, ля самага моху — Ра, праўда ж, цябе тут яшчэ не было тады? — бачу я, вароны нешта лятаюць. Прыбег, а яны мяне далей у мох адвесці хочуць. Я — назад. Ля самага вугла згароды ўбачыў двух варанятак — яны, відаць, з гнязда вываліліся. Дзюбы ў іх доўгія, доўгія. Крыллем сабе ісці пасабляюць. Я двух і злавіў. Адзін ухапіўся за мой палец і крычыць радасна: «Мама, я злавіў яго!» Ён думае, што мяне злавіў. А старыя вароны нада мною лятаюць, кружаць, крычаць. І малыя ім адгукаюцца. Калі прыйшоў дадому, бабуля спытала: «Чаго гэта там вароны так лоўка крычалі? Можа, гэта ўжо і ты, як Кагадзей, дражніць іх навучыўся?»
— Дык яны ж маглі цябе ўдзяўбнуць.
— Не ўдзяўбнулі. Я пасля іх далей у мох занёс. А тое самае варанятка — во, відаць, задзірыстае — зноў мяне за палец ухапіла і зноў крычыць: «Тата, ляці сюды, я яго трымаю!»
Хлапчукі смяюцца — нястрымна і гарэзліва, як толькі могуць смяяцца дзеці.
Божа мой, як усё ж тут, між палітых салдацкай крывёю зямлянак, траншэй, хадоў злучэння, радасна слухаць вось гэты бесклапотны дзіцячы смех, які, здаецца, віруе ў палахлівых верхавінах асінніку!..
Адсюль да рэчкі — рукою падаць. Вунь яна відаць за кустамі — роўная, прамая: раку некалі спрамлялі меліяратары, і таму яна зараз не робіць тых заваротаў, якімі славілася раней; часам нават абабегшы, абкружыўшы ладны кавалак лугу, яна вярталася амаль на тое ж самае месца.
Рэчка перасохла — лета было гарачае, дажджоў мала, і вады ў ёй не хапіла да восені.
Мы ішлі па сухім днішчы, пад нагамі — толькі пыл у бакі — трашчалі пазасохлыя водарасці, рачная трава, якія, зліпшыся ў рачным іле, абцягнулі цінаю не толькі само дно, але і карчы, каменне. Мы шукалі рачных выбоін, колішніх віроў, дзе ў ямінах павінна быць яшчэ вада, а ў ёй — рыба: рака ж перасыхала, а рыба ўвесь час шукала, дзе глыбей.
— Вада! — раптам у адзін голас закрычалі дзеці і, высока паднімаючы ногі, як усё роўна бегучы па хвалях, кінуліся наперад.
Падышлі і мы. Зблізку агледзелі чыстую ваду — нічога, здаецца, не відно.
— Зірніце, зірніце, а вун,— паказалі дзеці.
Пад самым берагам сапраўды, як цёмныя цені, насцярожана стаялі два шчупачкі. Андрэй памуціў ботам ваду і сказаў дзецям:
— Лавіце іх рукамі.
Па энергічным усплёску то ў адным баку яміны, то ў другім было відаць, як, спалоханыя раптоўнай муццю, устрывожана кідаюцца ў вадзе шчупакі.
— Во мітусяцца,— нібы спачуваючы ім, сказаў генерал.— Язь — той хітрэйшы. Самая хітрая рыба, Кагадзей кажа. Ідзеш па рацэ, а ён ляжа на дно, уціснецца ў глей і ляжыць. Блізка твае ногі — ён узнімецца, адплыве трохі і зноў лёг. А то і наступіш на яго, бывае,— эх, як сігане з-пад нагі: нібы куля.
Шчупакі, як усё адно падслухаўшы словы Паўла, таксама сцішыліся і насцярожана недзе сталі. Мы ўсе, закасаўшы рукавы, мацалі ваду ля слізкіх камянёў. А калі ўсё ж дакраналіся да рыбін пальцамі, шчупакі, пляснуўшы хвастамі, стрымгалоў уцякалі ў другі бок яміны...
Аднаго злавіў Андрэй. Другі, калі дзеці вельмі ж ужо шумна пачалі каламуціць ваду, пляскаць па ёй далонямі, бушаваць нагамі, сам выскачыў на каменне.
Наступная калдобіна была шырэйшая — на ўсю раку — і намнога даўжэйшая. Словам, сапраўдны бохат. Тут мы і замачылі генералаў таптун. Андрэй з Паўлам бралі таптун з двух бакоў, асцярожна падводзілі яго пад куст, клалі на дно і пачыналі заграбаць нагамі ваду, а потым, правёўшы таптуном па дне ўперад, хуценька вымалі яго. З гэтай яміны выцягнулі двух пляскатых і вельмі ж ужо слізкіх ментузоў, яшчэ аднаго насцярожанага, вастраносага і хуткага, як маланка, шчупака, пару невялікіх плотачак.
Далей калдобіна была меншая — такая ж, як і першая. І парожняя. Ля яе валяліся алюмініевыя відэльцы — відаць, калі яшчэ вады было болей, нехта лавіў імі шчупакоў, аж пакуль не ўпусціў гэтую сваю рыбацкую прыладу ў яміну.
Дзеці паспрабавалі рукамі выліваць з калдобіны ваду, але, убачыўшы, што выліваюцца разам з вадою і маленечкія маляўкі, паўкідалі іх назад у яміну, стаялі і выціралі аб штаны рукі.
— Шкада стала малькоў? — спытаў у дзяцей дзядзька Павел.— А яны ўсё роўна не выжывуць. Вось яшчэ з тыдзень дажджу не будзе, дык і гэта лужына высахне начыста.
Дзеці нічога не адказалі — яны толькі ўважліва глядзелі на лужыну, на каменне, якое побач з ёю, аблітае вадою, было чорнае або плямістае.
— Ну, хопіць,— нарэшце рашыўся Андрэй і пачаў разувацца.— Пайшлі дамоў. На юшку налавілі, а болей нам і не трэба: у Хвошна ж мы прадаваць не панясём. Правільна я гавару?
Разуліся і мы, але, калі напрасткі, праз перасохлае гліністае поле, якое аж выварочвала ногі і абдзірала ступні, выходзілі на дарогу ў Жыцькава, пашкадавалі, што паспяшаліся зняць боты: у іх бы на гэтай грудзе было ямчэй.
Ішлі моўчкі, бо, відаць, асаблівага задавальнення ніхто з нас не меў: рыбы было мала, ды і тую, можна сказаць, безабаронную і бездапаможную, мы пабралі рукамі. Дык якая ж тут рыбацкая радасць можа быць! Ішлі і толькі адхукваліся ад белага пуху — лёгкіх, амаль неваговых парашуцікаў асоту, які паспеў ля кустоў: пух ліп да твару, да вуснаў, прыклейваўся да мокрай адзежы.
Рана, як усё роўна на ноч, закрываліся кветкі, акуратна складваючы пялёсткі — нібы заплюшчвалі вочы, каб спаць. Кветкі, відаць, адчувалі дождж: тое, што нам бачыцца, як нейкая іхняя прыхамаць, на самай справе было працаю: кветкі хавалі ад блізкага дажджу аплодненае насенне.
Дома, папалуднаваўшы, мы з Андрэем пайшлі спаць на сена, і невядома, колькі б яшчэ праспалі, каб не разбудзіла маці:
— Не ведаеце, дзе гэта дзеці? Як сышлі з абеду, дык і няма.
Ужо вечарэла. Сонца садзілася ў хмару — на дождж. Далёкі цягнік, які ішоў недзе пад Мамонамі, татахкаў вельмі гулка — быццам ён бег вось тут, за кустамі. Гэта таксама на дождж. Бо на пагоду той жа цягнік ідзе ціха-ціха, амаль нячутна.
— От гэтыя дзеці,— злазячы з сена, злаваўся Андрэй.— Вечна яны што-небудзь утвораць.
І праўда, хлапчукі не даюць нам засумаваць.
Аднаго разу яны ўдзень пананасілі ў карабках ад запалак поўную хату конікаў, і тыя, калі мы ўжо леглі спаць, грымнулі такую дружную песню, што хоць ты вушы затыкай. Спаць, вядома, ніхто не мог — давялося ўключыць святло, лавіць і выносіць з хаты гэтых няпрошаных музык: хто знаходзіў іх пад коўдраю, хто ў запеччы, хто па акне.
Другі раз дзеці — праўда, гэта калі былі яшчэ меншыя — зрабілі рагатку і з яе настойліва хацелі збіць месяц. Яны вельмі доўга цэліліся, выхоплівалі адзін у аднаго рагатку («давай я, ты не ўмееш!»), аж пакуль упоцемку не выбілі акно ў хаце, так і не дастаўшы да месяца.
Потым яны як не пад самыя вокны прынеслі заржавелую супрацьтанкавую міну і ўжо круцілі нешта, шукаючы, як бы яе развінціць. Добра, што ўбачыў іх за гэтым заняткам Андрэй. Ён адагнаў хлапчукоў, а сам, узяўшы міну ў рукі, асцярожна панёс за кусты, дзе можна яе было ўзарваць. Андрэй расказваў пасля пра сваё адчуванне: хочацца бегчы з ёю, бо здаецца, што так будзе хутчэй і лепей, а тут трэба змушаць сябе ісці як мага цішэй; хочацца хутчэй кінуць яе з рук, каб не вісеў над табою гэты круглы — аж да ліпкага поту! — страх, а тут трэба змушаць сябе пакласці міну на зямлю як мага спакайней і асцярожней.
Наступны... Ды хіба раскажаш пра ўсё, што дзеці толькі не наробяць за адно лета!..
Хлапчукоў убачыла маці, калі пачало ўжо цямнець. Яны ішлі з-пад Мамонаў, гучна гаварылі, а ў руках у кагосьці з іх брынчэла вядро. Прыйшлі пад хату і стомлена селі на траншэю.
— Усю... — толькі і сказалі яны.
— Што ўсю?
— Перанеслі.
— Каго перанеслі?
— Рыбу...
Во яно што! Хлапчукі вельмі ж да сэрца прынялі генералавы словы пра яміны, у якіх, калі яны высахнуць, задыхнецца рыба, і, папалуднаваўшы, ціха ўзялі вядро і кварту і пайшлі пад Мамоны. Там яны з калдобін перанеслі вядром, а дзе мялей — квартаю ваду разам з рыбаю ў большыя бохаты, якія да восені не высахнуць.
— Да малявачкі падабралі,— хваліліся хлапчукі, і ў іх словах была непрыхаваная радасць.
На дварэ быў дождж. Нават у хаце, калі ўсе неяк раптоўна і адразу сціхалі, было чуваць, як сеецца ён за расчыненым акном, як шапоча па зялёным і яшчэ крамяным лісці бэзу ў палісадніку.
Кагадзей прыйшоў, калі ўсе сядзелі ўжо за сталом. Ён яшчэ ў пярэдняй хаце зняў мокры плашч, патрос ім у парозе — той лубяна зашамацеў — і павесіў на цвічок, убіты ля самых дзвярэй, ля качарэжніку, а пасля ўжо ўвайшоў, перавальваючыся з нагі на нагу, у чыстую палавіну хаты.
— Садзіся во побач са мною,— запрасіла яго на вольнае месца каля адчыненага акна Моця Прутнёва і скрыгатнула, пасунуўшы крэсла.— А то нашы маладыя скразнякоў баяцца,— дадала яна, відаць, намякаючы на Шыбекавага лейтэнанта, які, трымаючыся абедзвюма рукамі за сярэдзіну, не схацеў сесці ля акна.
— А мне ўсё роўна, Надзёжа, дзе сядзець: мяне ў кустах і так скразнякі прадзьмулі,— адказаў ён.
— А калі б ты спруцянеў, чорт аблавухі,— усміхнулася Моця.— Якая я табе Надзёжа? Ты што ўжо, зусім адсырэў у сваіх кустах, што і не бачыш, хто з табою гаворыць?
Кагадзей слепавата прыжмурыў вочы, прыгледзеўся і адказаў:
— Дык паспрабуй цябе пазнай, калі ты выфранцілася, як на вяселле якое, хоць па тэлевізары паказвай.
— А сам вунь які,— задаволена ўсміхнулася Моця: Кагадзеева пахвала ёй спадабалася.— Ты на сябе зірні.
Цімоха і праўда стаяў святочны. Ён быў чыста паголены, валасы прычасаныя. На ім — святочнае цёмна-сіняе галіфэ, цёмна-зялёная гімнасцёрка навыпуск, перахопленая шырокім рэменем.
— Табе, Цімоха, толькі партупеі ды Паўлікавых пагон і не хапае,— азваўся сам Шыбека і пасунуў сваё крэсла, каб даць Кагадзею прайсці да акна.— А то чысты генерал!
Цімоха сеў на табурэт, дастаў з кішэні бутэльку гарэлкі, паставіў яе на стол — туды, бліжэй да Шыбекі.
— А я ўсё гляджу, чаго гэта ў Цімохі так кішэнь у галях аддудурылася,— заўважыў Андрэй, які сядзеў насупраць Кагадзея.
Цімоху палілі штрафную — як не поўную шклянку,— ён тут жа ўзняўся і, нібыта не чуючы свае Волькі, якая ўжо сядзела тут і крычала яму праз стол: «Не пі ўсю!» — падняў перад сабою шклянку і, прыгаворваючы: «Значыць, ад’язджаеце? Ну, шчаслівай вам, дзеці, дарогі — і табе, Паўлік, і табе, Генік! Няхай вам і далей добра служыцца і яшчэ лепш жывецца. Толькі на Жыцькава не забывайцеся!» — выпіў усю гарэлку.
Паўлік і Генік сядзелі за сталом — святочныя, пры поўнай параднай форме.
Перад гэтым у Шыбекавай хаце была «вайна». Паўлік перад самым прыходам гасцей хацеў выпрасіць у бацькі дазволу сесці за стол хоць бы ў белай кашулі, без кіцеля:
— Тата, ну ўсе ж знаюць, што я генерал, усе ж бачылі, які я ў форме, а ў нас жа будуць толькі свае. Навошта мне сядзець такім урачыстым?
Але Шыбека быў незгаворлівы:
— Пасядзі ты хоць за сталом як чалавек. А то ўсё лета босы і голы па Жыцькаве прабегаў. Не зразумеюць нас, Паўлік.
Тады сын ужо і жартаваў:
— Тата, а фуражку мне хоць можна будзе за сталом зняць?
Шыбека моршчыўся і адказваў сыну:
— Не выдурняйся ты, Паўлік. Адзенься як чалавек ды і пагавары з людзьмі.
Таму Паўлік і меншы «генерал» аж свяціліся за сталом.
Калі Кагадзей закусіў, Моця загаварыла да яго:
— Мы во тут во, Цімоха, гаварылі пра тваю Свету. Волька ж казала, што ад яе пісьмо прыйшло...
Кагадзей паплямкаў губамі, потым ніжняю дастаў да вусоў, паторкаў у іх, нібы раўняючы — аж было казытліва,— і маўчаў.
— Піша ўжо, каб Ранік туды да яе не ехаў. І адзежу просіць па пошце прыслаць,— падказала мужу Волька.
— Нешта ў яе там закруцілася,— нібы ўпершыню задумаўся Цімоха, хоць было відаць, што думае ён пра гэта не першы дзень.— А я вот, як хлопец прыязджаў да нас, і кажу яму: «Не слухай ты, Толя, гэтай накруткі, збірайся сам, забяры яе цёплае паліто і едзь. А мы напішам, што пісьма ад яе не палучалі».
— Ты таксама, Цімоха, нешта, як маленькі ўсё адно. Раіш хлопцу тпруці з’ездзіць,— накінулася на Кагадзея Шыбекава.— А можа, пакуль Ранік даедзе, Света замуж ужо выскачыць.
— А што табе, Алена, шкода, ці што? — з далёкага вугла, перагнуўшыся над сталом, спытала Цытнячыха і пачала заторкваць пад квяцістую хусту, завязаную пад бараду, сівыя валасы.— А можа, там усё і добра будзе... Можа, Толя там і астанецца...
— Няхай едзе,— згадзіўся і Цімоха.— А то яна, накрутка, бач, як хлопца за нос водзіць.
— Ешце, госцейкі, ешце,— убачыўшы, што ўсе сядзяць і ўважліва слухаюць гаворку, пачала прымушаць да яды Шыбекава.
— Дык ты ж, Алена, і сама не ясі,— сказала маці.
— Ты, Надзёжа, на мяне не глядзі. Сама ж знаеш, што гаспадыня пад загнетам з голаду не памрэць,— адказала Шыбекава і ўзяла з талеркі скрылёчак каўбасы, круціла яго ў пальцах і патроху адкусвала.
— Нашто ты, мама, рукамі? — папракнула старую экскурсаводка.— Відэльцы ж ёсць.
Шыбекава пачырванела — дачка прысароміла яе пры ўсіх. Алена трымала ў руцэ надкусаны скрылёк і не ведала, што рабіць: ці то пакласці назад у талерку, а затым зноў узяць, падчапіць на відэлец, ці то, не зважаючы, трымаць у руках і далей.
Выручыў Паўлік.
— А так жа, Дзіна, смачней,— усміхнуўся ён сястры і сам таксама ўзяў рукою скрылёчак каўбасы і са смакам яго з’еў — Паўлік вельмі любіў сваю маці.
Шыбекава супакоілася, паспакайнела.
— Ага, смачней,— сказала яна і з непрыхаванай любасцю зірнула на сына.— Вы сабе ешце, хто чым хоча,— відэльцы ж ёсць перад кожным, а каму не хопіць — дададзём,— а мы ўжо з Паўлікам — праўда ж, сынок? — рукамі будзем...
— Праўда, мама, праўда,— падміргнуў ёй генерал.
Дзіна сядзела ля сцяны пад фотакарткамі, якія, быццам іканастас, займалі прасценак між вокнамі. Сабраныя ў розныя па велічыні і па форме рамкі, яны то ўсміхаліся, то сумавалі, то здзіўлена і спалохана, як тады перад фотаапаратам, глядзелі на хату. У рамках былі вялікія фотакарткі, дзе весялілася вяселле — з маладою ў фаце, з маладым, які ўрачыста глядзіць на маладую, папраўляючы крыло валасоў, што спадае на лоб; з расспяванымі сваццямі: яны так і выйшлі з параскрыванымі ратамі. Быў і сумны, заплаканы здымак, на якім, здавалася, пераважаюць адны чорныя колеры: і труна была чорнаю, і кут, дзе яна стаяла,— таксама, і заплаканыя людзі — малыя і дарослыя — чорныя, і нават акно, нібы ноччу, чарнела за труною. Здымкі ў рамках былі розныя: і адкрыткі, і візіткі, а болей за ўсё маленькія картачкі з белым ражком, зробленыя для дакументаў.
Ніжнія рамкі са дзве Дзіна засланіла сваёю прыгожаю і высокаю, як капа сена, прычоскаю — такія прычоскі мяне заўсёды злавалі ў кінатэатры: круцішся-круцішся, а палову экрана ўсё роўна не відно. Я і зараз, як ні спрабаваў, усё ж не змог убачыць, хто там за Дзінінаю галавою на здымках. Адно толькі з-за яе прычоскі вытыркалася галава іхняй цёткі Мілі, якая жыве, здаецца, недзе пад Куйбышавам і таксама прыязджае ў Жыцькава. Але прыязджае яна звычайна ўжо недзе ў верасні. Цётка Міля, якая ніколі не была замужам, не мела сваіх дзяцей, жыла ўвесь свой век адна, вельмі ж ужо не любіць шуму і тлуму, які бывае ў Жыцькаве летам, і таму яна цаляе прыехаць сюды, калі ўжо ўсе госці параз’едуцца. Цётку Мілю звычайна ўсё злавала і выводзіла з сябе. Калі, здаралася, прыязджала вясною, яна злавалася на салаўёў: «Аглумілі ж яны маю галовачку», і з дручком хадзіла ў кусты ганяць іх. А то і сварылася на Кагадзея: «Чорт! Ідзі супакой іх! А то парастравіў — аж перапонкі лопаюць!» Кагадзей тады толькі ўсміхаўся ў вусы: «А што яны табе, Міля, замінаюць?» Пра сарок ужо і гаварыць няма чаго: яна не пераносіла іх чычычыкання і адразу ж, як толькі дзе ўбачыць, папускала ў птушак кіем. Выганяла з саду і дзятла: «Навошта ён дзяўбе? Ён жа ва ўсіх яблынях дзірак панаробіць!» За салаўёў і сарок яна злавалася толькі на Цімоху, бо Кагадзей умеў перасвіствацца з птушкамі, і таму ў Жыцькаве, калі вельмі ж ужо салаўі браліся на спевы, многія лічылі, што завёў іх Цімоха.
Не любіла яна і гасцей. Калі бачыла, што на парозе мыецца кот, цётка Міля злавалася: «Во, чорт, расслюнявіўся на гасцей: нам твае госці не нада», брала ката, як кажуць, за шкірку і, надаваўшы яму тумакоў, выкідала не толькі з хаты, але нават і з сянец — і гасцяваць, як і жыць, яна любіла адна. Цётка Міля прыязджала ў Жыцькава на які месяц, але за гэты час паспявала перасварыцца як не з усімі — той карову не так пасе, гэты сена не так косіць. Шыбека ўжо часам і злаваўся: «Чаго ты ва ўсе дзіркі, баба, лезеш? Гасцюй сабе спакойна, а з гэтым мы і самі справімся». Цётка Міля злавалася на Шыбеку, хадзіла пару дзён надзьмуўшыся, а потым зноў пачыналася: той каня не туды пусціў, гэты ваду з крыніцы не так чэрпае...
Я разглядаў фотакарткі над Дзінінай галавою і чамусьці да дзіўнага выразна ўявіў сабе, як бы яна, вопытны ўжо экскурсавод, праводзіла вось тут, у бацькавай хаце, экскурсію. Нават убачыў, як стаіць Дзіна пасярод хаты з паказкаю ў руках, з усіх бакоў акружаная экскурсантамі, якія панахіліліся да яе і слухаюць, каб не прапусціць ніводнага слова...
«Дарагія таварышы, мы з вамі знаходзімся ў звычайнай вясковай хаце сярэдзіны, а дакладней — сямідзесятых гадоў дваццатага стагоддзя. Перад намі своеасаблівы вясковы іканастас — гэта значыць, набор разнастайных партрэтаў, якія адлюстроўваюць жыццё нашага роду, але не з далёкіх стагоддзяў, а толькі з таго часу, як чалавецтва адкрыла фотаапарат і мае родзічы займелі магчымасць ім карыстацца. Звярніце ўвагу, гэты іканастас адрозніваецца ад іншых тым, што тут сабраны не святыя — скажам, Дзева Марыя з сынам, Ілля Прарок ці Юры Пераможац,— а звычайныя людзі, якія ўсё сваё жыццё працавалі цяжка і шчыра. А што тут сабраны далёка не святыя, вы можаце пераканацца, пазнаўшы на здымках хітравата-іранічны твар майго брата Ігара (па мянушцы — Басцяла), якога столькі ўжо лаялі, што зрабіць яго святым нават і пры вялікім жаданні ніхто не зможа. Звярніце ўвагу таксама на рамкі. Вось, скажам, перад вамі — бачыце самы верхні рад, ад акна першая злева — цікавы твор невядомага саматужніка, зроблены ў другой палове саракавых гадоў нашага стагоддзя, а дакладней — пасля Айчыннай вайны. Гэтым заняткам тады займаліся многія. Рабілі іх проста і лёгка: рэзалі шкло, на яго зялёнаю ці сіняю — у даным выпадку зялёнаю — фарбаю наносілі з усіх чатырох бакоў нешырокую хвалістую лінію, абводзілі яе чырвонаю, падкладалі фальгу з-пад шакаладу ці папярос і ўсё гэта заклейвалі, акуратна абгінаючы беражкі, папераю. У рамцы, бачыце, стаіць, моцна сціскаючы вусны, каб не рассмяяцца, маладая жанчына, лёгка апранутая, у кофце з закасанымі рукавамі, босая. Гэта мая маці. Калі сказалі, што па Жыцькаве ідзе фатограф, яна мыла бялізну. Мама, як стаяла, выбегла на вуліцу і папрасіла фатографа: «Знімі і мяне, дзядзька, на тваю картачку». І стала вось так — босая, у летняй сукенцы, са сціснутымі ад смеху вуснамі... Пасля гэтага мама доўга хварэла — яна прастудзілася, бо была ўжо глыбокая восень: бачыце, вунь там, ля хаты і ля яе ног пракідаюцца белыя плямы — гэта ўжо снег... (Вось тут Дзіна, відаць, спынілася б, абцягнула, мне здаецца, кофтачку, усміхнулася б.) А зараз звярніце ўвагу на вялікую драўляную рамку, пафарбаваную ў бесклапотны блакітны колер. Яе вы лёгка знойдзеце — яна вялікая, амаль у цэнтры, крыху бліжэй да правага акна. Гэты твор зрабіў наш жыцькаўскі майстар Цімоха Іванавіч Кагадзей, наш сусед. Можа, вы захочаце з ім сустрэцца — калі ласка, я вас магу да яго завесці. Толькі ў другі дзень — сёння ён заняты праводзінамі... Цімафей Іванавіч мае, дарэчы, адну цікавую асаблівасць: калі яму загадваюць нешта рабіць, ён ніколі не паслухаецца, а вось сам, калі што яму захочацца, зробіць, хоць будзе сядзець тыдзень ці нават месяц. Гэтую рамку ён таксама прынёс сам — зрабіў па сваёй ахвоце. Бачыце ў ёй вялікую фотакартку — знізу, у левым кутку? Гэта вяселле Паўла, майго другога брата, генерала Савецкай Арміі, які зараз служыць на Далёкім Усходзе. Хоць шлюб гэты быў і нешчаслівы — Павел разышоўся з першаю жонкаю,— тата ўсё роўна не дае выкідаць з рамкі фотакартку... (Вось тут Дзіна, пэўна, паправіла б пальцамі сваю высокую прычоску і задумалася — як пачынаць гаворку пра наступнае?) Цяпер звярніце ўвагу на паспарту, што вісіць у перадапошнім радзе справа. Яго выразаў з картону і склеіў мой бацька. Правільна, ён не ведае, што яго праца так называецца, і калі я яму сказала, што ён зрабіў паспарту, бацька здзівіўся і адказаў: «А кінь, ты, Дзіна, жартаваць: якія гэта паспарты — то ж звычайная рамка». Дык вось, у гэтым паспарту вы бачыце дзве фотакарткі — злева салдат царскай арміі, які загінуў у першы ж дзень той яшчэ вайны, справа — бачыце, з канём — селянін, які загінуў у апошнія дні другой вайны: ён з гэтым жа самым канём уз’ехаў на нямецкую міну. То мае дзяды: з бацькавага боку і з матчынага. Адзін працаваў у Піцеры на чыгунцы. Другі — толькі пад старасць упершыню ўбачыў цягнік. Кагадзей расказвае — не ведаю, ці праўда, ці выдумка,— як гэта было. Дзед прыехаў на чыгуначную станцыю, баязліва пад’ехаў да паравоза. А машыніст, чорны, мурзаты,— як чорт, бажыўся тады дзед — вытыркнуўся з паравоза і пажартаваў: «Куды ты, стары, едзеш? Уцякай скарэй, а то я разварочвацца буду». Зірнуў дзед на цягнік — а ён доўгі, доўгі: яму ж — уга! — колькі месца трэба, каб развярнуцца,— ды як пачаў сцябаць каня, каб, разварочваючыся, цягнік на калёсы не паехаў. Сцябае і ўсё азіраецца, сцябае і ўсё азіраецца — ці хопіць месца цягніку. Кажуць, кіламетры са тры ад станцыі ад’ехаўся. Уехаў у лясок і толькі тады супакоіўся. Стаў і думае: «Ну, няпраўда, на такія елкі і гэта машына не павінна наехаць». А бабка, тая была смялейшая. Яна, кажуць, прасілася нават у цягніка, калі той грукатаў побач: «Пачакай, цягнічок, падвязі ты мяне, вясковую бабу, да Жыцькава». А калі цягнік з шумам прагрукатаў ля яе і не спыніўся, яна, кажуць, асабліва і не пакрыўдзілася: «Ай, няхай сабе едзе. Гэта машыніст дрэнны трапіўся — не хоча старую падвесці да Жыцькава...» (Тут Дзіна яшчэ раз агледзела б фотакарткі — ці не прапусціла каго,— потым бы звыкла, але незаўважна для іншых, перасмыкнула перасохлымі ад доўгай гаворкі вуснамі і павярнулася б да стала.) А гэта вы, таварышы, бачыце застолле: мы праводзім з адпачынку генерал-маёра Паўла Шыбеку і малодшага лейтэнанта Генадзя Шыбеку...»
Дзіна сядзела спіною да «іканастаса» і з непрыхаванай раздражнёнасцю глядзела на Басцялу. які трымаў у руках шклянку з самагонкаю: тое, што Ігар піў, яна перажывала, як сваю асабістую бяду. Маці ж вінілася сама: Алене думалася, што прывучыла сына да пітва яна — калі Ігар быў малы, каб ён, крыклівы, спаў, Шыбекава нярэдка торкала яму ў рот соску з хлебам, памочаным у гарэлку.
Мужчыны выпілі яшчэ па чарцы, жанчыны таксама падтрымалі іх — хто толькі губы памачыў, а хто троху і адпіў, пазначыўшы перад гэтым пальцамі, дакуль глынуць, і потым, зморшчыўшыся, падняўшы шклянку, правяраў, ці не выпіў лішняга.
Паўлік, убачыўшы, што бацька заняты гасцямі, паспрабаваў быў незаўважна паслабіць гальштук ці, можа, расшпіліць хоць які гузік, але Шыбека так строга зірнуў на сына, што Павел паслухмяна паклаў рукі на стол.
Застолле разбілася на групкі, дзе ішлі свае бяседы.
Цімоха, успёршыся локцямі на перабіранку і падаўшыся ўвесь уперад, цераз стол расказваў генералу:
— Ты вот, Паўлік, у мяне пытаеш, чаму я пчол не заводжу? А я табе, брат, скажу: заводзіў. І многа разоў заводзіў, але ж, разумееш,— не палучаецца. Ручалішыны не даюць. Такія ўжо разбойнікі — нахрапам у вулей лезуць. Ці паверыш, Паўлік, адзін раз я цэлага паўдня з венікам ля свайго вулля стаяў, усё сек іх, цэлае рэшата — яй жа богу, не лгу — насек, ды буйныя такія, як боб, рука аж у плячы забалела, а яны ўсё роўна ў вулей прабраліся і ўсіх маіх парэзалі. І другі раз заводзіў, і трэці... І ўсё роўна акрэпнуць не даюць. У яе ж зладзеі нейкія, а не пчолы. Другі раз ля гарода ідзеш, дык аж здалёк чуваць, як яны там злосна гудуць.
Андрэй павярнуў галаву да Геніка і расказваў яму пра талінскіх суседзяў:
— Наташка, ледзь што, усё гаворыць мне: «Вунь Латушка, вунь Латушка». А што мне твой Латушка. Такі во, Генік, лейтэнант, як ты. Толькі ўжо старшы. А па-мойму, дык ты будзь хоць лейтэнантам, хоць пастухом, але чалавекам быць не забывайся. А то нос закапыліць, ідзе, як усё роўна па дарожцы чырвонай, што для касманаўтаў сцелюць. А яна мне — Латушка, Латушка! Збіраў, збіраў грошы на машыну, а як толькі купіў — у першы ж дзень на самай шырокай вуліцы ў багажнік нейкай «Волгі» цюкнуўся. Прывезлі машыну яго ў двор на прычэпе. Стаяць ля яе абое, плачуць. Вось табе і Латушка... А як на мой дурны розум, дык, перш чым машыну купляць, навучыся ездзіць. Правільна я гавару? І яна такая ж. Толькі і ведае: «Я прыгожая, я гордая...» Навядзе прычоску і пайшла.
— Дзядзька Андрэй, а што тут дрэннага, калі прычоску прыгожая жанчына навядзе? — не ўтрымалася Дзіна.
— І праўда ж,— падтрымала яе і Моця.— Я таксама куплю сабе стужку і во так, як Дзіна, свае валасы дзяржаць буду.
— Яно, Дзіна, прычоска тут ні пры чым,— адказаў Андрэй.— Галоўнае, каб пад прычоскай сёе-тое было. А то прычоску сваю дык яна і цэлы дзень будаваць будзе, а вось дзецям чаго гарачага згатаваць у яе часу не хапае. Правільна я гавару? — і Андрэй зноў павярнуўся да Геніка, паказваючы гэтым, што дыскусія з Дзінаю закончана.
Маці гаварыла з Цытнячыхаю. Яны адразу ж пасля вайны працавалі разам на ферме, якая была побач з Цытнячышыным дваром, і зараз, расчырванелыя ад бяседы, успаміналі:
— А ці помніш ты, як мы кароў глядзелі, па чарзе ў кароўніку начавалі? — пыталася Цытнячыха.— А там жа ні лямпы, ні ліхтара якога. Цёмна, акропна.
— Айё, не кажы ты,— азвалася маці.— Я, поўню, ляжу на саломе, а самой страшна, страшна. А тут яшчэ бык зароў. Ды так ужо лоўка, ды так ужо спалохана, аж захлёбваецца — на чалавека ж ён так не раве. Я ад варот, ад варот папаўзла па праходзе, прыціснулася да кароў і ляжу ні жывая ні мёртвая — паварушыцца баюся. Ваўкі ж тады так ужо асмялелі былі. У мяне ж самой вунь пад сцяну падкапаліся і свінчо выцягнулі. Ляжу, значыць, я і дрыжу, як ад холаду. А тут, чую, калёсы захляхаталі. А тады ж узялі ў моду малако ноччу вазіць, бо да раніцы вячэрняе скісала. Чую, калёсы да кароўніка едуць. У мяне ад сэрца і адлягло: гэта Ручаль па малако едзіць. Пакуль ён пагрузіўся, пакуль пагаварылі, дык, бачу, ужо і залачаць пачало...
— Краў тады Ручаль малако, ой, лоўка краў.
— А хто тады, Александрына, не краў? Жыць жа неяк нада было. Я вунь і сама, поўню, аскаромілася. Гэта ж мы архавалі тады льняное семя. А к вечару асталіся толькі трох: я, брыгадзірка і кладаўшчыца. Насыпалі яны мне самі поўны, як падняць, мяшок семя, паклалі на плечы. Нясі, кажуць, Надзёжа, а вечарам мы прыйдзем, падзелім. Лёгка ім сказаць — нясі. Я нясу, а ў мяне ногі падламваюцца: крый бог, хто стрэніцца. Толькі я адышлася ад свірана, на дарогу выйшла, а тут мяшок — трэсь! — і парваўся. І семя, чую, па нагах пацякло. Айё, што рабіць? Я мяшок скінула і крычу: «Дзеўкі, хадзіце сюды!» Прыйшлі яны, мяшок троху завязалі, семя падабралі, зноў мне па спіну, а самі ліхтар вынеслі і доўга дарогу замяталі, каб семя не відно было. Я нясу, азіраюся, а ліхтар усё на дарозе мігціць. А пасля позна ўвечары прыйшлі яны да мяне, мы той мяшок і падзялілі... Нада ж было во неяк дзяцей гэтых карміць.
— А мы, бывала, з Міхалкам вязём сеяць ячмень,— дадаў Андрэй,— дык ён са свайго воза скіне мяшок, а тады — і з майго. «А то, кажа, калі з аднаго воза два скінуць, відаць будзе».
За Цытнячышынаю спіною, на падаконніку, выцягнуўшыся, ціха, не варушачыся, як усё роўна спала, ляжала белая, з плямаю на баку, кошка. Такое ж самае белае кацяня, з такой жа самаю плямаю, тачылася пыскаю пад яе жывот і цмуголіла малако, час ад часу толькі прыцмокваючы — цы-цы-цы...
На вуліцы загурчаў матацыкл, і пад самым акном — нават запахла дымам і бензінам — праехаў чалавек, які руляваў адною рукою, а другою трымаў пад сабою цэлафанавую накідку ад дажджу.
— Моця, яй жа богу, гэта ваш Алісей паехаў,— зірнуўшы ў акно, сказала Шыбекава.
Моця, якая сядзела спіною да сцяны, зірнуўшы на вуліцу і нічога не ўбачыўшы, высунулася ў палісаднік як не да палавіны.
— Ага, гэта Алісей,— пазнала яна і пачала выбірацца з-за стала.— Пайду ж, а то ў яго там нешта беленькае мільганулася: можа, пісямко?
— Якое табе пісямко! — усміхнуўся Кагадзей.— Гэта ж у яго на рулі бітончык вісеў. Алісей па смятану прыехаў.
— Толькі ж там не баўся, прыходзь назад хуценька і Алісея заві,— папрасіла Шыбекава.
А калі Прутніха, гучна клямкнуўшы дзвярыма, пад вокнамі пабегла да свае хаты, Цімоха ўсміхнуўся яшчэ больш — аж шчарбіну паказаў — і разгладзіў свае вусы:
— І выдумае ж гэта Моця — пісямко ёй беленькае нехта пад дажджом у руках павязе.
— А калі б ужо Алісей і прывёз што Моці,— азвалася Цытнячыха.— Хоць бы пісямко якое. Брат жа ўсё-ткі. А то толькі з яе цягне. У самога вунь, не бойся, пуза, а Моця — нібы выцекла ўся.
Жанчыны дружна падтрымалі яе:
— Ага, не лянуецца аж з Азярычына як не кожны дзень па малако ездзіць. Ці табе дождж, ці табе град.
— Усё ён у Моці забірае: і смятанку, і масліну, і яйка якое, нават сывараткай і то не грэбуе. А гэта, дурная, усё аддае: «Алісейка, а заўтра ці прыедзеш?..»
— Твой Алісейка ў Азярычыне так умураваўся — як пан некалі. Двор зацэментаваў, сцежкі таксама, каб Зойка і ног не памачыла. Студні, лазні павыбудаваў... Грады з труб палівае.
— А я-то і глядзеў тады пасля вайны,— падтрымаў жанчын Кагадзей,— чаго гэта Пуйноў, як толькі за старшыню стаў, адразу Віцьку Прутня брыгадзірам зрабіў. А з таго Віцькі брыгадзір — як з мае Волькі міністр. Ён малы яшчэ быў — вы ж з ім, Андрэй, ці не з аднаго года?
— З аднаго,— адказаў Андрэй.
— Але Пуйноў яму ўсё параскажа, падкажа: гэтага пастаў сюды, гэтага пашлі туды, дык Віцька і брыгадзірыць. Аж пасля я ўжо зразумеў, чаму гэта тады Пуйноў да Прутнёў такі добры быў — во гэты во, Алісей, хадзіў ужо да яго Зойкі. Дык Пуйноў усё стараўся, каб той замуж дзеўку ўзяў.
Кацяня, напіўшыся малака, скакала па падаконніку, па самой кошцы, якая толькі прыўзнімала галаву і, нібыта спрасоння, абыякава глядзела на малое. Кацяня вадзіла лапкаю па шыбіне, за якой цяжка махала адсырэлымі ад дажджу крыллямі позняя восеньская мятлушка: яна, відаць, усё ж не траціла надзеі ўляцець праз шкло ў хату, дзе можна сагрэцца і перасушыцца. Ды і сытае кацяня не мела ахвоты лавіць мятлушку — на тым, як яно мякка дакраналася лапаю да шыбіны, было відаць, што яму адно толькі хочацца падурэць з ёю.
Я глядзеў на гэтую гульню, і мне было неяк цёпла і хораша ад думкі, што вось гэта мятлушка так і не здолее праз зачыненае акно ўляцець у хату, дзе яе можа напаткаць небяспека, і што кацяня так і не зможа ніколі злавіць праз шыбіну гэтую мятлушку, а здагадацца, што трэба выбегчы за дзверы, пад акном абабегчы вакол хаты,— яно не здагадаецца...
Госці закусвалі хто чым хацеў — адны па-маладому храбусцелі маласольнымі агуркамі, другія бяззуба ціскалі мяккі зярністы сыр, трэція падчэплівалі на відэльцы шпроты з бляшанак і, падставіўшы пад «лёк» руку, кідалі, спяшаючыся, у рот.
— Прыходзіць гэта да мяне ўчора,— зноў гаварыла Цытнячыха да нашай маці,— чалавек і кажыць: «Паглядзі, Цытнякова, ці твая гэта роспісь у ведамасці стаіць». А я паглядзела і кажу: «Я ж непісьменная, а тут, зірні, як закручаста напісана».
— І да мяне прыходзіў.— Маці паклала відэлец на стол, а потым, зірнуўшы на Дзіну, узяла яго і пераклала на талерку.— Таксама кажыць: «Ці ты гэта распісвалася?» А я яму і адказваю: «Ты мне не роспісь, а пенсію нясі». А ён будзіць казаць: «Вернем табе, Ласімовіч, і пенсію...»
Андрэй расказваў Геніку, як ездзіў у Ленінград на прафсаюзную нараду: яго ж кантора — філіял ленінградскага ўпраўлення.
— Я хацеў проста так ехаць. А Наташка як прыстала: «Надзявайся — і ўсё». Як смала тая. Ну я і надзеўся. Чорны касцюм, белая сарочка, гальштук модны, капялюш. Адно толькі лясачкі і не хапае. Правільна я гавару? Прыйшоў на нараду, а там усё будзённа, будзённа. Людзі глядзяць на мяне, як на дзівака: куды выфранціўся? А тая — надзявайся, надзявайся. Сам начальнік упраўлення ў пакамечаным касцюмчыку, у чаравіках абношаных — я такія ў смеццеправод выкідаю. Сядзіць у прэзідыуме і спіць. Во-во захрапе, здаецца. Як нада гаварыць, яго — таўхель! — пад бок. Ён і кажа: «Так, таварышы, тут гаварылі пра недахопы, усё гэта правільна... Гаварылі тата-тата-тата... Мы будзем тата-тата-тата...» Глядзіш, і выступіў ужо. Ды і правільна.
Генерал, улучыўшы момант, калі бацька выйшаў у сенцы, расшпіліў верхнія гузікі ў сарочцы і спытаў у Кагадзея:
— Цімафей Іванавіч, а чаму гэта вы бабы Гапкі не прывялі сюды? Хай бы пасядзела з намі.
— Дзе ты, Паўлік, бачыў, яна ж ужо і па хаце нават перайсці не можа. Слабая стала. Памірае зусім наша Стахванаўна...
— Ага, яна ўжо даўно памірае,— азвалася са свайго кутка і Цытнячыха.— Гадоў дваццаць памірае. І ўсё хварэе. А Міхалка, той і не хварэў і не паміраў, а — раз! — і няма чалавека.
— А такая ж хуткая была,— вярнуўшыся, увайшоў у размову Шыбека.— Бывала, Міхалка прыедзе на абед, просіць-просіць есці, а яна, пакуль разоў са дваццаць вакол хаты без прычыны не аббяжыць, на стол нічога не паставіць. Я аднойчы зайшоў да іх — Міхалка сядзіць на лаве, абеду чакае, а яна вакол хаты бегае... Я ўжо і то не сцерпеў: «Гапка, ядры тваю качалку, ці чуеш, дай хутчэй чалавеку есці!» Эх, як забегала яшчэ хутчэй — акурат укушаная,— эх, як кінецца сварыцца! Але есці ўсё ж паставіла.
Цімоха сядзеў прасторна, як не на двух крэслах: на сваім і на Моціным. Ён глядзеў у акно і, нібы тлумачачы, чаго ён туды глядзіць, сказаў:
— Нешта і Моця доўга не вяртаецца.
— Агоў-агоў! Што, засумаваў без Моці? — нядобра зірнула на яго Кагадзеіха.— Сядзі ўжо, а то, можа, услед, нюхаючы, пабяжыш.
Хоць жонка сказала і груба, Цімоха змоўчаў, а наша маці заступілася за яго:
— Чаго ты, Волька, да чалавека чэпішся? Ужо сёмы дзесятак, а ўсё раўнуеш свайго Цімоху. Каму ён нада такі стары?
— Сціхні ты, мама,— далучыўся да жаночых размоў і Андрэй.— А сама ты якая раўнівая была. Помніш, як бацька аднекуль прыехаў на санях, а ты ўбачыла, што побач з ім яшчэ такое ж акуратненькае месца ўседжана. Во тады бегала: «Прызнавайся лепей, каго ля сябе вёз!» Правільна я гавару?
— Во ўспомніў,— усміхнулася маці.—Калі тое было. Ды вы ж і самі зыркія былі. Ледзь што — ужо, бывала, і бягуць з-пад малатарні: «Мама, мама, а наш бацька ў саломе з бабамі іграець...»
— І не толькі раўнівая,— зірнула на яе Волька.— Вунь аграном...
— А што той аграном,— аж зачырванелася маці.— Выдумалі самі, прыклалі таго агранома, ды і сёння забыцца не могуць.
Доўга яшчэ гаварылі вось так пра ўсё, пераскоквалі з аднаго на другое, пакуль, нарэшце, не зачапіліся за адну, вельмі важную і цікавую для ўсяго застолля тэму.
У нашых вёсках, якія перажылі гады акупацыі, гады партызанскай вайны, якія рабіліся то перадавымі пазіцыямі франтоў, то глыбокім тылам, такою тэмаю ў застоллях усё яшчэ бывае вайна. І мне здаецца, чым далей мы будзем жыць і аддаляцца ад жахлівых дзён вайны, тым больш нам будуць балець нашы раны — забітыя родзічы, разбураныя Жыцькавы, спаленыя Хатыні.
Першы зачапіўся за гэтую тэму Кагадзей. Ён успомніў, як Ручаль вымаў у дзяцей рыбу з прутняў.
— Гэта ж нада-нада, мужчына называецца, бацька, а ў гэтых дзяцей галодных рыбу забіраць не пасаромеўся. Во ўжо быў цмок.
І расказваў Шыбеку, нібыта спавядаўся перад ім:
— Я во цяпер, Піліп, аж сам на сябе злуюся. На чорта мне нада было чапаць таго Рупянька! Хто мяне за язык, скажы, цягнуў? Дык не ж, сустрэў яго ў кустах і разгаварыўся. І ўзяў ды, дурань, расказаў яму пра Ручаля — што той у вайну вытвараў. А Рупянёк — таксама баба бабаю... Узяў ды Ручалісе ўсё і выклаў. Тая мяне сустракае і злуецца: «Навошта ты, Кагадзей няшчасны, майго Ручаля майму Рупяньку абгаворваеш?» І цяпер, разумееш, удваіх беднага Цімоху клянуць. Во як, Піліп, бывае... А ты кажаш, што вайна скончылася.
Ну, а калі ўжо ўспомнілі пра вайну за сталом, у бяседзе, такая бяседа не скора затухне — у кожнага ёсць многа таго, што ляжыць блізка і баліць цяжка...
Цяпер ужо гаварылі ўсе, гаварылі з розных канцоў стала, але размова была стройная — як загадзя прадуманая.
— А ці помніце Наіна? — калі ўжо госці крыху паўспаміналі і пра тое, як ішлі салдаты на Мамоны, і пра тое, як стаяў фронт у Жыцькаве, і пра тое, як усё поле пад Высокім было ўслана мёртвымі салдатамі,— спыталася Кагадзеева Волька.
Усе ажывіліся, засоўгалі крэсламі, пачалі ўсміхацца: гэтая крыху нават рамантычная гісторыя — своеасаблівы набытак, памяць жыцькаўцаў, і немца Наіна, які ездзіў у навакольныя вёскі мяняць каралі і сахарын на яйкі, масла, курэй, тут усе добра ведалі.
— Бывала, едзе на сваім нізенькім кані, а сам доўгі-доўгі — аж ногі па траве валакуцца. Едзіць, як усё роўна ідзець. Повад недзе на грыве ляжыць, а ён на гуслях іграіць.
— Ага, усё іграў. І на каня ніколі не нокаў, за повад не торгаў. Сядзе, ногі спусціць, і куды конь ідзе, туды ён і едзе.
— Дык конь жа ўжо ўсе дарогі ў вёскі ведаў. Сёння ў Жыцькава, заўтра — у Грукава, паслязаўтра — у Весялоўкі.
— Конь, бывае, стане на паўдарозе, нагне галаву, скубе, а ён сядзіць і дрэмле... Чакае, пакуль той наскубецца.
— Слухайце, а што ж ён у Млынарах рабіў?
— Хто яго ведае. Казалі, у нейкіх тылавых часцях служыў.
— Ну, вядома, не на хронце. Ён жа стары ўжо быў. Аднаўляў разам з такімі ж старымі масты, што партызаны ўзрывалі.
— І ўсё без вінтоўкі ездзіў.
— Агату — паабчапляецца торбамі...
— А ці бачылі вы ў яго торбе ляльку абгарэлую?
— Бачылі, ён яе, кажуць, недзе ў нас, у Беларусі, на папялішчы знайшоў. Ля дзіцячых касцей абгарэлых.
— Бывала, выйме з торбы, глядзіць на яе і плача.
— Гэта добра, калі чалавек не развучыўся яшчэ плакаць,— сказаў генерал, за спінамі Андрэя і Геніка павярнуўся да мяне і спытаў: — Памятаеш, «Таинственный остров»? «Ты плачаш, значыць, ты чалавек».
— І ў яго ж, казалі, дзеці і ўнукі пад бомбамі загінулі.
— От Гітлер. От вар’ят. От панарабіў дзялоў.
— А Наін жа сам, ці помніце, нічога не браў.
— Мы ўсе дзівіліся — чаму ён мяняе, а не адбірае. У іх жа тады ўсё было: і закон, і ўласць. І нікому не паскардзішся.
— Мы вось дзівіліся, а эсэсаўцы дык тыя яго і білі за гэта.
— Ага, я, Алена, і сам бачыў. Яны ўсё змушалі яго рабаваць, так, як самі, адбіраць апошняе. Яны яму ўсё гергечуць, гергечуць, а ён сядзіць на кані, слухае іх, а потым сваё: «Наін!» Тады яны яго прыкладамі... Зваляць з каня і ботамі яшчэ прытаўкуць. А ён усё роўна: «Наін!» Падымецца, абатрэцца ад крыві, сядзе на каня і паехаў — куды той яго павязе.
Я так многа чуў пра гэтага старога, якога самі немцы са злосцю звалі «думкопф», а нашы жыцькаўцы проста — Наін, што ўжо нават сам, здавалася, бачыў, як ён, паабчапляны торбамі, ездзіць па жыцькаўскіх дарогах, ён — наіўны і ўпарты Дон-Кіхот дваццатага стагоддзя — і хоць вось так змагаецца са злом.
Пачынала ўжо цямнець. Змрок, загусцелы на дажджы і хмарнасці, насоўваўся неяк вельмі ўжо хутка. Запалілі святло, і ў хаце адразу пацяплела, павесялела.
— Цімоха, табе там не холадна ля акна? — спытала Шыбекава.— А то, можа, зачыніць: цяпер жа вечары ўжо халодныя. Не лета ж.
Зачыняць акно Кагадзей не даў. А Андрэй спытаўся ў яго:
— Раскажы лепей, Цімафей Іванавіч, як ты каляровую металургію падымаў.
— А што, Андрэй, металургія? Некаму ж і гэта трэба было рабіць. Ты ж сам ведаеш, колькі тады ўсялякага зялеззя на нашых палёх ляжала,— аж зямлі не відно.
— А ты ж, Цімафей Іванавіч, жалеззе не вазіў. Жалеззе ты свайму цесцю, Міхалку, аддаваў. Яго на браню і дзюралюміній кінуў, а сам усё бронзу, латунь ды медзь шукаў.
— А і праўда, Міхалка, бывала, накладзе воз — аж пад неба, здаецца. Едзе здаваць — грыміць-звініць. А Цімоха толькі ў ручкі пакладзе — на калёсах і не відаць. А здадуць — Цімоха тысячы вязе, а Міхалка — рублі ды дзесяткі за свой воз мае.
— Дык жа тона каляровага металалому тысяча рублёў тады была, а брані і дзюралюмінію — сто пяцьдзесят. Адзін матор з самалёта здасі — і ўжо кішэня грошай.
— Яно, Алена, нада яшчэ ўмець дастаць той матор. Ды ў мяне ж і рызыка была, а ў Міхалкі — ніякай. Вунь як я, да прыкладу, матор са збітага самалёта нямецкага даставаў з балота пад Мамонамі...
Цімоха не спяшаючыся прыкурыў папяроску, якую да гэтага круціў у руках, зацягнуўся і, павярнуўшыся да расчыненага акна, выпусціў дым у палісаднік — на дождж, на куст бэзу.
— Цяпер тое балота асушылі, кусты паапылілі, цяпер там пшаніца расцець, а тады ж гэта была твань тванню, а самалёт як удзяўбнуўся ў балота, дык метры на тры і ўвайшоў у дрыгву — адзін хвост тырчыць. Пахадзіў я, Юра, ля гэтага самалёта, паглядзеў — а самому так ужо карціць, так ужо хочацца матор дастаць: як усё роўна мёртваму ў зямлю легчы не церпіцца...
Цімоха зноў зацягнуўся і зноў, неяк дзіўна патрымаўшы ў роце дым, выпусціў за акно.
— Пахадзіў я, Юра, пахадзіў ля яго,— гаварыў Кагадзей чамусьці да мяне, хоць я сядзеў далёка, а спытаўся пра гэты самалёт Андрэй,— пасля прынёс лапату і пачаў падкапвацца. Дні са два работаў. Падкапаўся я пад яго і аж сеў у яміне са страху: а каб цябе воўк не еў — бомба! Ды вялікая такая — не раўнуючы, як свіння пудоў на дзесяць. Тут у мяне валасы і пачалі са страху падымацца — аж трашчаць, чую, выпростваючыся. Сяджу і пашавяльнуцца баюся: узарвецца ж! Аж не верыцца, што во толькі я так смела капаў... Чую, зверху нехта ходзіць — а гэта Волька прыйшла, абедаць прынесла. Падала мне руку, дык я ціхенька-ціхенька, па сценачцы і вылез са сваёй яміны. Як убачыла бомбу Волька — такі крык узняла, не прывядзі ты бог: «На агні табе гэты матор! Кідай усё — і пайшлі дадому». А я пахаджу-пахаджу вакол ямкі — шкода: столькі ж капаўся. Але Волька ўгаварыла — узяла за руку і павяла дадому, як малога. Нават лапату сама несла...
— Я яго вяду, а ён усё азіраецца назад...
— Прыйшлі мы дамоў, а я на тую бомбу ніяк не магу забыцца — што ні раблю, куды ні іду, а яна ўсё ў галаве, як скула якая... Не вытрымаў — лапату ў рукі і зноў пад Мамоны. Зрабіў лагі — матор жа акурат па бомбе цягнуць нада было,— калаўрот паставіў і...
— Добры вечар вам у хату!
Усе так слухалі Цімоху, што ніхто не пачуў, як адчыніліся дзверы, як зайшоў ён у хату. Галашонак стаяў у дзвярах пярэдняй хаты, неяк няўпэўнена глядзеў на ўсіх. Высунуў з-пад мокрага плашча руку і зняў з галавы шапку — не за казырок, а адразу ўсёю жменяю згроб зверху, нібы хацеў зняць яе разам з валасамі.
Усе маўчалі, глядзелі хто куды, стараючыся не заўважаць чалавека. Павел хацеў быў нешта сказаць, ужо раскрыў рот і нават выцягнуў з-пад стала руку — як быццам збіраўся запрасіць Галашонка ў застолле,— але, убачыўшы, як строга, нічога не гаворачы, зірнуў на яго бацька, сумеўся і, паколькі ўзнятай руцэ трэба было ўсё роўна нешта рабіць, ён без патрэбы ўскінуў вышэй крыло валасоў, якое, як заўсёды, вісела на лбе: яно адразу звыкла ссунулася на сваё заўсёднае месца.
— Добры вечар, кажу,— няўпэўнена паўтарыў Галашонак і, імкліва ўзмахнуўшы, абтрос кепку — пырскі паляцелі аж у заднюю хату, дзе стаяў стол.
Але яму зноў ніхто не адказаў. Галашонак яшчэ прыглушана кашлянуў разы са два, каб звярнуць на сябе ўвагу — нібыта яго не бачаць,— а потым павярнуўся і ціха пайшоў назад.
Калі дзверы зачыніліся, Андрэй, быццам нічога і не здарылася, спытаўся:
— Ну дык што, Цімафей Іванавіч, было далей з тваёю бомбаю?
— А што было — падклаў лагі ды і выцягнуў калаўротам,— ужо без ахвоты, без падрабязнасцей, неяк абыякава закончыў свой расказ Цімоха і зацягнуўся папяросаю.
Памаўчалі. Адчувалася, што ўсе думаюць пра Галашонка.
— Неяк усё ж нядобра выйшла, — першы ўсумніўся Павел.
— Чаму гэта нядобра? — не згадзіўся з сынам Шыбека.— Яму, бачыш, добра было з нас здзекавацца ў вайну, а нам ужо нядобра і за стол яго не запрасіць...
На вуліцы загула машына. Пад акном яна спынілася і, пачыхаўшы-пачмыхаўшы, змоўкла. Усе ўзрадаваліся — ёсць прычына забыцца пра Галашонка.
— Відаць, Прутніха Алісейку вядзе,— падумала ўслых маці.
— Не, Надзёжа,— угледзеўшыся ў акно, у цемру, запярэчыў ёй Кагадзей,— прыехаў не матацыкл, а машына. Ці не Каранькевіч гэта? Здаецца, яго «казёл» стаіць.
І праўда, праз якую хвіліну дзверы шырока расчыніліся, і ў хату ўваліўся высокі, шырокі ў плячах Каранькевіч, а за ім гэткі ж, як і ён плячысты і станісты,— сакратар райкома Багуцкі.
Яны прынеслі з сабою шум ветру і дрэў, пах дажджу і поля. У хаце адразу стала шумна і весела, яна нібыта зрабілася цяснейшаю ад гэтае напорыстае і жыццядайнае сілы — быццам у хату да Шыбекаў аблаваю ўваліўся цэлы натоўп вясёлых узбуджаных людзей. І старшыня калгаса, і сакратар райкома былі людзьмі жыццялюбівымі, таварыскімі, і таму адразу ж уся бяседа закружылася вакол іх, завесялілася, заўсміхалася, загула.
Шыбека спачатку ўсё змушаў іх выпіць, успомніўшы як не ўсе наіўныя хітрасці вясковага прымусу («Ну, выпіце ж вы, мальцы, а то я абіджуся. Ну, глыніце хаця, мальцы, а то я падумаю, што вы і Паўлу Піліпавічу, і маёй хаце зла жадаеце»), не маўчала і Шыбекава («А вы прыгубце хоць, прыгубце»), але потым, убачыўшы, што тыя толькі жартуюць і ўсё роўна не п’юць, паступова ад іх адчапіліся і гаспадары, і госці.
Хаця сакратар і старшыня і не пілі, яны ўсё ж паводзілі сябе тут, у застоллі, вельмі натуральна, смяяліся, як і ўсе, падтрымлівалі, адразу ж падхоплівалі любую гаворку.
Каранькевіч, нібы не пазнаючы, доўга прыглядаўся да Паўла, а пасля ўсміхнуўся:
— Што гэта ты, таварыш генерал, блішчыш увесь, нібы выпацканы? Табе ж горача. Знімі парадную форму — хопіць фарсіць.
Павел падміргнуў яму і незаўважна, аднымі вачыма, паказаў на бацьку. Каранькевіч ведаў пра вялікую павагу Шыбекі да сынавай формы і таму павярнуўся да яго:
— Думаю, і Піліп Пятровіч не будзе супраць?
— Я што — няхай здымае,— згадзіўся і Шыбека, хоць у голасе і адчувалася, што яму гэта не падабаецца і што ён не згодзен з Каранькевічам, але пярэчыць старшыні не будзе.
Павел зняў кіцель, праз галаву, не развязваючы, здзеў гальштук і, памахаўшы каўняром, ветраючыся, задаволена ўздыхнуў.
Каранькевіч з Паўлам — даўнія сябры. Хоць яны і з розных вёсак, але ўсё роўна сябравалі і ў дзяцінстве, і пасля, калі вучыліся ў Азярычыне ў дзесяцігодцы. Таму і ім было што ўспамінаць.
— А ці помніш ты Алельку вашага жыцькаўскага? — пытаўся Каранькевіч у Паўла.— Тады ж усіх угаворвалі быць трактарыстамі. А ўсе адмаўляліся. Алелька таксама ўсё адгаворваўся. Але неяк яго ўламалі...
— Як яго ўламалі? — усміхнуўся Кагадзей.— Трактар яму завядуць, пасадзяць — дык ён і паехаў. А як толькі трактар спыніўся, ён яго кідае — і дамоў.
— Ага,— згадзілася з ім і Волька, якая сядзела, падпёршы галаву рукою, і слухала.— Нічога ў гэтым трактары не знаў: ні як спыніць, ні як завесці.
— А які вам з таго Алелькі трактарыст, калі ён на веласіпедзе і то не навучыўся ездзіць,— падтрымаў суседзяў Шыбека.— Укручваў, укручваў штаны ў цэпку, падаў, падаў, а тады кінуў веласіпед пасярод дарогі ды і кажа: «Ану яе пад Луфёры, гэту вашу тэхніку на двух колах...»
— І трактар ён, бывала, кіне,— успомніў і Каранькевіч,— а мы, дзеці, калупаемся ў ім, калупаемся, а потым нечакана завядзём і паедзем...
— Лёгка сказаць — паедзем,— засмяялася Шыбекава.— Якая ўжо там язда была! Вы ж таксама нічога не петрылі ў тым трактары. Пусціць-то пусціце, а кіраваць не ўмееце, дык той трактар, як Наінаў конь,— ідзе, куды яму хочацца, пакуль сам не заглухне.
Андрэй, хоць і маладзейшы за Паўла і Каранькевіча, таксама разам з імі «асвойваў» трактар. Далучыўся да ўспамінаў і ён.
— А ці помніце, як Спіца брыгадзірам была? Нас, дзяцей, на «Універсал» пасодзіць — фары ў ім ёсць, а лямпачак няма — мы ўночы скародзім, а яна паперадзе з ліхтаром бегае і свеціць нам. Мы з Медзяком, тваім, Каранькевіч, шафёрам, на пару ездзілі.
— Ага, помню,— азваўся старшыня.— Яна свеціць, а вы на святло едзеце.
— Бывала, «Універсал» затрасе на ямінах — аралі ж абы-як,— дык і не пачуеш, як заснеш. Спіца свеціць, свеціць, азірнецца, а трактар зусім у другі бок пайшоў.
— А ты, Паўлік, так ужо трактар любіў,— усміхнуўся Шыбека.— Усе думалі ўжо, што трактарыстам будзеш.
— Так, тата, мы ўсе адсюль, з хат,— задумліва адказаў генерал.— Толькі разышліся ў розныя бакі — на поўнач і па поўдзень, на захад і на ўсход, абараняем нашы рубяжы, будуем новыя гарады, пускаем новыя заводы, перавыконваем пяцігодкі, але ж не забываемся, адкуль мы родам, і помнім, што хлеб, які ўсе ядзім кожны дзень, хлеб, які трэба нам як паветра, вырас на дабрыні клапатлівых нашых бацькоў. Тваёй, мама, тваёй, тата, вашай, цётка Надзёжа...
Павел змоўк, перадыхнуў і зірнуў на старых: ці не мудрона ён гаварыў?
— І калі б мы ні вярталіся дамоў, і якімі б сівымі і старымі, якімі б мудрымі і высокашаноўнымі ні ўваходзілі ў свае родныя хаты, у нашых бацькоў заўсёды адны словы: «А дзіцятка ты маё дарагое — прыехаў»,— падтрымаў яго Багуцкі.
— І хлеб, мама, таксама родам з хат. Не было б хат — не было б і хлеба,— Павел убачыў, што ўсе зразумелі яго шчырасць.
— З хат і яшчэ з поля,— удакладніў Каранькевіч.
Кагадзеіха зноў вярнула размову да трактара, сказаўшы:
— А тады ж, ці помніце, наш Маласай трактарыстам быў. А ён жа вам, дзеці, даваў па чарзе паараць троху,— і павярнулася да генерала.— От табе, Паўлік, у той дзень не спалася, калі твая чарга была. Прыбег аднаго разу, помню, раненька і за шырмачку так падазрона глядзіць: «Цётка, а дзе гэта ваш Коля?» — «Паехаў ужо, сынку, паехаў»,— адказала Стахванаўна, а ты, Паўлік, усё за шырмачку глядзіш — не верыш.
— А пасля, бывала, усё бяжыш, руку да вачэй прыклаўшы, у поле, усё сочыш, дзе ж той Коля арэ,— дадала і Алена.
— Тады трактар навіна быў,— падміргнуў Паўлу Каранькевіч.
— Столькі конскіх сіл меў! — падтрымаў яго Багуцкі.
— А цяпер колькі ў нас і на нас гэтых конскіх сіл працуе. Цэлыя табуны! Уключыў у разетку — яны і пакапыцілі. Уключальнік павярнуў — іржаць. Ды якія коні!
— Нават каб пагаліцца, уключыш брытву ў сетку — і ўжо хоць нейкі маленькі конік, але ўсё ж пабег, заржаў ля шчакі.
— Цяпер на покуце часцей за ўсё лічыльнік замест абразоў вісіць на сцяне. Як вобраз новага святога — бога электрычнасці.
— Нават самыя набожныя бабулькі, якія не даюць знімаць абразы, дазваляюць вешаць побач са святымі і лічыльнік. Так і вісяць яны ў хаце часам побач — прыкметы старога і новага.
Перайшлі на калгас, зачапілі жніво.
— А чаму гэта вы ячмень каля Жыцькава дасюль не жалі? — спытаўся я ў Каранькевіча.— Дажджоў, можа, чакалі? ,
— Не, Юра, гэты ячмень у нас на семя. Вось мы з Іванавічам,— і Каранькевіч кіўнуў у бок Багуцкага,— усё цягнулі і думалі: няхай пастаіць.
— Шкада, і лён ты не паспеў абмалаціць,— дадаў Багуцкі.
— Ну, лён нідзе не дзенецца. Семя нам не трэба, семя мы ўжо за тры гады ўперад здалі. А вось траста... — пачаў Каранькевіч, але сакратар перапыніў яго:
— І семя таксама трэба. Не вам, дык дзяржаве трэба,— і абняў старшыню за шырокія, мажныя плечы.
Хутка яны пачалі збірацца. Гаспадары прасілі застацца яшчэ на якую гадзіну, пасядзець разам.
— Няма калі,— адказаў Каранькевіч.— У Азярычыне ў клубе калгаснікі, пэўна, ужо сабраліся, нас чакаюць.
— Навошта вы ўвечары ім спатрэбіліся?
— Будзем ордэн «Знак Пашаны» ўручаць Марылі Паўлаўне Заспіцкай. Ёй жа семдзесят гадоў, а яна ўсё на ферме...
— А хто гэта такая? — паціснуў плячыма Кагадзей.
— Эх ты, Цімафей Іванавіч, што ж ты нават сваёй брыгадзіркі і то не пазнаеш, калі поўным імем яе называеш... Спіца, Спіца гэта ваша, пра якую тут во толькі што ўспаміналі.
Кагадзей сумеўся. Сядзеў і ўсё апраўдваўся:
— Вы ж так важна пра яе гаварылі. Як пра міністра якога.
— Кожны чалавек, Цімафей Іванавіч, міністр. Толькі па-свойму.
Яны, сакратар і старшыня, падняліся з-за стала — роўныя, як браты. І сядзелі яны таксама, як радня,— вясёлыя, гаманкія, свае.
Падзякавалі за вячэру, развіталіся. Ад парога Каранькевіч кінуў генералу:
— Ты, Павел, ранічкай пачакай мяне. Я завязу цябе на цягнік,— і, зірнуўшы на Багуцкага, які апранаў ужо плашч, сказаў: — Не кожны ж дзень у нас з Жыцькава генералы ад’язджаюць.
Калі яны выйшлі, калі, пачыхаўшы-пачмыхаўшы, завёўся «казёл», загуў, з уключанымі фарамі развярнуўся пад акном і паехаў, Кагадзей, усё яшчэ захоплены непасрэднасцю гасцей, хваліў іх:
— Ну і мальцы, ну і мальцы — агонь, а не мальцы.
Застолле гуло доўга. Крыху згадзя, выправіўшы Алісея дадому — той, непітушчы, не схацеў зайсці да Шыбекаў,— вярнулася Моця.
Разыходзіліся ўжо недзе апоўначы. На вуліцы было цёмна. Па дрэвах і па плашчах шапацеў нудны, ужо, відаць, восеньскі (хоць яшчэ і цёплы) дождж. Але ён быў празрысты і не туманны — праз яго так добра відаць зыркія азярычынскія агні, якія, нібы яркія зоркі, мігцелі ўдалечыні, на цёплым і цёмным жнівеньскім небасхіле.
Сасна, што шумела пры самай дарозе, стаяла высока, нібы на пальцах, прыўзняўшыся на тоўстым карэнні: здавалася нават, што яна наважылася назаўсёды разлучыцца з зямлёю і паляцець у незнаёмы блакіт. Яна ва ўсе бакі выцягнула карэнне і яго, абсохлае ад зямлі і глыбіннай вільгаці, паклала на траву, на ігліцу, на заечую капусту — як стомлены чалавек ногі: няхай адпачнуць.
Карэнне, што перайшло праз дарогу, было пасадрана коламі калёс і конскімі капытамі. Яму, як жывому, відаць, саднела і балела, і таму неяк боязна было на яго станавіцца нават чаравікамі — каб не зрабіць дрэву балюча. Ідучы ў Жыцькава, я пераступаў яго.
Колькі дзён мяне не было ў вёсцы. Кандыдацкая дысертацыя, якую я рыхтую да абароны, патрабавала сёе-тое праверыць, сёе-тое, пакуль ёсць час, дапоўніць. Вось я і сядзеў гэтыя дні ў абласным горадзе, працаваў у архівах, шукаў патрэбныя мне кнігі ў бібліятэцы...
Дзень ужо хіліўся к вечару. Паабапал дарогі акрамя сосен стаяў высокі і тоўсты алешнік — сапраўдныя алехавыя гаі! — а ў прагалах, на палянах, шумела высокая карычневая і ўжо зусім пераспелая трава.
Памятаю, як я, калі першы раз ішоў у Жыцькава, дзівіўся гэтым алехавым лясам і перастоеным лугам. Убачыўшы вось такія тоўстыя алешыны — гонкія, прыгожыя,— зайздросціў жыцькаўцам:
— Вось бы нам такі алешнік. Не трэба было б за столькі кіламетраў у дровы ездзіць.
Зайздросціў, хоць сам не з нейкага там бязлеснага краю.
А Вера, якая прыйшла тады ў Азярычына сустрэць мяне, тлумачыла:
— У нас і на дровы не спрытна' сякуць, у нас выбіраюць.
Бачачы ў кустах высокую і густую траву, якой бы нашы парадаваліся, можа, і на сваім агародзе, а пераборлівыя жыцькаўцы не касілі і пакідалі старэць на корані, я таксама не вытрымліваў:
— Вось бы нам такую. Нашы б сярпамі яе пажалі, мяшкамі б павынеслі адсюль.
А Вера зноў паціскала плячыма:
— Навошта нам у кусты лезці? У нас і на лугах хапае...
Зараз дарога была ціхая, спакойная: дрэвы, відаць, не прывыклі яшчэ да глухой адзіноты ў лесе, сумавалі без птушак, без іх песень — яны адно толькі журботна шумелі лісцём, якое таксама хутка пачне ападаць...
А тады была вясна і лес быў зусім іншы. Хоць раніца ўжо недзе хілілася да поўдня, у кустах — дзіва! — усё роўна, аж захліпаючыся ад шчасця і радасці, спявалі салаўі. Я, не асабліва ўслухоўваючыся ў іх спевы, і то налічыў больш дзесятка розных спевакоў, якія вялі кожны сваю песню і ў той жа час адну — гэта быў гімн раніцы, вясне, сонцу, жыццю і сваёй каханай салаўісе, якая сядзіць вось тут, побач,— у гняздзе.
— I ў вёсцы ад іх аж нячуцца. Цётка Міля злуецца і кажа, што гэта Цімоха іх завёў: «Ён пераспеўваецца з птушкамі!»
Тады я пе ведаў яшчэ ні цёткі Мілі, ні Цімохі, ні самога Жыцькава, а таму не мог ні запярэчыць, ні пагадзіцца.
Вёска мне напачатку не спадабалася — так заўсёды бывае, калі сам ужо створыш у сваім уяўленні нейкі куток, які, вядома, ніколі не зможа паўтарыцца наяве. А Верыну вёску па яе словах я ўяўляў зусім іншаю.
Стахванаўна, што якраз тады па радоўцы пасвіла кароў, убачыўшы мяне, адразу ж закасавала «Надзёжынага зяця».
— Гэта ж нада,— расказвала яна потым бабам, — Верка ж Надзёжына і дзеўка нічога сабе, і прыгожая, і стройная, і працалюбівая, а выйшла за нейкага крывенькага, кульгавенькага. Ды лоўка ж, дзеўкі, кульгае: на абедзве нагі...
Я тады сапраўды кульгаў. Збіраючыся ў Жыцькава, дастаў са свайго студэнцкага куфэрка ссохлыя парусінавыя чаравікі, пабяліў іх крэйдаю і, пакуль дайшоў да вакзала (цягнік на Азярычына ішоў рана, транспарту ніякага не было), нацёр абедзве нагі. А калі яшчэ па кустах праз гразкія ручаі датэпаў у гэтых белых чаравіках да Жыцькава, крэйды на іх не засталося і следу, і я, такі святочны ў горадзе, зусім ужо не быў падобен на жаніха.
Пасля горада, пасля прасторнага студэнцкага інтэрната Верына хата здалася яшчэ больш цеснаю.
Чаравікі, вымытыя Вераю, сушыліся на згародзе побач з гладышамі, а мы сядзелі ў хаце. Маці пакінула нас дваіх і сама пайшла да Шыбекаў — відаць, пахваліцца, што і да яе прыехаў зяць.
Мы сядзелі на лаве каля стала і мілаваліся, нібыта пасля доўгай ростані, хоць, пасля таго як Вера паехала з Мінска ў Жыцькава, прайшло ўсяго толькі нейкіх пару тыдняў: мы, студэнты-пяцікурснікі, былі ўжо ва універсітэце як госці і таму, не баючыся нават дэкана, паводзілі сябе вальней.
Раптам Вера адпіхнула мяне ад сябе і адсунулася сама:
— Нехта ідзе.
Я зірнуў у акно. І праўда, па вуліцы, сюды бліжэй да нашае хаты, прайшла жанчына з новым чыгунком.
— Гэта Волька Кагадзеева,— патлумачыла мне Вера.
— Як ты пазнала, што нехта ідзе? У акно ж не глядзела.
— А гусі, чуў, загагакалі? Яны так гагакаюць, калі чалавек ідзе.
Пасля гэтага мы ўжо абдымаліся не баючыся — ведалі, што гусі, якія спакойна скубуць траву пад акном, папярэдзяць, калі хто будзе ісці.
Успомніўшы пра тое, даўняе, я сам сабе ўсміхнуўся...
— Ого,— пачулася з кустоў.— А я во, Юра, гляджу ды і думаю: чаго гэта чалавек ідзе па лесе адзін і сам сабе смяецца.
Цімоха выйшаў з кустоў — у фуфайцы, у сваёй кепачцы, у бліскучых гумовых ботах, з сякераю — і падаў мне руку. Маленькі, павольны, няголены, ён быў акурат дзядок-лесавічок, які толькі што выйшаў з казкі. За яго рыжыя вусы зачапіўся такі ж рыжы, крыху цямнейшы, скурчаны сухі лісток — мне здавалася, што, калі Кагадзей гаворыць, ён аж шуршыць у вусах.
Мы адышліся ад дарогі — тут жа пыльна — і прыселі ўзбоч, куды гэты пыл, узняты калёсамі і конскімі капытамі, не даходзіў: я — пад елку, а Кагадзей, паклаўшы збоку сякеру, прытуліўся спіною да невялікага пянька, засланіўшы яго сабою. Такіх старых пянькоў тут было многа, і Кагадзей асабліва сярод іх не вылучаўся: каб пазней, дык у лёгкім цемрыве, можа б, і не спазнаў, дзе ён, а дзе сапраўдныя пянькі-лесавічкі.
Калі ўселіся, Цімоха загаварыў першы:
— А я во, Юра, сёння зранку Маласая нашага з Ліпаю правёў на цягнік, а потым думаю, дай-тку я схаджу ў свае кусты.
— Каго-каго? — нібы не дачуўшы, перапытаў я.
— Як каго? — цяпер ужо ён, нічога не разумеючы, глядзеў на мяне.— Маласая нашага, кажу. І Ліпу.
Я паціснуў плячыма — маўляў, усё роўна не разумею.
— Яны ж даўно паехалі...
Кагадзей паглядзеў на мяне, а потым, нібы ўспомніўшы, што мяне гэтыя дні не было ў Жыцькаве, адказаў:
— Яны матку хаваць прыязджалі. Стахванаўна памерла. Толькі, кажуць, прыехалі, чамаданы разабралі, а тут тэлеграма...
Кагадзей сядзеў, глядзеў у зямлю і сучком калупаў вакол нейкага бледнага, зморшчанага грыбка, нібы выграбаючы яго з зямлі.
— Учора і занеслі яе туды, дзе пеўні не пяюць і людзі не ўстаюць...
Ён зноў пасядзеў, памаўчаў, падняўшы галаву, зірнуў на верхавіны елак, што хісталіся ўгары, і дадаў:
— А так ужо Гапка не хацела адыходзіць. Нават карову не давала прадаваць: я яшчэ папраўлюся, крычала. Вось табе і паправілася. А як карову прадавалі, дык Цытнячыху, якая ў яе была якраз, прасіла, каб падняла яе і да акна давяла: «Я хоць у апошні раз на сваю кароўку зірну, пагляджу, як яна, бедненькая, у тое Хвошна пойдзе». А калі ўбачыла, што карова матае галавою, раве і не хоча ісці,— заплакала: «Навошта яны, ірады, прадалі яе».
Кагадзей прыслухаўся, агледзеўся навокал, зноў прыслухаўся і зноў агледзеўся. А потым зірнуў на мяне:
— Паслухай, Юра, ці гэта я здурнеў, можа, ці што, але мне здаецца — недзе ходзікі чакаюць. Паслухай... Во... Чак-чак, чак-чак... Гадзіннік у лесе — нічога не разумею... Можа, міна якая?
Я засмяяўся і пачаў раскручваць плашч — дастаў будзільнік. Калі яшчэ я толькі збіраўся ў Віцебск, маці прасіла мяне купіць новы будзільнік, але каб абавязкова добра чакаў — з ім зімою, доўгімі вечарамі, як і з кацянём, якое вуркоча ля боку, весялей. Вось я і выбраў такі — з «чакам». Чакаў ён моцна, і таму нават у аўтобусе, якім я ехаў з Віцебска, усе, калі рабілася ціха, падазрона пачыналі азірацца па баках: дзе гэта і што так чакае? Калі я паказаў Кагадзею будзільнік, ён таксама ўсміхнуўся:
— Напалохаў ты мяне, Юра. А я ўжо думаў, дурнею, ці што.
Цімоха зняў шапку і паклаў яе на суседні пянёк — цяпер і той, як Кагадзей, быў падобны на дзядка-лесавічка.
— Яно, Юра, не падумай, што я ўжо такі палахлівы. Нішто мне, павер, не страшна, а калі ўжо чаго я і баюся, дык гэта адных, можа, толькі жаб. Мяне неяк адна жаба ў маленстве напалохала. Я малы быў, узяў саломінку і — кольк яе, кольк! А яна — такая ўжо рапуха — усё надзімаецца, надзімаецца, як гумовая. А я ўсё — кольк, кольк! Яна надзьмулася, як рэшата зрабілася, а тады — страхапудзіна гэткая — на мяне раптам як скокне. Дык я і паваліўся са страху. З таго часу рапух мне і не паказвай — за вярсту абыходжу. А так нічога не баюся.
Але баяўся Цімоха яшчэ і змей. Расказвалі, як ён ля Вархоў ледзь не пад нагамі ўбачыў змяю. Быў якраз з віламі — ішоў стагаваць сена. Паперадзе гаманілі вархоўскія жанчыны. Дык ён як закрычыць:
— Наце вам, бабы, хутчэй мае вілы ды каліце яе, а то ж я босы!
Жанчыны завярнуліся, прыбеглі, ухапілі ў яго вілы, лоўка накалолі змяю на рагі і толькі пасля агледзеліся, што яны ж і самі босыя...
Цімоха павярнуўся і зноў зірнуў на будзільнік.
На галаве ў Кагадзея, сюды бліжэй да левага вуха, няспынна пульсаваў, як цемя ў немаўля, невялікі лапік скуры. Цімоха перахапіў мой позірк, убачыў, што я гляджу на яго, і сказаў:
— Гэта, Юра, рана. Басмачоў я некалі малады ганяў. Вось адзін і секануў шабляю. Тут і зараз касці няма — храшч адзін.
Каля рота ў яго таксама вялікі шрам, які ідзе аж да шыі. Гэта ўжо конь, запрагаючы якога Кагадзей сагнуўся за дугою, ударыў яго капытом. У Жыцькаве смяюцца, што тады конь пералічыў Кагадзею зубы і, відаць, знайшоў лішнія, бо некалькі выбіў,— і зараз, калі Цімоха шчыра смяецца, у роце відна шчарбіна.
— Я і ў гэту вайну яшчэ ваяваў. Толькі вайна пачалася, мабілізавалі нас, уручылі мне пакет — вязі, Кагадзей. Кагадзей і павёз. Прыязджаю туды, а там ужо няма нікога. Я пахадзіў-пахадзіў, пакет — за пазуху, зашпіліў гімнасцёрку і назад. Прыходжу ў сваю часць, а там ужо таксама нікога няма. Салдаты і кажуць: «Вядзі нас, Кагадзей, мы ў акружэнні». А я ж старшы сяржант — трэба весці. І павёў. З двух акружэнняў вывеў, а потым усё ж у палон трапіў. З пакетам тым. Во панасіўся я з ім!
Я ведаў, калі маўклівы Кагадзей разгаворыцца, то ён, вядома, зачэпіць і міжнароднае становішча, і крыху пафіласофствуе. І праўда, хутка ён дайшоў да Чылі: відаць, гэтая трагедыя, што адбылася там, хвалявала і яго:
— Вот ты скажы мне, Юра, як гэта можна: народ выбраў сабе ўрад, народ паставіў, а яны вінтоўкі ў рукі — шах-бах! — і гатова дзела, страляюць: міністраў страляюць, прэзідэнта забіваюць. А гэты іхні генерал — дык наогул дурань нейкі. Ён жа кажыць, што калі нада будзіць з усім народам ваяваць, дык ён і ўсяму народу вайну абвесціць. А салдаты? Там жа ёсць і сыны тых, каго ў турмы піхаюць. Значыць, сыны з бацькамі ваююць?.. Хаця гэта ўжо і не нова — было і такое...
Пазней загаварыў пра Сусвет.
— Ты ведаеш, Юра,— філасофстваваў Кагадзей,— я вот ніяк не магу дадумацца, што нідзе канца свету няма. Не можа ж быць. Ну вот за гэтымі зоркамі — тыя, за тымі — яшчэ... І што, няўжо так бясконца? Не, недзе ж нейкая мяжа ёсць, дзе ўжо нічога няма. А што гэта такое — нічога? Паветра? Дык і яно ж дзесьці павінна кончыцца. Пустата? Але ж і на пустату канец павінен быць. Дык, Юра, во так як пачнеш, бывае, думаць, разбірацца, што свету канца няма,— аж галава забаліць. А як удумаешся яшчэ, што, можа, чалавека далей ніякага няма, толькі на зямлі жменька гэтых людзей,— аж холадна зробіцца, аж завыць, як таму ваўку, ад страху захочацца... Ці, зірні сюды, вось паветра. Ты разумееш, Юра, мы ж усе адным паветрам дыхаем. Скажам, яно толькі што ў Амерыцы было, а праз нейкі час — тое ж паветра ўжо над Жыцькавам. Ім пазаўчора нейкі мільянер дыхаў, а зараз я, Кагадзей. А калі во так во ўздумаеш, што тваім паветрам некалі Піначэт дыхаў, дык аж выплюнуць той глыток хочацца і нават рот абцерці.
Калі Кагадзей разгаворыцца, яму толькі не трэба перашкаджаць. Ведаючы гэта, я сядзеў і адно падтакваў, не перабіваючы старога. Я не перабіваў яго думак, калі ён нават маўчаў. І Кагадзею гэта, відаць, падабалася.
Ён памаўчаў, а потым — мусіць, холадна зрабілася галаве — надзеў шапку, пасунуў яе як не на самыя вочы і спытаў у мяне:
— А вось ты, Юра, ніколі не задумваўся, як гэта на зямлі зроблена так, што ўсё жывое само сябе есць? Чарвяка есць птушка, птушку — звер...
Сваёй думкі ён не закончыў, змоўк і пачаў закурваць. Цімоха шамацеў папераю, скручваючы цыгарку. У маім плашчы гулка чакаў будзільнік. Па тым як Цімоха гаварыў са мною, я зразумеў, што яго нешта хвалюе і гэтае «нешта» ён беражэ напаследак. І вось, закурыўшы, Кагадзей нарэшце дайшоў, мусіць, і да яго:
— Прыкладам, Юра, вось зайшоў гэты чорт з балота да Шыбекаў, калі мы Піліпавых генералаў праводзілі. Ты недзе падумаў тады пра нас: «Во якія злыя, чэрці...» А думаеш, мы б яго за стол з сабою не пасадзілі, калі б ён, Галашонак гэты, чалавекам быў? А то ж яны з Ручалём панарабілі тут у вайну. Ды во і зараз ён асабліва, бачыш, не саромеецца. Пазаўчора прыбягае да мяне ранічкаю Моця і як не плачыць: «Цімоха, нехта ўсе мае памідоры абабраў. Яны ж ужо чырванабокія былі, я ж іх спяліла дачушцы маёй з зяцем». Пайшоў да яе ў агарод, паглядзеў, а і праўда — памідорнік зялёны стаіць, рагулькамі падпёрты, акуратненькі такі, а памідораў няма. А на зямлі вялікія сляды ад ботаў. Я тады Моці і кажу: «Яно, Моця, каму ж твае памідоры з жыцькаўцаў трэба? Толькі ж, відаць, адзін чалавек такі галадаюшчы ёсць, ды і той у Вархах жыве». А яна стаіць і плача. Ледзь супакоіў: «Кінь ты, кажу, Моця! А то ты па гэтай памідорыне бядуеш горш, чым Цытнячыха некалі па карове, якую пярун забіў».
Ён перадыхнуў і, павярнуўшыся, лепей умасціўся між каранёў.
Заўсёды, калі Кагадзей гаварыў пра Моцю, голас яго мяняўся. Казалі, у іх, маладзейшых, былі нейкія свае тайны — Волька бегала тады за імі з прутом, сварылася з Моцяю і сачыла, каб брыгадзір не пасылаў іх разам на работу. А яшчэ казалі, што Моціна Зіна — яго, Кагадзеева, дачка. Але ён вёў сябе зараз вельмі роўна, аднолькава з усімі, не даваў ніякай прычыны для плётак, і таму нельга было зразумець, праўда гэта ці не.
— Мне ён, Юра, таксама нагідзіў душу, Галашонак гэты. Разам са сваім дзядзькам. Прыходзіць неяк да нас дадому паліцай адзін млынароўскі, зусім яшчэ пацаня,— з вінтоўкаю, у патранташах — і пытае ў Волькі: «Ці ў хаце Цімоха?» Бачыш, я яму ўжо як раўня, нібы мы з ім рэхву разам качалі — Цімоха... А я тады якраз быў з плену прышодшы. Ну, Волька і кажа: «У хаце».— «Пакліч яго сюды». Я выйшаў. А на двары Галашонак стаіць. «Дык што ты, Кагадзей, гаварыў на мяне?» — «Нічога, Мікалай»,— адказваю. А ля яго — Ручаль, дзядзька, значыць, ківаецца, ужо добра такі п’яны, у зямлю глядзіць і злосна бубніць: «Гаварыў».— «А што я, Ляксандра, скажы, гаварыў?» — «Ты гаварыў, што Мікалай злодзей, карманшчык, п’яніца...» А пацаня ля мяне стаіць, таксама лоўка п’яны, дулам вінтоўкі так во пад носам у мяне водзіць — я аж чую, якое халоднае жалеза, калі яно да маіх губ дакранаецца,— і палец на курку дзяржыць. І таксама гаворыць: «Будзеш знаць, як абгаворваць паліцэйскую сям’ю». А ў самога па сабаку з рота валіцца. Галашонак паходзіць, паходзіць каля нас, а тады падыдзе, во так во рукою ўдарыць па дулу — тое і апусціцца троху ніжэй. Бачу я, у каго вінтоўка — у таго і ўласць. Я і кажу: «Мікалай, усе ж мы людзі, давай спакойна разбяромся, каму я гаварыў гэта». Бачу, у яго, хоць таксама п’яны, але ў галаве нешта заварушылася. Паглядзеў ён на Ручаля ды і пытае: «А і праўда, дзядзька, каму ён гаварыў?» А пацаня зноў дулам ля майго носа круціць. «Марфе з Аўдзейкава гаварыў»,— адказвае Ручаль, а на шыі ад злосці аж жаўлак у яго ходзіць. «Паехалі туды, разбяромся»,— закамандаваў Галашонак. Яны былі на веласіпедах — селі і паехалі. А мы з Ручалём па кустах ідзём. «Дык што ты, Ляксандра, хочаш ад мяне, скажы? — пачынаю я, ведаючы, што час няроўны: захочуць — застрэляць, і ўсё тут табе — і суд і права.— Ну выгнаў я, прыкладам, гэтай самагонкі, ну не паклікаў цябе, дык мы ж маглі з табою разабрацца па-суседску. А навошта ж ты так?» — «Так табе, камісару, і нада». Ідзём далей. Бачу, агніво на палянцы гаворыць. І так ужо, ці паверыш, захацелася ля яго пасядзець, вугалькі паварушыць — адчуў, што, можа, і ў апошні раз яго бачу. А мы па кустах зыбаемся. Яно, Юра, можна было б і сігануць у тыя кусты і ўцякчы — ніхто б мяне нідзе не знайшоў,— але ж нельга: разумею, калі збягу, сям'ю гэтыя злыдні выражуць. «Папомні маё слова, Ляксандра,— кажу яму,— жысць мая, бачу я, на валаску вісіць: застрэліце вы мяне сёння, але праз год ці праз дзесяць застрэляць і цябе. І сам будзеш ляжаць там, дзе і я,— дацяўкаешся і ты». А ён маўчыць толькі ды сапець...
На елку, пад якою сяджу я, прыляцела нейкая непаседлівая птушка. Яна нешта вельмі бузавала ў лапках — на мяне толькі сыпаліся сухія сучкі, ігліца ды пажоўклыя лісты.
— Прыходзім мы, значыць, у Аўдзейкава. А Марфа тая ўжо кідаецца, плачыць: «Я нічога не чула, я нічога не ведаю, Цімоха мне нічога не гаварыў — я і Цімохі вашага, як ён пераехаў у Жыцькава, не бачыла...» Галашонак хоць п’яны-п’яны, але нешта, відаць, змікіціў і павярнуўся да Ручаля: «Ты, дзядзька, ідзі спаць, а ты, Цімоха,— і зірнуў на мяне,— ідзі дадому і не бойся». Самі селі на веласіпеды і паехалі.
Цімоха зацягнуўся, неяк дзіўна праглынуў дым і казаў далей:
— Я вот, Юра, ненавіджу фашыстаў, але яшчэ больш не люблю сваіх здраднікаў. Няхай ужо тыя звяры, ім жа ўсё чужое, а ты ж, зладзюга, свой чалавек, у каго ты страляеш? Яно ж і фашысты расстрэльвалі іх. Казалі, што калі ты прадаў сваіх, то прадасі і іх, чужынцаў.
Цімоха некалькімі паспешлівымі зацяжкамі дакурыў, не вымаючы з рота, папяроску, кінуў недакурак у ямінку, вытаўчаную ботам.
— А Ручаль такі ўжо яхідны быў. Дужа любіў на людзей паказваць. Ён жа і на цесця твайго пісаў. Бывала ж, яшчэ да вайны, яшчэ да таго, як Ласімовіч сам стаў старшынёй, яны з Ручалём разам працавалі. Ручаль старшынём, а твой цесць — рахункаводам. Ну і злаваўся ж тады Ручаль: усе да Апанаса са справамі ідуць, а не да яго, хоць ён і старшыня, галоўны. Во ён і раззлаваўся на твайго цесця. Думае, пасаджу гэтага разумніка і самому лягчэй будзе. Тады і напісаў заяву. Мяне да сябе паклікаў, паўлітэрку паставіў. Выпілі мы, а тады ён ужо і заяву нясе. Але я не падпісаў. Ён і да Заморка яшчэ хадзіў, але і той, дурны-дурны, але розуму сабраў, каб не падпісвацца. А Ручаль такі ўжо слізкі быў. У вочы дык, здаецца, без масла куды хочаш залезе, а зачы — як змяя. Цесцю твайму казаў: «Ты ўжо, Апанаска, садзіся на маё месца і праў маёй імперыяй». А тады, бачыш, што зрабіў.
Цімоха падняўся — спачатку павярнуўся на бок, потым абапёрся на шыпульнік рукамі і пасля ўжо ўстаў,— сплюнуў на недакурак, які ўсё яшчэ дыміўся ў ямінцы, і ўгледзеўся некуды ўдалячынь — туды, за елкі, за алешнік, за пагоркі. Сухі скурчаны лісток выпаў з вусоў і, кружачыся, ціха сеў ля яго ног.
— Ён і на Наіна, на немца гэтага, даносіў фашыстам: «Як гэта, я ніяк не пайму, ён просіць у людзей, нібы жабрак, а не забірае». І самога Наіна вучыў: «Ты адбірай». А той: «Наін» — і ўсё.
Кагадзей узяў сякеру, заткнуў яе за рэмень, якім была перацягнута фуфайка.
— А ты ці ведаеш, дзе Наінава магілка? — зірнуў ён на мяне.
— Не.
— Я табе пакажу.
І Цімоха павалюхаўся, па-качынаму перавальваючыся з нагі на нагу. Я, цаляючы як не след у след, пайшоў за ім.
— На тым месцы, куды мы з табою ідзём, да вайны стаяла вёска Высокае. Была яна, Юра, невялікая — двароў, можа, з дзесяць усяго, стаяла на грудку, амаль у лесе. Ну, партызаны ў ёй часта бывалі. Вось аднойчы ўвесну і прыехалі фашысты караць Высокае смерцю. Сонца свеціць, салаўі пяюць, а людзі галосяць. Жудасна! Я-то сам не чуў — гэта мне потым расказвалі. Але як і расказваюць, усё роўна валасы дыбам падымаюцца.
Ён адхінуў галінку, патрымаў яе, пакуль прайду я — каб не ўдарыла.
— Эсэсаўцы хаты паляць, людзей у адрыну сілком запіраюць. А тут якраз з лесу на высокаўскую вуліцу Наін выехаў — сахарын мяняць ехаў у Высокае. Едзе і на гуслях іграе. Так заняўся сваёю ігрою, што нічога вакол сябе не бачыць. І раптам узняў галаву і аж аслупянеў на сваім коніку — не зразумела было, ці то ён сядзіць, ці то стаіць. Упершыню, відаць, повад пацягнуў, каня спыніў. Стаіць і глядзіць: во тут ён, відаць, і крыкі пачуў, і стрэлы і, як нават хаты сухія ў агні трашчаць, пачуў. Злез ён і да адрыны бягом. Дзяцей там пахапаў, адпіхнуў ад адрыны, пакапаўся ў торбе, сваю абгарэлую ляльку выняў— без валасоў, без брывоў: акурат з пажару выхапленая,— у рукі малым яе совае, а тыя, дурненькія, і сціхлі, і гуляюць. А эсэсаўцы рагочуць — няхай пазабаўляецца «думкопф». А пасля, калі яны пачалі дзяцей зноў у адрыну заганяць, Наін упёрся і не аддае іх. А каго вырвуць эсэсаўцы, дык ён за рукаў схопіць і зноў у свой гурт цягне. Тыя сабе дзяцей ірвуць, а ён сабе. «Наін!» — адно толькі немым голасам крычыць. Валтузіліся, валтузіліся з ім эсэсаўцы, а тады адзін як загергеча са злосці, адпіхнуў ад сябе і дзяцей і Наіна, адбегся і як паласне па іх з аўтамата...
Мы прыйшлі ў былое Высокае. Тут раслі яшчэ вішні, якія некалі стаялі пад вокнамі хат, шумелі яблыні, якія калісьці раслі ў садах.
На тым месцы, дзе была адрына, узвышаўся голы і шэры, як комін, абеліск. А побач — дагледжаная магілка са звычайным сялянскім крыжам, які трэснуў якраз там, дзе былі збіты два абчасаныя бярвенцы. Да крыжа прыбіта пафарбаваная дошчачка, на якой нехта не зусім роўнымі літарамі напісаў адно такое вядомае ў гэтых мясцінах слова — «Наін».
Мы знялі шапкі і стаялі моўчкі. У гэтай цішыні вельмі ж ужо гулка і сапраўды трывожна ціктакаў будзільнік...
Калі я ішоў дадому, сонца ўжо заходзіла: яно бегла па самаму небасхілу, далёка за дрэвамі, перабягаючы ад хвойкі да бярозкі, ад бярозкі да алешыны, ад алешыны — да новае хвойкі.
Ля Мамонаў ціха-ціха шумеў цягнік — на добрае надвор’е.
Камбайны ўжо другі дзень жалі ля Жыцькава ячмень.
Яшчэ з самай раніцы было чуваць, як фыркаюць яны, нібыта коні, на ўзмежках, як ляпаюць ля іх ключамі камбайнеры — усё даводзяць, папраўляюць, каб не спыняцца потым удзень,— але жаць пакуль што не пачынаюць: жнівеньскія ж раніцы вельмі росныя — калі паспяшаешся, дык і намалоціш сырога.
Сёння таксама па-рабочаму загуркаталі яны толькі тады, калі спала раса і каласы, падсушаныя сонцам, хілячыся то ў адзін, то ў другі бок, спела зашурхацелі пад лёгкім ветрам.
Першы камбайн, які пераехаў з далёкага, зжатага поля, заняў палосу ля самай дарогі ў старое Жыцькава, не спяшаючыся, але неяк хутка, ішоў гэтаю акрайкаю, міжвольна паўтараючы ўсе звівы і завароты дарогі, і вельмі ж ужо пыліў — здавалася нават, што яго знарок паслалі сюды, каб ён шырокімі лопасцямі павыбіваў з ячменю пыл, які цэлае лета асядаў на каласы.
Камбайны, што жалі далей ад дарогі, такога пылу не рабілі — за імі паволі ішло, крыху адстаючы ад іх, невялічкае шэрае воблака, якое заўсёды бывае там, дзе малоцяць.
Па зжатаму жвава насіліся сюды-туды блакітныя «Беларусы» з начэпленымі на іх стагакідамі, бегалі як ашалелыя ад прастору і, мусіць, ад радасці, што вось зараз па ржышчы можна ехаць куды захочаш. Адны і задам і перадам сунулі да стога акуратныя копкі саломы, што асталіся пасля камбайна, а другія,— яны стаялі ля стога,— бралі салому доўгімі ўчэпістымі пальцамі і, узняўшы высока над сабою, падавалі на стог — людзям, што гаварылі наверсе, не было нават чаго рабіць: яны адно толькі выбіралі сабе цішэйшае месца і глядзелі, каб салома не закідала іх саміх.
Уз’ехаўшы на ржышча з канём, сядзеў на калёсах брыгадзір і, задзіраючы галаву ўгору, спакойна глядзеў, як стагакід лёгка падае на стог цэлую сцірту саломы.
— Прывітанне інтэлігенцыі!
Віцька Пруцень, ці Мядзяк, як яго называе Андрэй, падаў мне руку, але, вітаючыся, глядзеў не ў мой бок, а на камбайн — быццам бы мяне і не бачыць. Побач лёгенька, нібыта жывая, уздрыгвала і ледзь чутна татахкала незатушаная грузавая машына.
Я, каб прывітацца, узяў вёдры за почапкі ў адну руку — яны, стукнуўшыся бакамі, глуха забрынчалі.
— Па ваду, га? — усё яшчэ гледзячы на камбайн, пытаўся Пруцень.
— Што я іду па ваду, то гэта не дзіва,— крыніца ж у тым баку. А вось чаму тут ты, ды яшчэ з грузавою машынаю? А хто ж Каранькевіча возіць?
— Каранькевіч і сам сябе добра возіць, га. Паклікаў, брат, мяне і кажа — сядай, Віцька, на грузавую, будзеш ад камбайнаў зерне адвозіць, а я і сам паезджу. Цяпер жа жніво.
— І на ўсё жніво?
— На ўсё, брат, га. Ды я і не крыўдую — тут жа капейчыну лішнюю заробіш. У нас жа ў канцы жніва Каранькевіч яшчэ пажніўныя плаціць. Па сто пяцьдзесят — дзвесце рублёў хлопцы палучаюць.
З яго слоў я і не зразумеў — ці Каранькевіч паслаў яго на грузавую машыну таму, што ў жніво не хапае шафёраў, ці таму, каб і яго шафёр троху зарабіў пажніўных.
— А мы, брат,— хваліўся мне Мядзяк,— бывала, тут з Андрэем на «Універсал» сядзем, гэтае поле — шах-шах! — і ўзаром, га. О, брат, мы тады з ім рабілі! А як я брыгадзірам быў, дык, брат, бывала, і сонца зойдзе, а мы ўсё гэтае поле аром.
Пра тое, як яны з Андрэем ураблялі вось гэтае поле, я прамаўчаў — ведаў, што яго разаралі толькі недзе гады са тры назад: прыйшоў бульдозер і пазасыпаў траншэі, ямкі ад бомбаў, зямлянкі, якія абваліліся яшчэ тады, калі з іх падаставалі бёрны. А да гэтага яны травелі, горбіліся на колішнім полі, і глядзець на іх было неяк нязвыкла, страшнавата, нібыта і да сёння ў іх перагуквалася хрыплымі галасамі салдат вайна.
— А потым яшчэ ноччу мы з Андрэем вось гэтую хату дарублівалі. Лерка што — хату склаў, мяшок жыта на плечы і пайшоў сабе ў Лахі. А мы з Андрэем даводзім, абсаду робім, дошкі габлюем.
Матор, які працаваў на малых абаротах, на халастым ходзе, раптам скалануўся, што аж забрынчаў капот, і сціх — нібы памёр.
— О, чорт рагаты,— узлаваўся Мядзяк і палез у кабіну...
Гэтую дарогу да крыніцы я палюбіў даўно і таму што дзень, не пытаючыся ў маці, ці трэба вада, спаражняў вёдры, разліваючы, што было ў іх, па катлах, і выходзіў на сцежку ў старое Жыцькава.
Далёка-далёка, аж пад самыя Млынары і потым — далей і далей ад іх,— гарбацяцца, узнімаюцца адзін з-за аднаго пагоркі, парослыя кустамі, а то і сапраўдным алехавым лесам. Да вайны — пра гэта гаварылі і маці, і Андрэй, і іншыя — аж да самых Млынароў былі лугі і чыстыя, разараныя палі — ні кусточка на іх,— і толькі за Млынарамі сінеў вялікі лес, які недзе ўсярэдзіне схаваў у сабе балота, куды жыцькаўцы хадзілі ўвосень па журавіны. Пасля наступлення — пра гэта тут усе помняць — палі былі ўсланыя мёртвымі салдатамі. «Адзін на адным ляжалі,— успамінаў Кагадзей.— А што пад Высокім ужо было панабівана, дык не прайсці...»
Справа на ўзмежку, у траве, зырка вырачыўшыся, глядзяць на сонца познія, запыленыя рамонкі і пабляклыя васількі, пад якімі на зямлі ажно сіне ад апалых пялёсткаў. Сям-там яны, нізенькія, сінеюць і ў іржышчы — камбайн пратарахцеў недзе над самымі іхнімі галоўкамі.
А леваруч — траншэі, ямкі ад снарадаў, акопы. Можа, менавіта вось тут, у гэтым акопчыку ля дарогі, нехта, слухаючы нашу артпадрыхтоўку перад боем, жыў, дыхаў апошнім сваім днём, апошняю сваёю гадзінаю, а то і хвілінаю. А калі той, хто сядзеў вось тут, чакаючы атакі, застаўся жывы, то ён, вядома ж, і наяве, і ў сне вельмі часта бачыць тое восеньскае Жыцькава, бачыць свой, можа, вось гэты, акопчык, адчувае пад самым сэрцам той снарад, які ўзарваўся тады ж ля акопа (вось тая яміна), помніць гэтыя пагоркі да Млынароў — відаць, толькі да Млынароў,— бо менавіта Млынары іх батальён і павінен быў браць...
Побач гудуць правады, што па слупах цягнуцца да Гапкінай хаты. Ім ужо чагосьці не стае: гляджу і не магу зразумець чаго.
Вось і ручай. Ён блізка падыходзіць да Дубоўкі, і таму дзіўна робіцца, што не ўпадае ў яе, а раптоўна кідаецца ўбок і зноў цячэ, толькі ўжо зараз — ад ракі.
У Жыцькаве стала сумнавата. Паехаў ужо ў Талін Андрэй — туды, дзе ў яго ёсць свой звыклы свет, свае штодзённыя знаёмыя: Латушка, які купіў машыну і паспеў ужо цюкнуцца ёю ў нечы багажнік; Латушкава жонка, якая ўсё хваліцца: «Я прыгожая, я гордая»; Міша і Валія, якія абое радуюцца, што ён працуе ў порце.
Сумна зрабілася без Андрэя. Я хадзіў і па двары, і па кустах, але ніяк не мог знайсці сабе занятак. Так заўсёды бывае, калі нейкая суполка рассыпаецца. Пакуль звыкнешся з новым станам, пакуль забудзешся, што амаль усюды хадзілі разам.
Сумна мне, а як тады самому Жыцькаву, дзе ўсё лета столькі гасцей, гаманы, смеху, як яму тады, калі параз’язджаюцца адсюль дарослыя і дзеці і калі ў хатах стане да жудасці ціха — сваіх жа малых дзяцей Жыцькава не мае...
Я ўявіў сабе Жыцькава цёмнай глыбокай восенню, калі раніца і вечар амаль сыходзяцца разам, да непазнавальнасці сціскаючы такі доўгі ўлетку дзень; калі ранішні, нудны і халодны, восеньскі дождж, што аднастайна шапаціць над пагалелым полем, незаўважна пераходзіць у вячэрні,— словам, уявіў Жыцькава такім, якім я ніколі яго не бачыў, уявіў маці, адну, сцішаную, з вядром у руках, вось на гэтай самай, толькі ўжо па-восеньску раскіслай, растванелай сцежцы, і мне неяк само сабою падумалася: а можа, і не варта было маці адмаўляць таму прыстойнаму дзеду з Хукалаў, які сёлета неўспадзеў прыходзіў да яе сватацца...
Дзед быў няспешлівы, паважны, спакойны. Відаць, гэтае сватанне меў ён за звычайны жыццёвы клопат, бо асабліва і не прыбіраўся, не выфрэнчваўся, не прыгладжваўся — хіба толькі крыху вышэй, па-маладому, падкруціў свае доўгія, сівыя вусы, што такія белыя бываюць, мусіць, адно ў некурцоў.
Андрэй, каб не замінаць размове, узяў сякеру і пайшоў у алешнік — па жардзё. Хлапчукі ж наадварот пераселі бліжэй — сядзелі і ўважліва слухалі старога, які можа стаць іхнім дзедам.
— У мяне ж і хата большая, харошая, і карова, дзве авечкі ёсць. Мне нада, каб баба была ў хаце. Хай бы ўжо яна мне толькі ў печы прапаліла, карову падаіла ды, не сакрэт, прысцірнула што якое. А так жа я ўсё сам раблю. Толькі мне ўжо, не сакрэт, надакучыла.
— А ты думаеш, мне не надакучыла есці варыць? — усміхнулася маці.— Я, можа б, і сама рада была, каб хто ў печы прапаліў...
— У мяне ж тры гады другая жонка хварэла. Дык я і гаспадарку глядзеў, і яе. І ўсё адзін...
Дзед уважліва паглядзеў на маці.
— Як памерла першая жонка, дык я вось гэтую, яе сястру, узяў. А цяпер дык ужо, не сакрэт, і сясцёр больш няма. Во я і прыйшоў да цябе...
— А як гэта ты мяне знайшоў?
— А мне Лерка з Лах нараіў цябе.
Андрэй прынёс тым часам з кустоў жардзіну.
— Я ж нічога, калі і дзеці прыедуць,— знарок гучна, каб чуў Андрэй, казаў дзед.— Няхай прыязджаюць і на лета, і так сабе, калі хто захоча. У мяне ж, не сакрэт, нікога няма.
Калі маці адмовіла дзеду, Андрэй паспрабаваў пажартаваць:
— А я ўжо думаў, мы і запоіны тут згуляем...
У лагчыне зарыпела вялікая старая бяроза. Неяк раней я не зважаў на тое, як яна рыпіць. А тут раптам выразна пачуў — рыпіць, як птушка, як крук: к-р-р-у, к-р-р-у...
За лагчынаю — старое Жыцькава. Дзедава селішча. Камяні, што ляжалі пад вугламі. Камяні вялікія, а хата, на падмурку відаць, была маленькая. «Як прыйшла я ў тую хату, дык усім і есці разам не было як — на чарзе палуднавалі»,— успамінала маці. А гэты падмурак — першая бацькава хата: яе ён ставіў, як аддзяліўся. Таксама невялічкая, але ўжо не на камянях, а на штандарах: калоды пагнілі, пашчапаліся і стаялі зараз па вуглах былой хаты — як пні. Вішні, што раслі, мабыць, пад вокнамі, хоць іх ніхто цяпер і не даглядае, не перарадзіліся і спеляць хоць нямнога, але ўсё ж колькі жменяў вішань. Вішняк паабламаны знізу — Стахванаўна ламала вішанне і заварвала ім у чыгунку «чай».
А вунь злева, у Гапкіным агародчыку, сумна буяюць жоўтыя вяргіні. Вяргіні заўсёды наводзяць на мяне нейкі сум — яны ж цвітуць позна і таму напамінаюць пра восень, пра адцвітанне. Яны ж, пэўна, і апошнія кветкі ў агародчыках...
Хата Стахванаўны. Трошкі ніякавата, што ўваход на двор закладзены жардзінаю, што ніхто яе не ссуне, не патрывожыць — як паклалі тады, калі вынеслі старую, так яна і ляжыць. Ніякавата, што ля хаты няма нікога — ні кураня, ні парася. А яшчэ ж нядаўна, хоць Гапка і хварэла, у яе былі і карова, і свінка, і куры.
Памятаю, ідучы, як і сёння з вёдрамі па ваду, я стрэў бабку Гапку ля гэтае самае — тады яна была адсунутая — жардзіны. Стахванаўна, проставалосая, з нейкаю хусцінкаю на маршчыністай шыі, у блакітнай кофце ў белую дробненькую кветачку, у даўгім і лёгкім андараку, з-пад якога толькі і відаць былі ступні босых ног, узіралася з-пад рукі туды, дзе паміж Млынарамі і могільнікам заходзіла сонца.
— Зірні,— паказала і мне,— які кароткі дзень стаў. Сонца ўжо, бачыш, бліжэй да могільніка заходзіць. А летам жа — уга! — як далёка ад яго садзіцца.
Сівыя валасы, не сабраныя разам, вольна веяліся на ветры, і мне чамусьці зусім недарэчы прыйшло ў галаву, што гэтыя валасы бабкі Гапкі зараз вельмі ж ужо нагадваюць валасы караля Ліра — расхрыстанага, растрапанага, у хвіліну сваёй найвялікшай крыўды і бездапаможнасці.
Стахванаўна расказала мне, што яна дужа захварэла — «во тут во, у грудзёх, усё нешта сядзіць: памру, відаць». Я пачаў яе супакойваць, суцяшаць, што яна яшчэ паправіцца, і старая спачатку, як мне здалося, з надзеяю ўхапілася за мае словы:
— А што, няўжо, сынок, думаеш, папраўлюся?
Але гэта, відаць, здалося. Бабка Гапка, мусіць, усё разумела тады і таму ўпэўнена адказала — і мне, і сабе самой:
— Не ўжо, дзетка, не папраўлюся. Мне ж ужо восемдзесят гадкоў...
І, трымаючыся за плот, павольна, асцярожна сунучы па траве ногі, пайшла да сенцаў...
Хата пакрыта толем. На стыках, дзе сустракаюцца дзве палосы — акуратненькія рэечкі: іх летась прыбіваў Малясай. Пасярод ляжаць два лісты шыферу — відаць, там добра цякло. Дзіркі ў франтоне пазабіваны дашчэчкамі ад пасылак — адрасы павылінялі, зацяклі і расплыліся ад дажджу. Каля хаты ціха-ціха. А раней жа ідзеш — дык усё чуваць, што ў хаце ёсць жывы, хоць і хворы, чалавек — Гапка то з катом сварыцца, то сама з сабою размаўляе, то лаўкі соўгае.
За хатаю — агарод. I неяк крыху ніякавата, што гаспадыні ўжо няма, а яе агарод усё яшчэ жыве.
Прайшоў уперад і ўбачыў Вольку — яна за хатаю жала невялікі лапік ячменю, які ўжо і сеяла не Стахванаўна, а Кагадзей.
Хата стаіць на самым высокім у старым Жыцькаве месцы. Адсюль трэба звярнуць управа, збочыць на сцяжынку, якая ідзе па ржышчы, і — уніз, уніз, стрымліваючы сябе, каб не пабегчы, дайсці да ручая, што, абагнуўшы былую вёску, вяртаецца сюды, пад крыніцу.
Падумалася, што з поўным зараз будзе лягчэй ісці — ячмень тут зжалі, і таму не трэба, як гіры, падымаць уверх на выцягнутых руках цяжкія вёдры: каб не нападала ў ваду асцюкоў. Раней жа, як высока ні падымаў, усё роўна іх хапала ў абодвух вёдрах — ці ветрам наносіла, ці ўсё ж вядро дакраналася да каласоў.
Тут, у гэтым ручаі, калі пачалося наша паступленне, бацька і маці рашылі пераседзець бой. Андрэй расказваў пра гэта:
— Як толькі нашы выбілі немца з Жыцькава, ну, усе ў адступленне, у тыл паехалі. А нашы ж разумныя — куды мы паедзем, ноч якую перасядзім у ручаі, а тады немца далей папруць. Правільна я гавару? Вось сядзім мы ў гэтым ручаі — так сказаць, у нейтральнай паласе. Цераз нас нашы лупяць з усіх гармат, і немцы ім адказваюць. Страшна сядзець, нічога не чуваць — толькі агонь зверху ляціць. А яшчэ бацька бліжэй, у Цыганку, хацеў хавацца. Там пазмясіла ўсё на свеце. Сядзім мы ўнізе ў кустах, дрыжым. Раптам мама павярнулася, толькі «айё!» паспела сказаць і асунулася ад страху. Мы паднялі галовы — аж высока над намі па беражку немцы — чалавек з дзесяць — бягуць. Сталі яны, аўтаматы на нас панавялі, пагергеталі нешта, пагергеталі і далей пабеглі. А што ім было, скажы, па нас паласнуць? Правільна я гавару? Позна ноччу пашы разведчыкі да нас прыходзяць. «Ну як вы тут,— смяюцца,— на перадавых пазіцыях?..» А мы ж у ручаі з кароваю. Каня ў нас не было, дык мы на Цытнячышыным прывезлі сюды сёе-тое. Ну, мама карову падаіла, малака салдатам наліла, а яны нам увесь свой шакалад аддалі. І пайшлі далей. А мы пасядзелі-пасядзелі ў гэтым пекле ды ноччу рашылі ў тыл выбірацца. Толькі на гарушку выехалі, а наш конік (не, не наш — Цытнячышын) — хоп! — і паваліўся ў аглоблях. Снайпер, відаць. Мы свае хатулі на плечы — ды ходу. Аж у Марчанкі адступілі. Там у нейкі нямецкі бункер усяліліся. У ім бацька і памёр — ці то ад спужання, ці то ад хваробы: у яго ж нешта з пячонкаю было... А так ужо быў высах — я, хлапчук, яго, як малога, на руках насіў... Разумееш, можа, таму я і па ваду сюды не люблю хадзіць: як толькі прыйду — адразу ўсё ўспамінаецца. Глядзіш і разумееш, колькі разоў перажыў сваю смерць. Правільна я гавару? Вось, скажам, паласні тыя немцы па нас. Ці тая куля, што Цытнячышынага каня забіла... Ды колькі яшчэ такога было за вайну...
Я ступаў па ўтаптанай сцежцы між іржэўніку, зверху глядзеў у лагчыну і таксама, як і Андрэй, амаль фізічна адчуваў, як страшна было ім сядзець тут — між двух агнёў.
Акурат на самой сцежцы — копка саломы, пастаўленая камбайнам. Я абыходжу яе не першы — ужо колькі ног, лёгка ідучы па ваду і цяжэй — з вадою, абыходзілі яе вось тут, злева: з краю паспела ўжо ўтаптацца ў зямлю нацярушаная, паплюшчаная салома.
Светлае, як паламаныя і паскіданыя у стажок промні, свячэнне свежай саломы. Цёплы пах яе, у якім сабраліся разам пахі зерня і сонца, ветру і зямлі. Ласкавае, шчыкатлівае дакрананне пацёртых саломінак да голых, крыху агрубелых за лета ступнёў: нават адчуваеш, як, слізкія, яны ўгінаюцца пад нагамі.
І так ужо захацелася паваліцца ў салому, разварушыць гэты акуратненькі, чысценькі стажок, а потым сцішыцца, супакоіцца і ляжаць ціха-ціха, не здуваючы нават саломіны, якая казыча губы.
Але ля камбайна вунь гавораць людзі, Мядзяк стаіць ля машыны і глядзіць у мой бок, у загародцы ходзіць жанчына (усе астатнія паехалі ўжо ў Лахі) і вешае на згароду памытыя бітоны, у матчыным агародзе ўзмахвае жменямі ячменю Волька: самой яе не відно, але калі на той час разагнецца — убачыць. І потым будуць смяяцца: «Зірніце, Надзёжын зяць паваліўся ў салому і адзін, як конь на раллі, качаецца».
Крыніца была рубленая. Да дошкі, прыбітай да апошняга вянца зруба і мокрай ад вады, паналіпалі белыя парашуцікі з цёмна-карычневымі крапінкамі зярнятак — цяпер самае вялікае рассяленне розных дзікіх траў: насенне павыспявала і зараз спяшаецца як мага далей адляцець, там прызямліцца, зачапіцца за што-небудзь, а потым прарасці, пачынаючы на новым месцы сваю, новую калонію асоту, дзядоўніку, малачаю. Тыя, якім усё ж удалося вырвацца на сушэйшае, ляжаць на дошцы і, бы заземленыя зярнятамі, толькі пухам перавальваюцца з боку на бок і чакаюць мацнейшага ветру, які змог бы іх падняць і, не зважаючы на цяжар насення, панесці высока і далёка.
У крыніцу ўжо нападала пажоўклае лісце. Густа ўслана ім вада — на цёмным фоне яно глядзіцца вельмі ж хораша. Крыніца нізкая, вада ў ёй недалёка, а таму даставаць яе лёгка: абагнуўся цераз зруб, расхінуў у бакі лісце, зачэрпнуў вядром, каб яно аж па самыя вушкі схавалася ў вадзе, і вось ён, той чысты крышталь, ад якога, бывае, у летнюю спёку не адарвацца: зубы заходзяцца, рукі млеюць трымаць навыцяжку цяжкое вядро, а ты, здаецца, усё піў бы і піў, ніяк не наталяючы смагі.
У крыніцы вельмі смачная вада — таму ўсё Жыцькава ходзіць сюды, у такую далеч, не шукаючы новай пітной вады дзе-небудзь бліжэй да сваіх хат. А калі Вобадаў ля крыніцы загадаў рабіць летнюю выгарадку для калгасных кароў, жыцькаўскія жанчыны паднялі гвалт і пабеглі да мужчын, якія абгароджвалі летні лагер.
— Што гэта, вы пааслеплі, ці што? — сварыліся яны там.— Пад самаю нашаю крыніцаю хлеў робіце. Гэта ж увесь гной у нашу ваду пацячэ. Што вам, поля не хапае, ці што?
— А чаго вы на нас крычыцё? — апраўдваліся мужчыны.— Нам паказалі, дзе колікі забіваць,— мы і гародзім.
— Дык вы ж хоць пасуньце сваю згароду туды, пад ростані.
— Не можам — старшыня сам загадаў перавезці сюды жэрдзе.
Але ўсё ж выгарадку перасунулі — прыйшоў у калгас Каранькевіч і распарадзіўся па-свойму.
Сёлета мы ўдваіх з Цімохавай Волькай чысцілі гэтую крыніцу. Кагадзеіха, папярэдне наламаўшы галінак на венік, паклала іх ля зруба і, сказаўшы: «Потым мне падасі»,— палезла ў калодзеж, у халодную крынічную ваду. Я памкнуўся быў лезці сам, але яна лёгка так адпіхнула мяне ад зруба:
— Ты ж не ўмееш. Лепей я сама,— і шухнула, нібы ўвалілася, у крыніцу.
Стоячы як не па самую шыю ў вадзе, Волька чэрпала вядром і падавала яго мне. Я толькі выліваў ваду: адыходзіў далей ад крыніцы і зліваў яе ў ніжэйшае месца, каб вада зноў не плыла ў калодзеж. Па меры таго як крыніца вычэрпвалася і з кожным вылітым вядром усё мялела і мялела, цётка Волька ў мокрым і цёмным ад таго пінжачку ўсё ўзнімалася і ўзнімалася над вадою — нібы вырастала з яе. Па яе пінжачку, па цёмным і роўным рубежыку, які рэзка, бы дзень і ноч, раздзяляў зруб (праўда, потым зруб запляскаўся і ўвесь зрабіўся мокры і цёмны), можна было бачыць, дакуль у ім была вада спачатку.
Вада ж у вёдрах, што падавала мне Кагадзеіха, спярша была чыстая, потым памутнела, а пасля ўжо ў вядры каламуцілася нешта вязкае, глеістае. Вядро пацяжэла, і ўвесь гэты глей не так скора выліваўся з яго — ён паволі сунуўся па сценцы вядра, спаўзаў на самы рубежык і тады толькі плёхаўся на траву.
Дабраўшыся да пяску, вычарпаўшы аж да дна гэты іл, цётка Волька папрасіла падаць ёй у зруб наламаныя галінкі і доўга шаравала імі сцены. Потым, пачакаўшы, пакуль пад нагамі збярэцца вада, зноў, паліваючы, церла зруб. Калі Кагадзеіха вычарпала і гэтую брудную ваду, падала мне руку і, мокрая, няспрытна выбралася з калодзежа, на дне светла блішчаў пясочак, а сцены зруба, мокрыя і чыстыя, пачалі ўжо нават высыхаць і дыміцца — як летам толькі што памытая, вышараваная да белізны падлога ў хаце.
Цётка Волька стаяла ля крыніцы і разам са мною моўчкі глядзела, як сочыцца між пясчынак вада і як у адным кутку, пад тоненькім слоем плытной яшчэ вады, пульсуе і торгае, быццам нечаканая жылка на твары, маленькая завязь ручайка, як павольна, але настойліва падымаецца па зрубе вада.
Чысцілі мы з цёткаю Волькаю крыніцу нядаўна, а таму шчыра здзівіліся, калі перад ад’ездам Шыбекавых генералаў Кагадзей з вядром на руцэ, з якога густа тырчаў хвост веніка, пайшоў пад ручай, абыякава адказаўшы на наша пытанне: «Пайду крыніцу чысціць». Мяне гэта нават пакрыўдзіла — значыць, Кагадзей лічыць, што мы з Волькаю дрэнна пачысцілі яе, і ідзе папраўляць па-свойму... А Павел, калі Цімоха ўжо схаваўся за гарушкаю, на якой стаіць Стахванішына хата, падняўся і пайшоў быў за Цімохам:
— Трэба ж яму памагчы. А то крыўдаваць будзе. Скажа: «Столькі лбоў сядзела ля Надзёжы, а ніводзін не падняўся. Давялося мне, старому чалавеку, аднаму вёдры тыя цягаць».
Але Паўла перастрэла на дарозе Волька, якая ішла ад маткі:
— Агоў-агоў! Не ідзі ты, Паўлічак, за ім. Яму, злыдню гэтаму, памагаць не нада. Не крыніцу чысціць ён пайшоў — дужа б ты яго на гэта выпхнуў! То ж ён укінуў у ваду акуляры — толькі і пачуў, як яны боўтнулі. Дык во пайшоў даставаць. Вычарпае ваду, дастане акуляры — і ўся табе работа. А ты ўжо бяжыш...
Пакуль аднёс ад крыніцы поўнае вядро, лісты зноў сплыліся на сярэдзіну і зацягнулі ваду. Зноў давялося рассоўваць іх у бакі, каб набраць чыстае вады і ў другое вядро.
Аднёс вёдры крыху далей, пад іржышча, а сам вярнуўся да крыніцы і сеў на вялізны камень, што ляжаў зводдаль зруба: тут мне заўсёды добра і спакойна думалася.
З каменем гэтым мяне падружыла Вера. Яна, яшчэ зусім малая, пасля вайны пасвіла тут сваіх авечак.
— Зірнула я аднаго разу ў бок каменю і анямела са страху: воўк! Паставіў, як сабака, пярэднюю лапу на камень і глядзіць на мяне. Хоць я і далёка была, а ўсё ж страшна зрабілася. Аж закрычала. Крычу, а голасу свайго не чую. Нарэшце, адчуваю, прарэзаўся голас. А воўк спакойна на мяне глядзіць — і ііі з месца. Бачыць, што малое, і не баіцца. А тут маці пачула мой крык — яна якраз па ваду ішла,— вёдрамі забразгала, сама «ату!» пачала крычаць. Воўк яшчэ пастаяў, пастаяў, нехаця апусціў на зямлю нагу і спакойна так, як сабака, пайшоў у кусты.
Маці дадавала:
— Ён лоўка ж ужо стары быў. Зубоў у яго саўсім у роце не было. А авечак усё роўна душыў. Зловіць, задушыць, пастаіць над ёю — есці ж без зубоў не можа! — ды так, віхляючыся, галодны, і пойдзе назад у кусты...
Я сядзеў, абапёршыся ззаду рукамі на камень — можа, якраз там, дзе стаяла воўчая лапа.
Недзе недалёка ў кустах гаварыла са сваёю кароваю Сахвеіна Аксюта: «Краля, Краля...»
Цікаўна — як чалавек — глядзела на мяне краска: яе ўважлівае, нібы жывое, вока было зусім блізка.
Побач раскошна ласкавеў у цёплым і мяккім перадасеннім сонцы, буяў, шчодра раскрыўшы свае кветкі, бадзяк. Цёмна-зялёныя, парэпаныя, нібы старэчыя рукі, лісты. Светла-зялёны клубочак — акурат вожык,— толькі не калючы. Мяккія (іх можна нават пакратаць рукою, пальцам — яны толькі трашчаць і чапляюцца за слізкія далоні) іголкі, абматаныя нейкім белым, нібы павучынкі, прадзівам. А над клубочкам — як усё роўна знарок выразаны ярка-чырвоны, з крапінкамі, чубок. Чорныя ножкі, з якіх тырчаць бледна-ружовыя, раздвоеныя на канцы песцікі...
Я доўга круціўся і ўсё азіраўся, адкуль струменіць такі тонкі, амаль няўлоўны і неспазнаны водар. І нарэшце здагадаўся: гэта ж пахне ён, бадзяк!
Мы шукаем кветкі, шукаем і паважаем іх за пах, але нават і падумаць баімся, што бадзяк — таксама кветка. І што ён таксама прыемна пахне. Але яго пах іншы, прытоены. Ён не падобен на тое густое шаленства пахаў, ад якога аж задыхаешся ў агародзе ці ў палісадніку — нібы ў гарадской цырульні.
Вось так, дажыўшы амаль да трыццаці год, я не заўважаў, што прыгожа цвіце бульба і што прыемна пахнуць яе кветкі. І толькі летась, акучваючы, адкрыў гэта для сябе. Праўда, і да таго трапляліся на вочы бела-ружовыя, сіняватыя агеньчыкі на бульбоўніку, і да таго лёгка дыхалася, калі ішоў па ўзмежку ля бульбы, але неяк не думалася, што вось гэтыя пахкія агеньчыкі на бульбоўніку — такія ж кветкі, як і ружы.
Мы, напэўна ж, ведаем, як яра і жоўта, прыемна і поўнагалоса пахне зацвілы асот. Але для нас гэта — пустазелле.
Мы бачылі, як красуе колас — увесь у лёгкіх і светлых, бы смуга, маленькіх кветачках! Але гэта таксама не кветкі — для нас.
Нам трэба кветкі, якія вяжуць у букеты...
На маю далонь прысела пушынка з зернеткам — такая лёгкая і такая трапяткая: яе, як нешта жывое, нельга ўтрымаць у руках. Маленечкі павеў ветру — і ўжо выпырхнула з далоні гэтая амаль неваговая, нібы само паветра, пушынка. Як тая мятлушка, якая, злоўленая, ціха сядзела ў кулаку і, здавалася, ужо назусім змірылася з лёсам, але ж у адно нейкае імгненне, як толькі крыху прачыніўся кулак, устрывожылася, страпянулася — я нават і не заўважыў — калі, і толькі інстынктыўна сціснуў пальцы,— пасля таго ўжо, як мятлушка, знайшоўшы маленечкую волю ў кулаку, дзірачку, да якой яна і сядзела, здавалася, бокам, умомант пырхнула туды і ўзрадавана зашамацела нада мною вольнымі крыльцамі.
Пушынка з зернеткам таксама, узнятая высока ветрам, паляцела сяліцца на новае месца — далей ад бацькоў...
Дарога назад з поўнымі вёдрамі была крыху цяжэйшая, але тая ж.
У матчыным агародзе, усё яшчэ высока ўзмахваючы кожнаю жменяю ячменю, перад тым як пакласці яе на вязьмо, жала Волька.
У Гапкіным палісаднічку буялі вяргіні.
Камбайны абышлі поле ўжо не адзін раз: яны ўвайшлі ў работу, і ў наваколлі быў чуваць толькі іх раўнамерны рабочы гул.
Мядзяк з напоўненым ужо кузавам паспрабаваў быў скрануць машыну, але зноў спыніўся і чакаў мяне — відаць, захацелася напіцца. І праўда, як я падышоў да яго, ён вылез з кабіны, узяў аберуч вядро і, падняўшы высока — нават вышэй галавы,— нагнуў, пусціў тоненькі струмень, а сам лавіў яго ротам. Вада цякла па твары, лілася і за каўнер расшпіленай сарочкі, але Віцька не зважаў на гэта і піў доўга.
— Ці не сыраватае? — усунуўшы ў зерне руку, спытаўся я.
— Нічога,— аддаючы мне вядро, адказаў Мядзяк.— У Грукаве ў нас добрая сушылка ёсць.— І, падумаўшы, дадаў: — Я другога баюся. Там, на пляцоўцы, панассыпалі грудкоў з розных палёў — паспрабуй разбярыся, якое на семя...
Сеў і адразу ж газануў — як на легкавой.
Новыя дошкі, якімі Андрэй яшчэ да ад’езду забіў дзірку ў счарнелым ад дажджу і сонца франтоне, у якую мы лазілі на хату, насілі сена, светла кідаліся яшчэ здалёку ў вочы. Франтон быў якраз на вуліцу, перад ім пад самым акном стаяла лесвіца, але ўсё роўна лазіць на хату было дрэнна: перашкаджала папярочынка. Трэба было спачатку паставіць у дзірку абедзве нагі — па адной, а потым самому, сагнуўшыся ў тры пагібелі, нырнуць пад гэтую папярочынку.
Калі Кагадзей убачыў неяк маці, якая, высунуўшы галаву з дзіркі, спрасоння яшчэ гаварыла з намі, засмяяўся:
— Зірніце, зірніце... Ты, Надзёжа, акурат баба-яга — галаву з хаткі на курыных ножках высунула і глядзіць зверху.
А потым падумаў-падумаў і паправіўся:
— Выбачай, Надзёжа,— ты, нібы царыца якая, галаву з церама высунула і кіруеш дзецьмі.
Паправіўся ён так хутка, што маці, мне здаецца, не паспела нават пакрыўдзіцца. Яна толькі махнула са свае дзіркі рукою:
— Агату! Во зраўняў. Ідзі ўжо куды ідзеш, балабон гэты...
Ад Кагадзея ехаў Ранік. На багажніку ў яго ляжаў вялізны, як гара, скрутак — амаль уроўні з ім самім: відаць, Толя, нягледзячы на дзіўнае пісьмо, усё ж адважыўся ехаць да Светы і прыязджаў забраць яе цёплую зімовую адзежу.
Перада мною ён нават прытармазіў — так ужо хацелася яму, каб перайшоў з поўным. Я пайшоў шпарчэй і як не перад самым яго веласіпедам перайшоў вуліцу — няхай хлопцу ўдаецца!
Маці ўжо стаяла ля хаты і, абапёршыся рукою на сцяну, акурат на надпіс: «Тут жылі Петрусі» (Той і Гэты перад ад’ездам паправілі «жывуць» на «жылі»), чакала вады.
Яна глядзела на правады, нібы нечага шукала на іх. Зірнуў і я і вось тут зразумеў, чаго ім не стае.
— Ластаўкі паляцелі,— сказала маці.
Было ўсё яшчэ па-летняму цёпла, хоць даўно ўжо і так рана — яшчэ да ластавак — паляцелі ў вырай журавы.
Праехалі каля ціхай, нерухомай даяркі — у хусцінцы, якая прыгожа сабрала валасы, з вядром у правай руцэ, у лёгкай сукенцы, з-пад якой выпіраюць маладыя грудзі, яна стаяла ў самым пачатку вуліцы. Здавалася, што даярка збіраецца саступіць з невысокага п’едэстала на зялёную траву — каб з поўным перайсці дарогу кожнаму, хто ідзе ці едзе ў Азярычына, цэнтр калгаса.
Каранькевіч вядзе машыну лёгка, плаўна — нібы зліўся з ёю. І нават я, пасажыр, трэці тут і лішні, адчуваю сябе таксама непадзельнай часткаю вось гэтай супольнасці чалавека і машыны.
Перад тым як завезці нас на аўтобусную станцыю, Каранькевіч падахвоціўся паказаць новы клуб.
— А то знікнеш у свой Мінск і нашага Палаца не паглядзіш. Паедзем. А Вера тут няхай з маці пагаворыць пакуль.
Едзем шырокаю вуліцаю. Паабапал яе — двухпавярховыя дамы на чатыры сям'і: з балконамі, са стромымі дахамі; і шматкватэрныя камяніцы з сучаснымі, прасторнымі лоджыямі.
Колькі я папахадзіў раней гэтаю зялёнаю вуліцаю! Любаваўся дамамі, дзе ёсць усе гарадскія выгоды, думаў, што вось гэта вёска нічым ужо не адрозніваецца ад горада, але, бачачы, як пад вокнамі там-сям хадзілі і шчыпалі траву куры, гусі, як часаліся аб бетонныя слупы парсюкі, як стаялі ля пад’ездаў прывязаныя лейцамі за ажурныя металічныя ўпрыгожванні ля ўваходаў запрэжаныя коні, сам сябе папраўляў: не, усё ж гэта вёска — каменная, цагляная, сучасная, але вёска.
Мінулі двухпавярховую прасторную амбулаторыю. Уваход у яе прыгожа аздоблены, светлы.
А вось і кантора — таксама двухпавярховая, прасторная.
Каранькевіч на хвіліну забег, узяў ключы ад клуба і неўзабаве вярнуўся. Калі зноў садзіўся ў машыну, на сонцы бліснуў чырвона-зялёны сцяжок дэпутата Вярхоўнага Савета рэспублікі.
Клуб быў і праўда прыгожы. Высокі, светлы, з фарсіста заламанаю бетоннаю страхою, якая ў гэтай сваёй форме здавалася зусім лёгкаю, ён чымсьці — вельмі далёка — нагадваў наш мінскі Палац спорту. У самой архітэктуры калгаснага клуба было ўжо закладзена нейкае хваляванне, якое не дае прайсці паўз яго раўнадушна і як магніт цягне зірнуць, а што ж там, усярэдзіне...
Каранькевіч, як экскурсавод, вадзіў мяне сам.
— А вось гэта наша бібліятэка. А вось гэта глядзельная зала. А вось гэта наш мастацкі музей.
Я недаверліва зірнуў на яго.
— Не сумнявайся, Юра, не сумнявайся — мастацкі музей. Разумееш, я ўжо з’ездзіў у вобласць, і там мне паабяцалі хутка з запаснікаў музея падабраць экспазіцыю. Так што, бачыш, у нас свая карцінная галерэя будзе. А там пабагацеем, самі карціны купляць пачнём. І сёння ж шэдэўры ёсць. Але пра тое, што гэта шэдэўры, мы зразумеем толькі год праз сто,— ён усміхнуўся.— На шэдэўры час трэба.
Па дарозе ў Жыцькава я ўсё хваліў клуб. Пасля разгаварыліся пра зямлю, пра людзей, пра вёску, пра яе адносіны з горадам.
— Вельмі ж ужо моцна ў нас у Беларусі горад з вёскаю звязаны — не разарвеш,— задумаўся Каранькевіч.
— Ага. У нас жа амаль усюды: сын ці дачка працуюць у горадзе, на заводзе ці фабрыцы, а бацькі — у вёсцы жывуць.
— Вось дзеці прыедуць на выхадны, хатулі павяжуць — і зноў у горад.
— У панядзелак, калі ідзеш ля рабочых інтэрнатаў, за вокнамі вісяць авоські, цэлафанавыя мяшэчкі, вузялкі. А ў іх, вядома, сала, каўбаса, масла. Недзе туды к пятніцы гэтыя мяшэчкі патанеюць ужо — нібы схуднелі. У суботу рэдка дзе што ўбачыш — толькі ў клапатлівых дзяўчат, можа. А прыйдзе новы панядзелак — зноў за вокнамі вузялкі і мяшэчкі: значыць, з’ездзілі ўжо дадому дзеці, адведалі сваіх старых.
— А вунь на аўтамабільным заводзе ў Жодзіне палавіна рабочых адразу з цэхаў на абед дадому ў вёску ходзіць. А хто жыве трохі далей — таго аўтобусамі возяць.
Каранькевіч задумаўся.
— Мы ўсе, Юра, з хат,— пераключаючы хуткасць перад узгоркам, сказаў Каранькевіч.— Памятаеш, як генерал Шыбекаў гаварыў? Мы ўсе разбегліся ў розныя бакі, але помнім, адкуль мы родам, бо хлеб, што мы ядзім, спеляць для нас нашы бацькі. Вёска выгадавала нас і, шчодрая, Паўліка аддала арміі, Андрэя — рабочым, цябе — навуцы, а мяне пакінула на зямлі, ля сябе. Але яна ўважліва, Юра, як клапатлівая маці, сочыць за намі, кім мы становімся, куды ідзём, як расцём. І калі мы не спраўджваем яе надзей, яна смяецца з нас, кпіць — а ты ж ведаеш, у нашых вёсках гэта рабіць умеюць. Але ж умеюць тут любіць і шанаваць сваіх дзяцей, якія развіталіся з вёскаю, каб множыць яе славу, дзе хто можа.
Уз’ехалі на ўзгорак. Уперадзе ўжо відаць былі наша і Цытнячышына хаты — яны стаяць якраз з гэтага краю.
— Вось і Жыцькава,— Каранькевіч зноў пераключыў хуткасць — «казёл» пабег шпарчэй — і павярнуўся да мяне: — Ты ведаеш, у Жыцькаве запланавана пабудаваць вялікі жывёлагадоўчы комплекс.— Крыху падумаў і дадаў: — Вось прыедзеш недзе гадоў праз дзесяць і не пазнаеш Жыцькава. Яно будзе такое ж цаглянае і сучаснае, як і Азярычына.
І я ўявіў сабе, як тут, на месцы жыцькаўскіх саламяных хат, вырасце, выгадуецца новая вёска з прыгожымі шматпавярховымі дамамі і як ад вёскі, у якой столькі было свайго і гора і радасці, дзе кожны чалавек жыў сваім, не падобным на іншых жыццём, астанецца хіба толькі адно імя, адно толькі слова — прыгожае, святое і вечнае слова, якім спрадвеку называлася гэтая ціхая і далёкая ад буйных дарог зямля,— вёска Жыцькава.
Маці, Вера, Пятрусь ужо вынеслі чамаданы і стаялі на вуліцы — чакалі нас. Вера хвалявалася — баялася спазніцца на аўтобус.
Мы развіталіся з маці, паставілі чамаданы і селі ў машыну. Каранькевіч лёгка скрануў яе з месца. Калі «казёл» павярнуў на дарогу да аўтобуснай станцыі, я ўбачыў, што маці ўсё яшчэ ідзе за машынаю і неяк стрымана махае нам рукою — такая стрыманасць бывае, калі праводзіш знаёмага, які ляціць самалётам, махаеш яму рукою, няўпэўнены, бачыць ён цябе ці не, не ведаючы нават, ля якога кругленькага акенца ён сядзіць, і махаеш проста так, для прыліку, махаеш усяму самалёту, як нейкай жывой істоце.
Маці дайшла да таго ўзгорка, да якога заўсёды праводзіла нас, калі мы ішлі на аўтобус пешкі, спынілася, усё гэтак жа няўпэўнена махала машыне рукою і, мусіць, плакала — паспрабуй не плакаць, калі пасля такой вялізнай улетку сям’і, якая ледзь мясцілася ў цеснай хаціне, астаешся адзін: адзін і на хату, якая зараз стала непраўдзіва прасторнаю, і на двор, і на агарод, дзе было столькі смеху ўнукаў,— таксама адзін.
Па дарозе мы падабралі Цытнячышыпу Люсю — тая таксама з чамаданам ішла на аўтобус.
Калі дзяўчынка ўселася, Каранькевіч спытаў:
— Ну што, Люся, паступіла?
— Ага.
— Едзь, вучыся,— уважліва сочачы за дарогаю, сказаў ёй Каранькевіч.— А то вунь бачыла, якая ў нас бальніца добрая? Нам медыкі трэба.
Люся толькі няпэўна паціснула плячыма і нічога не адказала: а што яна, дзяўчо, пэўнага можа сказаць зараз, калі ў яе ўсё яшчэ наперадзе — і вучоба, і выбар месца, дзе працаваць.
Ля самотнае альтанкі, што стаяла на ростанях, Каранькевіч спыніўся, памог дастаць чамаданы і паспешліва развітаўся, вінавата разводзячы рукамі: маўляў, пастаяў бы, але няма часу — жніво.
Калі машына схавалася за паваротам, стала ціха-ціха. Было нават чуваць, як ад невялікага ветру шкрабецца, шаргаціць аб дрэва бляшаны ліст, на якім напісаны расклад руху аўтобусаў.
Пад нагамі шуршавілася, збіваючыся ў чародкі, сухое і лёгкае апалае лісцё.
Каля альтанкі гаманілі дзве жанчыны. Адна з іх, тая, што стаяла, абапёршыся спіною на слупок альтанкі, і трымала за руку дзяўчынку, падышла да нас.
— Што ж ты, Вера, і не прызнаешся ўжо,— сказала яна і падала руку.
— Дык я ж, Маруся, яшчэ і агледзецца не паспела,— апраўдвалася Вера.
— Добра, калі так. А то я магла б падумаць, што ты зазналася,— усміхнулася Маруся.— Ну што, ужо дадому едзеце? Бабу сваю адну пакінулі? — і пагладзіла Петруся па галаве.— Хто іх ведае, гэтыя аўтобусы. Ці спыніцца каторы, ці не. Учора вунь хвашнянскі нікога не ўзяў. І руднянскі таксама, калі поўны, не спыняецца.
— А ты ж куды едзеш? — спытала ў яе Вера.
— Я? Нікуды. Гэта ж наша паненка, Зіна, дала тэлеграму, што прыедзе са сваім мужам, дык я во і ўстрачаю іх. Гэткі клопат — і сама магла цераз лес перайсці...
Дзяўчынцы надакучыла стаяць ля незнаёмых людзей, і яна цягнула маці ад нас.
— Сціхні ты, дзяўзно! — прыкрыкнула на яе Маруся.— І вялікая ўжо, а з людзьмі не дае пагаварыць. Як з бацькам, дык яна смелая. Ці паверыце, неяк ён надумаўся яе за невашта прыструніць, дык яна заплакала ды і кажа: «Біў ты мяне, бацька, малую, пачынай ужо і вялікую біць». Во табе і малая.
Дзяўчынцы, відаць, не спадабалася, што маці расказвае чужым людзям такое пра яе,— яна зморшчылася і адышлася.
— Дык у цябе ж, Маруся, большая ўжо дачка павінна быць,— адсюль, здалёк, паглядзела на дзяўчынку Вера.
— А гэта ж меншая мая, яна і ў школу яшчэ не ходзіць. А большая — тая ўжо вялікая, сёлета ў дзесяты пойдзе.
Маруся нібыта ўзрадавалася, што Вера зачапіла гэтую тэму.
— Такая ўжо дзяўчынка харошая,— спяшалася выгаварыцца жанчына.— Усё кажа: «Мамачка, я дужа ж ужо на настаўніцу вывучыцца хачу». Яшчэ і ў дзяцінстве, калі іх, малых, пыталі, кім яны хочуць быць, дык іншыя дзяўчаткі казалі — артысткамі, дактарамі, інжынерамі, а мая — не і не: толькі настаўніцаю.
Маруся зірнула на мяне, кіўнула галавою ў мой бок, але гаварыла да Веры:
— Дык хай бы во Юра памог ёй у які інстытут паступіць.
— А як яна вучыцца? — спытаўся я.
— На адненькія пяцёрачкі.
— Ну, дык ёй баяцца няма чаго. Яна і сама паступіць.
— Не, сама не паступіць. Там жа, кажуць, па блату прынімаюць...
— А во Люся ажно ў Ленінград сама паступіла,— падтрымала мяне Вера і паказала на Цытнячышыну дачку.
— Люська байчэйшая...
Успомніў, як на льнішчы за нашаю хатаю Маруся тое ж самае расказвала жанчынам — як хоча яе дачка вучыцца на настаўніцу,— і супакоіў яе:
— Няхай прыязджае — паступіць.
Маруся перавяла размову на іншае:
— Ці сустрэлі вы хлопца якога, як сюды ехалі?
Сапраўды, нейкі хлопец ішоў лесам, збочыў і, засланіўшыся рукою ад пылу, даў нам праехаць.
— Ага, ішоў нейкі,— адказала Вера.
— Дык гэта ж Цыганёнак. У мяне дарогу на Жыцькава ўсё пытаў. Я яму расказала, як прайсці прамей, праз лес сцежыною, але ён збаяўся. Кажа: «Яшчэ заблуджуся. Я дарогаю лепей пайду».
— А чаго ён прыехаў?
— Ды, кажа, бацька як прыстаў — з’ездзі ды з’ездзі. Я, кажа, стары ўжо, хворы на ногі, я не дайду, а ты з’ездзі і мне потым раскажаш, як яны там жывуць.
Памаўчаўшы, Маруся спахапілася — нібы ўспомніла, што не дагаварыла чагосьці важнага:
— А яны ў Малдавіі зараз жывуць. Вінаград там глядзяць.
Жанчына азірнулася, убачыла, што дачка калупаецца далёка пад елкаю, паклікала яе да сябе:
— Ірка, хадзі сюды!
Тая не абзывалася. Тады Маруся схадзіла і прывяла яе за руку. А Веры сказала:
— Во пастаяла тут са мною, дык, бачыш, колькі ўсяго пачула. А я ж табе яшчэ не ўсё расказала.— І спыталася: — Ці помніш ты Сліндука? Ну таго, што з медычкаю, з Тамараю, некалі з Млынароў аж за Мінск уцякаў? Дык ён ужо ў Віцебск паехаў: працаваць, кажа, там будзе.
Маруся паглядзела на мяне і, відаць, думаючы, што пра Сліндука і Тамару я нічога не чуў, усміхнулася:
— Ведаем мы гэту працу! Абы бліжэй да Тамары.
— Дык маці ж яму Тамарынага адраса не дала.
— Віцебск не такі ўжо вялікі горад. Як захоча — дык знойдзе не толькі адрас, а і саму Тамару.
Падышоў аўтобус з Віцебска. Маруся заспяшалася да дзвярэй, з якіх, і праўда, першаю выйшла Зіна, а за ёю яе муж: апошнія сёлета жыцькаўскія госці. Зіна трымала толькі рыдыкюльчык, а чамаданы і сеткі ў дзвюх руках цягнуў з аўтобуса муж. Маруся падбегла, сказала: «Давайце я памагу» — і пачала адбіраць хоць што-небудзь з рук у пасестрыма, але той нічога не аддаў.
Не паспеў яшчэ ад’ехацца гэты аўтобус, як да прыпынку падруліў і наш.
Аўтобус ішоў з Хвошна і ўжо быў поўны, як кажуць, бітком набіты — ён толькі стомлена, бы чалавек, соп і чмыхаў. Пасажыры злаваліся на шафёра, навошта расчыніў нам дзверцы, злаваліся і на нас — маўляў, куды лезеце, тут і без вас няма як стаяць. Усё ж мы неяк уплішчыліся. Я стаяў, сціснуты амаль з усіх бакоў, засланяючы сабою адно толькі Петруся. Пакуль аўтобус яшчэ не крануўся, я, прыціснуты людзьмі да шкла, якое аддзяляе шафёра ад салона, бачыў, як Маруся, Зіна і яе муж сышлі на бакавую сцежку і як ад грукаўскай дарогі, напярэймы ім, выйшаў з кустоў Кагадзей — чысты дзядок-лесавічок,— як павітаўся ён з усімі за руку і, узяўшы ў хлопца нейкую сетку, пайшоў з гасцямі назад у Жыцькава.
У цеснаце ехалі да райцэнтра. Там хвашнянскія павыходзілі — яны ехалі па справах у раён. Вызваліліся нават месцы.
Я ўмасціўся ля вясёлага, гаваркога дзядзькі. Калі аўтобус ад’ехаўся, ён пачаў знаёміцца.
— А я на вяселле з бабаю еду. Баба вунь ззаду сядзіць.
— Хто ж у вас жэніцца? — спытаў я.
— Гармонік! Я музыкант, і мяне ўсе на вяселлі просяць.
— А дзе ж гармонік?
— А мая музыка ўжо там, на вяселлі — учора завезлі.
— Дык нешта ж вы рана едзеце — сёння ж яшчэ чацвер.
— А ў мяне, сынок, прагулу не будзе — я ж на пенсіі. І баба мая на пенсіі. Толькі во хату не было на каго кінуць. Прасілі-прасілі — ніхто не хоча. Раней жа ў дзярэўні і малых, і старых было. А цяпер аж з другой дзярэўні бабу нейкую глухую прывялі. Усё ж хоць курэй пакорміць і карову падоіць.
На прыпынку зайшла расчырванелая маладзіца. Абедзве рукі ў яе былі занятыя. Яна расстаўляла свае вёдры і каструлькі ў авоськах па праходзе, і калі крануўся аўтобус, пахіснулася і борздзенька ўхапілася за нікеляваную ручку на сядзенні.
— А куды ж ты, маладзіца, едзеш з такім посудам? — спытаў мой сусед.
— На вяселле, дзядзька,— адказала жанчына.— Пляменнік мой у Віцебску ў гэтую суботу жаніцца будзе.
— А я і гляджу, што столькі ў цябе ўсяго — аж рук мала.
— Анягож, мала: сабрала во смятанкі, сыру зрабіла — там усё знадобіцца.
— Дзіва што знадобіцца! А каго ж бярэць твой пляменнік?
— Ды на ўкраінцы жэніцца. Дзе ў арміі служыў, адтуль і вязець. Бацька ў яе капітан. Дык я во, дурная, і думаю, няўжо б, каб захацеў, бацька ёй якога ахвіцэра не знайшоў? Дык не ж, за радавога аддаець. Праўда, наш Валік хлопец бравы. Кучаравы ўвесь.
Мой сусед аж засмяяўся.
— Бачыш, маладзіца, адным падабаюцца ахвіцэры, а другім — кучаравыя.
— Ездзіць во толькі, дзядзька, далёка. Раней дык добра было — у адной вёсцы і радзіліся і жаніліся, а цяпер едзь за блізкі свет. Як таму во капітану — сёння ж мы яго ўстрачаць будзем. Бацька-то з маткаю прыедуць, а радня дык і на вяселлі не пабудзе, са сваёю новаю раднёю не пазнаёміцца...
Аўтобус лёгка імчаў па шашы. У ім, як у хаце, весела і дружна гаварылі незнаёмыя да гэтага людзі — добрыя і шчырыя, працавітыя і клапатлівыя. Я глядзеў на іх і, нібы падтакваючы Паўлу, Каранькевічу, думаў, што, і праўда, усе мы з хат: і вось гэты мой сусед — гаваркі дзядзька, які спяшаецца на вяселле; і вось гэтая цётка, якая едзе ў Віцебск жаніць пляменніка на дачцэ капітана; і вось той паважны мужчына ў капелюшы, які глядзіць у акно і, здаецца, не прымае ніякага ўдзелу ў гаворцы, хоць слухае ўсё вельмі ўважліва — гэта добра відаць па вуснах, што ахвотна абзываюцца і на ўдалы жарт, і на трапнае слова; і вось гэтая модная, расфарбаваная не па гадах жанчына, якая сядзіць побач з музыкавай жонкаю і ўсё адсоўваецца ад бабулі — ці то баіцца выпацкацца аб яе святочныя ўборы, якія так доўга ляжалі ў куфры, ці то проста палохаецца яе чорнай парэпанай рукі, якою старая трымаецца за поручань; і вось гэтая Цытнячышына Люська, што, як напалоханы верабейка, ціхенька прыклеілася на крайку сядзення — па часе яна стане добрым спецыялістам і, магчыма, вернецца назад у азярычынскую бальніцу,— усе яны таксама з хат.
Усе мы, сябры, з хат. І такое бяды, што нашы вёскі называліся па-рознаму — Зялёны Бор альбо Дабрэвічы, Светлае альбо Жыцькава! У кожнай з іх яшчэ і да сёння стаіць хата, якая цярпліва выгадавала нас, паставіла на крыло, велікадушна і без нараканняў расчыніла нам дзверы — нібы шырока раскрыла рукі, дзе на далонях стоена сцішыліся мятлушкі: ляціце!
Ляціце, куды хочаце, ад свае хаты — на поўдзень ці на поўнач, на захад ці на ўсход...
1974 г.