Тапчу тваю траву, Абхазія, а здаецца: сваю
тапчу.
Тапчу тваю траўку-мураўку, Апсны,— такую ж самую, як у дзяцінстве каля свае
хаты таптаў.
Тапчу рамонку пахучую — такую ж, як і
каля свае сцежкі ведаў.
Тапчу мятлік — такі ж, як і на маім лузе
заўсёды трымцеў.
Тапчу бамбучнік, тапчу вострае каменне,
тапчу загарэлыя пяскі пляжаў і тады
толькі пачынаю разумець, што гэта ўжо
не маё — такога не помніць маё дзяцінства.
Сярод галаногага і галаспіннага натоўпу
хаджу, і здаецца мне, што ўсюды, як і
тут, няма большага клопату за клопат
адпачынку.
Сярод галаголага статку блукаю, сярод бесклапотна-потных курортнікаў соўгаюся
і, натыкаючыся ўсюды на іх задаволены
смех, сам пачынаю думаць, што няма
нідзе ў свеце ні слёз, ні гора, ні пакут.
Усе адпачываюць, і ўсім весела!
Усе ні пра што не думаюць, і ўсе смяюцца.
І таму адзіная цяжарная жанчына, сціпла
апранутая і заклапочаная, што немаведама як і апынулася між гэтага голага
рою-раю, здалася лішняю і недарэчнаю:
чаму і навошта яна тут?
Хіба ў гэтай краіне вечнага свята ёсць яшчэ
нехта, хто цяжарае і раджае дзяцей?!
Навошта дзеці, калі і без іх так хораша смяяцца і адпачываць?
І ўсё ж тут працуюць і раджаюць, як працавалі і раджалі спрадвеку.
Усе гэтыя голыя спіны і ногі — не тутэйшыя: яны прывезеныя.
Цягнікамі і легкавушкамі, аўтобусамі і самалётамі прывезеныя.
Сыдзе лета, захліпнецца ад вятроў і дажджоў позняя восень, схлынуць голыя
спіны і ногі.
І тады абхазы астануцца самі сабе. Іхняя
зямля ім самім астанецца.
Зямля, на якой трэба працаваць і трэба раджаць!
Спачатку чорныя сукенкі і чорныя хусты
жанчын не разумееш — вельмі ж яны
душныя і жалобныя сярод сонца, спёкі
і галізны.
А потым радуешся адкрыццю: дык чорны ж
колер — самы ўрачысты, самы чысты і самы светлы ў сонечнай Абхазіі.
Спачатку не разумееш нейкай староннасці
мужчын, абыякавасці, а то і няўвагі да
іншых — абхазы жывуць, працуюць, смяюцца між сабою, некуды спяшаюцца,
аднекуль вяртаюцца, а цябе і не заўважаюць: быццам і няма нікога побач
з імі.
А потым разбярэшся: яны жывуць сваім
жыццём і, разгубленыя ад такога летняга нашэсця, не хочуць змяшацца з ім,
хочуць застацца самі сабою.
Жывуць пасярод натоўпу, а здаецца, стаяць
збоку ад яго.
Душою адсланіўшыся ад галагалых.
Сэрцам прысланіўшыся да свае зямлі.
«Апсны — краіна душы» — прачытаў недзе
ў гарах.
І задумаўся: не кожны народ адважыцца на
такую самахарактарыстыку — дужа ж
многа яна патрабуе ад таго, хто сказаў
так!
А ён адважыўся. І дзякуй яму за гэта!
Хто не замахваўся на яго душу, хто не хацеў
прыручыць яе, зрабіць сваёю — пакорнаю
і паслухмянаю.
А ён ведаў сваё: абразу не цярпець, знявагу
ненавідзець, здзек не дараваць.
Мусульмане і хрысціяне змагаліся за яго душу, кожны хваліў сваю малітву, а ён
заставаўся са сваімі Багамі.
З даўнявечнымі язычніцкімі Багамі заставаўся, бо душа яго была язычніцаю.
З Айтарам — Богам размнажэння, абнаўлення і жывёлагадоўлі заставаўся.
З Джаджаю — багіняю ўрадлівасці, заступніцаю палёў і раслін заставаўся.
З Богам Шашвы, які спачувае ўсім кавалям,
заставаўся.
У кожнага ёсць свой Бог — у душы і ў целе.
Бог вечны — няма яму ні пачатку, ні канца:
ён усюды і ва ўсім.
Бог усё ведае і ўсё бачыць, Бог блізка, і
Бог далёка.
Бог — камень, і Бог — травіна.
Бог — болей цела і болей душы.
Але той жа час ён — кропля душы і кропля
цела.
Яднанне гэтых кропель і ёсць жыццё.
Справа Бога — суцяшаць у бядзе, ратаваць
ад злосці.
Злосць забівае чалавека: калі ты раззлаваўся, ты прайграў...
Мітушуся, а трэба разжыцца на спакой.
Непакоюся, а трэба засяродзіцца.
Бегаю, а трэба спыніцца і разгледзецца.
Памажыце мне, чужыя язычніцкія Багі, зразумець вашу краіну душы.
Вядзі мяне, Дзыдзлан, Бог вады, па горных
дарогах, дзе так цкліва пахне геранню,
праціскайся праз вузкія шчыліны ў гарах, узнімайся на тысячы метраў, каб
паказаць свой скарб, сваю жамчужыну — блакітную кроплю ў далонях гор:
возера Рыцу.
Гара і раўніна, якія б яны ні былі розныя,—
усё роўна родныя сёстры.
Адна без адной жыць не могуць — дзе ёсць
гара, там ёсць і раўніна.
Раўніна сушыць табаку — лапушыстыя лісты
роўненька нанізаны на драты.
Даліна спеліць вінаград — гронкі ацяжарваюць, як не ламаюць вінаграднікі.
І тое, і другое — яд для чалавека.
Але абхазы жартуюць: «Дзякуючы менавіта
гэтым ядам, дзякуючы таму, што ў нас
яны спеляцца разам, мы жывём па сто
гадоў: табака звужае сасуды, а віно расшырае іх...»
Хаты і магілы ў дварах. Жывыя — жывуць
у хатах, мёртвыя — каля хат.
«Навошта так?» — пытаюся.
«Каб жывых адусюль цягнула да родных хат
і магіл»,— адказваюць Багі.
У бамбука, звычайна, калі зацвіце хоць адно
каліва,— гіне ўвесь гай: каранёвая сістэма
адна!
Зацвіло — значыць, адбылося, здейснілася
тое, дзеля чаго ўсе жылі.
У людзей тое ж самае? Людзі жывуць для
таго ж? Няўжо клопаты ў чалавека і
бамбука супадаюць?
У нізіне сонечна, а па гарах, па цяснінах
паўзуць павольныя, марудлівыя, як дырыжаблі, воблакі.
Бзыбская цясніна — самая шырокая, Гегская — самая вузкая, Юпшарская — самая прыгожая.
А па іх плюскочуць тры ракі — як адна: мітусліваму воку нават цяжка ўгледзець,
дзе Юпшара становіцца Гегаю, а Гега выліваецца ў Бзыб.
Там — толькі вусікі за каменьчыкамі, якія
абцякае вада, тут — толькі нагнутая да
самых пырскаў галінка, якую гайдае
плынь, а далей — бурлівы паварот пад масток — і ўжо новая рака.
І ўсюды настойліва пахне геранню.
Сіні туман над вадою, смарагдавая трава па
берагах — і хаткі, хаткі, хаткі.
Не для чалавека, для пчол хаткі.
О, Анана-Гунда, спагадніца пчолам і пчалярству!
Як ты рупішся, каб жылі ў згодзе людзі,
рэкі, пчолы і горы!
Вось яны, горы, у блакітным прывідным засціле і самі як прывіды.
Не стае аўтобуснага акна, каб вокам дабрацца да іх вяршынь.
Але горы — гэта ўжо клопат іншых Багоў.
Ашха Інцваху — духаў гор — клопат.
«Зірніце направа — там замак д’ябла»,— пазяхае экскурсавод.
А мне здаецца, што бачу я замак багоў.
Ваш замак, Ашха Інцваху.
Раскажыце мне пра вашы горы, шаноўныя
заступнікі.
Веліч іх бачу, прыгажосць бачу, але ж за гэтым бачу і нешта іншае.
Тое, што мяне злуе і абражае.
Пагарду і знявагу бачу, грэблівасць да нас,
людзей, адчуваю спіною.
Голыя горы — без дрэў і кустоў — халодныя
і самаўпэўненыя.
Так, горы — гэта тое, што было да людзей і
будзе пасля людзей.
Людзі жадаюць іх зразумець, прагнуць зраўняцца з імі, а горы не хочуць гэтага.
Колькі смелых яны спіхнулі са сваіх вяршынь, колькі пахавалі ў цяснінах, паламалі леднікамі, змялі лавінамі...
Але гордыя абхазы не могуць змірыцца з
гэтым — яны зноў лезуць на вяршыні, каб
ад таго месца, дзе загінуў родзіч, да
самага дома працягнуць нітачку.
Яны ведаюць, што цела памірае, а душа
жыве.
І нітачка трэба душы, каб яна лягчэй знайшла дарогу да свае хаты.
Але нітачка патрэбна не толькі для мёртвых,
яна і для жывых абавязковая: каб даказаць гарам, што і чалавек не слабы.
Зірніце, колькі нітачак — залатых, як промні
сонца, сярэбраных, як павучынкі,— цягнуцца з вяршынь і прадонняў, з выступаў
і пячор у скалах.
Яны вядуць мёртвых і жывых у родныя
хаты.
Традыцыя абхазскіх хат: раз у год збірацца раднёю, каб ведаць усё пра свой род:
хто ажаніўся, хто паступіў у інстытут,
хто пабудаваў новую хату, у каго нарадзілася дзіця, хто трапіў у турму...
Сядзяць, гамоняць, радуюцца і засмучаюцца,
падтрымліваюць і абураюцца.
Іх уважліва слухаюць і продкі — яны побач,
хоць і не за сталом, а ў магілах.
Мітушуся па тваіх дарогах, Абхазія, гляджу
на яшчэ зялёныя твае мандарыны, радую руку аксамітнаю пяшчотаю твайго
чайнага куста, спяшаюся, хоць і адчуваю, што зразумець цябе можна толькі
спакоем.
Дарэчы, а ці ёсць у пячор свае багі?
Ці, можа, і там гаспадараць яны, Ашха Інцваху?
Гэта ж усё ў камені — свае прадонні і свае
цясніны пасярод гары.
А можа, ёсць менавіта Бог гор, толькі я не
ведаю яго імя?
А можа, у пячорах, гэтых вялікіх палацах,
збіраюцца ўсе багі?
І Дзыдзлан там бывае — у пячорах жа ёсць
падземныя рэкі і падземныя азёры.
І нават свае вадаспады ёсць, якія сцякаюць
застылаю лаваю,— хоць і без шуму, але
так, як і ўсе вадаспады свету.
І Аірг, Бог жывёлагадоўлі, не абмінае, мусіць, пячор: там жа ёсць кузуркі і кажаны — адны ўнізе, другія ўверсе.
Дарэчы, і ў пячор тая ж самая пагарда і грэблівасць да чалавека — я магу ўсіх вас
раздушыць, казяўкі.
І праўда, там, на самым дне пячор, побач з
глыбамі каменю, што ўпалі і разбіліся,
побач з глыбамі, якія вісяць над табою
і таксама могуць упасці і разбіцца, адчуваеш сябе маленькім, нікчэмным і безабаронным.
Як і той хлапчук, які выпадкова адкрыў Новаафонскую пячору.
Які, звязаўшы рваныя вяроўкі, пераадольваючы страх, адчуваючы нагамі пустату, бясконцае прадонне, упершыню за
ўсё жыццё падзямелля спускаўся ў яго
холад і цемру.
Канечне ж, ён адчуваў ваша дыханне, Ашха
Інцваху, канечне ж, разумеў, што, калі
сарвецца, ніхто і ніколі яго не ўратуе.
Гэта ж цяпер тут светла, святочна, прыгожа — ззяюць дзівосныя, як рубіны, сталагміты, вісяць, як ледзяшы, сталактыты, і нават прасторна — ад глыбы да
глыбы — гучыць народная песня абхазаў
пра параненую скалу.
Гэта ж цяпер тут камень радзіў зялёную
траву — з’явілася святло, а вільгаці ў
пячоры хапае, і ўжо зазелянела, як на
лузе, мурава каля свяцільнікаў.
І папаўзлі на святло і зеляніну халодныя
ад вечнага холаду, сляпыя ад вечнай цемры, галодныя ад вечнага голаду казяўкі:
хоць яны і ядуць камень, хоць яго
тут і многа, але ж каменем дужа не
наясіся...
Кропля, што не ўтрымалася на столі і ўпала
на дно пячоры, пачала сталагміт.
А тая, што збаялася і, ўчапіўшыся за скляпенне, засталася вісець угары, заснавала сталактыт.
Хто з іх выйграў, хто прайграў?
Тая, што адважылася, стала на камень
цвёрда.
Тая, што збаялася, вісіць на камені і баіцца
і зараз — непакоіцца, каб не ўпасці.
А ўвогуле яны абедзве ахвяры — часу і прасторы ахвяры.
Яны ўсё роўна імкнуцца адна да адной,
растуць насустрач адна адной.
І некалі з’яднаюцца, стануць суцэльнаю калонаю, што злучыць неба і зямлю пячоры.
Колькі ж стагоддзяў трэба ім, каб сустрэцца?!
Але зноў жа: калі ёсць надзея, вякі не
страшныя — сустрэнуцца!
І падзеляцца сваімі ўражаннямі: адна раскажа, як страшна падаць у чорную
прорву, другая — як жудасна вісець над
невядомаю пустатою.
Няўжо ніколі не было Бога пячор?
Быў ён, быў, і толькі мы, людзі, чамусьці не
помнім яго.
Хіба вось гэтыя прасторныя, як бездакорныя
залы для музыкі, каменныя лёхі маглі
калі-небудзь пуставаць?
У гэтай грандыёзнай і велічнай руіне — Новаафонскай пячоры — здаецца, сама сабою гучыць музыка.
Як гучала для мяне ў Піцундскім трохнефным храме дзесятага стагоддзя.
Арган на паўсотню галасоў, на чатыры тысячы труб.
Спявае некалькі чалавек, а здаецца, стараецца цэлы хор.
Нават сцены там вызвалілі ад штукатуркі — каб патушыць рэха, бо яно — вораг
музыкі.
Тут нічога і ні ад чаго не трэба было вызваляць — пячора створана для рэха, і яно
тут — сябра і памочнік музыкі.
У храме зразумеў: арган можа сумаваць у
мажоры, а радавацца і ў міноры.
Пад каменнымі скляпеннямі, паміж сталактытаў і сталагмітаў адчуў, што пячоры
і храмы створаны для роздуму.
Там можна толькі думаць — весяліцца і смяяцца там немагчыма.
У храме ці ў пячоры можна памерці для
звычайнага грэшнага жыцця і нарадзіцца для
жыцця святога, духоўнага...
Тым не менш, вернемся зноў на дарогу.
Бачыце, вось і ён, каменны мяшок,— шчыліна ў гары на адзін толькі аўтобус.
Злева скала, як казяўку, хоча спіхнуць
у прадонне наш аўтобус.
Але справа прадоння няма, там таксама скала.
І яна прагне раздушыць нашу кузурку цывілізацыі.
Спіхнуць няма як, а вось раздушыць — абедзве разам! — адчуваеш, могуць.
Таму няўтульна, нягледзячы на экзотыку,
эмацыянальна-неспакойнай душы ў аўтобусе, які прадзіраецца праз шчыліну,
як не тручыся вокнамі аб самыя скалы.
Здаецца, няма выйсця з гэтага каменнага
мяшка — ні аўтобусу, ні думцы.
Здаецца, усё, што трапіла сюды,— трапіла назаўсёды.
Дрэвы абраслі з усіх чатырох бакоў мохам — значыць, тут з усіх чатырох бакоў поўнач?
Сонца, здаецца, тут не бывае, але і без яго
горы велічныя: што можа дадаць да іх
велічы сонца?!
Горы спераду і ззаду, горы з бакоў і над
табою.
І надакучлівы голас экскурсавода: «А што
прыгажэй гор? Горцы, горцы...»
Хіба могуць прыбавіць што-небудзь да самой велічы словы?!
Велічы слова не трэба — веліч вышэй слоў.
Цікава, а чаму няма тут Бога людзей?
Бог раслін ёсць, Бог кузурак ёсць, Бог пчол
ёсць, а Бога чалавека няма...
А чалавеку ж таксама патрэбен свой Бог.
Які б абараняў яго ад гвалту і разбою, ад
здзеку і несправядлівасці.
Ад войнаў каб абараняў.
А ці быў у абхазаў Бог абароны?
Канечне ж, быў, але абхазы, мусіць, знарок
не памятаюць яго, бо ён кепска памагаў
ім.
А можа, абарону людзей браў на сябе
Афы — Бог грозных з’яў прыроды?
Бо гвалт і здзек — хіба гэта не грозныя з’явы
прыроды? А вайна?
А колькі ад такіх злавесных з’яў напакутавалася, набалелася Абхазія, асноўным
таварам вывазу якой былі самшыт і
рабы.
Першыя месцы сярод рабоў, што вывозіліся
з Каўказа, разам з чэркесамі і грузінамі падзялялі абхазы.
На рабоў выменьвалі соль — самы дарагі на
той час прадукт.
Бачыце, чалавек, а дзешавей солі.
«Туркі патрабуюць выключна нявольнікаў»,— плакалі бедныя.
І смяяліся багатыя — свае родныя феадалы
памагалі туркам і разам з іхнімі купцамі палявалі на жывы тавар — на людзей.
Праўду кажуць: «Вялікія людзі пасварыліся,
а іх сяляне перабілі адзін аднаго».
Сяляне ва ўсім вінаваты!
Хоць і сяляне былі розныя: анхаюцкя, чыстыя сяляне, да прыкладу, трымалі самі рабоў.
А вось ахашвала — былі ўжо сапраўдныя
рабы: яны не мелі ні сям’і, ні жытла, ні
маёмасці.
Яны працавалі за жменю гомі ці абыста—звычайнага проса.
Менавіта іх лавілі і прадавалі ў рабства.
Але з іх выходзілі сапраўдныя сялянскія важакі.
Сказаў быў аднойчы вось такі селянін —
Кублух Агумаа з сяла Джгерда — думку, што зямля павінна належаць таму,
хто яе апрацоўвае, а яго за гэта ў Сібір
саслалі.
Цяпер вунь гэтую прапанову народныя дэпутаты мусоляць, аднак нікога нікуды не
ссылаюць.
Ды што селянін! Не спадабаўся некаму
апошні валадар Абхазскага княства Міхаіл Чачба, перазваны па-грузінску —
Шэрванідзе, прызналі ўсёмагутнага ненадзейным і саслалі ў Варонеж.
Усё забралі ў яго, толькі тытул «святлейшага князя» пакінулі — так і памёр ён у
Варонежы «святлейшым».
Абхазы, чакаючы нападу, звычайна спалі ў
брані, з пікаю ў руцэ.
Шчыт клалі пад галаву, а асядланага каня
прывязвалі да свайго ложа.
Чаму ж ты, Афы, не памагаў ім тады?
Чаму маўчаў у тыя трагічныя гады руска-турэцкай вайны, калі абхазаў сілаю перасялялі ў зненавідную Асманскую імперыю — туркі адступалі панічна, але
не забываліся забіраць з сабою і рабоў.
А абхазы, як і мы, беларусы, дужа любяць
сваю зямлю.
Калі пасяляюцца ўжо дзе, дык не пакідаюць
гэтае месца да самай смерці.
Як калісьці даўно і мы — яшчэ пры сваіх
язычніцкіх багах.
Абхазы не хацелі на турэцкія караблі, яны
ўцякалі ў свае лясы, а заваёўнікі спальвалі ў гэты час іхнія вёскі — каб не было куды вяртацца.
Хто супраціўляўся — знайшоў волю, але вечную: іх, непакорных, жорстка пакаралі
і склалі штабялямі ў Сухумі — глядзіце,
маўляў, і бойцеся.
У тым Сухумі, ці Цхумі, дзе кожнае лета
любіла адпачываць грузінская царыца Тамар.
У тым Цхумі, які быў сталіцаю гандлю рабамі.
Зноў апусцелі квітнеючыя даліны, зноў нямымі сталі сёлы.
Толькі адзін з пяці махаджыраў-перасяленцаў застаўся жывы.
Але і ён жыў на чужыне адною мараю —
вярнуцца на радзіму, да сваіх спаленых
хат.
Там было кепска, але яны не ведалі, што і
тут не лепей.
Іх ніхто на радзіме не чакаў.
Але ж надзея — гэта стан душы і цела.
Яна — нібы німб вакол чалавека.
Надзея — гэта тое, дзеля чаго мы жывём.
З надзеяй мы магутныя, без яе — слабыя.
Цяжка быць першаму, але яшчэ цяжэй
апошняму.
Ніхто цябе не чакае, а ты ідзеш.
Цяжка прыйсці тады, калі ўсе пайшлі ўжо.
Што больш за ўсё трэба чалавеку?
Багацце? Золата? Слава? Узнагароды?
Не! Чалавеку перш за ўсё трэба радзіма.
Іх абражаюць — не даюць сяліцца ў цэнтральнай частцы края, выганяюць з прыморскай паласы і дазваляюць толькі
арандаваць свае ж колішнія землі, а яны
ўсё роўна рвуцца на радзіму.
З іх здзекуюцца, а яны, кінуўшы ўсё на чужыне, парожне спяшаюцца дамоў.
Ачба і Чочуа, Хашба і Лолуа, Бебія і Акобія
спяшаюцца.
Спадзеючыся, як сказаў сялянскі красамоў-
ца Асман Шамба з сяла Эшэры, адпа-
чыць і ўладкавацца пасля доўгіх няшчасцяў і нягод.
Душа спяшаецца дадому, а заадно цягне і
цела.
Цела аселае, а душа, аказваецца, яшчэ болей аселая.
І дома, дараваўшы нягоднікам усе здзекі і
пакуты, зноў пачыналі квітнець спустошаныя лугі, палі, нівы.
І тады прыходзіў Айтар — Бог размнажэння — і ў хатах, садах, на вуліцах пачыналі кугакаць малыя.
Крычанё да крычаня — ужо народ, ужо будучыня.
Ужо чысціня душы і чысціня цела.
Але ж і зараз абхазаў на сваёй зямлі меншасць — усяго толькі семнаццаць працэнтаў...
За што раззлаваўся ты на цэлы народ, Айтар?
І вось ужо аўтобус — не аўтобус, а птушка.
Нібыта няма пад яго коламі асфальту, нібыта адарваўся ён ад зямлі, як самалёт, і
ляціць над гарамі, завісае над дарогаю,
па якой мы толькі што праехалі.
Над цяснінамі ляціць, над прадоннямі ляціць, над самшытавымі гаямі лунае,
якія тут ужо называюцца Рыцынскім
запаведнікам.
Дарэчы, самшытавымі венікамі тут мятуць
вуліцы — мусіць, з пратэсту, што самшыт, як і людзі, вывозіўся калісьці ў
рабства.
Мы молімся на самшыт, а тут ім мятуць
смецце...
Як моцна пахне геранню!
І малюнак — хоць адразу ў рамку.
Адсюль, з вышыні і даліні, яшчэ вузейшаю
здаецца шчыліна ў каменным мяшку.
Здаецца, прамень ніяк не можа прабіцца ў
яе, а той, які прабіўся, не можа знайсці
выйсця — мітусіцца па скалах, усюды натыкаючыся на камень.
І зноў не верыцца, што мурашка — такі ж
камфартабельны, як і наш, аўтобус, што
набліжаецца да расколіны,— зможа праціснуцца ў яе.
А пад намі, здаецца, уся Абхазія — шырыцца з краю ў край пад невідомымі крыламі аўтобуса.
Хачу зразумець тваё жыццё, твае абрады і
веру, тваю душу і тваё цела, Апсны.
Цела спачывае, душа думае.
Цікава, а што робіць тады душа, калі думае
цела?
Хачу пачуць, як спявае твой мудрэц над параненым воінам — ён верыць, што песня залечвае раны.
А калі верыш — абавязкова залечвае.
Хачу ўбачыць, якая шчаслівая — а як жа,
яна выходзіць замуж! — стаіць абхазская дзяўчына ля высока засланага
ложка з гарою падушак на ім — якраз
як у нашай вясковай хаце.
Гэта ты памагаеш ім, дзяўчыне і хаце, Ерыгі — багіня ткацтва і іншай жаночай
працы.
Хачу адчуць радасць пляча і радасць суседства, калі ў застоллі самы пашаноўны
чалавек надзявае на сябе трохраговы
ручнік, два другія рагі кладучы на калені тым, хто сядзіць побач.
Радасць дружбы таго, хто кладзе, і тых, каму кладуць.
Чысціня цела і чысціня душы.
Суседзі ўжо не могуць варагаваць ні з тым,
хто паклаў ім ручнік, ні між сабою.
Дзякуй вам, язычніцкія багі Абхазіі, за шматраговы ручнік, пакладзены на мае калені.
Дзякуй за ўсё, што вы дазволілі паглядзець.
А вось і яно само — возера Рыца.
Нечакана блакітнае, надзіва спакойнае, да
болю задумлівае.
Усё адлюстроўваецца ў вадзе — і горы, што
навісаюць над возерам, і дрэвы, што
моцна трымаюцца за каменне, і снягі,
якія шарэюць вышэй дрэў.
Усё адбіваецца ў ім, і ўсё робіцца блакітным,
а то і смарагдавым — і горы, і дрэвы, і
снягі.
Нават Юпшара, адзіная рака, што выцякае
з возера,— таксама смарагдавая.
І думка, якая хоча спасцігнуць гэтае дзіва,—
зноў жа блакітна-зялёная.
Смарагд пасярод каменю.
Кропля ў далонях гор.
Замучоная і замучаная...
Не, я не памыліўся.
Вада ў возеры ліпкая, у яе панакідана ламачча, бляшанак ад кансерваў, бітых
бутэлек.
А паўсюль аж прагінаецца, аж стогне камень ад упэўненага статка турыстаў.
Дзыдзлан, Бог вады! Ты стварыў такую прыгажосць — цаны няма твайму смарагду.
Дык чаму ж ты яго не ратуеш?
Дзе ты падзеўся, што не відно цябе?
Мусіць, і ты збег адсюль — не вытрымаў такога нашэсця цікаўных ног, рук, вачэй.
Дзе ты, Бог?
Недзе далёка ўнізе пачуўся трэск галля...
Гэта ты, Божа?
За дрэвамі і кустамі, мусіць, ішоў зубр —
нашы зубры добра прыжыліся ў Рыцынскім запаведніку.
Але, кажуць, сярод самшытавых гаёў і паху
герані яны ўсё яшчэ настойліва шукаюць зуброўку -— траву, якую помняць па
Белавежы...