Кузня стаіць пасярод вёскі, пад старой таполяй. Верхнія пракураныя вянцы разышліся — у шчыліну можна прасунуць руку. Яны, тыя шчыліны, былі і даўней, яшчэ да вайны... Калі, бывала, награвала сонца падрубы, мурашкі ланцужком узбягалі на цёплую сцяну і губляліся ў тых шчылінах. Васіль не раз прыносіў бацьку полудзень, ставіў гладыш кіслага малака на кавадла, накрываў зверху акрайцам аржанога хлеба, а сам бег паглядзець на тых мурашак. Яны заўсёды былі занятыя незразумелым для яго клопатам. І, каб аблегчыць ім тое турботнае жыццё, заўсёды частаваў хлебнымі крошкамі.
Цяпер мурашкі звяліся ці перабраліся ў больш надзейнае месца. І калі зацвітае таполя, белы пух заканапачвае тыя шчыліны. Здаецца тады, нібы хто зашпакляваў іх ватай. Сама кузня ў такія дні набывае яшчэ больш старэчы выгляд — быццам абрастае мохам. Бо тыя пушынкі чапляюцца абы за што, а зямлю наўкол укрываюць нібы снегам.
Адчыняецца кузня рэдка, а галасістае кавадла пяе толькі калі-нікалі. На цэнтральнай сялібе калгаса ўзвялі дабротную майстэрню, і Васіль ездзіць туды слясарыць амаль кожны дзень. А спатрэбіцца якая пільнасць — Макар-брыгадзір просіць яго застацца дома, каб быў пад рукою. І ён прыходзіць сюды, распальвае стары горан. Іншы раз у такія дні заходзяць са сваім клопатам жанкі, і кузня ажывае, весела звініць кавадла. Кабеты ўвесь час, пакуль заняты Васіль, сядзяць пад таполяй і вядуць нетаропкую бяседу.
Ён ведае нават, пра што ідзе гамонка ў такія хвіліны. Пачынаюць звычайна здаля — пра свае хатнія справы. Потым перакінуцца на іншае — на лён ці на буракі, паскардзяцца адна другой на няўпраўку, на няхватку рук, упікнуць сяго-таго, што пакінуў вёску, і, нарэшце, спыняюцца на ім, Васілю. І хоць бабы пачнуць хваліць яго: маўляў, у бацьку пайшоў, на сэрцы ўсё ж будзе прыкра.
Асабліва ён злаваў на сябе ўчора, калі ў кузню забегла Верка. Ведаў, што Палашчыла дачка пасля доўгай адлучкі прыехала ў вёску, і баяўся трапіць ёй на вочы. А яна ўзяла і прыбегла. Пастаяла ў дзвярах, паглядзела, як ён увіхаўся з молатам, і мяккім голасам сказала:
— Васілько! Ты — Праметэй!..
І па-дзіцячы, гарэзна засмяялася.
Падумалася тады: нашто жарты такія?
З'явіўся Анціп — Васілёў добраахвотны памочнік,— і Верка пакінула капачку, каб адцягнулі лязо, і пайшла. Толькі растрывожыла ў ім тое, даўняе...
Васіль патаптаўся ля кузні, акінуў вокам усланы пухам дол і адчыніў дзверы. Сеў на парог, дастаў з нагруднай кішэні «беламорыну» і падумаў: «А можа, дарэмна і злую на Верку? У кожнага свае шляхі-дарогі...»
Прыгадаўся выпадак, які звёў іх на доўгія гады.
З такімі, як сам, падшыванцамі пабег аднойчы Васіль на Быстрыцу, да затокі, што выгіналася блішчастай падковай у канцы вёскі. Плёскаліся ў цёплай вадзе адчайна — з вясёлым смехам і гоманам. Потым папрыбягалі дзяўчаткі — іхнія аднагодкі — і паселі табунком, як ластаўкі, на беразе. Пачалі ўпрошваць:
— Дайце і нам скупнуцца!
Але яны ўпарціліся — не вылазілі з вады. Настойлівымі былі і ластаўкі. Сядзелі — і ні з месца. А калі ў хлопцаў пасінелі жываты, пачалі ўжо самі прасіцца ў дзяўчат:
— Адзежу нашу... у сітнік... занясіце!..
Ластаўкі сарваліся з наседжанага месца, паляцелі, размахваючы хлапечымі штонікамі, і гэтак жа хутка вярнуліся назад. Тады хлопцы выбеглі з вады і пашпарылі ў той сітнік.
Ужо добра адышліся ад ракі, як раптам пачулі лямант. Ён далятаў з затокі. «Топяцца!» — падумаў тады Васіль і кінуўся назад. Не распранаючыся, у чым быў — плюхнуўся ў ваду...
Тапілася Верка. Першае, што ён убачыў, калі яна вынырнула,— гэта вочы. Спалоханыя.
Васіль тады за косы выцягнуў Верку на бераг. Дзяўчаткі, забыўшыся пра свой сорам, нема дрыжэлі на пяску і апамяталіся толькі тады, як ачуняла сяброўка...
З таго дня яны здружыліся.
Ішоў апошні год вайны.
Раніцою да іх забегла цётка Палашка:
— Гануля! — загукала Васілёвай маці.— Я наважылася злётаць у Баравую. Сяструха абяцала солі пазычыць... То няхай Верка папалуднуе ў цябе.
Потым прыбегла Верка, і яны падаліся на загуменне гуляць у схованкі. Там да самай стадолы падступаў густы зараснік ядлоўцу і нізкарослых бярозак. Васіль падкінуў лазовы дубец, Верка на ляту перахапіла яго рукою. Вышэй яе рукі легла Васілёва. Потым — Верчына. Потым — зноў Васілёва. Верка засмяялася: кончык дубца прыйшоўся на яе руку. Гэта значыла, Васілю першаму трэба станавіцца на тыя пошукі.
Але да сотні Васіль не далічыў. Недзе там, за лагчынай, дзе праходзіў гасцінец, грымнуў выбух, а потым — другі, прыглушаны і меншы. Васіль азірнуўся: з пагорка ляцела Верка і крычала:
— Гарыць! На гасцінцы!..
Выбягаць на пагорак не адважыліся. Ці мала што... Раптам Верка спытала:
— Глядзі? Што гэта?
Дарогаю з лагчыны нехта ішоў у вёску. То прысядаў да самай зямлі, нібы падаў, губляючыся ў рэдкіх кустах, то зноў выпростваўся...
— Чалавек!— прашаптала Верка.— Гэта чалавек...
Цяпер і Васіль добра бачыў, што гэта быў чалавек. Але хто? І чаго так дзіўна ідзе? І ў адзежыне падазронай, незвычайнай...
Чалавек параўняўся з канцавой хатай і ўпаў ля плота. Чаго б гэта? Разбірала цікаўнасць. Перасільваючы страх, спусціліся ўніз і картапленнем падпаўзлі амаль да самай вуліцы.
— Ён жа... распрануты,— прашаптала Верка.— І чырвоны... Нібы ў крыві...
Чалавек застагнаў, прыўзняўся на руках і выцяўся аб шула галавой. Па чорным, як галавешка, твары пабеглі чырвоныя ручайкі.
У Васіля паміж лапатак нібы забегалі мурашкі. Верка, збялелая, са страхам у вачах глянула на яго і выдыхнула:
— Б-божачкі...
Аднекуль сярэдзінай вуліцы плёўся дзед Сымон. Убачыў распластанага ў пяску чалавека і спыніўся, хвіліну вычакаў, падышоў. Нечакана апынуўся там і кульгавы Гнат, прыбеглі мужчыны, бабы.
Чалавек глуха застагнаў, зноў прыўзняўся з зямлі і зноў выцяўся галавою аб шула. А потым прастагнаў:
— О, майн гот!..
Тады Васілёў дзед сказаў:
— Гэта ж фашыст...
Дзед Сымон падышоў да ляжачага, нахіліўся. А той, нібы ўбачыўшы перад сабою збавіцеля, ухапіў дзеда за руку і папрасіў:
— Мэссэр... Гіб мір... мэссэр...
— Зарэзацца хоча,— сказаў нехта.
Мужчыны адышлі на другі бок вуліцы, бліжэй да картаплення, і пачалі раіцца:
— Трэба завалачы ў ядловец...
— А калі даведаюцца?
— А хто скажа пра тое?
— Завалачэм — і шыта-крыта...
Прыбег аднекуль вясковы пастух Анціпка:
— На бальшаку легкавушка падарвалася... Дагарае... А немцаў пазабівала насмерць...
Мужчыны, здавалася, і не слухалі яго:
— То што будзем рабіць?
Пакуль яны раіліся, прыплыла і старая Тэкля, вядомая на ўсю акругу шаптуха, з бутэлькаю алею і старым кужэльным прасцірадлам, загаласіла:
— Што ж гэта вы надумалі, людзі! Ён — тожа чалавек!..
Раптам, нарабіўшы пылу на ўсю вуліцу, з-за павароту выляцеў грузавік. Гэта было так нечакана, што ніхто з вяскоўцаў не паспеў крануцца з месца.
У момант фашысты акружылі натоўп, адціснулі далей ад плота. Афіцэр вырваў з рук Тэклі намочанае ў алеі прасцірадла, кінуў аднаму з салдат і пачаў нешта крычаць, паказваючы то на абпаленага, што стагнаў і курчыўся пад плотам, то ў бок гасцінца.
— Уцякаймо! — прашаптала Верка. — Яны нас пазастрэльваюць!
Разораю папаўзлі назад. Потым кінуліся за стадолу, туды, дзе пачынаўся ядловец, перабеглі імшарнік і затаіліся ў зарасніку за выганам. І тады пачулі прыглушаную страляніну.
А потым з боку вёскі шуганула ў неба воблака чорнага дыму...
Неба ўжо добра ўсыпалася зорамі, а яны ўсё яшчэ сядзелі ў тым зарасніку. Слухалі, як у вёсцы вылі сабакі, і ад страху і невядомасці ажно прабіралі дрыжыкі. Нарэшце адважыліся перабрацца бліжэй да селішча. Калі падняліся на пагорак, — зжахнуліся. Там, унізе, дагаралі агромністыя кастры. На месцы Верчынай стадолы таксама курылася вогнішча... А яны стаялі і глядзелі, як паволі тухлі кастры , і не маглі зрушыць з месца.
Раптам як з-пад зямлі вырас перад імі Анціпка.
— Спалілі-пабілі ўсіх чыста... Спалілі-пабілі...
Ён па старой звычцы заляпаў рукой аб руку і дадаў:
— Няма вашай палавіны... Да кузні ўсю вёску спалілі...
І заплакаў — дзіка, не па-чалавечы.
Яны павярнулі назад. Не пайшлі туды, дзе па левую руку ад таполі стаялі прыцішаныя ўцалелыя хаты, а падаліся ў бок Баравой. Калі выбраліся на сцежку, што вяла ў тую вёску, сутыкнуліся з цёткай Палашкай. Яна бегла насустрач і галасіла:
— А людкі ж мае!.. А што гэта робіцца на свеце?!
Палашка кінулася на грудзі Анціпку і зайшлася слязьмі. Потым, нібы ачнулася, упала на калені перад Веркай, прыгаворваючы:
— А дзіцятка маё! А ці праўда, што ты засталася жывая?.. А ці праўда гэта?..
Да цёткі Маланні, дзе яны прыткнуліся ў тую ноч, насыходзілася поўная хата людзей. Усе дапытваліся:
— Як тое сталася, Анціпка?
І Анціпка ў каторы раз расказваў, як зганялі фашысты людзей — старых і малых, як зачынілі потым у Верчынай стадоле, як дзед Сымон з кульгавым Гнатам выдралі ў сцяне дошку, як праз тую дзірку сыпануў натоўп, як усчалася страляніна, як дзед Сымон кінуўся з віламі на салдата, і той стрэліў яму ў грудзі, як потым доўга лямантавалі ў палаючай стадоле жанкі з малымі дзецьмі...
Лежачы на печы, Васіль заціскаў вушы, каб не чуць ні голасу Анціпкі, ні тае праўды. Яму не верылася... Здавалася, адчыняцца дзверы і ў хату ўбяжыць маці, прыпадзе да яго, супакоіць. Але дзверы не адчыняліся, і чуцён быў толькі голас Анціпкі:
— А я ўцёк... А я ўпаў у копанку, што з-над бульбы...
Анціпка змоўк, перастаў ляпаць рукой аб руку, і падалося, што ў хаце нікога няма. Васіль прыўзняўся і з-за коміна паглядзеў уніз. Моўчкі сядзелі старыя дзядзькі, выціралі вочы ражкамі хустак жанкі. І раптам тую цішыню разарваў неверагодны вокліч:
— Не аддавайце немцам! Не выдавайце!..
— Анціпка! — суцяшалі жанкі.— Табе падалося! Тут усе свае. Не бойся!..
— Свае? — перапытаў Анціпка, спалохана аглядаючы людзей.
— Свае, бараўскія! — сказала цётка Малання і падышла да яго.— Табе адпачыць трэба.
Яна падвяла яго да печы. І Анціпка паслухаўся — моўчкі палез да Васіля.
...Змардаваны ўсім перажытым, Васіль заснуў толькі пад ранак. Прачнуўся раптоўна, нібы хто таркануў у плячо. Спусціўся на падлогу і выйшаў на ганак. Сонца ўдарыла ў вочы, асляпіла. Але праз хвіліну прызвычаіўся і ўбачыў ля свіронка Анціпку — ён пілаваў папярочкаю альховае бервяно.
— А дзе ўсе, дзе Верка? — занепакоіўся Васіль.
Анціпка выцер далоняй твар:
— Пайшлі хаваць нашых... А Верка — там! — паказаў на вішняк.
Васілю здаўся Анціпка незвычайным. Яго вочы глядзелі не прыдуркавата, а ўважліва, сур'ёзна, без ранейшага незразумелага бляску і каламуты. Ён не ляпаў цяпер рукой аб руку і гаварыў, як сапраўдны дарослы чалавек.
Прыбегла Верка і падала Васілю грудку залацістага вішнёвага клею:
— Смаката!
Але Анціпка надышоў да Васіля, забраў клей і шпурнуў за плот, у крапіву:
— Яго есці няможна!
Верка здзіўлена паглядзела на Васіля:
— Хадзем...
Зайшлі за хату, селі на прызбу і маўчалі, утрапёныя раптоўнай пераменай Анціпкі...
...Ужо добрую кучу Анціпка напілаваў дроў, як вярнуліся цётка Малання і Верчына маці. Першым азваўся Анціпка:
— Кажаце, пахавалі?..
Нібы нажом разанулі тыя словы па сэрцы. Яно зайшлося, а свет засланілі слёзы. Васіль не вытрымаў і кінуўся з падворка. Напрасткі, праз поле пабег у сваю вёску. Не верылася ў тое, што бачыў учора. Здавалася, кастры ў тую месячную ноч былі не ад хат, а што іх пакінулі на зямлі незвычайныя начлежнікі. Здавалася, што гэта быў сон...
Узляцеў на пагорак і зразумеў: не, гэта не сон быў. Па правую руку ад кузні чарнела суцэльнае пажарышча, уздымаючы ў неба даўжэзныя каміны. Спусціўся туды, дзе стаяла яшчэ ўчора Верчына стадола, і ўбачыў крыху воддаль свежы пясок. Над курганком высіўся невялікі крыж, збіты з абгарэлых аполкаў. На месцы іхняй хаты сярод пажарышча стаяла вялізная печ ды валяліся недагаркі бярвенняў. Адзіная яблыня ўздымала ўгору чорныя абпаленыя галіны.
Падцяўшы хвост, падворкам шмыгануў дзедаў Лыска, спраставаў Верчына гумнішча, спыніўся ля свежай магілы і завыў — жалобна і працяжна... .
...Васіль адчуў, як акурак папяросы апёк пальцы. Кінуў яго пад ногі, нейкі час глядзеў на шызы дымок. Нядобра было на сэрцы. «З курывам трэ завязваць! — падумаў.— І Макар нешта позніцца...» Падняўся, прайшоў да вуліцы, глянуў у адзін бок, у другі — брыгадзіра не было відаць. Здзівіўся: як адрозніваецца іхняя палавіна вёскі ад левай! Там — роўная вуліца з амаль новымі дамамі, пад шыферам ці гонтай, з акуратнымі гародчыкамі. А на левай палавіне, якая ўцалела ў той страшны дзень, пракідаліся там-сям яшчэ старыя хаты. І хоць саламяныя стрэхі былі даўно перакрыты,— хаты мелі выгляд не такі вясёлы. І стаялі ўпрытык, прыдарожаныя да самай вуліцы. «Зямлі шкадавалі, таму і будавалі так»,— успомніў бацькавы словы і тут жа ўдакладніў: «Не было яе, зямлі. Не ў кожнага яе хапала... Можа, толькі ў таго Казі...»
Зноў усплылі ў памяці малюнкі тых даўніх часоў.
Дзед неяк рашыў аддзяліць іхнюю сям’ю. Купіў старую сялібу ў Казі-асадніка, які даўно збудаваўся на ладным кавалку зямлі і жыў на водшыбе, за вясковымі гародамі. Маўчаў Казя толькі да вясны, а калі адсеяўся,— пачаў цяганіну. Прыходзіў да іх вечарам і нэндзіў:
— От які свет пайшоў, пся крэў! — пачынаў здаля Казя.— Прападзеш! Нехта быдлам маргі са два хлеба стаптаў. Нутро адбіў бы, каб ведаў хто.
А потым дадаваў:
— Ты, Пятро, усё-ткі знясі халупу. Там якраз зямля пад каноплі. Золата — не зямля! На яе цаны няма! І ў купчай пра тое не абгаворана...
— Як жа! — спрабаваў пярэчыць бацька.— Мы ж дамаўляліся, што з тым кавалкам зямлі... усю сялібу...
— Пся крэў! З зямлёю! Яе я і за трыста злотых не аддам!
Бацька злаваўся на такую несправядлівасць, а потым махнуў рукою — сказаў, што сабярэцца з грашыма і да зімы перасыпле хату непадалёку ад кузні, на выгане. Але зрабіць гэта яму не ўдалося.
Ішла якраз сенажаць. Дзед узяў у солтыса Банэдыка на дзесятую долю лапіну поплава. У той дзень маці з Васілём зграбалі сена, а бацька, кінуўшы кавальскую справу, зносіў яго на грудок і складаў у капіцы. Прыбегла бабка Мар’яна.
— Пятрусь! — закрычала яна.— Ідзі дадому! Там цябе чакаюць Банэдык з паліцыянтам. На ровары прыехаў з павета...
На аселіцу бацька не вярнуўся. Не прыйшоў ён дадому і назаўтра. Толькі пазней даведаліся яны, што ён у «картузцы»...
Да Васілёвага слыху даляцеў рокат матора. Азірнуўся: з пагорка, напрасткі праз выган спускаўся на матацыкле брыгадзір. Здалёк усміхнуўся, выключыў матор, счакаў, а калі Васіль падышоў — падаў яму шырокую далонь:
— Добра, што чакаеш! На пілараме забавіўся!
Васіль і без таго бачыў, што Макар едзе адтуль — у люльцы ляжалі, шчэрачы рэдкія зубы, дзве ржавыя тартачныя пілы.
— Добрыя апілкі! — пахваліў брыгадзір.— Гачкі адмысловыя будуць! Не тое, што з учарашніх рысораў!..
Лепшага матэрыялу на гачкі і не трэба. З такой сталі бацька некалі рабіў і серп, і ножык, і брытву. Бабы ў крыўдзе не будуць...
— Чаго ты? — занепакоіўся брыгадзір, падазрона зірнуўшы на Васіля.
— От! — няпэўна адказаў ён.
— Кінь ты! І гэта патрэбна! Як бабам без гачак? Цяперака няма чаго такарыць, а гачкі гэтыя самыя ў горле ажно сядзяць,— і ён правёў далоняй па кадыку, нібы паказваючы, як яны там у яго сядзяць. Васіль усміхнуўся, уявіўшы брыгадзіраву бяду, і сказаў:
— Ладна! Давай лепш закурым!..
...Клопаты пра тую хату ўзяў на сябе дзед.
— Збірай, маці, лахі! — аднойчы сказаў ён бабцы.— Павязу цялушку ў павет. Падсуну адвакату — адстоіць праўду!
Вярнуўся з павета ён зацемкам. Борздзенька шпурнуў пугаўё ў закутак і, не скідаючы каптана, паважна ўсеўся на покуце.
— Вось! — пачаў дзед гаворку.— Не падмажаш — не паедзеш... Прыйшоў, значыцца, да адваката, кажу: так і так... Прывёў, кажу, гасцінец, каб заступіўся за нас. Адказвае: добра, Сымоне, добра! Пазнаёмлюся, кажа, глыбей са справай, і ўсё, значыцца, будзе ў адпаведным парадку!..
— Не верыцца! — сказала маці.— Не такі Казя! І трэба ж было прагледзець, што пісалася ў той купчай!..
Яна мела рацыю. Бо хутка адбыўся суд, які вынес рашэнне: або выплаціць за пляц, або Казя абрэжа сялібу па самыя вокны.
На трэці дзень ля хаты тварыўся вэрхал. Доўгі, як жэрдка, асаднік стаяў пасярод падворка і рагатаў:
— Ну што, пся крэў! На чыім баку праўда?
Маці — у лямант:
— Злітуйся! Мы грошы плацілі. Потам заробленыя...
— І-і! — пішчаў асаднік.— Плацілі! А дамаўляліся як? У мяне і сведкі ёсць!..
Яны сядзелі ў цяньку, пад таполяю, прысланіўшыся да тоўстага камля. Васіль зрабіў доўгую зацяжку і нечакана спытаў:
— Слухай, Макар! А хто тады выдаў бацьку?..
— Калі? — не зразумеў брыгадзір, падумаў, затушыў запалак і перапытаў:— Перад вайною? Хвароба яго ведае!..
Два чужыя дзядзькі — Казевы родзічы, скінуўшы камізэлькі, пачалі разбураць паркан. Асаднік, стоячы воддаль, падбадзёрваў:
— Пся крэў! Да вечара скончым — ладны кілішак будзе!
Падышлі суседзі — цётка Палашка, кульгавы Гнат, дзед з бабкаю — усе ўзіраліся, як завіхаўся ля хаты Казя, перашэптваліся. Асаднік адмерыў ад сцяны адзін крок і скамандаваў:
— Тут капай, пся крэў!
Прыцягнулі шулы і ўкапалі якраз у тым месцы, дзе толькі што таптаўся асаднік. Іх пазбівалі жэрдкамі і пачалі абшываць аполкамі.
Пад’ехаў солтыс. Паважна сышоў з вазка і накіраваўся да Казі:
— Маё шанаванне!
— Дзень добры, пан Банэдык!
— Што тут робіцца?
— А ніц! Хату не зносяць галадранцы! То я, пся крэў, адгароджваю...
Солтыс хітравата падкруціў чорны, як ластаўчына крыло, вус:
— Адмыслова!
— А што я — лыкам шыты?!
Васілёвы ўспаміны перарваў брыгадзір:
— У нас ячэйка была падпольная,— сказаў ён.— На Першае мая фокус адзін адкалолі — павесілі сцяг. Вось на гэтую таполю...
Макар падняў галаву, нібы хацеў паглядзець, як тады палыхаў сцяг над вёскай, потым павярнуўся да Васіля і дадаў:
— Мяне першым узялі. Бацьку твайго — пазней крыху... Асаднік, мабыць, пранюхаў... Добра, што не доўга давялося... А то пакармілі б вошай...
«Адмыслова!» — паўтарыў, ідучы да вазка, Банэдык, ляпнуў рукою па хромавым партфелі і сказаў Васілёвай маці, нібы толькі цяпер заўважыў яе.— Тут у мяне ад Пятра твайго ліст. Дашлі каго ўвечары, аддам.
...Бацька пісаў, што адбыўся суд і яго будуць трымаць пакуль што ў Картуз-Бярозе, а потым адашлюць кудысьці далей. Ён яшчэ прасіў, каб маці дабілася дазволу і наведала яго да пакровы.
Але той векапомны верасень паставіў усё з галавы на ногі.
— Тады ты пацаном быў,— чуўся брыгадзіраў голас.— А мо і помніш, якімі вярнуліся?
Васіль помніў. Спачатку ў вёску панаехала рускіх салдат. На танках. Праз два дні з’явіўся і бацька. Схуднелы, ён здаваўся стомленым, але вочы свяціліся вясёлым агнём. Сказаў, пераступіўшы парог:
— Ну вось! І на нашай вуліцы свята!
Назаўтра з дзедам яны пачалі разбіваць той плот. Дзед увесь час молада лаяўся:
— Ядры яго корань! Адгарадзіўся! Каб яму, значыцца, на тым свеце гарадзілі!..
Праз тыдзень Казю і Банэдыка некуды забралі.
Бацька адчыняў раніцай кузню, і вясёлы перазвон зноў чуцён быў над вёскай цалюткі дзень. Ля кузні заўсёды было зборышча. Ішлі сюды і тыя, каму і не было такой пільнай патрэбы. Бо патаўчыся сярод сваіх, паслухаць гамонку, падзяліцца ўчутай навіной — была патрэба кожнага. Васіль таксама днямі прападаў ля кузні, слухаў гаворку мужчын і здзіўляўся, што называлі яны бацьку не Пятром, а Сымонавічам...
— Талковым быў мужыком! — даляцелі, нібы здалёк, Макаравы словы.— І рукі залатыя меў...
А ў Васілёвай памяці паўставаў ужо той дзень, калі ў апошні раз бачыўся з бацькам. Гэта было недзе праз месяц, як спалілі іхні канец вёскі. Жыў Васіль з Веркай і Верчынай маці ў яе бараўской сяструхі. Вёска стаяла ў лесе, далёка ад вялікіх дарог, і немцы туды рэдка калі патыкаліся... Аднойчы прыйшоў бацька з атрада і сказаў: «Хадзем!» І яны напрасткі падаліся ў сваё Заполле.
— Мне ў кузню трэба,— растлумачыў ён, калі мінулі гароды.— Спружына ў нагане паляцела... Ты пакруцішся на выгане, а я тым часам...
Аднаму сярод ночы было страшнавата. У левым канцы сяла час ад часу скуголіў сабака, наводзячы на Васіля тугу.
Нешта з гадзіну пакруціўся тады на выгане. Прысядаў, узіраўся ў бязлюдную дарогу, што шэрай паласой цякла ў насцярожаную цемру, а самому ўсё рупіла зазірнуць у кузню. Нарэшце адважыўся і падаўся туды.
Бацька корпаўся пры блеклым святле «жучка». Не адрываючыся ад занятку, спытаў:
— Як там? Спакойна?
— Спакойна! — прашаптаў Васіль.
— То і добра,— ціха прамовіў бацька.— Засталося толькі загартаваць... Ад гарту, брат, усё залежыць... Калі ён талкова зроблены, то...
Ён не дагаварыў, падышоў да горна, раздзьмуў невялічкае цяпельца і, пачапіўшы на драціну нейкую драбязу, пачаў награваць. Калі яна набыла залацісты колер, выхапіў з полымя і апусціў у бляшанку. У паветры запахла гарэлым алеем. Потым бацька зноў, цяпер ужо ў абцужках, паднёс пружыну да агню. Чырвоныя языкі злізалі з яе алей і згаслі. Тады пачала рабіць сваю справу бярозавая трэска. Яна некалькі разоў прайшлася па спружыне і высекла з яе жоўтыя іскры.
Васіль бачыў, як бацька, прыжмурыўшы левае вока, пільна сачыў за паводзінамі спружыны. Улучыўшы патрэбны момант, схапіў прызапашаную, разрэзаную на дзве палавінкі цыбуліну і хуценька пацёр ёю спружыну, сказаў: «Баста!» — і разгарнуў горан...
Пачуліся паспешлівыя крокі — нехта шыбаваў да кузні. Васіль хацеў азірнуцца, каб паглядзець — хто гэта, але хутка пазнаў Анціпаву хаду і не варухнуўся, застаўся сядзець, як і сядзеў.
Анціп здаля загаманіў:
— Лячу і думаю: спазніўся! А вы, бачу, загараеце!
— А пакурылі-такі! — адказаў Макар і падняўся.— Заседзеўся ў цябе, Васіль... Трэба ж на балота. Хутка сенкаваць начнём... З Баравой...
Брыгадзір паехаў. Праз хвіліну за пагоркам знік яго матацыкл.
— Во! Гэта дзела! — паказаў Анціп на пілы.— Распаліць горан, ці як?
— Распалі! — адказаў Васіль.— Да вечара трэба ўправіцца...
Чутно было, як зачмыхаў, а потым пачаў ажно захлынацца, нібы ў задышцы, стары горан. І Васіль падумаў пра свайго памочніка: «Талковы!..»
...Тады, лежачы ў бараўской Маланні на печы, Васіль нечага баяўся Анціпкі, хоць і ведаў, што той не зробіць яму нічога благога. Ён жа, як тое дзіця, быў заўсёды бяскрыўдны і безабаронны. А парушыўся некалі розум, што нарачоную выдалі за іншага, і яна, не стрываўшы такога, наклала на сябе рукі... Гаварылі, што пасля таго здарэння з яго каханай, сірата-Анціп ушчэнт занядбаў сваю сялібу, седма сядзеў у хаце — перастаў нават выходзіць на людзі. А выйшаў — усе заўважылі, што з хлопцам нешта зрабілася. Ён неяк дзіўна ляпаў рукой аб руку і ўсміхаўся ўсім, без разбору. Пазней Анціпка стаў вельмі патрэбным чалавекам — вясковым пастухом. Жыў у людзей па чарзе, пасучы кароў. Не браў аніякай платы ад гаспадароў, а даволіўся тым, што меў хоць які пражытак пры іх. Не адмяняўся гэты няпісаны закон і пасля пакровы, калі выпадаў снег і выганяць скаціну з хлява не было ніякага сэнсу. А ён, як і раней, сталаваўся па калейцы ў кожнай запалянскай хаце...
Помніў жа... Ведаў... А спалохаўся тады, на печы. Назаўтра, уражаны раптоўнай пераменай пастуха, адчуванне меў яшчэ горшае. Вочы Анціпкі глядзелі на свет без ранейшай каламуты, голас быў спакойны, рукі не ляпалі адна аб адну... І гэта было яшчэ больш нязвыклым.
А потым усё стала на месца.
У Верчынай цёткі Васіль пражыў да самага вызвалення. Калі ўсё ўгаманілася, з’явіўся Анціп і забраў яго да сябе.
— Не прападзём! — падбадзёрыў ён.— А дваім зручней будзе!..
Анціпава хата тулілася на левым ускрайку Заполля, там, дзе ў якіх ста кроках некалі пачынаўся панскі сервітут. Яны сяк-так агоралі тую хаціну — прывялі ў больш-менш нармальны стан занядбалую будыніну, агарод і пачалі перабівацца. У той нялёгкі год іх карміў лес, рака, іншы раз па старой звычцы прыносілі Анціпу немудроны харч суседзі, але больш выручала кузня — бацькава спадчына. Васіль здзіўляўся незвычайнай знаходлівасці і ўпартасці гэтага чалавека да работы. Без лішніх слоў браўся ён за незнаёмую справу і заўсёды даводзіў яе да канца. Гэтаму вучыў і Васіля.
Яны злаўчыліся адліваць з алюмінію лыжкі, патэльні, рабілі з іржавых касак складанчыкі, якіх, чамусьці, называлі тады па ўсёй акрузе «немчыкамі». За выручаныя грошы можна ўжо было тое-сёе набыць у раённай краме — соль, газу, якую-небудзь адзежыну.
Восенню Анціп сказаў:
— Табе вучыцца трэба!
Як цяпер помніць Васіль той незвычайны дзень. Напярэдадні ішоў дождж. Неба вымылася, што стала празрыстым — прасвечвалася да самага дна. Сонца, ледзь адарваўшыся ад небакраю, весела плыло ў блакіт і не па-асенняму ярка свяціла.
Яны стаялі на ганку і радаваліся ранішняй чысціні і свежасці. На Васілёва плячо лягла вузлаватая рука:
— Ну, з богам! — сказаў Анціп і правёў да веснічак.
Вуліца нібы яшчэ песцілася ў ціхай дрымоце, прыкрываючы засенню прысад хаты. А тыя, хоць і спрасоння, але ўжо даверліва глядзелі на свет сінімі вокнамі. Васіль прагна ўдыхаў настоенае на вішнёвым лісці паветра і крочыў у бок школы...
Васіль падняў з зямлі пілы і пайшоў у кузню. Анціп стаяў ля верстака і, трымаючы ў руках пабітую шчарбінамі Верчыну капачку, запытаўся:
— Як яна там? Так і жыве?..
— Адкуль я ведаю! — нібы зазлаваў Васіль, а сам сабе дадаў, успомніўшы пра таго «Праметэя»: «Вось як бывае! І не згадаеш, як іншы раз паверне цябе, якім бокам паставіць... То ж і мяне ледзь не перакантавала...»
...Пасля звальнення Васіль не паехаў, як некаторыя, у горад, а вярнуўся сюды, у Заполле, у Анціпаву хату. Пайшоў у праўленне і папрасіўся ў кавалі. Не адмовілі, толькі спыталі:
— А не ўцячэш?
Васіль не адказаў, здзіўлены такім недаверам. А потым усё ж уцёк. I ў гэтым, лічыў ён, была вінавата Верка.
...Нешта праз месяц пасля таго, як прызначылі кавалём, Макар падбіў яго напісаць у газету пра сваіх перадавікоў. Выбраўшы зручную хвіліну, калі не было ў хаце Анціпа, выканаў брыгадзіраву просьбу і адправіў тое пісьмо ў рэдакцыю. Хутка атрымаў адказ. Чытаў і не верыў вачам сваім. Вера Гаўрыленка, тая самая Верка, пісала, што ў іх раённай рэдакцыі спадабалі Васілёў артыкул. «Калі я сказала, што ты — мой зямляк, рэдактар вырашыў запрасіць цябе на працу. Прыязджай! — заканчвала свой ліст Верка.— Чакаем!»
Паехаў, рады такому. Толькі дарогай дакараў сябе, што з войска не здагадаўся напісаць Верцы. «А яна, бачыш, не забылася пра мяне!» — разважаў тады Васіль. Калі Верка пазнаёміла яго са сваім мужам — сакратаром рэдакцыі,— выкінуў з галавы такую думку. Аднак пашкадаваў: «Бімбус намнога старэйшы. Чаму ж гэта яна так... за лысага?..»
Пачаліся новыя клопаты, бяссонныя ночы. Раніцай прыходзіў на работу і напісанае паказваў Верцы. Аднойчы, прачытаўшы ў газеце яго замалёўку пра адну даярку, Верка падбегла да Васіля, аберуч схапіла яго руку і не дала апамятацца:
— Віншую! Гэта — поспех!..
А потым — была лятучка. Гаварыў Бімбус.
— Хіба гэта матэрыял, таварышы? — ледзь не крычаў сакратар.— Замест таго, каб адразу за рогі схапіць тэму!..— ён памаўчаў, паглядзеў на Васіля і дадаў:— Чаму не пачаць так: «Стаўшы на працоўную вахту...» І далей трэба было, таварыш Запалянскі...
Але ён, утрапёны такой нечаканасцю, не мог улавіць сэнсу тае гаворкі. Паглядаў то на Бімбуса, то на Верку, то на рэдактара, то на свайго загадчыка і нічога не разумеў. А калі сакратар скончыў сваё выступленне і даўкая цішыня напоўніла кабінет, апамятаўся, падняўся і моўчкі пакінуў кабінет.
Прыйшоў на сваю кватэру і кінуўся ў ложак у чым быў, як падкошаны. У галаве роем насіліся думкі. Адна змяняла другую, нязвязна, бесталкова. «А мо сапраўды, пісака з мяне...» І вінаваціў у сваім няўдалым дэбюце Верку: «Гэта ж яна адарвала ад зямлі, яна...»
Пасля той бяссоннай, трывожнай ночы, ледзь заднела, сабраў свае халасцяцкія пажыткі, разлічыўся з гаспадыняй і ціхім завулкам, каб, крый божа, ніхто не заўважыў яго, падаўся на аўтобусную. У паштовую скрынку кінуў пісьмо. Кароткае. У некалькі радкоў. У ім паведаміў Верцы аб сваім рашэнні.
Балюча было на сэрцы. Нудота ела поедам усю дарогу. І толькі тады стаў адлятаць гэты боль, як пераступіў знаёмы парог. Выслухаў Анціп яго споведзь і спытаў:
— А цяперака што надумаў рабіць?
Васіль прамаўчаў.
— Хай яны, тыя гарады! — падбадзёрыў Анціп.— Тут жыць зручней. Свая і хата, і бульбіна...
Пацяклі дні, поўныя нялёгкіх турбот. Ішоў у кузню раніцой, а вяртаўся дадому вечарам, як п’яны. Гуло ў вушах, свінцом наліваліся рукі. А ледзь заднее — зноў бег сюды, у кузню, і дацямна зноў увіхаўся ля кавадла...
—Ахалонь! — сказаў Анціп, глянуўшы на Васіля.— А я тым часам тую капачку...
Васіль не пайшоў пад таполю на ўлюбёнае месца, а ўсё стукаў малатком, нібы хацеў заглушыць успаміны. Але перад вачыма зноў выплыў Верчын твар, яе вочы, а ціхі, грудны голас так і стаяў у вушах: «Васілько!..»
«Упершыню гэтак... тым далёкім летам... ля вогнішча...» — падумаў і яшчэ больш зазлаваў на сябе.— «Дурны быў, што не сказаў ёй прама...»
Тады, захапіўшы ў човен свае рыбацкія прычындалы, ён спусціўся па Быстрыцы ажно за тую затоку, дзе некалі тапілася Верка, мінуў яшчэ некалькі паваротаў і толькі потым прычаліў да сухога берага. Самавітыя дубы стаялі спакойна, упэўнена абхапіўшы дол карэннем, і ціха шамацелі лісцем.
Затрымаўся на тым месцы даўжэй звычайнага. Сцямнела ўжо, а дадому не хацелася. Ціха патрэсквала маленькае вогнішча. Яго трапяткое полымя адбівалася ў вадзе, і Васілю здавалася, што там, у царстве паласатых акунёў, нехта распальвае горан. Толькі не можа ніяк саўладаць, распаліць...
Васіль падкінуў сухога ламачча.
— Авой! — здзівілася начніца.— Авой!..
«Якая дурная птушка!» — Васіль змалку яе недалюбліваў. Але не падняўся, каб сагнаць са старога дуба, а сядзеў, абхапіўшы рукамі калені, і ўслухоўваўся ў начныя шорахі.
Трэснула галінка. Падумаў, што гэта Анціп ідзе за ўловам, і ўзрадаваўся: весялей будзе! А калі зусім ужо блізка пачуў: «Добры вечар, Васілько!» — ажно спалохаўся. — «Верка!» — баючыся азірнуцца, здагадаўся ён.— «Чаго яна тут?..»
А яна ўжо стаяла па той бок вогнішча, у белай касынцы, у цёмным спартыўным гарнітуры і ўсміхалася. Водбліскі кастра злёгку, нібы нясмела, краналіся яе твару, і Верка здавалася знізу вышэй свайго росту. Ад разгубленасці не змог знайсціся, што адказаць, і толькі ўбраў галаву ў плечы, нібы чакаў удару. Не заўважаючы ягонай разгубленасці, яна сказала:
— Іду берагам і бачу: касцёр цепліцца...
Памаўчала, абышла вогнішча і прысела побач:
— Ты што? Не рады?
Замест адказу — спытаў:
— У адпачынку?
— З учарашняга дня,— спакойна адказала Верка.— Сёння прыехала... Хадзіла ў лагер... Дапамагала маці кароў падаіць...
Вуголле пачало паволі шарэць. Васіль падгарнуў агаркі і, калі яны ўспыхнулі і добра асвяцілі Верчын твар, пасмялеў і сказаў:
— Люблю вось так... ля вогнішча...
— Шчаслівы ты, Васіль! — ні з таго ні з сяго ў роздуме прагаварыла Верка.
— Я? — здзівіўся ён і адчуў, што, нарэшце, становіцца сам сабой.— Чаму гэта?
Адказу не пачуў. Кінуў позірк на яе, заўважыў засяроджанасць на твары і хацеў паўтарыць пытанне, але Верка зноў ажывілася:
— Чаму не пісаў? Уцёк і — нібы камфора ў ваду. І не адказаў па пісьмо...
— Аб чым было пісаць?
— Пра сябе... Пра работу...
— Кавалём я — не прафесарам! — зноў, нібы адчэпнага, кінуў Васіль.
— Кавалём! Прафесарам! — Верчын голас быў рэзкі.— А ты ведаеш, можа, кавалём і лепш! Можа, у таго прафесара ўсё жыццё кошкі скрабуць на сэрцы...
Такой Верку Васіль бачыў упершыню. Здзівіўся, але спытаў, пра што падумаў:
— І ў цябе... тыя кошкі... скрабуць?
— А ты думаеш — лёгка? — гарачылася яна.— Адно калі ў камандзіроўку вырвешся... Нібы маладзееш... Дыхаеш — не надыхаешся, ходзіш — не находзішся... Зайздросціла і зайздрошчу... бабам у полі...
Васіль усміхнуўся:
— То чаму не павернеш аглобляў?
— Позна! І прафесія не вясковая. І ён — чалавек гарадскі...
Васіля нібы скаланулі апошнія словы. Але не падаў выгляду. Толькі спытаў:
— А як у вас? Па-ранейшаму?
Верка крыху павагалася і толькі тады, ужо спакойна, адказала:
— Бяда з ім, Васілько!
Яму хацелася сказаць нешта такое, каб супакоіць, падбадзёрыць, але словы тыя не знаходзіліся.
Яна сядзела ўся ў трапяткім святле. Пасма коратка падстрыжаных валасоў выбілася з-пад касынкі і легла на высокі лоб. Раз-пораз у вачах успыхвалі іскаркі, маленькія і недарэчна вясёлыя. «Ад кастра»,— здагадаўся Васіль. Да яго слыху, нібы здаля, далятаў Верчын голас:
— Сіл нестае, Васілько...
Недзе над Баравой у начным небе ўспыхнула бліскавіца. Трывожна зашамацелі дубы. Ад вады пацягнула халадком. Верка паднялася і першай накіравалася да лодкі.
Усю дарогу не перакінуліся ніводным словам. Ён толькі з незразумелай упартасцю ўсё налягаў і налягаў на вёслы..
«Нямала ж гадоў мінула»,— падумаў Васіль, прыгадаўшы ўчарашнюю кароткую размову з Веркай.— «А, бачыш, не забыла, зноў назвала па-свойму...» Паклаў малаток, паглядзеў на тонка расплюшчаную палоску сталі і, кінуўшы яе на вярстак, скамандаваў:
— Перакур!
Анціп адарваўся ад занятку, рукавом выцер з пераносся кропелькі поту і згадзіўся:
— І сапраўды — духата!
Пайшлі пад таполю, у цянёк. Васіль прысеў, абапёрся плячыма аб халаднаваты камель і некаторы час глядзеў, як лёгкія пушынкі паціху апускаліся на дол. Потым працягнуў руку і, калі белы камячок нячутна лёг на далонь, у роздуме запытаў:
— Раней некаторыя ўцякалі з сяла... Закалочвалі аполкамі вокны — і на ўсе чатыры. Я іх яшчэ магу зразумець... А цяпер маладыя? Ці гэта звычкаю стала?..
Анціп нібы не чуў Васілёвых слоў — глядзеў, як дарогаю бег, смешна задраўшы ззаду плугі, трактар і абураўся:
— Так і даездзіцца можна!..
Потым у роздуме адказаў:
— Буслы перад маразамі таксама... А пацяплее — вяртаюцца...
Насупраць кузні трактар збавіў ходу, зрабіў паварот, патросся на няроўным пад’ёме, таргануўся ўсім сваім магутным корпусам і заглох. З кабіны вытыркнулася кудлатая галава:
— Пятровіч! Болт патрэбен!
Трактарыст молада саскочыў на дол, прыняў на рукі такое ж, як сам, кучаравае хлапчанё і затупаў пад таполю. Васіль адразу пазнаў Макаравага сына — Рыгора і міжволі пазайздросціў ягонай моцна збітай постаці. А той фарсіста бліснуў устаўленым зубам і загаманіў:
— Халера! Добра, што вы тут, а то ажно на цэнтральную перціся давялося б!..
Рыгор з Анціпам пайшлі ў кузню, а потым корпаліся ля трактара, прыкручваючы той болт. Хлапчанё ні на крок не адыходзіла ад бацькі. Васілю стала неяк зайздросна: «Бачыш, у гэтага і падмога расце! І такая, што не ўцячэ ў горад...»
А ты чым пахвалішся? Пражыў бабылём да такіх гадоў, а нават інстытут не закончыў. Топчашся на адным курсе. Ужо не раз браў акадэмічныя. Даводзіў розныя прычыны — і слушныя, і так сабе. Дзякуй, што там ідуць яшчэ на паблажку. А то б — паперлі!.. І не ажаніўся... А хіба не было дзевак па душы? Табе ж падабалася Марына, што прыехала ў Заполле фермай загадваць? Нават праводзіў аднойчы пасля сходу. А чаму не прапанаваў? З-пад рукі ўпусціў! І забраў не хто іншы, як гэты Рыгор... А Верка? Пасля таго, як прыходзіла да цябе ў дуброву, прыслала ж пісьмо? Прыслала. І сказала, што, нарэшце, кінула свайго Бімбуса, паехала ў другі горад, адрас дала. А ты? Самалюбства заела?.. Скажаш, была нецікавай для цябе? Маўляў, разам раслі, на вачах адзін у аднаго гадаваліся... З другой цікавей будзе! Так ты думаў? А, бачыш, нават цяпер супакоіцца не можаш. Прыйшла — і растрывожыла... Ты проста дурны чалавек, Васіль. Гэтак у «мікалаеўскіх кавалерах» і праходзіш. А калі ж пачуў пра «мікалаеўскага»? Летась ці пазалетась? Ішлі з Анціпам нядзельным вечарам з ракі, а ўслед дзяўчаткі з лавачкі зашыкалі: «Ціха, мікалаеўскія кавалеры шыбуюць!» Тады ў цябе зашчымела ў сэрцы... І што з таго, калі заробак у цябе добры, і адзежыну займеў сучасную — модную, і мэблю дабротную — не халасцяцкую? Адным словам — бабыль! Толькі са сваім універсальным фільтрам і пэцкаешся па вечарах... Вынаходнік! Ці ты разумнейшы за тых канструктараў? Толькі зводзіш дарэмна час. І сёння, пэўна, будзеш корпацца ў сваіх чарцяжах, інжынер недапечаны! А ты б кінуў тыя фільтры, плюнуў на іх і пайшоў бы да цёткі Палашкі. Захапіў бы пляшку, пастукаў бы ў дзверы і сказаў бы: «Прымай госця, Вера Захараўна!..» Толькі не зможаш, не скажаш... Дурны ты, Васіль, як бот ялавы...
— Чаго насупіўся, як мыш па крупы? — пачуў Васіль амаль над самым вухам зычны Рыгораў голас і ажно схамянуўся: «Во, чарцяка, крычыць, нібы я глухі!»
А той ужо прымошчваўся побач і пытаўся:
— Усё стукаеш, Пятровіч? То ў кузні, то ў майстэрні! Не надакучыла? Я на тваім месцы даўно ў начальніках хадзіў бы!
Васіль непрыязна паглядзеў і адказаў:
— У начальстве няхай другія ходзяць!
— То і ходзяць! — ужо разважліва, нібы спачуваючы, гаварыў Рыгор.— Макарэвіч не адмовіўся...
— Я — не Макарэвіч,— памяркоўна адказаў Васіль, прыгадаўшы колішнюю гаворку ў райкоме, калі прапаноўвалі яму перайсці ў суседні калгас на пасаду галоўнага механіка.— Аднойчы паспрабаваў з’ехаць. Хопіць!..
— Прыраўняў! — зарагатаў Рыгор. — Час быў не той! Тады ўсе хадзілі, як тыя коні спутаныя,—і рады былі трушком, а путы не пускалі...
— Ды кінь ты зубаскаліць!
Рыгор не пакрыўдзіўся, але перайшоў на іншае:
— А чуў навіну? Палашчына Верка прыехала! Гавораць, назаўсёды... завучам у школу...
Ад гэтых слоў Васіля скаланула, і ён не вытрымаў:
— Ідзі ты... абедаць лепш...
— З табою і пабалакаць нельга...
Рыгор змоўк. Нейкі час сядзеў нерухома, потым паклікаў сваё хлапчанё, што бавілася ў пяску, падняў на рукі, панёс да трактара і пасадзіў на сядзенне... Калі схлынуў рокат матора і стала зусім ціха, Анціп зноў у роздуме прагаварыў:
— Шалапуцісты хлопец, але работнік — харошы! І сынок яго...
Васіль слухаў і не слухаў, заняты сваім. «Няўжо адважылася? — думалася пра Верку.— Не можа быць!..»
Уздымаючы за сабою воблака пылу, прайшла дарогаю машына, поўная жанок. Яны былі ў каляровых касынках, і здавалася адсюль, зверху, што павезлі ў кузаве кветкі. Потым сцяжынкаю ў іхні канец Заполля праехала на веласіпедзе паштарка — Памфамірава Зося. Праз якую хвіліну пракруцілі яшчэ некалькі хлопцаў — Васіль іх не пазнаў,— і на дарозе стала бязлюдна. «На абед спяшаюцца!» — здагадаўся ён і нечакана прапанаваў:
— Хадзем у сталоўку?
Анціп запярэчыў:
— Дома папалудную. І парасяці падкінуць трэба... А ты — схадзі...
Васіль хацеў прычыніць кузню, але раздумаў і пачаў спускацца ўніз, да дарогі.
Каб трапіць з кузні ў сталоўку, трэба прайсці ўсё Зарэчча або, не даходзячы першых хат, звярнуць на сцяжынку і напрасткі ісці ажно туды, да бальшака. Там, ля самай шашы, крыху воддаль сяла, і стаіць тая сталоўка. Паблізу прасторнай будыніны туліцца, нібы запалкавы карабок, аўтобусны прыпынак.
Васіль пайшоў не вуліцай, а звярнуў направа, на сцежку. Пад нагамі адчувалася добра ўтаптаная, пругкая зямля, ісці было лёгка. Сцежка перасякала нечыя соткі, выбягала на бурачны палетак і па ім праставала ажно туды, да аўтобуснай, як страла. Ён глядзеў на роўныя радкі пасеваў, што зялёнымі шнуркамі цягнуліся па абодва бакі сцежкі, і разважаў: «А сапраўды, гачкі патрэбныя! Без бабскіх рук тут не абысціся. Вунь як высыпала сурэпка ў радках! Трактарам не дастанеш яе...» Потым падумалася пра Анціпа, пра таго парсюка. Васіль быў заўсёды супраць усялякай жыўнасці — адзін клопат з ёю. Але Анціп, кіруючыся сваімі меркаваннямі, кожную вясну ўгаворваў яго, і яны зноў куплялі парася. «Перакідаецца!» — гаварыў Анціп у такія дні. І яно «перакідалася». Да восені такі вяпрук вырастаў, што не верылася. Праўда, сала заўсёды здавалі ў сталоўку, а сабе пакідалі толькі мяса. Усё лета на гарышчы віселі вэнджаныя кумпякі...
Успомніўшы пра той кумпяк, Васіль раптам адчуў, як пахне ўвараная на ім капуста, і пашкадаваў, што ідзе ў сталоўку, аднак тут жа махнуў рукой: «Няхай сёння Мальвіна пакорміць! »
Ля самай сталоўкі пад навіссю вярбы ля матацыкла сядзеў Макар з сакратаром партбюро — Андрэем Калінай.
— На лаўца і звер бяжыць! — усміхнуўся брыгадзір.
Васіль падышоў, прывітаўся з Калінай за руку.
— Вось мы тут мазгуем над адным пытаннем,— пачаў Андрэй.— Трэба нашым абнавіць помнік... Каб з вечным агнём...
Моўчкі ўзяў з Андрэевых рук паперку, на якой алоўкам нехта зрабіў накід праекта новага помніка, і спытаў:
— Пры чым тут я?
— Каркас металічны трэба. Гэта — па тваёй лініі. Паглядзі, дзе што зварыць, з чаго... Увогуле, падумай, Васіль...
— Мы гаварылі пра гэта са старшынёй,— дадаў да Калінавых слоў Макар.— Сышліся на табе. Толькі ты можаш дапамагчы...
— Падумаю! — неахвотна згадзіўся Васіль і падумаў: «На пабягушках я, ці што? Гачак яшчэ не зрабіў, а тут...»
— Памазгуй, Васіль, не сярдуй! — пачуў ён Макараву просьбу і сумеўся, засаромеўся сваіх думак. Сказаў, звяртаючыся чамусьці, да парторга:
— Добра. Падумаю...
...Людзей у сталоўцы было не дужа. Акінуў позіркам сталы, спадзеючыся сустрэць знаёмых, але людзі былі не тутэйшыя, пэўна, заезджыя. Прайшоў у бакоўку, дзе вісеў алюмініевы рукамыйнік, доўга шараваў рукі і змываў з іх мыльную пену. «Не сярдуй! — прыгадаў Макаравы словы.— Дзівак! За што? Помнік той, можа, даўно трэ было перайначыць, зрабіць па-людску. А ён — не сярдуй!» Выцерся вафельным ручніком:
— Мальвіна-Маліна! Чым карміць будзеш? — з напускной бадзёрасцю запытаў ён.— Выпішы. На свой густ!
Мальвіна, падаючы квіткі, хітравата прыжмурыла чорныя, як вуголле, вочы:
— Мо і піва?
— Не! Работа! — адмовіўся і падаўся да раздатачнай.
Заняў столік, што ў самым кутку. Не спытаўшы дазволу, да Васіля падсеў, пакінуўшы сваіх, бялявы хлопец, паставіў недапіты куфаль і звярнуўся, як да знаёмага:
— Бачу, ты свойскі хлопец! Скажы, нашто такое начальства трымаюць?
— Якое? — не зразумеў Васіль.
— Нашынскае! Мы — меліяратары. І я, і вось Ваня, і Сцёпа — махнуў субяседнік у кірунку бліжэйшага століка.— З раніцы загараем!
— Чаго? — Васілю не хацелася ўступаць у размову і гаварыў толькі, як адчэпнага.
— Яшчэ ўчора пазванілі,— бедаваў бялявы.— Далажылі, што паляцела каробка... Полудзень, а лятучкі няма...
— Прыедзе! — паспрабаваў суцешыць Васіль.
— Іваноўскі? — запярэчыў бялявы. — Мы свайго інжынера ведаем! На рыбалцы, нябось, прападае...
— А мне чаго скардзішся?
— Бо душа баліць! — стаяў на сваім меліяратар.— А яго як толькі не перастаўлялі! З саўгаса — у калгас, з калгаса — у РТС, з РТС — у ПМК... Паганая звычка ў нас: аднойчы ўхопіцца каторы за партфель, то з тым партфелем і перастаўляюць яго з месца на месца. Пакрыўдзіць баяцца!.. А каб па аддачы ставіць — дык не!..
— Паставяць! — падбадзёрыў хлопца Васіль.
— І я кажу!..
Бялявы адышоў, пэўна, задаволены размовай, і зноў прыстроіўся да сваіх. Да Васіля даляталі абрыўкі ні то п’янаватай, ні то цвярозай гамонкі пра таго Іваноўскага, і ён спачуваў і не спачуваў хлопцам. «Чаго ж тады вы тут сядзіцё? Душа баліць? А хто вінаваты?.. І хто вінаваты, што і ў мяне іншы раз душа зашчыміць?»
Быў і ў яго свой Іваноўскі — Макарэвіч, загадчык майстэрні. Любіў лынды біць. І ўсё прыставаў да Васіля, у дружбакі навязваўся. Не раз нават прапаноўваў даць сваю рэкамендацыю. А Васіль не вытрымаў і сказаў: «Не хачу твае рэкамендацыі!» Не давядзі бог, як тады пакрыўдзіўся Макарэвіч! А нешта праз месяц і паехаў ад іх. У другі калгас. На пасаду, якую некалі прапаноўвалі Васілю...
Было ўжо зірнуў на Мальвіну, але тут жа перадумаў. Больш таго — спалохаўся, што зноў можа стацца з ім такое, як тады, калі атрымаў ад Веркі пісьмо з новым адрасам. Тады таксама пацёгся ў сталоўку. Пачаў з чаркі. Заседзеўся. І сп’янеў... Мальвіна праводзіла яго дадому. Позняй ноччу... А потым не мог у вочы глянуць. Ад сораму.
У сталоўку забеглі дзяўчаты, відаць, з аўтобуса, стоўпіліся ля буфета, загаманілі. Потым зайшоў не стары яшчэ мужчына ў саламяным капелюшы і крыкнуў Мальвіне:
— Дзесяць піва!
Васіль падумаў, што заказвае на ўвесь гурт, і ў думках пахваліў чалавека. Але той, стоячы ля буфета, пачаў адзін за адным апаражняць куфлі з пітвом. «Лье, як у цабэрак!» — здзівіўся такой прагнасці Васіль. На пятым ці шостым куфлі мужчына зрабіў перадышку і сказаў Мальвіне, быццам апраўдваўся:
— Шахцёрская звычка! У спякоту адным півам і жыву... У нас, у Данбасе...
«Не, трэба ісці!» — канчаткова вырашыў Васіль, падняўся і ступіў да выхада...
Зачынілі кузню, калі чырвонае сонца аблашчыла праменнямі невялікае акенца, пазалаціла ў ім цьмяную шыбіну і кінула на вярстак крыж ценю ад жалезных кратаў. Анціп стомлена ступаў наперадзе, крыху хістаючыся ў бакі, нібы ён дагэтуль справу меў не з рашпілем, а з пудовымі мяхамі. Васіль глядзеў па сутулую постаць і думаў: «Пэўна, гады бяруць сваё. Нават такі зусім просты занятак чалавеку даецца не лёгка».
Анціп мог сядзець і дома — пенсіі і прысядзібнага ўчастка хапіла б на пражытак, а калі ўлічыць і Васілёў заробак, то і зусім нечага яму турбавацца. Аднак — не. Раніцой зноў схопіцца, накорміць сваё свінчо, прыгатуе на дваіх сняданак і, калі Васіль ідзе ў кузню, абавязкова падасца з ім. І будзе, як сёння, цалюткі дзень пасабляць, дагаджаць Васілю. Не раз хацелася сказаць пра тое, але баяўся пакрыўдзіць. А сёння нечакана спытаў:
— Стаміўся?
— Што ты! — запярэчыў Анціп і спыніўся, чакаючы, пакуль Васіль параўняецца з ім.
З вёскі якраз выходзіў статак, і яны, каб не замінаць яму, збочылі з дарогі. Стаялі, слухаючы, як недзе ля крайняй хаты галёкаў пастух, наводзячы парадак у сваім «войску». Пахла сырадоем і цёплым дарожным пылам. Анціп паглядаў на кароў, і ў яго прыжмураных вачах Васіль заўважыў ледзь прыкметную тугу. «Успамінае ці мо параўноўвае...» З імі прывітаўся маладжавы яшчэ пастух.
— З сервітуту? — па-свойму запытаў Анціп, маючы на ўвазе лясныя выпасы.
— З канюшынішча! — крыкнуў той, перасільваючы траскатню транзістара, што, як партупея, вузкім раменьчыкам перакрыжоўваў на грудзях зялёную гімнасцёрку.
Счакаўшы, пакуль уляжацца пыл, рушылі далей. Вуліца была бязлюднай — бабы займаліся хатнімі справамі, а мужчыны, пэўна, яшчэ не вярнуліся дамоў. Ля магазіна Анціп спахапіўся:
— Цукру ж няма! Трэба забегчы!
Завярнулі ў доўгі, нібы калідор, падворак Тодара Цярэшкі, у другой палавіне хаты якога і быў магазін, прайшлі пад навіслымі галінамі сліў-вадзянак і апынуліся на ладнай пляцоўцы. Ля дзічкі, што расла пасярод двара, сядзела на траве трое мужчын — сам Тодар Цярэшка, Рыгор-трактарыст і той бялявы, што скардзіўся ў сталоўцы на сваё начальства. Васіль было не звярнуў на іх увагі і хацеў падацца прамым ходам у магазін, але гаспадар гукнуў:
— Хадзі сюды, Пятровіч!
Толькі цяпер заўважыў Васіль у цэнтры круга гліняную місу, поўную свежага мёду. Лыжкі, хлеб і вялікі бляшаны кубак з вадою былі побач.
Васіль ведаў Тодараву слабінку і не здзівіўся ўсяму гэтаму.
— Садзіся! Чаго ты! — пасунуўся Тодар па траве, выслабаняючы Васілю месца, і звярнуўся да бялявага.— Было гэта, братка, у сорак трэцім... Мы тады з Пятром — Васілёвым бацькам — асадніка нашага, Казю, прыпуталі. Вярнуўся, падла, аднекуль і гарнізонам у Малінаўцы камандаваў...
Цярэшка паглядзеў на місу і, нібы цяпер толькі ўспомніўшы яе прызначэнне, сказаў:
— Ды ешце вы, частуйцеся! Мо не куплены...
— Нешта з тыдзень мы ганяліся за ім.— Тодар падаў Васілю лыжку.— Усё ж прыпуталі. Жыўцом узялі!.. А ты чаго не ясі, Пятровіч?!. Узялі, значыць, таго Казю. Ну, камандзір і гаворыць: калі вы сцапалі, то і ў расход вам пускаць... Пятро выкруціўся — паслалі на нейкае заданне. А мне ажно не па сабе стала. Каб у баі! А тут?..
Тодар паглядзеў на хлопцаў і ўздыхнуў:
— Загад ёсць загад! Вяду, а ў самога... Лаю і сябе, і Казю — на чым свет стаіць... А той паварочваецца і кажа: «Будзь чалавекам, Тодар! Развяжы! Да ветру...»
Цярэшка з супольнай пачкі дастаў цыгарку, прыкурыў і падняўся:
— Прынясу радзейшага!
Прыпадаючы на перабітую нагу, Тодар закалдыбаў у каморку. З магазіна выйшаў Анціп і, не спыняючыся, гукнуў Васілю:
— То я пайду!
Васіль хацеў падняцца, але падумаў, што могуць пакрыўдзіцца на яго, і застаўся сядзець. Праз хвіліну з’явіўся гаспадар і, ставячы новы пачастунак, спытаў:
— На чым гэта я? Ага! Значыць, развязаў... А ён — і не згледзеў я — бац мне паміж ног! А братка!.. Ускіпеў я, згледзеў, дзе варушацца кусты, і — як секану!..
— Добра, што аўтамат не адказаў,— зусім спакойна прагаварыў бялявы, аблізваючы лыжку.
Васіль убачыў, як у Тодаравай руцэ ледзь прыкметна ўздрыгвала цыгарэта, і падумаў: «Колькі гадоў мінула, а не можа супакоіцца...» А той абвёў позіркам прысутных і ціха сказаў:
— Каб не бачыць нам такога, што давялося...
Разыходзіліся, калі добра ўжо змерклася. Бялявы хлопец адразу ж за весніцамі сеў на веласіпед і паехаў сваёй дарогай. Рыгор з Васілём пайшлі дадому. Трактарыст быў зноў гаваркім, як тады, ля кузні, і не сунімаўся ўсю дарогу. Ля свае хаты спыніўся і пахваліў бялявага:
— Свойскі хлопец!
— А чаго ён з табой? — спытаў Васіль.
— Ат! — пасур’ёзнеў Рыгор.— Каробку ладзілі...
Памаўчалі. Потым Васіль, успомніўшы пра сваё, пацікавіўся:
— Ці фільтр мой паставіў?
— Паставіў, Пятровіч! — весела адказаў той, зусім не звяртаючы ўвагі на Васілёву заклапочанасць.
— І як?
— Халера яго ведае!.. Пакуль робіць!
— Мо і будзе рабіць?
— Павінен, Пятровіч.
— Трэба пачакаць...
— Пачакаем!.. Ну, то я пабягу да свае Марыны! — раптам працягнуў хлопец руку і знік за брамкаю.
Васілю спяшыць не было куды. Дома чакаў яго хіба Анціп, час ад часу пераключаючы тэлевізар з адной праграмы на другую. Ён гэтак рабіў амаль кожны вечар, шукаючы чаго весялейшага. А раней, калі толькі набылі яны той «Аганёк», крукам сядзеў ля яго, ажно пакуль не канчаліся перадачы.
— Цікава ж! — нібы апраўдваўся перад Васілём і потым пераказваў-каменціраваў убачанае.
Васіль разумеў Анціпа, тую яго амаль дзіцячую цікаўнасць да ўсяго, што рабілася на свеце, бо чалавеку далей Заполля, можна сказаць, і не давялося пабыць за ўсё жыццё. Дзіцячыя гады прайшлі ў сіроцтве — бацькі рана памерлі ад сухотаў, а маладосць праляцела, нібы агорнутая туманам. Анціп ніколі не ўспамінае пра яе — пэўна, і не захавала памяць тыя гады, ці, можа, саромеецца і не хоча заводзіць нават гаворкі пра тое. Васіль так і не ведае толкам, а спытацца — не паварочваецца язык...
На лавачцы ў святле вулічнага ліхтара сядзеў Памфамір і клікаў яго. Васіль нехаця спыніўся і прывітаўся:
— Добры вечар, айцец Памфамір!
І тут жа асекся:
— Даруйце, па старой звычцы назваў.
— А нічога! — адказаў той.— Усе так велічаюць... каторыя старэйшыя... Хаця, які я ўжо айцец? Царква колькі гадоў...
Памфамір паляпаў па кішэні, шукаючы запалкі, і, не пачуўшы зваёмага шоргату, папрасіў агню. Васіль даў прыкурыць і прысеў побач. Той зацягнуўся, закашляўся і, калі сцішылася ў грудзях, са шкадаваннем сказаў:
— Колісь быў і айцом... А цяпер — матыліцы апанавалі... Усё — бухі ды бухі...
Выгляд у Памфаміра быў, сапраўды, неважнецкі. Ён нагадваў чалавека, які ўсё сіліўся ўспомніць нешта, але зрабіць гэта ніяк не мог і ад таго толькі мучыўся.
Да брамкі падышла Сынклета — дзябёлая і не ў меру гаваркая баба — Памфамірава жонка, паглядзела праз высокія штыкеціны і, убачыўшы Васіля, узрадавалася:
— Балакаеце? То і я з вамі пасяджу!..
Рыпнулі завесы, брамка адчынілася і выпусціла матушку на вуліцу. Сынклета бесцырымонна ўмасцілася побач з Васілём і, не звяртаючы ўвагі на свайго мужа, загаманіла:
— От жа добра пасядзець увечары! Так і ўспамінаеш маладыя гады! Так і ўспамінаеш...
Васіль падумаў: зараз пачнецца! Будзе расказваць вядомую ўсяму сялу гісторыю, як у яе некалі закахаўся малады поп, абвянчаў на сабе і прывёз ажно з-пад Целяхан сюды, у Заполле...
Але матушку сёння турбавала іншае. Яна стукнула рукою ў Васілёва плячо і працягвала:
— Была гэта я ў горадзе. Свайму меншаму перадачу вазіла: яец сабрала, масла збіла, пеўня таго, што вечна да людзей чапляўся, засмажыла... Экзамены ў яго пачынаюцца, дык, думаю, няхай сабе сілкуецца, не гойсае па тых сталоўках, не зводзіць часу дарэмна. Да таго ж, як ні кажы, хатні наедак спарнейшы...
Васіль не слухаў, і яна, каб прымусіць яго, зноў злёгку стукнула ў плячо. «Вот звычка дурная!» — ледзь стрымаўся ён.— «Трэба ісці...» А Сынклета хвалілася:
— Прыехала, значыць, у горад, убілася ў аўтобус. Духата! Аж млосна робіцца! А тут яшчэ натоўп як шугане ў мой бок! Заціснулі ў кутку — не дыхнуць, не войкнуць... Стаю і толькі за адно дзякую бога: не пакрыўдзіў ростам. А то — зацерлі б!
Васіль усміхнуўся такой шчырасці, але прамаўчаў.
— Думаю я гэтак аб сваім лёсе, як раптам чую: нехта пад пахаю ў мяне корпаецца. Глянула: дзяўчо! І шкада стала. Уперлася свабоднаю рукою ў столь, адціснула плячыма тых мужыкоў, што насядалі ззаду, і кажу:
— Вылазь, дачушка!
Выслабанілася яна. Стаімо. Маўчымо. Гляджу я на яе зверху і вачам сваім не веру: няўжо могуць такія пругкія косы быць? Як медная драціна...
— О! Гэта то гэта! — не стрываў Памфамір.
— Памаўчы! — цыкнула матушка і зноў за сваё:— З тое цікавосці хацела спытаць пра гэта, але маё дзяўчо падняло галаву — і сэрца ў мяне ажно зайшлося: бедная! З такімі падковамі пад вачыма!.. Думаю: за што ж гэта цябе адчыхвосцілі так? За якія грахі?.. А прыгледзелася лепш — і паспакайнела: гэта ж сінім алавіком яна сябе так размалявала!
«Нібы Мальвіна!» — мільганула ў Васіля думка, і ён злавіў сябе на тым, што цікавіцца балбатнёй матушкі. А тая не сунімалася:
— Гляджу гэта я і гадаю: нашто ты гэтак? Не саромеючыся. У такіх гадах... Жыццё можа так абярнуцца, да такога чалавека можаш трапіць, што тыя падковы без алавіка паселяцца пад вачыма...
Памфамір хацеў нешта ўставіць сваё, ды матушка зноў не дала нават і заікнуцца:
— Але ці я дурная, думаю, каб гаварыць такое незнаёмаму чалавеку? Калі паслабаднела крыху ў аўтобусе, перавяла дух і спытала толькі пра тыя косы. Век пражыла, кажу, а такіх не бачыла! А яна — ачуняла, смяецца: гэта, кажа, шыён, а не косы. Шыён? — пытаюся. Які гэта такі шыён? Шыён, кажа дзяўчо. Цяпер гэта модна... З конскай грывы...
— Эт! — зноў памкнуўся нешта сказаць Памфамір, але закашляўся і перадумаў. А Сынклета стукнула яшчэ раз Васіля па плячу і ажно ўзмалілася:
— Усю дарогу сядзела, як на кастрыцы! А божачкі, думала, каб гэта са старога чалавека здзекі рабілі? А потым даўмелася: то ж і да нашага конюха падбіваліся гарадскія... Прыехала дадому — не вытрымала. Ідучы са станцыі, знарок завярнула на выган. Мікіта качаецца сабе ў траве, выграваецца на сонцы, а коні — самі па сабе — пасуцца. Акуратненькія. Усе, як адзін. І спераду, і ззаду... Пытаюся: «На шыёны?» «А мне — што? — смяецца Мікіта,— хоць коні сталі падобны да стаеннікаў!..»
На ганак выйшла іхняя дачка Зося і загукала ў цемру:
— Тато! Мамо! Вячэра стыне!..
— Вось я і кажу: бяда з гэтымі дзяўчатамі! Узялі ў звычку хвасты чапляць! — падбіла «бабкі» матушка і паднялася, ужо не звяртаючы ўвагі на Васіля. За ёю, бухікаючы, паслушна затупаў айцец Памфамір.
Васіль дадому не пайшоў, а чамусьці накіраваўся назад. Непрыемна было ад Сынклетавай балбатні, але падумаў, што матушка ў нечым мае рацыю. Пра іхнюю Зосю рашыў: «Векаваць ёй у дзеўках». І ўсё з-за бацькоў. Раней не бралі, бо папова дачка. А цяпер — пераростак! Толькі ўсяго і карысці, што газеты развозіць...
І тут жа засаромеўся такіх думак. «А хіба Мальвіна лепшая? — паставіў чамусьці Зосю побач з буфетчыцай.— Толькі тая, канечне, людзей не цураецца...» Падумалася і пра Верку: «Няўжо адважылася? Няўжо Рыгор праўду сказаў?.. Пацяплее — вяртаюцца...» — успомніў Анціпавы словы і паскорыў хаду. Мінуў кузню, прайшоў добрую палавіну правага канца вёскі і раптам спыніўся. На фоне лёгкіх аблакоў перад ім пабліскваў цагляным бокам помнік. Васіль патаптаўся, прыкінуў у думках, як будзе выглядаць, калі пераробяць яго, і пакрочыў былым сваім падворкам. Потым мінуў старое Верчына гумнішча і не згледзеў, як апынуўся на пагорку, дзе некалі як з-пад зямлі вырас перад імі Анціпка. Пастаяў хвіліну і стомлена апусціўся на цёплую зямлю.
Унізе ляжала соннае сяло.
У начным небе не сунімаліся вёрткія кажаны. Чутно было, як у Палашчыным хляве пастукала рогам аб сцяну карова, уздыхнула і зноў сцішылася — задрамала. Недзе з-за Быстрыцы, з тарфянікаў, даляцеў прыглушаны адлегласцю рокат матора...