Усё пачалося з першынца — Максіма. Нарадзіўся ён, і бацька з радасці і гордасці за сябе прынёс з панскага лесу і пасадзіў пад акном невялічкае дрэўца.
Гэта ж ён зрабіў і тады, калі з’явіўся на свет Міколка. Трэці клён пасяліўся ў нашым гародчыку, калі нарадзіўся я. Казала маці, што прынёс яго бацька не адзін, а з «надзейнымі» памочнікамі — Міколкам і Максімам.
— Божачка! — расказвала яна.— Я яшчэ слабая была, а яны пацягліся ў лес і прынеслі тое дрэўца...
Нялёгка жылося нашай сям’і. Я гэта зразумеў тады, калі мой клён прыкметна шугануў угору і набыў не густую, але кучаравую шапку. У нас вечна неставала хлеба. Яго мы елі толькі да каляд, ды і то з мякінаю напалавіну. І, каб пракарміць сям’ю, бацьку даводзілася кожную зіму падавацца на тралёўку панскага лесу.
Яшчэ прыцемкам маці збірала яго ў дарогу. У кужэльную торбачку клаўся бульбяны камяк, некалькі скрылікаў сала, стосік грачаных блінцоў, спечаных у галанцы на пажоўклым здоры.
Глядзелі мы на гэтыя зборы, і нам рабілася зайздросна, што бацька ўволю паесць такой смакаты. А ён, нібы прачытаўшы нашы думкі, заўсёды перад ад’ездам даставаў з торбы блінец і торкаў яго ў маю руку. Я разрываў блінец на тры часткі і дзяліўся з братамі.
Святам для нас была субота, калі бацьку выплачвалі заробленыя за тыдзень грошы і ён, завярнуўшы з тракту да шынкаркі Евы, купляў там селядца і бохан сітнага хлеба.
Маці разразала гасцінец, ставіла на стол чыгунок сопкай бульбы, і мы вячэралі.
У тую зіму Максім упершыню падаўся разам з бацькам на тралёўку. Маці выпраўляла яго, як дарослага. Падала самаробную торбачку з наедкам і сказала:
— Ну, з богам, сынок!..
Мы праводзілі Максіма і бацьку за веснічкі і стаялі, пакуль сані не згубіліся ў далечыні. Ціснуў мароз. Клёны нашы стаялі маўклівыя, пасівелыя ад калючага інею.
Мы чакалі, што на грамніцы прыедуць нашы, прывязуць селядцоў і сітнага хлеба. Але раніцою прыбегла суседка і загаласіла:
— І майго, і твайго чалавека, і Максімку... дзеравінаю!..
Маці, як стаяла ля печы, так і скамянела.
Не выціснула яна ні слова і тады, калі прывезлі ў санях нябожчыкаў. Не плакала і назаўтра, калі праводзілі іх у канец вёскі, на могілкі. Толькі пасля, вярнуўшыся дадому, падышла да самага высокага клёніка, абхапіла яго аберуч і залілася горкімі слязьмі:
— А божачка! А што ж гэта будзе?!
Маці не змагла ні перажыць, ні забыцца на сваё гора. Яна сцішылася, замкнулася ў сабе, счарнела і моўчкі перабівалася з намі ўсю тую зіму.
А калі з поўдня пацягнула цёплым ветрыкам, сказала Міколку:
— Я цябе ў парабкі ўладкавала. Да солтыса. Усё ж які злот у хату будзе...
І Міколка пайшоў. Ён і жыў, і працаваў у другім канцы вёскі, але дадому даведваўся зрэдку.
Маці радавалася кожнаму яго прыходу. А калі за Міколкам зачыняліся дзверы, зноў рабілася маўклівай і строгай.
Аднойчы яна праплакала ўсю ноч. Я бачыў, як яна стаяла перад абразамі на каленях...
Тую восень ніхто не забудзе ў нашай вёсцы. Тая восень была для нас найвялікшай вясной.
Мы ўсім сялом сыпанулі на выган і чакалі іх. А яны ішлі, поўніўшы наваколле рокатам і громам.
Параўняўшыся з натоўпам, танкі спыніліся. І байцы ў зялёных пілотках сышлі на зямлю.
Палеская вёсачка палыхала чырвонымі сцягамі. Барвовы колер быў усюды: на хатах, на шапках дзядзькоў, у косах дзяўчат. Нават нашы аднагодкі-клёны, здавалася, памаладзелі ў той дзень. Іх кучаравыя шапкі гарэлі зіхатлівай, нязвыклай чырванню...
Непрыкметна праляцела зіма. Прагрэтая сонцам зямля неўзабаве пад плотам вытыркнула рэдкую траву, а ў зарэчных лугах жоўтым полымем загарэлася весялуха-лотаць. Прыляцелі нашы буслы, клапатліва клекаталі над хатаю...
А потым на зямлю сышоў чэрвень...
Аднойчы мы з Міколкам сядзелі на лавачцы пад сваімі клёнамі і пачулі знаёмы голас:
— Как жызнь, пацаны?
У вузкім пралёце веснічак стаяў Сашка-баец. Ён ужо два гады не-не ды і заходзіў да нас, калі бываў у звальненні. Прыносіў пачытаць невялічкія кніжачкі пра герояў фінскай вайны, да позняга вечара расказваў пра сваю далёкую падмаскоўную вёску. І мы ўдзячны былі яму за гэта.
А цяпер ён сказаў:
— Вось кніга, як гартаваць сталь. Пачытайце. Вельмі цікава...
Маці, як звычайна, вынесла конаўку малака:
— Выпі, сынок, халодненькага...
Сашка асушыў тую конаўку, падзякаваў, сказаў, што ў наступную нядзелю зойдзе па кніжку і развітаўся...
Ён пайшоў, а маці ўздыхнула:
— Якраз Максімка такім быў бы...
Мы ляжым на ўзмежку і слухаем, як Міколка чытае кніжку пра Карчагіна. Мае сябрукі прыціхлі, стаіліся і, здаецца, не дыхаюць.
Міколка не зважае на іх і ўсё чытае. Ён спяшаецца — сёння павінен забегчы па кнігу Сашка-баец.
Праляцеў над нашымі галовамі чмель і ўмасціўся на валошку. Валошка захісталася і нахілілася амаль да самай зямлі. Не вытрымаў і травінаю выцяў чмяля. Ён нездаволена ўзняўся і патануў у залацістых сцяблінах жыта.
— Самалёты! — раптам крыкнуў нехта.
Сапраўды, высока ў небе, якраз над нашай вёскай, плылі адзін за другім два самалёты.
— Вучацца! Бачыш, як задні заходзіць наперарэз першаму? — сказаў Міколка.
Толькі ён гэта прагаварыў, як нешта ўгары затраскацела, і першы самалёт, выпусціўшы чорны хвост дыму, стрымгалоў паляцеў долу. Да нас дайшоў водгук далёкага выбуху.
У мяне аж зайшлося сэрца.
— Хадзем дахаты! — сказаў Міколка і падняўся.
Як страшна ўспамінаць тое!..
...Другі дзень усе жылі ў чаканні невядомага. Недзе там, на ўсходзе, грымела, нібы ў навальніцу. Гаварылі, што фашысты пабывалі ўжо ў суседніх вёсках...
Позна ноччу пастукалі ў дзверы. Маці выйшла і, чутно было, жахнулася:
— Сашка!? Адкуль жа ты?..
Пры цьмяным святле газнічкі мы сядзелі за сталом, і Сашка-баец расказваў:
— Збілі нас... у першы дзень... Я выкінуўся над самым лесам, а пілот...
Ён змоўк, выцер далоняй узмакрэлы лоб:
— Сёння на досвітку даплёўся да аэрадрома. Але не застаў сваіх...
Мы накармілі Сашку і патушылі газнічку. Да раніцы праляжалі ў трывозе. Чулі, як былы стралок скрозь сон на некага лаяўся праз усю ноч:
— Сволачы!.. Якія... сволачы...
Назаўтра і мы ўбачылі фашыстаў. Яны спакойна, нібы гаспадары, праехалі на грузавіку з аднаго канца вёскі ў другі і спыніліся насупраць нашай хаты.
— Сашка! Хавайся! — крыкнуў я.— Немцы!
— Я пакажу, дзе паграбок... Бяжым! — прагаварыў Міколка і кінуўся да дзвярэй. За ім — Сашка. Тут жа пачуліся кароткія аўтаматныя стрэлы. А потым усё сціхла. Праз акно было відно, як двое салдат падаліся на наша гумнішча, пастаялі і, закурыўшы цыгаркі, вярнуліся да машыны.
Яны паехалі, а мы з мамай доўга яшчэ не асмельваліся выйсці на падворак. А выйшлі — і замерлі на месцы. Ля паўразваленага старэнькага паграбка ляжаў, шырока раскінуўшы рукі, Сашка-баец. Крыху воддаль ад яго — Міколка.
Мы не знаходзілі сабе месца. Калі б я не крыкнуў тады, каб хаваўся Сашка-баец, то такога і не было б. Фрыцы ў той дзень нават не зайшлі ні ў адну хату... Маці ўсе дні моўчкі корпалася ў гародчыку, не гаворачы са мной ні пра што. Пазней я пачаў заўважаць, як яна, праходзячы каля нашых клёнаў, раптам спынялася і доўга глядзела на тыя дрэўцы. Яе пасівелыя валасы выбіваліся з-пад хусткі, ападалі на вочы, закрывалі твар...
Мне рабілася боязна за яе. Выбягаў на падворак, браў яе за руку і вёў у хату.
Пасля той недарэчнай смерці Міколкі і Сашкі-байца прайшло больш года. Дні цягнуліся, як вечнасць. І кожны з іх прыносіў у нашу глухую вёсачку толькі адны трывогі.
Аднойчы вярнулася маці ад суседкі ў слязах:
— Кажуць, цябе ў Нямеччыну забіраюць... Я пашукала слепаты курынай. Натрыся...
Цвіком я падрапаў на нагах скуру і нацёрся зеллем. Потым да цела прыклаў тае курынай слепаты і на ноч.
Прачнуўся ад гарачыні і болю. Раскруціў анучкі — на нагах скура была чырвонай, выступілі пухіры.
— Ну і добра,— сказала маці.— Праміне, бог дасць...
Прыйшоў стараста, былы солтыс, уручыў позву і строга наказаў з’явіцца на зборны пункт.
Упэўнены, я пайшоў. Са мной было яшчэ трое, такіх, як і я, падлеткаў.
Мы сядзім, прыхінуўшыся адзін да другога плячыма: што цяпер будзе? Куды нас павязуць?
Вераснёўская ноч халодная, дажджлівая. Прабірае да касцей. І не варухнуцца. Учора здорава адлупцавалі мяне гумай за тое, што хацеў адкруціцца ад набору...
Чутно, як там, за агароджай з калючага дроту, хлюпае па гразі вартавы-паліцай. Я падымаюся і нясмела іду да яго.
— Дзядзечка! Адпусці нас. Мы ж — не дарослыя!
Боты перастаюць чвякаць.
— А няўжо — дзеці? У пятнаццаць гадоў людзі ваююць...
Сказаў гэта і змоўк. Пад нагамі паліцая зноў захлюпала гразь.
Не дачакаўшыся нас, на зборны пункт прыйшлі нашы маці. Але іх не пусцілі, аднак дазволілі перадаць нам такі-сякі харч. Толькі не да яды было. Не лезла ў горла анічога. Нават грачаныя аладкі, спечаныя на алеі.
Неўзабаве нас пастроілі ў калону, яшчэ раз пералічылі, перапісалі і, пагрузіўшы на машыну, павезлі на станцыю.
У апошні раз паглядзеў на маці. Згорбленая, стаяла яна на паваротку вуліцы і ражком хусткі выцірала вочы.
Амаль два гады я жыў у пастаянным страху. Толькі аб адным думалася: як выжыць?
Спачатку трапіў да баўэра, які не лічыў мяне нават за чалавека. І я, назапасіўшы сухароў, аднойчы позняй восеньскай ноччу выбраўся са свае канюшні і напрасткі, праз асірацелыя палі, падаўся на ўсход. Абыходзіў вёскі, маёнткі, фермы, баючыся трапіць каму-небудзь на вочы. А на світанні, зашыўшыся дзе-небудзь у кусты, забываўся ў палахлівым, трывожным сне.
Аднойчы мяне ўсё-такі схапілі. Схапілі, як тое зайчаня. І хто? Саплякі, фрыцаўскія неданоскі...
Я мог чакаць усяго. Нават таго, што мяне прыстрэляць. Але ніяк не думаў, што давядзецца паспытаць горшага.
Той лагер, куды я трапіў пасля ўцёкаў, знаходзіўся непадалёку ад невялікага прускага гарадка. Акальцаваны ў некалькі радоў калючым дротам, з вежамі па вуглах, ён здаваўся мірным і ціхім паселішчам. Але гэта было не так.
Наступнай раніцай нас паднялі блокфюрэры, і мы выстраіліся на паверку. Я здзівіўся нязвыклай пакорлівасці людзей. Яны гадзінамі моўчкі прастойвалі на пранізлівым ветры, а потым ішлі па сваю порцыю «кавы».
Пасля «кавы» — работа на торфабрыкетным заводзе. Мы стаялі па калені ў чорнай вадзе і лапатамі нагружалі тачкі.
Я спытаў у свайго суседа-ўкраінца:
— Скажыце, дзядзька, з галадухі вы такія слабыя, ці што?
Ён неяк дзіўна паглядзеў на мяне і, азірнуўшыся, ціха прагаварыў:
— У дадатак яшчэ... п’юць кроў нашу...
Я ў гэтым пераканаўся на наступны дзень. Пасля «кавы» нас не пагналі на тарфянікі, а зноў выстраілі, толькі ўжо каля будынка лагернай бальніцы. Заходзілі туды вязні па аднаму. А выходзілі...
Як цяпер бачу таго «доктара» са шпрыцам у руках:{шпрыцам
Уруках:}
— О, гуд! О, гуд!..
...Аслабелы, мабыць, пасля вялікай страты крыві, выходжу на пляц — падаю. Потым нехта валачэ мяне па бруку і кладзе на халодную зямлю.
Праз тыдзень такое паўтарылася зноў. Ляжаў на краю пляца з такімі ж, як і я, «апрацаванымі» «доктарам» вязнямі і ўспамінаў родную хату, нашу палескую вёсачку... А потым перад вачыма паўсталі баўэр, мой закутак пры яго канюшні...
Калі я ў той дзень, у наступны і ў соты дзень у тым страшным канцлагеры ў думках угаворваў маці трываць і чакаць мяне, рабіў я тое дарэмна. Яе ўжо не было тады...
Аб гэтым я даведаўся, калі вярнуўся ў родныя мясціны.
Мне расказалі жанкі, як тое здарылася. Я ўявіў, як у дождж і ў сівую замяць у сваёй нязменнай шаляноўцы, з торбачкай цераз плячо абыходзіла яна вёскі, як гаварыла, радуючыся кожнай скарынцы хлеба:
— Цяпер накармлю я сваіх сынкоў...
Я ўявіў, з якой спагадай і жалем праводзілі яе з хаты вочы жанок... Я ўявіў і старасту, які абыякава ківаў ёй услед:
— Звіхнулася баба...
І яшчэ я ўявіў той дзень, калі ў нашу вёску прыехалі карнікі. Як яны напіліся, як пайшлі адпачываць у стадолу і як яна, мама, завязаўшы дротам дзверы, падпаліла тую стадолу...
Яе павесілі. У гародчыку. Пад акном...
Я назаўтра пакінуў вёску.
Але іншы раз нешта зашчыміць сэрца, перапоўніць балючай тугой, і тады рупіць кінуць усё на свеце і паехаць у родныя мясціны. Так было са мной і учора, і я, падгаварыўшы сваіх падлеткаў-сыноў, паехаў у вёску.
Ішоў са станцыі імшыстай лясной сцяжынкай пад гоман прыдарожнай лістоты...
Толькі на падворку не стрымаўся. Падышоў да нашых клёнаў, што, як памяць, стаяць ля старэнькай матчынай хаты. Падышоў да свайго...
А над клёнамі, як і ў вачах сыноў маіх, было чыстае-чыстае неба...